amsterdam. - Acehbooks.org

CATALOGUS • 

DER AFDEELING 

NEDERLANDSCHE KOLONIËN 

VAN DE 

INTERNATIONALE KOLONIALE EN UITVOER 

HANDEL TENTOONSTELLING 

van 1 Mei tot uit 0 

. October 1883, 

TE 

AMSTERDAM. 

GROEP i. 

LEIDEN. — E. J. BRIL L. 

1883.

: 

'" CATALOGUS 

DER AFDEELING 

NEDERLANDSCHE M O I I Ï I 

VAN DE 

INTERNATIONALE KOLONIALE ÉN UITVOER 


(van 1 Mei tot uit 0 

. October 1883) 

TK 

AMSTERDAM. 

L EI DEN. — E. J. BRILL. 

1883.

VOORBERICHT. 

De Catalogus, die hierbij den bezoekers der Tentoonstelling 

wordt aangeboden, leidt aan één zeer groot gebrek, dat bij 

namelijk veel te laat gereed is voor het beoogde doel, en aan 

vele kleinere die daarmede uit dezelfde oorzaak voortvloeien. 

Die oorzaak is gelegen in den verbazenden omvang van de 

inzendingen uit de koloniën, de veel te late aankomst van bet 

meerendeel, het gebrek aan inlichtingen die dadelijk voor den 

Catalogus bruikbaar waren, en de groote schaal waarop bet 

werk was opgezet, toen bet nog niet mogelijk was in de verte 

te berekenen welk een verbazende ruimte ook maar voor de 

enkele opsomming der tentoongestelde voorwerpen zou gevorderd 

worden. Het ergste is nog, dat die zoo lang gewachte 

Catalogus, nu bij eindelijk compleet verschijnt, nog vele gapingen 

overlaat en een vrij groot supplement blijft eischen, daar 

vele belangrijke inzendingen te laat kwamen om op hunne 

rechte plaats te worden vermeld, en omtrent andere de noodige 

inlichtingen door toevallige omstandigheden niet of te laat aan 

de redactie werden verstrekt. De geologische verzameling van 

Java bij de inzending van het mijnwezen, de schoone verzameling 

monsters van de Gouvernements kinacultuur, en, wat 

wel het meest bevreemding mag wekken, de rijke inzending 

der verificatie van 's Rijks zeeinstrumenten op last van den 

Minister van Marine, waarvan echter gelukkig een afzonderlijke 

gedrukte Catalogus bestaat, verkeeren allen in dit geval, en 

maken, helaas! wel eenige der voornaamste, maar volstrekt 

niet de eenige omissiè'n uit. 

Voor zoover die gebreken te vermijden waren geweest, is 

de ondergeteekende alleen daarvoor aansprakelijk; voor hetgeen

IV 

deze Catalogus goeds bevat beeft hij groote verplichting aan 

allen die tot de inleidingen voor de verschillende klassen en 

deelen van klassen hebben medegewerkt, en aan de heeren 

J. L. A. Brandes, H. C. Klinkert, P. J. Kooreman, Mr. S. C. 

J. W. van Musschenbroek, G. L. van Tubergen, D. D. Veth 

en G. A. Wilken, die hem bij de samenstelling der lijsten en 

rangschikking der inzendingen krachtig hebben bijgestaan. 

P. J. VETH.

HET GEBOUW DER NEDERLANDSCHE 

KOLONIALE AFDEELING. 

De Nederlandsche koloniale afdeeling der Amsterdamsche 

Tentoonstelling, waaraan deze Catalogus uitsluitend gewijd is, 

werd geplaatst in een afzonderlijk daarvoor ingericht gebouw, 

omgeven door eene ruimte met verschillende bijgebouwen, in 

de Tweede Groep van den Catalogus, bl. 14 en vv. onder den 

naam .van het „Koloniale park" beschreven. Op het daarbij 

gevoegde plan van het park is de vorm van het gebouw aangeduid 

; de hier bijgaande plaat geeft eene afbeelding van den 

voorgevel, die geteekend en gegraveerd werd toen de Tentoonstelling 

nog niet geheel gereed was, waardoor de voorstelling 

wat de omgeving betreft niet volkomen aan de werkelijkheid 

beantwoordt. 

Het geheele gebouw neemt eene ruimte in van 4200 • M. 

De breedte van den voorgevel, ten bedrage van 60 meters, 

blijft in het gebouw zelf slechts over eene diepte van 25 meters 

behouden, daarna is de breedte óver eene lengte van 70 meters 

tot 36 meters beperkt. De verschillende overkappingen zijn door 

voor-, achteren zijgevels ingesloten. Het gebouw is opgetrokken 

naar de plannen en teekeningen van den daartoe door het Hoofdcomité 

benoemden Architect Ary Willem Stortenbeker. 

De Architect heeft gemeend aan het gebouw, met het oog 

op zijne bestemming, een Oostersch karakter te moeten geven, 

en ongetwijfeld te recht! Het is waar dat daarin ook aan de 

Nederlandsche Westindische koloniën eene plaats werd ingeruimd; 

doch over dit bezwaar moest worden heengestapt, dewijl er geene 

oplossing te vinden was van het probleem, om in bet karakter 

van het gebouw uit drukken, dat het de schatten van Oost en

VI 

West beide, maar in zeer verschillende verhoudingen, binnen 

zijne wanden besloot. Het zoozeer ondergeschikte Amerikaansche 

element moest in dit opzicht aan het Aziatische worden opgeofferd. 

Moeielijker was de vraag te beantwoorden, aan welke onder 

de zoo verschillende kunstrichtingen van het Oosten de voorkeur 

zou worden gegeven. De Ohineescbe, Hindoescbe en Arabische 

beschaving hebben sedert eeuwen elkander in het gebied van 

den Indischen Archipel den voorrang betwist; de inboorlingen 

zeiven hebben op het gebied der kunst niets zelfstandigs geleverd. 

Had de Indische Archipel een eigen bruikbaren bouwstijl 

gehad, dan had die ongetwijfeld moeten gekozen zijn; maar de 

inzage der Inleiding op lett. E der dertiende klasse, zal genoeg 

zijn om ieder te overtuigen, dat daaraan niet te denken viel. 

De Chineescbe stijl bleef van zelf buitengesloten door de overweging, 

dat de Chineezen, hoe talrijk ook in den Indischen 

Archipel vertegenwoordigd, daar vreemdelingen gebleven zijn, 

die er hunne eigenaardigheden voor zich behielden en ze niet, 

of althans in zeer geringe mate, aan de inboorlingen hebben 

medegedeeld. 

Meer was er voor den stijl te zeggen, waaraan Britsch-Indië 

zoovele heerlijke monumenten dankt. In de eerste eeuwen onzer 

jaartelling hebben de Hindoes talrijke koloniën naar den Indischen 

Archipel uitgezonden, Java, in menig opzicht het hoofdeiland, 

geheel overheerd, en hunne zegevierende banier ook op 

een aantal andere eilanden geplant; onberekenbaar groot is hun 

invloed op die eilanden-wereld geweest, en op Java althans heeft 

ook hunne kunst gebloeid en grootsche scheppingen tot stand 

gebracht, waarvan de overblijfselen ons nog met bewondering 

vervullen. Doch met den val van het Hindoerijk van Modjopahit 

is ook de Hindoe-kunststijl in Ned.-Indië weggekwijnd. Hij was 

er nooit het eigendom der bevolking geworden; hij is er slechts 

vertegenwoordigd door puinboopen. En die monumenten, waarvan 

nog eenig noemenswaardig deel den tand des tijds heeft 

verduurd, zijn, met enkele en nog twijfelachtige uitzonderingen, 

uitsluitend van religieusen aard, en bieden, wat de constructie 

betreft, niets bruikbaars voor een gebouw als hier vereischt 

werd; het grootste en schoonste van allen, de Boro Boedoer, 

met zijn open galerijen en omgangen en zijn volslagen gebrek 

aan ingesloten ruimten, zeker wel het allerminst. 

De Islam heeft in den Indischen Archipel, in de eerste plaats 

op Java, op Siwaïsme en Boeddhisme een schier volkomen 

zegepraal bevochten, en wint er dagelijks veld onder de nog 

heidensche bevolking. De Islam heeft zich den Byzantijnschen

ouwstijl toegeëigend, dien naar eigen smaak en behoeften omgewerkt, 

en den dus ontstanen Moorschen stijl, niet slechts voor 

bedehuizen en tempels, maar ook voor paleizen en andere 

wereldlijke gebouwen aangewend, en daarbij een grooten rijkdom 

van fantastische ornamentiek ontwikkeld, met, wel is waar niet 

zeer diepzinnige, maar behagelijke constructie verbonden. Naar 

dien stijl, en niet naar dien der oude, niet meer verstaanbare 

Hindoe-monumenten, ziet thans ook de meer beschaafde bewoner 

van den Archipel om, in de zeldzame gevallen dat hij behoefte 

gevoelt zich boven de stijllooze onbeduidendheid der inlandsche 

gebouwen te verheffen. De asta of vorstelijke begraafplaats van 

Soemenep, de bekende villa van Baden Saleh, en hier en daar 

de versieringen aan de moskeeën aangebracht kunnen daarvan 

ten bewijze strekken. 

Ik meen genoeg gezegd te hebben om de keuze van den 

architect te rechtvaardigen; trouwens, met zeer enkele uitzonderingen, 

wordt het gebouw der koloniale afdeeling door landgenoot 

en vreemdeling als bevallig en smaakvol geprezen. Voor 

zoover den bouwmeester de Alhambra heeft voor den geest 

gezweeft, kon toch natuurlijk slechts van navolging uit de 

verte, van een zekere inspiratie door hare motieven sprake zijn. 

Elke poging om verder te gaan ware door de zoo geheel verschillende 

bestemming van het gebouw en de onvermijdelijke 

aanwending van eenige met die bestemming strookende versiering 

gewraakt. 

In den voorgevel zijn, behalve het Nederlandsche wapen 

boven den ingang, de wapens van Batavia, Sumatra, Soerabaja 

en Suriname aangebracht; op de pilasters der zij- en achtergevels 

de wapens van eenige der meest bekende Gouverneurs-Generaal. 

In het voorportaal, wordt den binnentredende van de vloertegels 

in het Arabisch, laag-Maleisch en Nederlandsch het „welkom" 

toegeroepen, terwijl zij aan weerszijden dier inscriptie de 

wapens van Amsterdam en Batavia te aanschouwen geven. Die 

vloertegels, zoowel als de hier aanwezige muurtegels, zijn tevens 

geschikt om een denkbeeld te geven van het schoone fabrikaat 

der heeren Villeroy en Boeh te Mettlaeh, die dezen bijzonder 

gepasten vorm voor de tentoonstelling hunner producten hebben 

gekozen. De wanden prijken verder met de portretten der Gouverneurs-Generaals 

(zie Klasse XIV, n°. 19), met een paar groote 

algemeene kaarten van Insulinde en met tropeeën van vlaggen 

en wapenen. 

Treedt men uit het voorportaal het lichaam des gebouws 

binnen, dan bevindt men zich in een zuilengang van 12 meters 

breedte, aan weerszijden versierd met schilderijen van den 

VII

VIII 

Javaanschen schilder Raden Saleh, van Payen, Beynon, Salm 

enz en met wapenen en zegeteekenen, door goedgunstige 

machtiging van Z. M. den Koning uit het invalidenhuis te 

Bronbeek ter opluistering afgestaan. Gemelde gang leidt naar 

een cour of binnenhof, met divans omgeven, en met eene 

fontein in het midden, door den Architect in den stijl van 

het gebouw ontworpen en door de firma Broot te Delft 

vervaardigd. De meubelen en draperiën waarmede het binnenhof 

en de daarachter gelegen receptiekamer prijken zijn 

vervaardigd bij de firma Jansen en Zonen te Amsterdam. Ter 

stoffeering van de receptiekamer zijn prachtige Perzische tapijten 

aangeboden door de firma Th. Ziegler te Manchester en met 

dankbaarheid aanvaard. Bij de vele schilderijen, teekemngen en 

anderen kunstwerken die zuilengang, cour en ontvangkamer 

versieren, en een integreerend deel der Tentoonstelling uitmaken, 

heeft de firma Frans Buffa en Zonen fraaie portretten 

van' HH. MM. den Koning en Koningin gevoegd, terwijl zjj 

een exemplaar van het door haar uitgegeven plaatwerk „Java' , 

ook op de Tentoonstelling aanwezig (KI. III, n°. 17 ƒ), en 

eene verzameling gezichten van het Loo voor de bezoekers 

der ontvangkamer ter bezichtiging heeft nedergelegd. 

De ruimte rechts van het voorportaal is ingenomen door 

Groep I, die links van het voorportaal en langs een deel van 

den zuilengang door Groep III. De overige ruimte langs den 

gang en terzijde van en achter de cour, die als het ware het 

centrum van het geheel vormt, is ingenomen door de omvangrijke 

tweede groep. Scherpe grenzen konden echter niet altijd 

tusschen de groepen getrokken worden. Om de inzendingen 

van dezelfde personen niet al te zeer uiteen te rukken, en aan 

het belangrijkste en aantrekkelijkste ook eene gunstige plaats 

te verleenen, moest hier en daar op de eischen eener streng 

systematische orde inbreuk worden gemaakt. 

P. J. VETH.

- CATALOGUS 

DER AFDEELING 

NEDERLANDSCHE KOLONIËN 

VAN DE 

INTERNATIONALE KOLONIALE EN UITVOER 


van 1 Mei tot uit 0 

. October 1883, 

TE 

AMSTERDAM. 

GROEP I. 

LEIDEN. — E. J. BRILL. 

1883.

ALGEMEEN 

STATISTISCH OVERZICHT 

VAN 

NED. INDIE.

ALGEMEEN STATISTISCH OVERZICHT betreffende 

Gtrondgebied. (in Q Oeogra- j A 

phische mijlen (*) ' B 

1872. I 1873. 1874. 1875. 1876. 

I I I I 

T I i 

. A 38.926 27.009 27.671 28.157 28.041 

/ Europeanen . • • | B 7.778 7.064 6.641 6.621 7.437 

I i A 17.061.484 17.646.650 17.882.396 18.101.351 18.278.998 

Q e r s 

I M 

• • • • I B ( 3 ) 5.008.243 4.673.040 4.676.410 4.674.494 4.711.599 

, A 185.768 190.603 191.821 195.384 194.348 

Uevolkillg. ' Chinezen [ B 106.466 104.803 114.076 117.440 124.789 

I A 8.988 8.383 8.753 9.027 10.477 

Arabieren .... j ^ ^ i m ^ i m i m 

i 

Andere vreemde I A(4) 13.044 14.573 14.728 13.889 3.560 

, oosterlingen. . . i B 12-872 5.009 4.790 4.476 6.210 

LANDBOUW DER BEVOLKING. 

Uitgestrektheid der door de t 

inlandsche bevolking voor ge- j ^ _ 2.554.711 2.577.297 2.746.044 

regelde cultuur ontgonnen | 

bouwgronden (in bouws van \ 

500 • B.B.) B(8) — — "~ 

• 

PARTICULIERE LANDBOUW. 

Uitgestrektheid / Eigendom, 

der gronden voor I huur en erf- T AM KAA. 

. * . B v . A/o\ 1.460.740 1.466.084 1.472.884 1.484.966 1.497.044 

de particuliere I pacht A(yj w 

^ landbouw-indus- / Tot en met 

B trie gebezigd. J 1873 huur, la- 

| (iubouwsvan ter huur en 7 6 6 ^ 

| 500 OB.B.). I erfpacht.... B J m 3 M 

H I Buffels ( B _ _ — — — 

I I A 

VEESTAPEL. 1 Runderen . . . j 

1.282.400 

_ 

1.626.754 

_ 

1.663.626 

_ 

1.682.900 

— 

1.698.973 

— 

\ 

( 1 0 ) 

, . 

I Paarden . . . . j 

602.600 632.164 631.510 617.494 611.962 

A 

_ _ _ _ 

S 

I ,001r 

- | Kilometers in exploitatie. 203 261 261 261 266 

wegen. 1 

(Staats- en j Opbrengst v/h personen en 

particuliere). ' goederenvervoer f 1.293.189 f 1.954.668 f 2.139.198 f 2.680.766 f 2.970.011 

A 3.234.80 3.191.64 3.683.59 3.683.59 3.683.69 

Kilometers lijn . | fi 1.349.46 1.989.46 2.023.94 2.029.18 2.029.18 

| A 38 41 46 49 48 

Telegrafen. Aantal kantoren, j ' 1 1 17 16 16 16 

Opbreng6t v/d particuliere 

binnenl. tel.gr. f 281.769 f 339.975 f 389.059 f 416.811 f 420.685 

(f) De cijfers in dit overzicht, dat telkenjare als bijlage gevoegd wordt bij den Regeerings-almanak van Rad. 

(*) A beteekent Java en Madoera. 

B ii Buitenbezittingen.

Nederlandsch-Indië over de jaren 1872 tot en met 1881 (f). 

1877. 1878. 1879. 1880. 1881. 

(1) 2.394.5 (1) Volgens den Atlas van N. I. in ver- 

(2) 27.820.6 band met latere doch nog voorloopige 

28.672 29.998 30.714 33.708 33.740 t0 

P°S r 

' berekeningen. 

7.693 8.028 8.605 7.968 7 936 ( 2 

) Volgens de statistieke kaart van Mel- 

18.567.075 

ATOfiOio 

4.720.242 

198.233 

126.710 

18.824,574 

.„o,.. 

4.819.1G6 

200.303 

119.534 

19.016.291 

r „„, 

5.001.921 

206.051 

102.835 

19 540 813 

„ 

6.308.367 

206.931 

136.862 

19 834 584 

v" 

6.069.787 

206 961 

138.117 

" " Carnbêe van 1849, in verband 

met latere aoch slechts globale berekeningen. 

Onder dit cijfer is ook de oppervlakte 

V a 3 A t j e h be 

8 re 

P'. 

9.379 9.610 10.027 10.606 10.771 ( 3 

) D e 

cijfers van het zielental der in- 

4.634 4.708 4.985 5.519 5 666 

l a n d s c h e 

bevolking zijn zeer onvolledig. 

3-961 4.115 3.079 2.547 

D e 

2.667 (*) sterke vermindering van het cijfer 

7.400 9.150 (5) 30.142 (61 26 672 «1 26 013 ?!£ 

a n d e r e 

vreemde oosterlingen na 

v { 

' V' 

/ D U 1 0 

1875 is hieraan toe te schrijven, dat 

vroeger, voor vele gewesten, onder deze 

rubriek ook inlanders uit andere gewesten 

van K. L afkomstig, werden op- 

2.770.954 2.890.224 2.929.644 2.974.447 3.022.200 S^'* K , r,„. 

(5; Hieronder begrepen do Chinezen der 

afdeeling Delï en de Arabieren der geheele 

residentie Oostkust van Sumatra. 

(6) Hieronder zijn begrepen 16100 Arabieren, 

andere vreemde oosterlingen en 

Boeginezen tot de vorstenrijken van 

Bali en Lombok behoorende, welke niet 

gespecificeerd zijn kunnen worden op- 

1.509.533 1.621.372 1.538.163 1.556.737 1.582 758 Begeven. 

(7) Over 1872 en 1873 niet met juistheid 

op te geven; onder de cijfers over 1874 

en volgende jaren zijn die van de vor- 

6.029 11.59= 17.155 19.029 20.140 » *• P ^ « » 1>» »»« 

2754.498 2.880.811 2.694.664 2.361.306 2.334.876 ( 8 ) „,„ o p „ g e y e n 

1.727.841 1.921.139 1.854.106 1 835 222 1 878 939 (9 

,' S uitgestrektheid der particuliere 

landen bewesten en beoosten de Tjima- 

— — noek, hieronder begrepen, bedraagt vol- 

618.411 632.236 618.078 537.877 518 439 e en 

" d e 

koloniale verslagen van 1877 en 

_ _ _ _ 1873 respectivelijk 1.386.301 en 32.846 

bouws. 

266 350 379 411 B27 ( 10 V o o r J a T a c n 

' Madoera over 1872 met 

' uitzondering van Soerakarta en Djokjakarta. 

f 3.042.012 / 3.305.929 / 4.095.525 f 4.234.620 f 6.344.126 

3.624.62 3.624.62 3.864.05 3.864.05 3.882.40 

2.029.18 2.011.68 1.997.97 1.997.97 1.997.97 

61 63 61 61 65 

16 16 18 18 18 

f 443.386 f 421.986 f 446.366 f 424.266 f 415.336 

inaie, worden geleidelijk veroeterd en aangevuld, naarmate betere en meerdere gegevens beschikbaar komen.

4 ALGEMEEN STATISTISCH OVERZICHT BETREFFENDE 

1872. 1873. 1874. 1875. 1876. | 

BrieTen- | Opbrengst (11) ƒ 600.872 ƒ 530.032 ƒ 655.448 ƒ 697.394 ƒ 726.424 

, ! . 1-882.637 2.063.592 1.973.665 2.087.145 2.759.890 

(binnenlandsche). 

IN- EN UITVOER. 

/ voor particuliere j A . 76.953.354 „ 96.912.496 - 93.977.372 

Waarde v/d \ rekening. ..(*)( fl 1 

» 19.347.118 20.739 940 » 22.415.390 

algemeenen i 

invoer. voor gouverue- 

. A- . 12 447.382 » 27.584.600 „ 6.312.872 » 8.019.817 « 6.118.928 

( nients idem. . . | B — — 

| voor particuliere | A > 89.277 771 » 93.551.095 „ 101.941.140 102.664.082 » 134.182.886 

Waarde v/d rekening . . . . \ B 

algemeenen . J 1 

uitvoer. / voor gouverne- 

„ 19.050.872 « 23.384.990 „ 25.485.265 » 32.937.394 « 28.168.774 

36 659.426 » 41.524.737 „ 41.751.586 » 41.474.490 « 51.168.108 

( ments idem. . . ( B — — 

SCHEEPVAART. 

i 

A 3.217 4.136 . 9 2 6 4 7.003 7.363 

Aantal (566) (1041) (1322) 

B 5.342 4.820 

1 [ 1 1 ( 

Tonnenmaat. . . ' I MMl U«J 1,2,«8 

B 463.608 545.788 1 

» A 3.829 4.260 9 264 6 963 7.550 

, ,, \ Aantal (549) (1053) (1280) 

-» Vertrokken 1 B 6 4 8 2 4.909 

1 1 1 1 

' 1 

ö schepen. ( 

1 T |.„,.„ t . . 

A 

^ j 1,26.152 1.457.770 

' 

1,96.083 

0) C B 463.554 488.668 ' 

» 1 . 

M 

£ UITVOER VAN DB VOORNAAMSTE 

STAPELPRODUCTEN (in kilo's). 

• I Irdigo (niet bereid voor 1 A 333.038 346.275 386.700 323.972 494.368 

«t j de inl. markt) ( B — — 

« J* I 

K o f R e 

I 

I i 

B 

20.098.001 

9.717.179 

22.252.942 

10.434.112 

21.431.419 

9.939.444 

19.805.106 

16.821.119 

21.626.499 

13.504.287 

3 'f I A I 195'806.209 195.702.548 199.109.568 209.719.488 221.164475 

m 1 Suiker J B 83.i73 264.663 6.256 19.326 41.952 

I ( Tabak (niet bereid voor 1 A 12.846.117 12.901.139 19.116.950 13.863.689 14.779.355 

i 1 de inl. markt) 1 B 343 - 891 - 1.058.166 

= A 2.114.206 2.076.747 2.242.025 2.179.791 2.405.581 

? T n e e 

( B 176 30 20 48 10 

,§ , A 2 649 409 3.254.378 2.997.465 3.179.320 3.655.822 

S I l 

^ 

T i 

« I B 

I 1 A 42 704 710 46.7ï9.010 43.784.967 42.649.173 51.879.720 

• Koffie (13) | B _ _ _ _ _ 

•S | A 9.9-5.678 6.803 — — — 

• Suiker ( B , 

I I A 5 571.306 4.493.570 2.345.116 3.090.234 4.476.360 

£ T I N 

I B 

*) A. beteekent Java en Madoera. 

B u Buitenbezittingen.

NEDERLANDSCH-INDIË OVER DE JAREN 1872 TOT EN MET 1881. 5 

1877. 1878. 1879. 1880. 1881. 

f 688.654 ƒ 669.639 ƒ 695.083 / 726 424 ƒ 760,580 (11) Onder deze cijfers is ook het buitenlandsch 

verkeer begrepen. 

2.320.947 2.526.696 2.543.167 2.259.890 2.783.438 

,/ 102.766.901 89.413.284 > 86.329.887 « 118.724.493 

,i 23.299.561 „ 28.456.510 « 53.181.490 • 38.749.567 

./ 27.637.954 „ 22.579.565 • 15.140.039 » 15.939.860 

» 139.212.279 „ 108.312.271 » 99.626.S69 • 98.730.279 1 

» 24.180.385 „ 33.366.146 • 38.734.915 • 43.047.097 % 

,i 57.116.672 „ 38.290.204 . 37.382.782 > 37.177.478 t 

. '8 

M 

I 

! 

1 

2.600 2.624 o (12) ^e van af 1874 tusschen () geplaatste 

(483) 

5.393 

(637) 

5.719 

'S cijfers geven het aantal en de tonnenmaat 

der stoomschepen weder, die onder 

f1431) (1548) ° 

d e 

opgegeven totalen begrepen zijn. 

796.246 1.017.940 ~ 

(430728) (520.635) - 

806.818 838.091 I 

(537.992) (661.996) J 

2.729 2.795 ü 

8.046 7.985 (481) (628) ^ 

(1772) (1882) 

1 

5.673 

(1496) 

780.848 

6.763 

(1527) 

992.893 

5 

"3 

tt 

(647.932) (505.960) * 

I 

a 

' w 

526.706 345.892 365.845 373.273 * 

— 1.681 — — | 

28.138.872 13.704.537 23.802.056 24.439.279 J 

7.271.304 12,283.909 16.620.099 16.506.426 J 

223.468.279 236.292.842 191.434.006 222.222.674 1 1 

43 021 834.660 35.607 19.917 1 

le.506.546 14.823.b98 10.907.955 6.395.091 • 

2.023.291 6.113.890 3.671.263 4.146.277 £ 

2.663 856 2.790.557 2.602.236 2.518.544 ' •§ 

320, 830 460 723 | i 

3.413.001 4.010.640 4.414.877 4.616.399 J 

3 4 1 

° (13) Onder de van Java uitgevoerde koffie 

55.885.431 37.361.675 41.873.972 46.698.616 is de Menado-koffie begrepen. 

4.133.166 6.663.980 4.716.065 6.446.042 

;

6 ALGEMEEN STATISTISCH OVERZICHT BETREFFENDE 

1872. 1873. 1874. 1875. 1876. 

L EUROP. ONDERWIJS. 

/ Aantal scho- i A 1 1 1 2 2 

\ len (•) | B — — — — — 

MIDDELBAAR 1 

,i i ° KDEKW 

» S 

- , A 

J~-l [ Leerlingen . . . 

1 3 6 1 3 2 1 5 2 204 253 

A 

g I / Aantal scho- , A 51 52 53 55 60 

m I ien I B 20 20 21 21 23 

S I LAGER ! 

0 ONDERWIJS. 3 3 U M ^ 4 7 2 7 

1 ƒ I I B 1.259 1.358 1.421 1.475 1.522 

15 \ II. INL. ONDERWIJS. 

| j Aantal scho- . A 2 2 2 3 3 

5 1 len B 2 3 4 4 5 

S I KWEEK- ' < 

| I SCHOLEN. 

/ 48.317.935 

Ml" •§! van koffij. I i n jndië » 8.164.947 » 11.566.136 ./ 12.505.700 » 15.092.507 « 11.133.511 

* U tj 

5 I gV. \ I 

MIS ~ c m 

2 S>g 

/c £ 

Verkoop van Binka-tin 

in NederlaLd „ 5.947.522 » 

Verkoop van zout » fl.14S.417 » 

6.765.807 » 

6.052.354 » 

4.776.560 « 

6.605.200 » 

4.423.098 » 

6.792.273 » 

3.978.989 

6.598.486 

m I O ^ 

118 o v e r d e n 

* \ I ^Ö 

Gouver- 

S l \ nements-suikerrietaan- (16) 

- I ' plant — „ 4.418.588 » 4.265.627 « 3.945.663 » 3.918.680 

Z I Andere ontvangsten in Nederland 

„I en In Indië , 43.347.498 „ 34.208.160 » 24.866.963 » 41.651.237 » 34.835.767 

Z I , 

I | TOTAAL ƒ 1"8.207.777 f 146.608.722 f 146.663.286 f 165.701.492 f 150.233.219 

I ^ in Nederland f 34.899 453 f 45.026.117 f 31.715.202 f 49.095.386 f 28.804.660 

C. In Icdië „ 93.045.732 „ 97.822.948' » 105.820.600 » 106.548.464 129.327.915 

£ ' _. . = = = 

1 g 1 

\ .-SP TOTAAL f 127.945.185 \f 142.849.065 f 137.535.802 7 165.613.850 f 158.132.565 

\fc> 1 I 

(*) A beteekent Java en Madoerm. 

B H Buitenbezittingen.

NEDERLANDSCH-INDIË OVER DE JAREN 1872 TOT EN MET 1881. 7 

1877. 1878. 1879. 1880. 1881. 

3 3 3 3 3 

809 333 370 389 369 

63 68 74 78 86 

26 28 28 29 29 

5.101 6.679 6.076 6.438 6.687 

1.633 1.644 1.661 1.786 1.807 

3 3 3 3 3 

6 6 6 6 6 

290 266 290 282 293 

208 193 237 264 263 

147 162 171 181 190 (1*) Deze cijfers verdienen, vooral wat do 

1Q4 214 234 255 280 buitenbezittingen betreft, niet veel vertrouwen 

, daar uit vele gewesten dikwijls 

slechts onvolledige opgaven ontvangen 

20.766 23.050 24.258 26.389 1 worden. 

13.860 14.326 16.802 16.603 ? 

f 16.389.960 f 17.262.286 f 17.266.125 f 17.476.867 f 18.288.639 (16) De onder deze rubriek voorkomende 

cijfers steunen, voor zoover bet jaar 

1881 betreft, op voorloopige opgaven. 

• 9.162.825 • 8-604.720 » 9.101.110 » 9.167.966 > 9.355.241 

n 1.738.699 « 2.060.998 » 2.399.602 » 2.590.802 » 2.647.477 

» 15.850.046 • 16.633.797 » 17.187.034 > 17.750.817 » 17.920.789 

» 68.248.940 • 60.397.406 » 44.397.936 /- 46.197.375 » 38.702.862 

» 14.884.065 • 9.920.441 n 11.626.879 11.487.045 « 8.325.849 

n 3.560.268 • 3.105.062 « 3.691.611 ,, 3.869.207 • 4.775.685 

II 6.628.530 • 6.586.766 • 7.406.806 • 7.242.036 » 6.909.097 

// 4.016.269 « 4.019.750 » 4.011.466 u 3.707.420 « 3.401.847 (1°) Met inbegrip van den cijns van den 

vryen aanplant. 

II 32.301.783 " 30.580.749 • 26.989.281 ,, 27.513.992 » 27.042.702 

f 162.780.385 f 249.171.965 f 143.976.840 f 146.993.516 f 137.370.078 

f 31.480.679 f 24.928.682 f 24.321.211 f 24.808.941 f 23.464.798 

i 127.416.731 • 123.552.427 « 131.787.287 « 122.126.096 » 124.609.453 

r 

158.896.410 f 148.481.109 f 156.108.498 f 146.935.037 / 148.074.251

I N L E I D I N G . 

oloniën in den oorspronkelijken en waren zin des woords 

zijn volkplantingen, nederzettingen van leden eener 

natie in vreemde, meer of min verwijderde gewesten. 

Het bezit van zulke koloniën, mits geplaatst in gunstige 

omstandigheden om zich te ontwikkelen, is voor een 

volk een groote woldaad; het vermeerdert daardoor znn macht, 

zijn invloed, zijne betrekkingen, zijne welvaart. Doch zulke koloniën 

hebben de neiging zich van het Moederland los temaken, 

naarmate zij geschikt worden om op eigen beenen te staan. Zijn 

zij voor zelfstandigheid rijp geworden, dan verscheuren zij met 

geweld den band die ze aan het Moederland verbindt, tenzij 

met voorzichtig beleid de teugel allengs zoo gevierd wordt, dat 

de onafhankelijkheid zonder schokken wordt gewonnen. 

Ware koloniën, in gewesten waar de gesteldheid van bodem 

en klimaat de ontwikkeling tot zelfstandigheid gedoogde, heeft 

Nederland slechts bezeten aan de Kaap de Goede Hoop en in 

Nieuw Nederland. Het heeft ze niet met beleid bestuurd; het 

heeft er de waarde nooit van begrepen; het heeft ze maar al 

te gemakkelijk losgelaten, toen eene vreemde macht er de hand 

op gelegd had. Welke kracht in die koloniën school, hebben 

desniettemin latere gebeurtenissen geleerd. De afstammelingen 

der Nederlandsche kolonisten in Noord-Amerika hebben eene 

groote rol gespeeld in de vrijwording en ontwikkeling der Vereenigde 

Staten; die der kolonisten in Zuid-Afrika hebben, onder 

ongeloofelijke bezwaren, hunne zelfstandigheid verworven, hunne 

onafhankelijkheid gehandhaafd in moedige worsteling met den 

vreemden overheerscher. 

1

2 INLEIDING. 

Ware hier slechts sprake van koloniën in den eigenlijken 

zin, dan zou er van een Nederlandsche koloniale tentoonstelling 

geen quaestie kunnen zijn. Maar het spraakgebruik der beschaafde 

volken van Europa heeft den naam van koloniën ook 

uitgebreid tot de gewesten die, doorgaans in de intertropische 

of subtropische streken gelegen en door minder veerkrachtige 

rassen bewoond, door de Europeesche natiën overheerd en aan 

hun handel en nijverheid dienstbaar gemaakt zijn. Meer of min 

talrijke nederzettingen van Europeanen komen wel is waar in 

die streken voor; maar zij bestaan uit militairen, ambtenaren, 

handelaars en planters, wier gezamenlijk aantal uiterst gering 

is in verhouding tot de uitgestrektheid van het terrein en veelal 

ook tot het cijfer der inlandsche bevolking, en die meestal komen 

en gaan, zelden voor goed zich vestigen. Pogingen tot 

ware kolonisatie zijn van tijd tot tijd in die gewesten beproefd, 

maar steeds te niet gegaan, hetzij door verkeerde maatregelen 

van het Bestuur, hetzij door de ongeschiktheid van klimaat en 

bodem voor blijvende vestiging en vermenigvuldiging der Europeesche 

rassen. Enkele grootere middelpunten van Europeesche 

bevolking en beschaving, zooals in de Nederlandsche bezittingen 

Batavia, Semarang, Soerabaja, Paramaribo, hebben echter meer 

of min het karakter van ware volkplantingen; maar zij zouden 

ons toch geen recht geven om van het Koloniale Rijk van Nederland, 

van den Minister en het Departement van Koloniën, 

noch ook van de tentoonstelling die ons gaat bezighouden als 

eene „Koloniale" te spreken, zoo niet het spraakgebruik gewild 

had, dat de numeriek onbeduidende volkplantingen den naam 

van Koloniën mededeelden aan de geheele uitgestrektheid der 

overheerde gewesten die zij door hunne meerderheid in wilskracht 

en beschaving in bedwang houden. 

In dezen zin is Nederland de tweede koloniale mogendheid, 

omdat zijne bezittingen in vreemde werelddeelen alleen door die 

van Groot Brittanje in uitgestrektheid en gewicht overtroffen 

worden. In den Indischen Archipel, met inbegrip van het Nederlandsch 

deel van Nieuw Guinea, beslaan de Nederlandsche 

bezittingen een areaal, naar globale berekening, van 32800, in 

Guyana en de Westindische eilanden van 2200, te zamen 35000 

• geogr. mijlen, d. i. ongeveer V 6 van het areaal van geheel 

Europa en bijna b'Omaal de uitgestrektheid van het rijk in Europa. 

In werkelijkheid zijn echter in dit omvangrijke gebied nog uitgebreide 

gewesten begrepen die niet onder regelmatig bestuur 

zijn gebracht, en wier schaarsche en zwervende bevolking nauwelijks 

de hand kent of gevoelt van den meester die er op het 

oppergezag aanspraak maakt. In de mate waarin het Neder-

INLEIDING. 3 

landsch gezag geoefend wordt, komen allerlei verscheidenheden 

en gradatiën voor, die eene schatting van den omvang der werkelijk 

aan Nederland onderworpen gewesten tot een uiterst ingewikkeld 

en vooralsnog onmogelijk te beantwoorden vraagstuk maken. 

Er is een tijd geweest dat de Nederlandsche vlag zich veel 

meer dan thans in alle deelen der wereld vertoonde, dat de 

nederzettingen, kantoren en forten der Nederlandsche handelscompagniën 

veel wijder uiteen waren gelegen, dan thans het 

geval is; maar er is nooit een tijd geweest waarin de onderworpen 

gewesten een zoo groot areaal besloegen en, in het Oosten 

althans, een zoo samenhangend en aaneengesloten geheel vormden 

als in onze dagen. Sedert het herstel van het Nederlandsch 

gezag in den Indischen Archipel na het Britsche tusschenbestuur 

is het steeds het streven der Nederlandsche regeering 

geweest, het Koloniale Rijk in den Indischen Archipel uitte 

breiden en te bevestigen, met opoffering van de verspreide 

bezittingen en kantoren die nog in andere deelen der wereld als 

erfenis der voormalige groote handelslichamen aan Nederland 

verbleven waren. Zoo werd, bij het verdrag met Engeland in 

1814, de afstand van alle Britsche aanspraken op Bangka verworven 

.voor het prijsgeven van Cochin en onderhoorigheden op 

de kust van Malabar; zoo werd, bij het Londensch traktaat van 

1824, alles wat Nederland nog bezat op het vasteland van 

Indië en het Maleisch schiereiland, met inbegrip van het eiland 

Singapoera, aan Engeland overgelaten, tegen de verwerving onzerzijds 

van alle Britsche bezittingen op Sumatra en de intrekking 

van alle Britsche aanspraken op Blitoeng; zoo heeft Nederland 

in 1871 te gelijker tijd twee traktaten met Groot-Brittanje 

gesloten, waarvan het eene de nog overgebleven Nederlandsche 

bezittingen op de kust van Guinea in Afrika aan Engeland afstond, 

terwijl het andere, als ter vergoeding, een einde maakte 

aan alle verzet tegen de uitbreiding van het Nederlandsch gezag 

over geheel Sumatra, waartoe de vroegere overeenkomsten nog 

op sommige punten aan Engeland eenig recht gaven; zoo is, 

bij het traktaat met Portugal van 1859, het overblijfsel van het 

Portugeesch gezag in den Archipel door onderlingen ruil of geldelijke 

compensatie tot het strikt afgebakend noordoostelijk deel 

van Timor beperkt, al het overige in het onbetwist bezit van 

Nederland gekomen. Van Borneo is wat minder dan een vierde 

deel, van Timor de kleine helft van het Nederlandsch gebied 

buitengesloten, op Nieuw Guinea maakt Nederland slechts aan 

s t e n 

spraak tot den 14l lengtegraad. De enclave die Portugeesch 

Timor in ons gebied vormt, heeft niets onrustwekkends, en Nieuw 

Guinea is zoo uitgestrekt en voor ons van zoo weinig beteekenis,

4 INLEIDING. 

daarenboven zoo weinig voor Europeesche nederzettingen geschikt, 

dat wij de oostelijke helft gerust aan het onderzoek en de exploitatie 

van andere natiën kunnen overlaten. Borneo vormt het 

zwakke punt van ons Indisch rijk; want door de vestiging van 

Radja Brooke in Sera wak, van de North Borneo Company in 

Sabah, is noordwestelijk Borneo voor goed voor ons verloren 

gegaan, is de kans dat wij ooit onverdeeld meester ook van dit 

eiland zouden worden, geheel vervlogen, en worden wij steeds 

bedreigd met eene hernieuwing derzelfde moeilijkheden die ons 

vroeger op Sumatra zooveel zorg gaven, doch door groote, maar 

niet te groote, offers onzerzijds bij de traktaten van 1824 en 

1871 waren bezworen. 

Het Nederlandsch gebied in den Indischen Archipel wordt gewoonlijk 

verdeeld in Java en Madoera en de Buitenbezittingen, 

en wij zeggen niet te veel als wij beweren, dat de gezamenlijke 

Buitenbezittingen, met hun onmetelijken omvang, het gewicht 

van Java alleen op verre na niet evenaren. De reden daarvan is 

niet gelegen in gemis van natuurlijke rijkdommen; daarin kunnen 

uitgestrekte gedeelten der Buitenbezittingen volkomen met 

Java wedijveren. De hoofdreden is gelegen in de schaarsche bevolking, 

in het gemis aan werkkrachten. Op de algemeene kaart 

van Insulinde beslaat Java eene betrekkelijk geringe plaats, maar 

het is verdeeld in 22 residentiën, waarvan men bijna zeggen kan, 

dat zij ieder op zich zelve de grootste gewesten der Buitenbezittingen 

in gewicht en bevolking overtreffen. Daar in dezen Catalogus 

de herkomst der voorwerpen door de namen der residen» 

tiën wordt aangeduid, hebben wij het noodig geacht van Java, 

met het daarmede onafscheidelijk verbonden Madoera, een afzonderlijk 

kaartje te geven, om deze indeeling te verduidelijken. Drie 

volksstammen, ieder met een bijzondere taal en vele van elkander 

verschillende eigenaardigheden, verdeelen onder elkander het 

eiland. Westelijk Java wordt bewoond door de Soendaneezen en 

heet daarom ook de Soendalanden. Tot dit gedeelte behooren de 

residentiën Banten, Batavia, Krawang, Tjirebon en de Preanger 

Regentschappen, de laatste van allen verreweg de grootste. Midden-Java 

is het eigenlijke Java, het land der ware Javanen. 

Behalve de residentiën Tegal, Pekalongan, Banjoemas, Bagelèn, 

Semarang, Kedoe, Djapara, Rembang, Madioen, Kediri en Soerabaja, 

vindt men er de overblijfselen der oude Javaansche rijken 

in de residentiën Soerakarta en Jogjakarta, wier vorsten nog 

een zweem van zelfbestuur behouden hebben. In den Oosthoek 

van Java, de residentiën Pasoeroean, Probolinggo en Bezoeki 

vormende, vindt men wel is waar ook eenige Javaansche bevolking; 

maar Madoereesche kolonisten, van het naburige eiland

INLEIDING. 5 

Madoera overgekomen, hebben er verre de overhand. Die gewesten 

maken dus met Madoera, dat ook een eigen residentie vormt, 

het Madoereesche gedeelte van Java uit. 

In de Buitenbezittingen dragen de hoofden van gewestelijk 

bestuur, dat zijn zij tusschen wie en het Opperbestuur te Batavia 

geene andere gezaghebbers treden, verschillende titels. Aan het 

hoofd der voornaamste gewesten staan Gouverneurs. Sumatra, 

het belangrijkste eiland na Java, bevat twee Gouvernementen: 

Atjeh en Onderhoorigheden en Sumatra's Westkust, de laatste 

gesplitst in drie residentiën; Tapanoeli, Padang en de Padangsche 

Bovenlanden. Onafhankelijk van die Gouverneurs en rechtstreeks 

ondergeschikt aan het Hoofdbestuur te Batavia zijn de 

hoofden der andere gewesten: Sumatra's Oostkust, Palembang, 

de Lampoengsche districten en Bengkoelen, die allen den titel 

van Residenten voeren. De rondom Sumatra gelegen kleinere 

eilanden behooren voor een deel tot de reeds genoemde gewesten, 

maar vormen voor een ander deel de residentiën Riouw en Onderhoorigheden 

(waartoe ook het gebied van Indragiri en Kwantan 

op Sumatra zelf wordt gerekend) en Bangka, alsmede de 

adsistent-residentie Blitoeng, aan wier hoofd een ambtenaar staat 

die slechts den titel en de waardigheid van Adsistent-resident 

heeft, maar werkelijk in zijn beperkt gebied het gezag van een 

resident uitoefent. Nederlandsch Borneo vormt twee uitgestrekte 

residentiën: de residentie Wester-afdeeling, en de residentie Zuideren 

Ooster-afdeeling. Bali en Lombok, ten Oosten van Java, vroeger 

als een aanhangsel van dat eiland bestuurd, maken sedert 

kort een afzonderlijke residentie uit. Op Celebes vinden wij het 

Gouvernement van Celebes en Onderhoorigheden, tot welke laatste 

Silajar, Boeton en Moena, Soembawa, West-Flores en eene menigte 

kleinere eilanden behooren; voorts in het Noorden de van 

den Gouverneur onafhankelijke residentie Menado, en in het Oosten 

eenige inlandsche rijkjes die, als het oppergezag van den 

Sultan van Ternate erkennende, tot de residentie Ternate gerekend 

worden. Deze, de uitgestrektste van alle, omvat, behalve 

gemelde rijkjes, de noordelijke of eigenlijke Molukken, de Obien 

Soela-eilanden, den geheelen Waigeoe-Misoeal-Archipel en de 

gansche Nederlandsche helft van Nieuw Guinea. De zuidelijke 

Molukken of Ambonsche en Banda-eilanden vormen met de 

Zuidwester- en Zuidooster-, de Kei-, Tenimber-en Aroe-eilanden 

de residentie Amboina, terwijl eindelijk Nederlandsch Timor, met 

de Solor- en Allor-, Sawoe- en Rotti-eilanden, oostelijk Flores 

en Soemba of het Sandelhout-eiland de residentie Timor uitmaakt. 

De grenzen dezer verschillende gewesten zijn op onze algemeene 

kaart van den Indischen Archipel, voor zoover zij niet met de

6 INLEIDING. 

kustlijn der groote eilanden samenvallen, door gekleurde stippellijnen 

zoo aangegeven, dat men met een oogopslag de hoofdtrekken 

der administratieve indeeling van geheel Insulinde overziet. 

Midden over de kaart loopt een andere, ongekleurde maar sterker 

geteekende en eenigszins bochtige lijn, die, de straat van 

Mangkasar en de straat van Lombok snijdende, Borneo en Bali 

van Celebes en Lombok en alle oostwaarts van deze liggende 

eilanden scheidt. Die lijn heeft geene administratieve, maar eene 

physiseh-geographische beteekenis. Zij wijst op het diep ingrijpend 

verschil dat in natuurlijke gesteldheid', in diepte der wateren, 

in voortbrengselen van planten- en dierenrijk, ten deele, 

ofschoon minder scherp begrensd, ook in de bevolking, tusschen 

de westelijke en oostelijke helften van den Archipel wordt waargenomen. 

De eilanden ten Westen dier lijn hebben een geheel 

Aziatisch karakter; die ten Oosten, onderling veel meer verschillend, 

vertoonen meer toenadering tot Australië. Het is aan 

Wallace dat wij de duidelijke aanwijzing van dit onderscheid 

verschuldigd zijn. Het kan geacht worden in hoofdzaak vast te 

staan, ofschoon het in de bijzonderheden zeker door nader onderzoek 

nog menige wijziging ondergaan zal. 

Toen Brazilië door den vrede met Portugal in 1661 te's Gravenhage, 

Nieuw-Nederland door den vrede met Engeland in 1667 

te Breda gesloten, voor goed voor Nederland waren verloren gegaan, 

bepaalden zich de Nederlandsche bezittingen in Amerika 

tot een deel van Guyana en eenige der kleine West-Indische 

eilanden. Bij het verdrag met Engeland van 1814 ondergingen 

zij een nieuwe vermindering door den afstand aan Engeland van 

de grootste helft van Nederlandsch Guyana, de nederzettingen 

omvattende aan de rivieren Berbice, Denierara en Essequebo, die 

thans Britsch Guyana uitmaken. Wat overbleef vormt twee 

Gouvernementen: Suriname, tusschen Fransch en Engelscb 

Guyana gelegen, en groot 2167 • geogr. mijlen 1 

), waarvan 

echter slechts een zeer klein gedeelte bebouwd is, en Curaeao en 

Onderhoorigheden, bevattende de Curacaosche eilanden of eilanden 

onder den wind, waarvan alleen Ouracao, Bonaire en Aruba bewoond 

zijn, en de eilanden St. Eustatius, Saba en St. Martin 

(Nederlandsch gedeelte), die tot de Kleine Antillen gerekend worden, 

alles te zamen eene uitgestrektheid van 20.5 • geogr. 

mijlen. De bewoonde gedeelten van Suriname worden verdeeld 

in de Oude en Nieuwe Kolonie. De eerste bevat de hoofdstad 

Paramaribo met hare buitenwijken en gronden en de divisiën Beneden 

Cottica, Beneden Commewijne, Boven Cottica, Perica, Matap- 

') Zie Behm und Wagner, Bevolk, d. Erde, II. 73.

INLEIDING. 7 

pica, Boven Commewijne, Commetawane, Beneden Para, Beneden 

Suriname, Boven Para, Boven Suriname, Beneden Saramacca en 

Boven Saramacca. De Nieuwe Kolonie bestaat uit de divisiën 

Coronie en Nickerie, de eenige bewesten de Coppename-rivier. 

De verspreide en ver van Suriname verwijderde ligging der 

Nederlandsche West-indische eilanden maakt het niet wel mogelijk 

de Ned. koloniën in Amerika op ééne kaart te vereenigen. 

Wij geven daarom een afzonderlijk kaartje van de beide Gouvernementen, 

terwijl op dat van Curacao de eilandjes die tot 

de Kleine Antillen behooren, zijn afgebeeld op een bijkaartje 

en door de roode kleur onderscheiden van de omliggende, aan 

andere mogendheden gehoorzamende eilanden. 

P. J. VETH. 

Wij meenen aan het hoofd van dezen 

Catalogus en onmiddellijk achter deze 

Inleiding een kunstwerk te moeten 

plaatsen, bestemd om den grootsten man 

in de geschiedenis der vestiging van 

Nederlands gezag in Oost-Indië te vereeuwigen. 

Het is billijk dat wij de 

eerste plaats geven aan het standbeeld 

van den grondlegger onzer koloniale 

macht, den stichter van Batavia. 

1. Gipsmodel van het 

standbeeld van Jan Pieterzoon 

Koen. — Koninklijke 

Zilverfabriek van Van 

Kempen en Zonen te Voorschoten. 

Het model is vervaardigd door prof. 

Strackó, het beeld zelf door middel van 

galvanoplastiek gevormd in de fabriek 

der heeren van Kempen. De eerste steen 

voor liet voetstuk van dit beeld werd 

gelegd door den Gouverneur Generaal 

op den 29Bten Mei 1869, den '250sten 

verjaardag der stichting van Batavia. 

Eerst den 4den Sept. 1876 kon het 

beeld zelf plechtig onthuld worden. Het 

is opgericht op het Waterlooplein, vóór 

den hoofdingang van het paleis te Weltevreden. 

De kosten werden bestreden 

door gelden, deels in Indië, deels in 

Nederland bijeengebracht, als een dankbare 

hulde der nakomelingschap aan 

den Clive van Ned. Indië. 

Het model heeft eene plaats erlangd 

in het voorportaal van het gebouw voor 

de Koloniale Tentoonstelling bestemd.

G R O E P I. 

DE NATUUR DER GEKOLONISEERDE EN OVERHEERDE 

GEWESTEN. 

Ie Klasse. 

GEOGRAPHIE: BESCHRIJVINGEN, ATLASSEN, KAARTEN, PLANNEN, 

RELIËFS, PEOFILEN ENZ. 

e Geographie in strikten zin kan op eene tentoonstelling 

slechts vertegenwoordigd worden door beschrijvingen 

en afbeeldingen in kaarten van verschillende soort. Ofschoon 

vele en uitgestrekte gedeelten van het Nederlandsch 

koloniaal gebied nog gebrekkig bekend, sommige zelfs 

geheel onbekend zijn, bestaat toch over dat gebied eene verbazend 

uitgebreide literatuur, toegelicht door ontelbare cartographische 

voorstellingen. Aan de laatste is op de Tentoonstelling 

meer plaats gegeven dan aan de eerste, dewijl kaarten ook op 

eene tentoonstelling tot ieder spreken, maar boeken er slechts 

naar het uitwendige kunnen beoordeeld worden, dat schitterend 

kan zijn ook bij onbeduidenden inhoud. Ofschoon wij de ons 

aangeboden boeken niet hebben afgewezen, geeft het ingezondene 

slechts een zeer gebrekkig denkbeeld van de bestaande 

geographische literatuur. 

Om den gebruiker van den Catalogus in staat te stellen 

zich daarvan een juistere voorstelling te vormen, zullen wij een 

vluchtig overzicht geven van de belangrijkste geschriften die de 

geographie van de Nederlandsche overzeesche bezittingen of 

eenig deel daarvan tot onderwerp hebben. Een groot deel dier 

geschriften bepaalt zich niet tot geographie in strikten zin, en 

mocht toch niet worden buitengesloten. Wij zouden van den 

omvang der geographische literatuur over onze koloniën een

GROEP. I. Ie Klasse. 9 

geheel verkeerd denkbeeld geven, indien wij de algemeene en 

verzamelwerken hier achterwege lieten. Op literarisch gebied 

rekenen wij alles tot deze klasse wat zich niet, althans in 

hoofdzaak, beperkt tot de onderwerpen waarvoor afzonderlijke 

klassen zijn aangenomen. Van oudere werken, die ons meer 

de vaak gebrekkige voorstellingen van vroeger tijd dan den 

staat onzer tegenwoordige kennis voor oogen voeren, zullen 

wij slechts de allerbelangrijkste aanstippen 1 

). 

Men kan niet verwachten dat er vele geschriften zijn die 

de gezamenlijke koloniën en overzeesche bezittingen van Nederland 

behandelen: Oost- en West-Indië zijn daartoe te ver van 

elkander verwijderd en hebben te weinig met elkander gemeen. 

Het groote Aardrijkskundig Woordenboek van Nederland door van 

der Aa behandelt ook tevens alle Nederlandsche koloniën. Overigens 

zijn slechts in het werk van den beroemden staatsman J. van 

den Bosch, de Nederlandsche Bezittingen in Azië, Amerika en 

Afrika (1818), in de slordig bewerkte Beknopte beschrijving van 

de Ned. overzeesche bezittingen van M. D. Teenstra (1852), en 

in vele school- en leerboeken, waaronder wij alleen dat van 

N. W. Posthumus Onze bezittingen in andere werelddeelen 

(1880) noemen, Oost en West vereenigd. Tijdschriften aan alle 

Nederlandsche koloniën tevens, gedeeltelijk ook aan vreemde, 

gewijd, waren de Nederlandsche Hermes (1826—30), de Bijdragen 

tot de kennis der Nederlandsche en vreemde koloniën 

(1844—47), de Moniteur des Indes van von Siehold en Melvill 

van Carnbée (1845—47), en de Koloniale Jaarboeken (1861 — 

64), die allen een kortstondig bestaan hebben gehad. 

Wenden wij den blik naar Oost-Indië, zoo verdienen in de 

eerste plaats de werken vermelding die de beschrijving van onze 

koloniën artikelswijze geven in alphabetische orde. Na Orawfurd's 

beknopten en zaakrijken Descriptive Dictionary of the 

Indian Islands (Londen, 1856), die beter en vollediger zou 

') Men kan over die oudere werken de bibliographiën raadplegen, door 

Prof. Yeth en Prof. Millies gevoegd bij de artikelen over Ned. Indië en de 

groolere eilanden in het straks te vermelden Aardrijkskundig en Statistisch 

Woordenboek. Daaraan zal zich sluiten de proeve eener geographische bibliographie 

van Ned.-Indië van de jaren 1800—1882, die thans door de Heeren 

Kan, Wijnmalen en Kogge bewerkt wordt. Het Repertorium op de koloniale 

literatuur van J. C. Hooykaas, ter perse bezorgd door Dr. W. N. du Kieu (2 

deelen in 4 stukken, 1874— 1880), is geen eigenlijk bibliographisch werk, maar 

een soort van klapper op hetgeen in mengelwerken en tijdschriften, van 1595 

tot 1865 in Nederland en zijne overzeesche bezittingen uitgegeven, over de koloniën 

van Nederland en andere mogendheden beoosten de Kaap de Goede Hoop 

voorkomt. Jammer dat dit nuttige werk door den schrijver onvoltooid is achtergelaten, 

zoodat het bij het gebruik even dikwijls teleurstelt als beviedigt.

10 GROEP I. l e 

Klasse. 

zijn, indien de schrijver van de Nederlandsche literatuur meer 

had'gekend dan voor hem toegankelijk was door vertalingen of 

door de vreemde taal waarin het was uitgegeven, verscheen, 

gedurende een reeks van jaren, het in 1869 met het derde deel 

voltooide Aardrijkskundig en Statistisch Woordenboek van Ned.- 

Indië, door Mevr. J. 0. W. van den Bergh van Eysinga en Jhr. 

Mr. H. van Alphen, — een reuzenwerk dat onze bewondering 

verdient, al zijn er tal van misslagen en ongelijkheden in op 

te merken. 

Was het in het eerste vierde der vorige eeuw nog aan Francois 

Valentijn mogelijk, in de tien folio's van zijn Ouden Nieuw 

Oost-lndië '(1724 — 1726) eene encyclopaedie te leveren, die 

schier alles omvatte wat van de landen door de Oost-Indische 

Compagnie gekoloniseerd of bevaren bekend was, een geheel 

ander karakter kreeg de geographische literatuur over die gewesten 

toen men, na de stichting van het Bataviaasch Genootschap 

in 1778, bijzondere deelen en vraagstukken in afzonderlijke 

verhandelingen begon ter sprake te brengen. De schriften 

van dat Genootschap, thans hoofdzakelijk bestaande uit 43 

deelen verhandelingen, die naast vele taal-, oudheid- en natuurkundige 

bijdragen ook vele stukken van geographischen 

aard bevatten," 27 deelen van een sedert 1853 verschijnend 

Tijdschrift, aan de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-Indië 

gewijd, en 20 deelen van de sedert 1862 afzonderlijk uitgegeven 

notulen zijner algemeene en bestuurs-vergaderingen, nemen 

hier zeker de eerste plaats in. Daarnaast staan de schriften van 

het Kon. Instituut voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde, 

in 1853 te 's Gravenhage opgericht, en bestaande uit 

de 29 tot dusverre verschenen deelen der Bijdragen en een 

aantal afzonderlijke werken, waaronder de reizen der Nederlanders 

naar Nieuw-Guinea en de Papoesche eilanden in de 

17e en 18e eeuw (1875), bewerkt door den heer Leupe, Reinwardt's 

Reis naar het oostelijk gedeelte van den Indischen Archipel 

(1858), Schwaner's Borneo (2 deelen, 1853), Croockewit's 

Banka, Malacca en Billiton (1852), van der Hart's 

Reize rondom Celebes (1854), S. Muller's Reizen in den Indischen 

Archipel (2 deelen, 1857 — eene verbeterde uitgave der 

door dien schrijver oorspronkelijk in de straks te melden Verhandelingen 

der Natuurkundige Commissie uitgegeven reisverhalen 

—), von Rosenberg's Reistochten in de afdeeling Gorontalo 

(1865), Reis naar de Zuidooster-eilanden (1861) en Reistochten 

naar de GeeMnkbaai op Nieuw-Guinea (1875), eindelijk 

Robidé van der Aa's uitgave der Reizen naar Nederlandsch 

Nieuw-Guinea in 1871, 1872, 1875—1878 (1879), en van

GROEP I. 1* Klasse. 11 

Oarl Bock's Reis in Oost- en Zuid-Borneo (1881 geheel tot 

de geographische literatuur in strikten zin behooren. Het in 

1838 door Dr. W. R. van Hoëvell in Ned. Indië gestichte, 

in 1849 naar Nederland overgebrachte, en ook na zijne aftreding 

en dood regelmatig voortgezette Tijdschrift voor Neder 

landsch Indië, is thans genaderd tot zijn 45 sten 

jaargang, en 

bevat in de 95 boekdeelen waaruit het reeds bestaat, naast beschouwingen 

van politieken en economischen aard en vele historische 

stukken, ook onafzienbare schatten voor de kennis van 

land en volk. Van 1847 af wedijverde daarmede het te Singapore 

door Dr. J. R. Logan gestichte Journal of the Indian 

Archipelago, dat zich tot 1857 staande hield, en, na de overbrenging 

van het Tijdschrift voor Ned. Indië naar Nederland, 

het te Batavia verschijnend Indisch Archief, dat slechts twee 

jaargangen (1850 en 1851) mocht beleven. Maar inmiddels 

was in Indië in 1850 een nieuw Genootschap verrezen, de 

Koninklijke Natuurkundige Vereeniging, die vooral aan het 

ijverig streven van Dr. P. Bleeker haar aanzijn en haren bloei 

verschuldigd was, en in de 41 tot hiertoe verschenen boekdeelen 

van haar Natuurkundig Tijdschrift voor Ned. Indië, 

niet slechts de geologie, mineralogie, botanie, zoölogie, meteorologie, 

anthropologie met ontelbare bijdragen verrijkte, maar 

ook voor de physische geographie milde bronnen opende. In 

Nederland wordt sedert 1879 een nieuw Tijdschrift, aan de 

Indische belangen gewijd en algemeen met veel bijval begroet, 

onder den naam van de Indische Gids, uitgegeven door den 

heer C. E. van Kesteren, en dat ook daarin bijdragen tot de 

geographische kennis van Indië geleverd worden, bewijst o. a. 

een uitvoerig stuk van den heer Schot over den nog zoo weinig 

bekenden Battam-Archipel. Andere tijdschriften en verzamelwerken, 

die slechts een kort leven hebben gehad of slechts 

uit enkele deelen bestaan, maar desniettemin veel belangrijks 

voor de geographie hebben geleverd, zijn : de Malayan Miscellanies 

(Bengkoelen, 1821, 1822), Moor's- Notices of the Indian 

Archipelago (Singapore, 1837), de Oosterling (1835—1837), de 

Indische Bij (1843), het Indisch Magazijn, —'• waarin o. a. verzameld 

zijn de vele merkwaardige berichten over de geographie 

van N. L, verschenen in de oude Javasche Couranten, die van 

1810 tot 1838 het eenige periodieke geschrift in Ned. Indië 

uitmaakten 2 

), — de Indiana van Ds. Brumund (1853, 1854). 

') Het tweede gedeelte is nog niet verschenen. 

") Jammer dat door de ontijdige staking van het Tijdschrift ook de verzameling 

der Courant-artikelen niet verder gaat dan 1827!


Klasse. 

Eindelijk moeten wij nog van een reeks van periodieke geschriften 

gewagen die, schoon niet uitsluitend aan de Koloniën 

gewijd, toch vele gewichtige bijdragen tot de geographische 

kennis daarvan geleverd hebben. Wij kunnen ze niet allen 

noemen, maar mogen toch niet onvermeld laten de sedert vele 

jaren voortgezette Koloniale Kroniek van Jhr. Mr. J. K. W. 

Quarles van Ufford ih het tijdschrift de Economist; de talrijke 

opstellen, reizen en onderzoekingen in Ned. Indië betreffende, 

door Prof. Veth, Prof. Millies, Prof. de Hollander, Dr. van 

Hoëvell, A. E. Óroockewit, Ds. Heering en anderen in de 45 

jaargangen of 130 boekdeelen van het Tijdschrift de Gids 

geleverd; de hoogst belangrijke en talrijke bijdragen tot de kennis 

van land en volk van Ned. Indië in de 26 jaargangen der 

Mededeelingen van het Ned. Zendelinggenootschap voorkomende; 

eindelijk de werken van het Nederlandsch en het Nederlandsch 

Indisch Geogvaphisch Genootschap, die beide uit den aard der 

zaak een groot deel hunner krachten aan de vermeerdering der 

kennis van Nederlandsch Indië wijden. Onder de vreemde tijdschriften 

die van tijd tot tijd eenige aandacht aan de Nederlandsche 

koloniën schenken en bijdragen tot hare kennis leveren, 

verdienen de Asiatic Researches, het Journal en de Proceedings 

of the Royal geographical Society, de Année géographique, de 

Annales de Vextréme Oriënt, Petermann's Mittheilungen, das 

Ausland, de Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde te Berlijn, 

de Cosmos van (Juido Cora, genoemd te worden. 

Populaire beschrijvingen van Nederlandsch Oost-Indië, Handleidingen 

en Handboeken ten behoeve van aanstaande ambtenaren 

en militairen in Ned. Indië, of van hooger en middelbaar 

onderwijs, zijn vrij menigvuldig; wij kunnen echter rekenen 

dat van Hogendorp's Coup d'oeil sur Vile de Java et les 

autres possessions Neerland, dans VArchip. des Indes (Brussel, 

1830), Olivier's Land- en Zeetogten in Indië (1827—1830) en 

zijn Tafereel van Oost-Indië (1841), het Handboek der Landen 

Volkenkunde van Ned. Indië door Prof. Roorda van Eysinga 

(1841—50), de Handleiding door Prof. Lauts ten behoeve der 

Maatschappij tot Nut van 't Algemeen vervaardigd (1843), Temminck's 

Coup d'oeil général sur les possessions Néerlandaises 

dans Vlnde Archipélagique (1846—49), van der Aa's slechts 

ten halve voltooid Nederlands Oost-Indië (1846—57), en meer 

andere, thans te verouderd en te gebrekkig zijn, om meer dan 

eene voorbijgaande melding te verdienen. Onder de volksleesboeken 

over Indië die thans nog aanbevelingswaardig zijn, 

neemt door zijne levendige en beknopte terreinbeschrijving, zijne 

historische overzichten en zijne afbeeldingen eene eerste plaats

GROEP I. i e 

Klasse. 13 

in Prof. van der Lith's Nederlandsch Oost-Indië beschreven en 

afgebeeld voor het Ned. volk (1875). In nog populairder kleed 

stak de heer J. Kuyper zijne, met fraaie houtsneden versierde 

beschrijving van Ned. Indië, getiteld Onze Oost (1881). Een 

uitstekend handboek voor het onderwijs is de Geographie van 

Nederlandsch Indië van Prof. Pijnappel, het eerst in 1863 

verschenen, onlangs in de derde door Dr. G. J. Dozy bewerkte 

uitgave (1881) meer met den tegenwoordigen staat onzer kennis 

in overeenstemming gebracht. Naast die beknopte schets 

staat de uitvoerige, in de achtereenvolgende uitgaven met de 

meeste zorg bijgehouden Handleiding bij de beoefening der Landen 

Volkenkunde van Ned. Indië van Prof. de Hollander, een 

monument van zeldzame vlijt en nauwkeurigheid (l e 

uitg. D. 

I 1861, D. II 1864, 2e uitg. D. I 1866, D. II 1869, 3e uitg. 

D. I 1874, D. II 1877, 4e uitg. D. I 1882). Aan deze Handleiding, 

eigenlijk bestemd voor de Militaire Akademie, maar 

ook bij vele andere inrichtingen van onderwijs in gebruik, 

voegde de Hoogleeraar nog eene Aardrijkskundige beschrijving 

van Ned. O. Indië, vooral ten gebruike bij het middelbaar onderwijs, 

toe (1868). Een Duitsch geneesheer in Ned. dienst, Dr. 

S. Friedmann, leverde voor Spamer's Illustrirte Bibliothek der 

Lander- und Vólkerkunde de twee bandjes die Ostasiatische Inselwelt 

getiteld (Leipzig, 1868). Van de van Regeeringswege in 

folio uitgegeven Verhandelingen over de natuurlijke geschiedenis 

der Nederl. overzeesche bezittingen, door de leden der Natuurkundige 

Commissie in Indië en andere schrijvers (1839—1844) 

bevat de aan Land- en Volkenkunde gewijde serie op verre na 

niet zulk eene volledige beschrijving der Indische bezittingen, 

als men had mogen verwachten, daar een zeer groot gedeelte 

van het materiaal ongebruikt is gebleven of eerst later in 

Tijdschriften een plaats heeft gevonden; inderdaad geeft zij 

weinig meer dan de later ook afzonderlijk uitgegeven en reeds 

boven vermelde reizen van S. Muller, in welke ook wel eene 

plaats had mogen worden toegekend aan de belangrijke mededeelingen 

over Sumatra die de schrijver in verspreide stukken 

heeft aan het licht gebracht. 

Van belangrijke reisverhalen die verschillende deelen van Nederlandsch 

Indië omvatten, verdienen onder de oudere vooral 

vermeld te worden de reizen van Stavorinus, die zelfs in de 

gezamenlijke Engelsche vertaling van S. Huil Wilcocke (Voyages 

to the lndies by Stavorinus, 3 deelen, Londen 1798) door de 

noten en bijvoegselen des vertalers het karakter gekregen hebben 

van een vrij volledig overzicht van alle toenmalige Nederlandsche 

bezittingen in O. Indië. Een soortgelijk werk van

44 GROEP I. Ie Klasse. 

veel latere dagteekening is v. Rosenberg's Malayische Archipel 

(Leipzig 1878), waarin die reiziger zelf in het Hoogduitsch 

eene samenvatting heeft geleverd van wat vroeger door hem 

over de verschillende deelen van Indië die hij bereisd had, m 

verspreide stukken en afzonderlijke werken in het Nederlandsch 

was in het licht gegeven. De veelvuldige reizen van den heer 

J. B. J. van Doren in Nederlandsch-Indië zijn beschreven in 

drie werken: Java, of landen zeetogten gedurende een 20-jarig 

verblijf in N. 1. (2 deelen, 1847—50), Fragmenten uit de reizen 

in den Indischen Archipel (2 deelen, 1855, 1856), Herinneringen 

en schetsen van Ned. Indië (2 deelen, 1858, 1859). De zendeling 

E, H. Köttger doet ons in zijne Briefe über Hinter-Indiën, 

die ook onder den titel Berigten omtrent Indië in het 

Nederlandsch vertaald zijn (1846), gedeelten van Java, Celebes, 

de Molukken en Sumatra, maar vooral de residentie Riouw 

kennen. In de reizen ter inspectie van zendingsposten, kerken 

en scholen van de predikanten L. J. van Rhijn (Reis in den 

Indischen Archipel, 1851) en S. A. Buddingh (Neerlands-Oost- 

Indië, 3 deelen, 1859), vooral in laatstgenoemde, wordt mede 

eene ruime plaats aan de beschrijving van land en volk der 

verschillende eilanden gegeven. Verhuell's Herinneringen van 

eene reis naar Oost-Indië (2 deelen, 1835) doen ons blikken 

werpen op Java, Madoera, Celebes en de Molukken; in Earl's 

Eastern seas is het verhaal van verschillende tochten, vooral in 

het Westen van den Archipel, samengevat; Dr. F. Epp's Schilderungen 

aus Holldndisch Ostindiën (1852) omvatten tafereelen 

uit Java, Sumatra, Bangka en de Molukken; dè Herinneringen 

eener reis naar Ned. Indië van Mr. T. W. Gevers Deynoot 

schetsen ons gedeelten van Java, Celebes, de Molukken, Timor 

en Sumatra; Gerdessen's Vijf jaren gedetacheerd teekent ons 

de ontmoetingen en ervaringen van een officier op Java, Borneo 

en de Molukken; Dr. Greiner's Over land en zee (1874) 

leidt ons rond door sommige gedeelten van Java en Bali, in 

Zuid-Borneo en de eilanden langs Sumatra's Westkust. Naar 

de oostelijke helft vau Insulinde voeren ons Kolff's Reize door 

den zuidelijken Molukschen Archipel en langs de Zuidwestkust 

van Nieuw-Guinea (1828), door Earl ook in het Engelsch vertaald 

(1840), Olivier's Reizen in den Molukschen Archipel (2 

deelen, 1834 en 1837), Bleeker's Reize door de Minahassa en 

den Molukschen Archipel (2 deelen, Batavia, 1856) en van der 

Crab's Moluksche eilanden (Batavia, 1862). De drie laatstgenoemde 

werken, schoon zeer ongelijk in waarde, — Bleeker's 

reisverhaal is verreweg het belangrijkste, — hebben dit met 

elkander gemeen, dat de drie daarin verhaalde tochten in het


gevolg van even zoovele Gouverneurs Generaal — baron van 

der Capellen, Duyniaer van Twist en Pahud — hebben plaats 

gehad. De meest beroemde en voor de wetenschap gewichtigste 

reis door den Ind. Archipel in de laatste jaren is verricht door 

een vreemdeling, A. Russell Wallaee, wiens voortreffelijk werk 

the Malay Archipelago (2 vol., London, 18(59; later herdrukt) 

door Prof. Veth onder den titel Insulinde vertaald en door aanteekeningen 

opgehelderd werd (2 deelen, 1870 en 1871). Op 

dezelfde wijze handelde ook Prof. de Hollander met Bickmore's 

Travels in the East-indian Archipelago (Londen, 1868), waarvan 

de Hollandsche vertaling den titel Reizen in den Oost-lndischen 

Archipel draagt (2 deelen, 1873), en had reeds vroeger 

Dr. van Hoè'vell gehandeld met Jukes' Narrative of the surveying 

Voyage of II. M. S. Fly (2 vol., Londen, 1847), echter zóó, 

dat hij zijne vertaling, getiteld: Tochten van een Engelschman 

in den Indischen Archipel (2 deelen, 1853), beperkte tot de gedeelten 

die op Ned. Indië' betrekking hebben. De vierjarige reis 

in Ned. Indië door Dr. van Rijckevorsel voor magnetische 

waarnemingen gedaan, heeft ook een belangrijke reeks van 

brieven opgeleverd, uitgegeven onder den titel Brieven uit 

Insulinde (1878). Vele andere reizen zijn reeds vroeger'bij de 

door Genootschappen uitgegeven werken vermeld, nog andere, 

die tot een enkel eiland bepaald bleven, zullen straks ter sprake 

komen; maar het is niet mogelijk alle te vermelden, en het 

zijn zeker niet alleen onbeduidende die onvermeld blijven. 

De literatuur over de afzonderlijke eilanden en eilandengroepen 

is zoo uitgebreid, dat wij ons tot de vermelding van eenige 

hoofdwerken moeten bepalen en alles wat in de böven opgesomde 

tijdschriften voorkomt, hoe belangrijk ook, met stilzwijgen 

moeten voorbijgaan. 

Over Sumatra zag, na het beroemde werk van Marsden, 

the History of Sumatra (London, 1811), geen andere algemeene 

beschrijving het licht dan het ook afzonderlijk uitgegeven artikel 

van Prof. Veth in het Aardrijkskundig en Statistisch 

Woordenboek. Dezelfde schrijver was de eerste om, bij het uitbreken 

van den Atjeh-oorlog, eene, wel is waar zeer onvolkomene, 

maar dan ook in weinige dagen vervaardigde schets 

van dat rijk te geven, onder den titel: Atchin en zijne betrekkingen 

tot Nederland (1873). Onder de vele geschriften die het 

ons later nauwkeuriger leerden kennen, is voor de geographie 

wel het belangrijkst: Atjeh en de Atjehers van J. A. Kruyt 

(1877). Junghuhn's Battalander auf Sumatra (2 deelen, Berlijn 

, 1847), waarvan het Hollandsche origineel onuitgegeven bleef, 

toen de voortvarende schrijver, het dralen der Indische regeering

4(5 GROEP I. l e 

Klasse. 

moede, liet reeds in Duitsche vertaling had in het licht gegeven, 

deed ons het eerst een gedeelte van Sumatra kennen 

waarvan Marsden en zijne opvolgers nog nagenoeg niets hadden 

weten te berichten. S. Muller, van wieus reizen door Midden- 

Sumatra wij meest slechts door verspreide opstellen onderricht 

zijn, vatte echter vele merkwaardige bijzonderheden samen in 

zijn werkje Bijdragen tot de kennis van Sumatra (184Ö); zijn 

reisgenoot Korthals gaf eene korte, maar leerrijke Topographische 

schets van een gedeelte van Sumatra (1847) in het licht. 

De Herinneringen aan Sumatra's Westkust van J. W. H. Cordes, 

vooral belangrijk voor de kennis der bosschen, verschenen 

wel is waar in het Tijdschrift der Ned. Maatschappij voor 

Nijverheid, D. XV, St. V, maar moeten hier toch vermeld 

worden, daar men deze bijdrage misschien niet licht in dat 

hier tot dusverre niet vermelde Tijdschrift zoeken zou en ze te 

belangrijk is om met stilzwijgen te worden voorbijgegaan. Over 

Palembang zijn te vermelden: W. L. de Sturler, Proeve eener 

beschrijving van het gebied van Palembang (1843) en Bijdragen 

tot de kennis van het Palembangsche gebied (1855). Ook is hier 

de beste plaats om melding te maken van het werkje Banka 

und Palembang nebst Mittheilungen über Sumatra im Allgemeinen, 

van Dr. Otto Mohnike, officier van gezondheid in Ned. 

dienst (Munster 1874). Midden-Sumatra, bepaaldelijk de zuidelijke 

Padangsche Bovenlanden, Djambi en de bovenlanden van 

Palembang, is veel beter bekend geworden door het Reisverhaal 

en de Aardrijkskundige beschrijving, die het eerste en 

tweede hoofddeel van het groote werk over de Sumatra-expeditie 

uitmaken. Het zuidelijk gedeelte, Bengkoelen, Palembang 

en de Lampongs omvattende, is in een helderder licht dan ooit 

te voren gesteld door de Topographische en geologische beschrijving 

van Zuid-Sumatra van den mijningenieur li. D. M. Verbeek, 

die schier het geheele eerste deel vult van den tienden 

jaargang der Jaarboeken voor het Mijnwezen, welke overigens 

bij de geologie en het mijnwezen zullen ter sprake komen. 

'Over het eiland Java bestaan drie hoofdwerken: de History 

of Java van Raffles, Java, deszelfs gedaante, bekleeding en inwendige 

structuur van Fr. Junghuhn, ook in Duitsche vertaling 

uitgeceven, en Java, geographisch, ethnologisch. historisch van 

Prof.°P. J. Veth, (3 deelen, 1873—83; het Register is op de 

pers). Is het eerste werk meer aan geschiedenis, oudheidkunde 

en volksbeschrijving gewijd, het tweede vooral van gewicht voor 

botanie en zoölogie, de eigenlijke geographie komt het meest 

tot haar recht in het derde werk, vooral in de algemeene geographische 

beschrijving in de eerste helft van het eerste en

GROEP I. 1« Klasse. 17 

in de uitvoerige chorographie in het derde deel. De lezers van 

laatstgenoemd werk zullen daaruit tevens den verbazenden omvang 

der geographische literatuur over Java in verspreide stukken 

en kleinere geschriften leeren kennen. Kortere algemeene 

beschrijvingen van het eiland leverden J. J. Stockdale, Sketches 

of the island of Java (Londen, 1812), Pfyffer von Neueck 

(Zwitsersch officier in Nederlandschen dienst), Skizzen von der 

Insel Java (1829), ook in het Fransch en Nederlandsch vertaald 

, R. J. L. Kussendrager, Natuur- en aardrijkskundige beschrijving 

van Java (1841), J. Hageman JCzn., Handleiding 

tot de kennis der geschiedenis, aardrijkskunde, fabelleer en tijdrekenkunde 

van Java (2 deelen, Batavia, 1862), H. Meister, 

Bïlder aus Java (1875), door den heer Stellwagen in het 

Nederlandsch vertaald, W. van Gelder, Beschrijving van het 

eiland Java en zijne bewoners voor de scholen in Ned. Indië 

(4 stukjes, Batavia, 1879, 1880). Onder de geographische beschrijvingen 

van bijzondere gedeelten zijn de belangrijkste: A. 

de Wilde, de Preanger Regentschappen (1830); H. J. Domis, 

de Residentie Pasoeroean (1836); de Residentie Kadoe naar de 

uitkomsten der statistieke opname (Batavia, 1871); B. Stöhr, 

die Provinz Banjuwangi (1874); J. Groneman, Bladen uit het 

dagboek van een Indisch geneesheer (1874), eene voortreffelijke 

bijdrage tot de kennis der Preanger; F. C. Heynen, Drie bergvlakten 

op Java 1 

), t. w. de plateaux van den Tengger, van 

Diëng en van Bandong (1877); S. Coolsina, Twaalf voorlezingen 

over West-Java (1870). 

Verhalen van reizen over Java zijn zeer menigvuldig. Tot 

de beste reizigers op dat eiland behoort Dr. P. Bleeker, en 

het is jammer dat zijne brieven over Banten in het T. v. N. I. 

voor 1844 en zijne mededeelingen naar aanleiding van een bezoek 

aan Madoera in het Indisch Archief (1849) niet met de 

Fragmenten eener reis over Java in de jaargangen 1849 en 

L850 van het T. v. N. I. tot een op zich zelf staand geheel 

zijn vereenigd. Uit ongeveer hetzelfde tijdvak stammen Junghuhn's 

Topographische und naturwissenschaftliche Reisen durch 

Java (1845), die door de latere uitgave van zijn groot werk 

niet alle waarde hebben verloren, en van Hoëvell's Reis over 

Java, Madura en Bali in het midden van 1847 (2 deelen, 1849, 

1851), waaraan, daar het onvoltooid bleef, de beschrijving van 

Bali schier geheel ontbreekt. E. Selberg's Reise nach Java (1846) 

werd door den heer W. L. de Sturler onder den titel Reis 

') Dit is een overdruk uit het Tijdschrift „onze Wachter". 

2


Klasse. 

naar Java (1846) in het Nederlandsch vertaald. Dezelfde onderscheiding 

ware wel verdiend door d'Almeida's Life in Java (2 

deelen, Londen, 1864). Perelaer's Twaalfhonderd palen over 

Midden-Java, oorspronkelijk verschenen in den Militairen Spectator 

(1868), verdiende alleszins den herdruk in des schrijvers 

sprokkelingen, uitgegeven onder den titel Uit de oude doos 

(1883). De voorbijgaande bezoeken door Fransche, Engelsche, 

Duitsche, Italiaansche, Oostenrijksche en Deensche reizigers, 

zooals d'Argout, Fontanier, Lavollée, Devay, Comte de Beauvoir, 

Duret, — Davidson, Money, Laird, Wedderburn, — Ratzeburg, 

Jagor, von Richthofen, Zöller, Seelhorst,— von Scherzer, 

von Hochstetter, Lehnert, — Bottoni, — Steen Bille, van 

tijd tot tijd aan Java gebracht, hebben aanleiding gegeven tot 

vele oppervlakkige beschrijvingen en onbekookte beschouwingen, 

maar soms ook bewezen hoe weinig tijds voor een kundig 

en geniaal man genoeg is, om belangrijke gegevens voor de 

wetenschap op te zamelen (von Richthofen, von Hochstetter) 

en over sociale toestanden een scherpzinnig oordeel te vellen 

(Money, Wedderburn). Bijzondere vermelding verdient nog het 

verhaal der reizen over Java van den Regent van Brebes, dat 

dit kundige Javaansche hoofd ten behoeve zijner landgenooten 

onder den pseudoniem Poerwa Lelana heeft in het licht gegeven. 

De Nederlandsche literatuur over Borneo is niet onbelangrijk, 

maar, voor zoover de geographische betreft (ethnologische 

en historische geschriften komen elders ter sprake), meest in 

tijdschriften of algemeene werken over Ned. Indië vervat. Prof. 

Veth wijdde echter een uitgebreid werk aan de Wester-afdeeling 

(Borneo's Wester-af'deeling, geographisch, statistisch., historisch, 

voorafgegaan door eene algemeene schets des ganschen 

eilands, 2 deelen, 1854); de reizen van Schwaner en Bock 

werden reeds vroeger vermeld. Indien men de literatuur alleen 

naar afzonderlijke werken beoordeelt, schijnt de Engelsche, ofschoon 

die zich grootendeels tot het noordwestelijke deel bepaalt 

(men denke aan de werken van Keppel, Mundy, Belcher, Marryat, 

Low, St. John, Charles Brooke, Boyle, Templer, Burbidge, 

Hatton enz.), verre het overwicht te hebben over de 

Nederlandsche; doch hoe onjuist dit oordeel zou zijn, kan blijken 

zoowel uit de lijst van geraadpleegde geschriften, die Prof. 

Veth vóór zijn zooeven vermeld werk heeft geplaatst, als uit 

hetgeen hij in de voorrede voor v. Rosenberg's „Malayische Archipel" 

over vroegere en latere onderzoekingen en opnemingen 

op Borneo door Nederlanders en vreemdelingen in Nederlandsehen 

dienst heeft medegedeeld.

GROEP I. Ie Klasse. 19 

Wat Celebes betreft werden het boek van von Rosenberg 

over Gorontalo, de reis van v. d. Hart rondom het eiland reeds 

vroeger genoemd. Daarnevens verdient Graaflands monographie 

de Minahassa (2 deelen, 1867—69) vermelding. Maar jammer 

is het dat de reizen van Dr. B. F. Matthes door zuidelijk Celebes, 

waarvan slechts verspreide berichten voorhanden zijn, niet 

in een samenhangend verhaal zijn beschreven. In het tweede 

deel van het Tijdschrift v. h. Aardrijksk. Gen. (bl. 311) gaf 

Prof. Veth een overzicht van die reizen, waarvan het verhaal, 

als de heer Matthes ze in een aangenamen vorm voor het 

publiek had bewerkt, door de grondige en wij mogen zeggen 

ongeëvenaarde kennis die hij zich van land, volk en taal verworven 

heeft, eene plaats onder de reisbeschrijvingen van den 

eersten rang had kunnen innemen. 

De eindelooze verbrokkeling van den Indischen Archipel heeft 

ook de verbrokkeling der literatuur bevorderd. Van schier elk 

eiland van eenige beteekenis bestaan afzonderlijke beschrijvingen, 

dikwijls in belangrijk aantal. Wanneer wij ons ook hier 

tot het gering getal der afzonderlijk uitgegeven geschriften bepalen, 

zij de lezer gewaarschuwd dat veel meer, en vaak het 

belangrijkste, in de tijdschriften en verzamelwerken te vinden 

is. Ons blijven hier slechts ter vermelding over: het eiland 

Banka en zijne aangelegenheden (1850), door H. M. Lange; 

Bangka beschreven in reistochten (1865), door P. v. Diest; het 

eiland Bali en de Balineezen (1848), door Prof. Lauts; het 

eiland Timor, overdruk uit de Gids (1855), door Prof. Veth; 

het eiland Boeroe (1858), door T. Willer en Jhr. J. P. Cornets 

de Groot; Boeroe en Manipa (1859) en Herinneringen der laatste 

oogenblikken van mijn verblijf in de Molukken (1852), door J. 

B. J. van Doren; Schets van de residentie Amboina (1868), 

door E. W. A. Ludeking; Ambon en meer bepaaldelijk de 

Oeliassers (1875), door G. W. W. C. baron van Hoëvell; Banda 

en zijne bewoners (1875), door Mr. H. O. van der Linden; Rozengain, 

een der eilanden van de Bandagroep (1872), door P. 

C. Lans; Aanteekeningen betreffende eene reis door de Molukken 

van den Gouv. Gen. Duymaer van Twist (1856); Verhaal van 

eene reize naar en langs de Zuidwestkust van Nieuw-Guinea 

(1830), door J. Modera; Neu-Guinea und seine Bewohner (1865), 

door O. Finsch; la Papouaisie ou Nouvelle-Guinee occidentale 

(1881), door Graaf Meyners d'Estrey. 

Nederlandsch West-Indiè' kan vrij wat korter worden afgehandeld. 

Van tijdschriften bepaaldelijk aan West-Indië gewijd, 

is er slechts één te vermelden: West-lndië, bijdragen tot de be-

20 GROEP I. 1» Klasse. 

vordering van de kennis der Nederlandsch West-Indische koloniën. 

Het bevat vele belangrijke stukken, maar beleefde slechts twee 

jaargangen, 1857 en 1858. Lezenswaardige stukken over West- 

Indië komen van tijd tot tijd ook voor in andere tijdschriften, 

b. v. in de Gids, de Bijdragen tot de kennis der Ned. en 

vreemde koloniën en vooral de Bijdragen tot de Taal- landen 

Volkenkunde van N. I. In de meeste geschriften over Suriname 

worden de eilanden, die geheel andere belangen hebben en in 

geheel andere omstandigheden verkeeren, niet aangeroerd; in 

eenige reisverhalen vinden wij echter beschrijvingen van de 

eilanden met die van Nederlandsch Guiana vereenigd. Dit is 

b. v. het geval in de Aanteekeningen gehouden gedurende mijn 

verblijf in de West-Indiën in 1837—1840, door G. van Lennep 

Coster, in de Reizen in de Westindiën van den Curacaoschen 

predikant G. C. Bosch (3 deelen, 1829, 1836, 1843), waarin 

wel de uitvoerigste beschrijving der eilanden wordt aangetroffen, 

en in den tekst die het in hoofdzaak tot de derde klasse behoorende 

werk Gezichten uit Nederlandsch Westindië van den 

heer Voorduin vergezelt. 

Het hoofdwerk over Nederlandsch Guiana vormen de twee 

quarto-deelen van Mr. Jan Jacob Hartsinck, getiteld Beschrijving 

van Guiana of de wilde kust van Amerika (1770), waarnevens 

de uit het Engelsch [Narrative of a five years expedition 

against the revolted negroes of Surinam, 2 deelen, 1796) 

vertaalde Reize naar Suriname en door de binnenste gedeelten 

van Guiana van kapitein John G. Stedman (4 deelen, 1799, 

1800), en de uit het Hoogduitsch (Reisen nach Surinam, 2 

deelen, 1821) vertaalde Reize naar Suriname van den Baron 

Albert von Sack (3 deelen, 1821). voorts de vooral om de fraaie 

platen (zie III e 

klasse) beroemde Voyage d Surinam van P. J. 

Benoit (1839), de Zes jaren in Suriname van den vroeger in 

Nederlandschen dienst werkzamen Wurtemberger A. Kappler 

(2 deelen, 1854) en het, ten gevolge van een nieuw bezoek aan 

Suriname, uit de pen van denzelfden schrijver gevloeide werk 

Holldndisch-Guiana, Erlebnisse und Erfahrungen wdhrend eines 

4'ójahrigen Aufenthalts in der Kolonie Surinam, als gewichtige 

bijdragen te noemen zijn. Het blijkt uit deze opgave dat vreemdelingen 

aan de literatuur over Suriname een groot aandeel 

hebben. De inderdaad vrij talrijke Nederlandsche geschriften 

over die kolonie behandelen meest hare geschiedenis of de economische 

en sociale vraagstukken met haar verval en herstel in 

verband staande, en moeten dus hier onvermeld blijven. Gelukkig 

toonen echter ook het werk door den luitenant der jagers 

J. H. N. onder den titel Suriname, in losse tafereelen en schet-

GROEP L l e 

Klasse. 21 

sen, uitgegeven (1840), het Dagverhaal van eene reis naar 

Paramaribo en omstreken in de kolonie Suriname van Jhr. G. 

P. C. van Breugel (1842), de Beschrijving van Suriname van 

Jhr. C. A. van Sijpesteyn (1854), de bijdrage tot de kennis 

van Suriname die ds. W. Boekhoudt onder den titel Uit mijn 

verleden (1874) uitgaf, de Reisindrukken uit West-indië door 

Mr. A. Heemskerk medegebracht (1878), en vooral ook de 

opnemingen door den heer W L. Loth tot het traceeren van 

nieuwe wegen in verband met de toenemende goudproductie, 

waarvan de verslagen en kaarten telkens in het Tijdschrift van 

het Aardrijkskundig Gen. zijn medegedeeld, dat het land en zijn 

natuurlijke rijkdommen nog steeds belangstelling aan de Nederlanders 

inboezemen, en de hoop op betere tijden niet wordt opgegeven. 

Bemoedigend was het verhaal van een bezoek aan 

Suriname gebracht door den heer W. Gifford Palgrave in de 

Fortnightly review van 1876, — een verhaal dat, door Dr. H. D. 

Benjamins vertaald en met aanteekeningen toegelicht, onder 

den titel van Nederlandsch Guiana, in de Wetenschappelijke 

bladen voor 1876 werd opgenomen. 

Van afzonderlijke schriften over de eilanden noemen wij nog: 

J. H. Hering, Beschrijving van het eiland Curacao en de daaronder 

behoorende eilanden (1779), Beschrijving van Curacao en 

onderhoorige eilanden door een bewoner van het eiland (1819), 

S. van Dissel, Curacao, herinneringen en schetsen (1857), A. 

M. Chumaceiro, de natuurlijke hulpbronnen van de kolonie Curacao 

(1880), het eiland Bonaire, met schetskaart (1867). Zeer 

uitvoerige berichten over St. Eustatius gaf de heer Bisschop 

Grevelink in de jaargangen 1846 en 1847 der Bijdragen tot 

de kennis der Ned. en vreemde koloniën, en in het eerste en 

zesde deel van het Tijdschrift van het Aardr. Gen. worden bijschriften 

bij de kaarten van St. Eustatius en Curacao van de 

hand der heeren Blommendal en Kuyper aangetroffen 1 

). 

] 

) Voor de bibliographie over West-indië is goed gezorgd door de zeer volledige 

lijst van boeten en kaarten Suriname betreffende achter de beschrijving 

van Suriname van den heer v. Sijpesteyn, endoorden Catalogus der Surinaamsche 

koloniale bibliotheek ('s Gravenh. 185'J). Een model van bibliographisch 

onderzoek is A biographical and hisiorieal essay on the Dutch books and pamphlets 

relating to New Netherland and to the Dutch West-india Company, van 

G. M. Asher (Amsterdam, Fr. Muller, 1854—18H7), maar geen der daarin behandelde 

geschriften heeft betrekking tot onze tegenwoordige koloniën.


Klasse. 

Moest over de geographische literatuur de Nederlandsche bezittingen 

in Oost en West betreffende een -weinig worden uitgeweid, 

de kaarten zullen meer voor zich zeiven spreken. 

In den tijd der Oost-indische Compagnie zijn vele goede 

kustopnemingen verricht, en door de zoogenoemde baas-kaartenmakers 

in kaart gebracht; die kaarten werden echter zooveel 

mogelijk geheim gehouden en raakten bij den val van dat 

lichaam in vergetelheid, totdat zij, door Melvill van Carnbée 

uit de archieven opgerakeld, een groot deel der bouwstoffen 

leverden voor diens kaart van Java in vijf bladen en daarbij 

behoorenden Zeemansgids (1842), zijne kaart van de vaarwaters 

en eilanden tusschen Sumatra en Borneo (l e 

ged. 

1845 , 2 6 

ged. 1846), en die van de Oostkust van Celebes en 

aangrenzende vaarwaters (1854). Vooral na Melvill zijn door 

het hydrographisch bureau te Batavia vele verdienstelijke zeekaarten 

geleverd, waarvan een aantal door het Departement 

van Marine in Nederland voor de Tentoonstelling beschikbaar zijn 

gesteld. Er kleven echter aan de hydrographische verrichtingen 

groote gebreken, waarvan trage voortgang wel het meest in 

het oog loopend is. Naar aanleiding van hetgeen daarover op 

het Geographisch Congres te Venetië in 1882 was verhandeld, 

werd de toestand der Indische hydrographie zorgvuldig overwogen 

in eene Algemeene Vergadering van het Aardrijkskundig 

Genootschap, en de voornaamste stukken van het debat 

werden in het Tijdschrift des Genootschaps in het verslag der 

Vergadering ingelascht. De voorname oorzaak van den eenigszins 

achterlijken toestand der Indische hydrographie is in ontoereikende 

hulpmiddelen te zoeken; nu eerlang drie behoorlijk uitgeruste 

opnemingsvaartuigen in dienst zullen zijn, mag men 

verwachten dat de vele uit schetsen van meer of minder waarde 

gecompileerde kaarten, waarmede men zich nog behelpen moet, 

meer en meer zullen plaats maken voor kaarten die op juiste, 

door regelmatige opneming verkregen gegevens berusten. 

De landkaarten waren in den tijd der Compagnie zeer gebrekkig 

en altijd met onvoldoende hulpmiddelen samengesteld. 

Natuurlijk kende men Java over het geheel nog het best, maar 

de lange reeks van oude kaarten van Java, die, voornamelijk uit 

de verzamelingen van het Aardrijkskundig Genootschap en van 

het legaat Bodel Nyenhuis op de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool, 

bij wijze van proeve, voor deze Tentoonstelling is bijeengebracht, 

bewijst hoe langzaam, als het ware schrede voor schrede, 

de kennis toenam en zich in de verbetering der kaarten afspiegelde. 

Van alle bestaande hulpmiddelen gebruik makende, bracht 

Raffles het eerst eene dragelijke kaart van Java aan het licht.


Later wijzen die van C. W. M. van de Velde (1845), J. H. 

W. le Clercq (1850), en F. Junghuhn (1855) de voornaamste 

rustpunten aan op den weg des vooruitgangs. 

Inmiddels had Melvill van Carnbée, die reeds in den Moniteur 

des Indes eene reeks van zeer verdienstelijke kaarten van 

Nederlands Oost- en West-indische bezittingen had gegeven, 

het voornemen opgevat om een algemeenen Atlas van Ned. 

Indië te bewerken, eene uitbreiding van het plan van een Atlas 

der residentiën van Java, waarvoor van de Velde reeds materiaal 

met hulp der Regeering had verzameld. Ook aan Melvill 

verleende de Indische regeering krachtigen steun. De eerste 

kaart verscheen in 1854, maar toen 25 kaarten voltooid waren, 

ontviel Melvill aan zijne reuzentaak, wier voortzetting door de 

Regeering aan den kapitein der Genie W. F. Versteeg werd 

opgedragen. Met kloeke volharding had deze in 1864 den Atlas 

van 60 kaarten voltooid. Bovendien gaf de heer Versteeg in 

1862 eene nieuwe étappe-kaart van Java in het licht. 

Voor de Buitenbezittingen vooral was de uitgave van den 

Atlas eene groote schrede voorwaarts. Ontelbare opnemingen, 

hetzij ten nutte der gevoerde oorlogen, hetzij in het belang der 

administratie, van Regeeringswege gelast en uitgevoerd, waren 

in den Atlas verwerkt en hadden aan de kaarten van Sumatra, 

Borneo en andere eilanden een geheel ander aanzien gegeven. 

Van Sumatra waren de beste kaarten tot dusver door 

vreemdelingen geleverd, door Marsden (1811), Raffles (1829), 

Berghaus (1837). Ook de belangrijke nieuwe gegevens door den 

Atlas bij Junghuhn's Battaldnder verschaft, kunnen bezwaarlijk 

het werk van een Nederlander genoemd worden. Na de uitgave 

van Melvill's Atlas hebben onderscheidene krijgstochten, vooral 

de oorlog in Atjeh, voorts de onderzoekingen voor spoorwegaanleg, 

de opnemingen van het mijnwezen, de Sumatra-expeditie 

door het Aardrijksk. Gen. uitgerust, belangrijke bijdragen 

voor de cartographie van Sumatra geleverd; maar eene algemeene 

kaart op de hoogte dezer ontdekkingen ontbreekt nog. 

Veel minder nog kan er sprake zijn van eene topographische 

kaart van Sumatra op zuiver mathematischen grondslag berustende 

, die slechts te verwachten is van de triangulatie des eilands 

waartoe thans aanstalten gemaakt worden, maar die den arbeid 

van vele jaren zal vorderen. 

Wat voor Sumatra nog in lang niet bereikt zal zijn, is voor 

Java de voltooiing nabij. Door de samenwerking van drie takken 

van dienst: den topographischen, geographischen en statistischen, 

en door de voortreffelijke methode van reproductie op 

het topographisch bureau te 's Gravenhage, onder de leiding van

24 GROEP I. 1« Klasse. 

den heer Eckstein, gevolgd, zijn de schoone residentiekaarten 

van Java verkregen, die, voor zoover zij reeds zijn afgewerkt, 

voor deze tentoonstelling tot een indrukwekkend geheel zijn 

vereenigd J 

). Inmiddels verscheen in 1877 nog eene nieuwe 

étappe-kaart van Java, onder de leiding van lt. kol. Havenga 

geteekend door lt. Hooyer, — eene fraai uitgevoerde kaart in 

vier bladen, die, schoon ze tot eenige gegronde terechtwijzingen 

aanleiding heeft gegeven, aan de meeste eischen eener bruikbare 

kaart uitstekend voldoet. 

Voor de cartographie der overige eilanden is, na de verschijning 

van den Atlas van Melvill en Versteeg, vooral veel gedaan 

door het Aardrijkskundig Genootschap en door het Instit. 

v. Ind. Taal- Land- en Volkenkunde; de kaart der bocht van 

Tomini van den heer van Musschen broek verdient hier inzonderheid 

vermelding. Aan dezelfde hand zijn wij eene groote 

kaart in 4 bladen van de Minahassa van Celebes verschuldigd, 

in 1875—76 aan de Topographische inrichting op steen gebracht. 

Van de topografische opneming van Zuid-Celebes, die 

jaren lang is voortgezet, heeft het publiek nog weinig vruchten 

gezien. 

Voor Borneo is, sedert de uitgave van den Atlas van Ned. 

Indië, op cartographisch gebied niet veel door Nederlanders verricht. 

Hoever ten gevolge van Engelsche onderzoekingen de 

kennis van het niet-Nederlandsch gedeelte gevorderd is, kan 

men het best zien in de kaart van Crocker in de Proceedings 

of the Geographical Society (1882). 

Van de oostelijke deelen van den Archipel bezitten wij nog 

geene kaarten die ons een vertrouwbaar beeld der eilanden 

voor oogen stellen, en daarom zijn ook de beste pogingen om 

algemeene kaarten van Nederlandsch Indië te vervaardigen, al 

moge de daaraan bestede zorg hoog gewaardeerd worden, uit 

wetenschappelijk oogpunt onvoldoende te achten. De beste algemeene 

kaarten van geheel Ned. Indië danken wij aan baron 

von Derfelden van Hinderstein, baron Melvill van Carnbée, A. 

J. Bogaerts, S. H. Serné en Dr. I. Dornseiffen. 

Atlassen van Nederlandsch Indië voor het onderwijs zijn wij 

onder andere verschuldigd aan Prof. Pijnappel (1855, 2 e 

druk 

1872), en aan den Directeur der kweekschool voor inlandsche 

'1 Uitvoerige mededeelingen over de offleië'ele geographische werkzaamheden 

in Tï. I. gaf kapit. F. de Bas in Bijblad N«. '2 ilsTri) en 10 (1880) van het 

Tijdschrift van hef. Aardrijkxlundig Genootschap. Aan het daarin bestreden 

voornemen der Indische regeering om de voorgenomen triangulatie van Sumatra 

nog eenige jaren uit te stellen, heeft het Opperbestuur zyne goedkeuring onthouden.

GROEP I. \» Klasse. 25 

onderwijzers te Bandong, W. van Gelder. Die van laatstgenoemden 

kwam in 1882 in dubbele uitgave, de eene met Maleische, 

de andere met Nederlandsche namen, te Batavia in het licht. 

Ook verdient hier de Maleische atlas vermeld te worden door 

den heer Versteeg in 1874 ten behoeve der inlanders in Ned. 

O. Indië samengesteld, ofschoon die, nevens kaarten van Nederlandsch 

Indië, ook de noodzakelijkste voor de kennis van andere 

landen en werelddeelen bevat. 

Wat Westindië betreft is de kaarteering van Suriname nog 

steeds zeer gebrekkig, wijl groote gedeelten van het binnenland 

en de grens met Brazilië niet onderzocht zijn. Eene zeer verdienstelijke 

kaart, door den luit. kolonel J. C. Heneman, werd 

in 1784 op last der bewindhebbers van de W. I. Compagnie 

in 8 bladen uitgegeven. Hij had daaraan 10 jaren lang met 

14 landmeters gewerkt. Die kaart is thans zeer zeldzaam geworden, 

maar in 1810 verscheen daarvan te Londen eene goede 

Engelsche uitgave, die niet zoo moeielijk te verkrijgen is. Op 

Heneman volgden de kaarten van • Moseberg (1801), Mabé, 

(1835), Melvill van Carnbée (1846, reeds boven vermeld), Jhr. 

C. A. van Sijpesteyn (1850), de kaart der rivier van Suriname 

van kapitein Zimmermann, uitgegeven door het Aardrijkskundig 

Genootschap (1877), en eindelijk de eerst kortelings van 

Regeeringswege uitgegeven Kaart van Suriname in 10 bladen, 

volgens de opmetingen van 1860 tot 1879 gedaan door Cateau 

van Rosevelt en van Lansberge. Van deze laatste heeft de Vereeniging 

voor Suriname zich gehaast, eene sterk verkleinde, 

maar zeer voldoende kopie voor hare leden te doen drukken. 

De Nederlandsch Westindische eilanden moet men op de algemeene 

kaarten van West-indië zoeken, in welker opsomming 

wij hier niet kunnen treden. Zij vormen echter daarop niet 

veel meer dan stippen. Het Aardrijkskundig Genootschap heeft 

zich bijzonder beijverd om ze beter te doen kennen door de 

uitgave eener speciale kaart van St. Eustatius in 1874, van 

Curacao in 1882, welke weldra door eene kaart van St. Martin 

zullen gevolgd worden. £ ^ j£AN en P. J. VETH.


Klasse. 

2. Werken van het Bataviaasch 

Genootschap 

van Kunsten en Wetenschappen, 

te Batavia. — 

Het Departement van Onderwijs, 

Eeredienst en Nijverheid 

in N. I. 

a. Verhandelingen, D. I—XXI (deel 

XXI in twee stukken), 1778—1847, 

8». — D. XXII—XXXIV, 1849— 

1870, 4". — D. XXXV—XLI, 1870— 

1881, gr. 8°. — D. XLI bevat het Alphabetisch 

register op de 41 eerste 

deelen. 

i. Tijdschrift voor Indische Taal-, 

Land- en Volkenkunde, uitgegeven door 

het Bataviaasch Genootschap, 1855— 

1882, 27 dln. 8°. 

c. Notulen van de algemeene en bestuursvergaderingen 

van het Bataviaasch 

Genootschap, 1862—1881, 19 dln. (in 

zes bandenV 

d. Catalogus der Bibliotheek van het 

Batav. Gen. door Mr. J. A. van der 

Chijs, 1864, 8°. — Eerste Vervolg- 

Catalogus der Bibliotheek en Catalogus 

der Maleische, Javaansche en Kawihandschriften 

van het Bat. Gen. 1872, 

8°. — Tweede Vervolg-Catalogus der 

Bibliotheek van het Bat. Gen. 1877, 

8°. — Codicum Arabicorum inBiblioth. 

Societatis Artium et Scientiarum, quae 

Bataviae floret, asservatorum Catalogum, 

inehoatum a doet. R. Friederich, 

absolvit indicibusque instruxit L. W. C. 

van den Berg, 1873, 8°. — Verslag 

van een verzameling Maleische, Arabische 

, Javaansche en andere handschriften, 

door de Regeering van N. I. 

aan het Bat. Gen. ter bewaring afgestaan, 

door Mr. L. W. C. van den 

Berg, 1877, 8°. — Alphabeüsche lijst 

van land-, zee-, rivier-, wind-, stormen 

andere kaarten, toebehoorende aan 

het Batav. Gen. 1873, 8°. — Catalogus 

der ethnologische afdeeling van het 

Musenm van het Bat. Gen. le druk 

1868, 2e druk 1877, 8°. — Catalogus 

der numismatische afdeeling van het 

Mus. van het Bat. Gen. 1869, 8°. (Te 

zamen in 3 banden.) 

e. Afzonderlijke werken. 

1. Kawi-oorkonden in fac-simile, onder 

toezicht van A. B. Cohen Stuart 

op steen gebracht door M. L. Huart 

te Batavia en T. Hooiberg te Leiden. — 

Kawi-oorkonden, Inleiding en transscriptie 

door Dr. A. B. Cohen Stuart, 

Leiden, 1875. 

2. Wiwoho djarwo, met een lijstje 

van Kawi-woorden, door W. Palmer 

van den Broek. Batavia, 1868. 

3. Bharata Joedha Kawi. Naar een 

handschrift uit de verzameling van 

Raffles op steen gebracht door S. Lankhout, 

te 's Gravenhage (1863). 

4. Het Maleisch der Molukken, door 

F. S. A. de Clercq. Batavia, 1876. 

5. Tabel van Oud- en Nieuw-Indische 

Alphabetten. Bijdrage tot de Palaeographie 

van Ned. Indië door K. F. 

Holle. Batavia en 's Gravenhage , 1882. 

NB. De hier opgesomde werken van 

het Batav. Gen. zijn gebonden op 

de Boekbinderij van F. H. Kroon 

te Batavia. De banden zijn, uitgezonderd 

het vergulden, geheel 

door inlanders bewerkt. 

3. Werken van het Bataviaasch 

Genootschap. 

Supplement. — N°- 1 J. 

J. M. de Groot, n°. 2—5 

Prof. P. J. Veth, te Leiden. 

1. Verhandelingen, D. XLII, stuk 1 

en Ii Jaarlijksche feesten en gebruiken 

van de Emoy Chineezen, door J. J. 

M. de Groot. 

2. Verhandelingen, D. XLIII: Drie 

teksten van tooneelstukken uit de Wajang 

Poerwo, voor den druk bezorgd 

door Ch. te Mechelen, met een voorrede 

van Prof. H. Kern. Leiden, E. 

J. Brill, 1882. 

3. Realia. Register op de generale 

resolutiën van het kasteel Batavia, 

lfi3-)—1805. Uitgegeven door het Bat. 

Gen. le deel. Leiden, G. Kolff, 1882. 

4. Het Bataviaasch Genootschap van 

Kunsteu en Wetenschappen gedurende 

de eerste eeuw van zijn bestaan, 1778— 

1878. Gedenkboek, samengesteld door 

den Voorzitter van het Genootschap 

Mr. T. H. der Kinderen. Deel L Batavia 

(1878). 

5. Verslag der viering van het honderdjarig 

bestaan van het Bat. Gen. 

op 1 Juni 1878. Batavia, 1878. 

4. Werken der Koninklijke 

Natuurkundige Ver-

eeniging te Batavia. — 

Het Departement van Onderwijs, 

Eeredienst en Nijverheid 

in Ned. Indië. 

a. Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch 

Indië, uitgeg. door de Natuurkundige 

Vereeniging, D. I—XXX, 

1850—1868, 8°. — Alphabetisch register 

op deel I—XXX, 's Gravenh., 

1871. — Natuurk. Tijdschrift voor Ned. 

Indië enz. D. XXXI—XL, 1870—1881. 

b. Acta Societatis Scientiarum Indo- 

Neerlandicae. Batavia, 1856—1860. 

Acht deelen, 4°. 

NB. Op deze verzameling is mede toepasselijk 

de aanteekening aan het 

slot van n°. 2. 

5. Werken van liet 

Koninkl. Instituut voor 

Taal-, Land- en Volkenkunde 

van Nederlandsch 

Indië. — Het Instituut, te 

's Gravenhage. 

0. Stukken betreffende de organisatie 

en geschiedenis van het Instituut: 

Reglementen ('s Grav. 1878) 8°. — 

Verslag der feestviering van het 

'25-jarig bestaan van het Instituut 

(1851—1876). [Afzonderlijk nommer 

van de Bijdragen. Zie ft]. — Verslagen 

van den Btaat der bibliotheken van 

het Kon. Inst. voor de T. Ld. en Vk. 

van N. L en het Indisch Genootschap, 

gedurende de jaren 1878, 1879, 1880 

en 1881, 's Gravenhage, 1879—1882. 

4 dln. 8". — Vragen gesteld door het 

Instituut, 'sGrav. 1883, 8°. — Lijst 

der uitgaven van het Kon. Instit. 

(opgemaakt in December, 1880) 8°. 

b. Tijdschrift van het Instituut onder 

den titel: Bijdragen tot de Taal- Landen 

Volkenkunde van Ned. Ind., le 

reeks, 4 deelen, 1853—1856; 2e reeks, 

8 deelen, 1856—1864; 3e reeks 12 

deelen, 1866—1876; 4e reeks, tot 

dusver 6 deelen, 1877—1883. Te zamen 

30 deelen. 

c. Afzonderlijke werken door het 

Instituut uitgegeven: 

1. Banka, Malakka en Billiton, verslagen 

van J. H. Croockewit Hzn. 

1852, 8°. 

GROEP I. 1e Klasse. '27 

2. Reizen rondom het eiland Celebes 

en naar eenige der Moluksche eilanden 

door C. v. d. Hart, 1853, 8°. 

3. Borneo. Beschrijving van het 

stroomgebied van den Barito enz. 

door C. A. L. M. Schwaner, 1853, 

2 dln. 8°. 

4. Kitab Toehpah, Javaansch-Mohammedaansch 

Wetboek. Uitgeg. door 

S. Keyzer, 1853, 8°. 

5. Reizen en onderzoekingen in den 

Ind. Archipel door Dr. Salomon Muller. 

Nieuwe uitgave met verbeteringen door 

den schrijver, 1857, 2 dln. 8°. 

6. Het boek Adji Soko, oud fabelachtige 

geschiedenis van Java, door 

J. J. B. Gaal en T. Roorda, 1857, 8°. 

7. Reize naar Japan in 1643 door 

Mrt. Gerr. Vries. Uitgegeven met bijlagen 

door P. A. Leupe. Met aanteekeningen 

door K. F. von Siebold, 

1858, 8°. 

8. Reinwardt's Reis naar het oostelijk 

gedeelte van den Ind. Archip. in 

het jaar 1821. Uit zijne nagelaten 

aanteekeningen opgesteld, met een 

levensbericht en bijlagen vermeerderd, 

door W. H. de Vriese, 1858, 8°. 

9. De Nederlanders te Jakatra. Uit 

de bronnen bewerkt door Mr. J. A. 

van der Chijs, 1858, 8°. 

10. Nieuw Guinea, ethnographisch 

en "natuurkundig onderzocht en beschreven 

in 1858, door een Ned. Ind. 

Commissie. Met bijlagen, 26 platen en 

Atlas met 7 kaarten, 1862, 8°. (Overdruk 

uit de Bijdragen). 

11. Reistochten in de afdeeling Gorontalo 

door C. H. B. von Rosenberg, 

1865, 8°. 

12. Neerlands streven tot de openstelling 

van Japan voor den wereldhandel, 

door Mr. J. A. van der Chijs, 

1867 , 8°. 

13. Reis naar de Zuidooster-eilanden 

door C. H. B. von Rosenberg, 1867, 8°. 

14. Schets van de Residentie Amboina 

door E. A. W. Ludeking, 1868, 

8°. (Overdruk uit de Bijdragen). 

15. Alpriabetisch overzicht van het 

werk van S. van Deventer Jzn. „Bijdragen 

tot de kennis van het landelijk 

stelsel op Java," door J. Boudewijnse, 

1868, 8°. (Overdruk uit die Bijdragen). 

16. Maleisch leesboek door H. Neubronner 

van der Tuuk, 1868, kl. 8°. — 

Idem, 2e uitg. 1876. 

17. De Wajang-verhalen van Polo-


soro, Pandoe en Baden Pandji, door 

T. Koorda, 1869, 8°. 

18. Nieuwe Bijdragen tot de bevolkingsstatistiek 

van Java, verzameld 

door Dr. P. Bleeker, 1870, 8°. 

19. Béeherches sur les monnaies des 

indigènes de lArchipel Indien et de 

la Péninsule Malaye, par H. C. Millies, 

1871, 4°. (Na den dood van Prof. 

Millies uitgegeven door G.K. Niemann). 

20. Bloemlezing uit Maleische geschriften 

door G. K. Niemann, 1870, 

1871, 2 stukken, kl. 8°. — Idem, 2e 

druk, 2 stkn. — Idem, eerste stuk, 

3e druk. 

21. De Rijstcultuur in Italië' en op 

Java, door J H. F. Sollewijn Gelpke, 

1874, 8°. (Overdruk uit de Bijdragen). 

22. Babad Tanah Djawi, in proza. 

Jav. geschiedenis loopende tot 1647 

der Jav. jaart., met aanteekeningen 

van J. J. Meinsma, le stuk, Tekst, 

1874, 2e stuk, Aant., 1876, 8°. 

23. Reistochten naar de Geelvinkbaai 

op N. Guinea, in 1859 en 1870, 

door C. B. H. von Rosenberg, 1875,4°. 

24. De reizen der Nederlanders naar 

Nieuw-Guinea en de Papoesche eilanden 

in de 17e en 18e eeuw, door 

P. A. Leupe, 1875, 8°. (Overdruk uit 

de Bijdragen). 

25. TJranographie Chinoise. Ouvrage 

accompagué d'un Atlas céleste Chinois 

et Grec, par G. Schlegel, 1875, 2 dln. 

gr. 8°. 

26. Wrtta sancaya. Oud Javaansch 

leerdicht over versbouw in Kawi tekst 

en Ned. vert., bewerkt door H. Kern, 

1875. 8°. (Uitgave door het Instit. gesubsidieerd). 

27. Abioso, een Javaansch tooneelstuk 

(wajang) met holl. vert. en toelicht, 

nota door H C. Humme, 1878,8°. 

28. Javaansche vertellingen, bevattende 

de lotgevallen van een kantjil, 

een reebok en andere dieren, voor de 

uitgave bewerkt door Dr. W. Palmer 

van den Broek, 1878, 8°. 

29. Reizen nuar Nederlandsch Nieuw 

Guinea, op last der Regeering van 

N. I. in de jaren 1871, 1872, 1875 

tot en met 1876, door de heeren 

P. van der Crab en J. E. Teysmann, 

J. G. Coorengel en A. J. Langeveldt 

van Hemert, en P. Swaan. Met geschied- 

en aardrijksk. toelichtingen 

door P. J. B. C. Robidé van der Aa, 

1879, 8°. 

30. Reis in Oost- en Zuid-Borneo 

van Koetei naar Bandjermasin, ondernomen 

op last der Ind. Reg. in 1879 

en 1880 door C. Bock, met historische 

inleiding over Koetei enz., door P. J. 

B. C. Robidé van der Aa. Eerste stuk, 

met atlas van platen, 1881, 4°. 

6. Werken van het 

Ned. Aardrijkskundig 

Genootschap. — Aardrijkskundig 

Genootschap te 

Amsterdam. 

a. Tijdschrift van het Aardrijkskundig 

Genootschap, D. I—VI, 1876— 

188-2. — Bijbladen le Deel. Stukken betreffende 

de Sumatra-expeditie, 1879; 

2e Deel. Stukken betreffende tochten 

naar de noordelijke IJszee, 1880. — 

Losse stukken der Bijbladen (in een 

voorloopig bandje): 1. De Residentiekaarten 

van Java en Madoera, door 

Kapit F de Bas, 1876. — 2. De triangulatie 

van Sumatra, doordenz., 1882. — 

3. Geographische verspreiding der minerale 

bronnen in den O. I. Arch., door 

Dr. Fr. Schneider, 1881. — 4. Aanteekeningen 

van den Regent van 

Brebes op Prof. Veth's Java, eerste 

deel, 1881. — 5. Verhandeling over de 

haven van het Recief door V. Fournié 

en E. Beringer, 1881. —- 6 Nederland 

en de Delngoa-baai door M. L. van Deventer, 

1883. 

b. Midden-Sumatra. Reizen en onderzoekingen 

der Sumatra-Expeditie, uitgerust 

door het Aardrijkskundig Genootschap, 

1877—1879. 3 Deelen in 6 

stukken, gr. 8°, en Atlas fol. 

D. I. Reisverhaal door A. L. van 

Hasselt, Joh. F. Snelleman, en C. H. 

Cornelissen In twee stukken, 1881 en 

1882. — D. II. Aardrijkskundige beschrijving 

met Atlas, door D. D. Veth, 

1882. — D. III. Volksbeschrijving en 

taal door A. L van Hasselt. Stuk la. 

Volksbeschrijving. Stuk li. Ethnographische 

Atlas Stuk 2. Talen en Letterkunde. 

NB. Van het nog onvoltooide vierde 

deel, Natuurlijke Historie, door 

Joh. F. Snelleman en anderen, 

zijn de tot dusver voltooide pla 

a e 

ten tentoongesteld in de 5 en 

(jde groep.

7. Verzameling van 

boekwerken betreffende 

de geographie van Nederlandsch 

Indië. — Koninklijke 

Militaire Akademie, 

te Breda. 

1. Aardrijkskundig en statistisch 

Woordenboek Tan Ned. Indië, 1869, 

3 dln. 8°. 

2. J. J. de Hollander, Handleiding 

bij de beoefening der landen volkenkunde 

Tan Nederlandsch Indië, le Deel, 

4e omgewerkte uitgave, Breda, 1882, 

8°.— 2e Deel, 3eomgewerkte uitgaTe, 

Breda, 1877. 

3. J. Olivier Jzn., Land- en zeetochten 

in Ned. Indië en eenige Britsche établissementen 

, gedaan in de jaren 1817— 

1826, 2 dln. 8°. Amst., 1827, 1828. 

4. J. OliTier Jzn., Aanteekeningen 

gehouden op eene reize in O.-I. en 

gedurende een Teeljarig Terblijf in onderscheidene 

Nederlandsche établissementen 

aldaar. Amst., 1827. 

5. G. Windsor Earl, the Eastern 

seas or voyages and adventures in the 

Ind. Archipelago in 1832—34. London 

1837, 8°. 

6. P. J. Veth, Borneo's Westerafdeeling, 

geographisch, statistisch, historisch, 

2 dln. Zalt-Bommel, 1856, 8°. 

7. 8. en P. P. Roorda van Eysinga, 

Verschillende reizen en lotgevallen, 4 

dln. Amst , 1830—1832, 8°. 

8. S. A. Buddiugh, Neerl. O.-Indië, 

Reizen over Java, Madura, Makasser, 

enz., 3 dln. Rott., 1809—61 , 8°. 

9. F. 8. Marryat, Borneo and the 

Indian Archipelago, with drawings of 

costume and scenery. London, 1848.4°. 

10. (J. J. Stockdale), Sketches, civil 

and military, of the island of Java. 

London, 1812, 8°. 

11. W. B. dAlmeida, Life in Java, 

with sketches of the Javanese, 2 dln. 

London, 1864, 8°. 

12. Raffles et Crawfurd, Description 

géographique, historique et commerciale 

de Java et des autres ües de lArchipel 

Indien. Traduit de TAnglais par 

Marchal. Bruxelles, 18.4, 4°. 

13. Pfijffer von Neueck, Schetsen 

van het eiland Java en deszelfs onderscheidene 

bewonerB. Naar het Hoogd. 

Amsterd., 1838, 8°. 

GROEP L l e 

Klasse. 29 

14. W. Marsden, The history of 

Sumatra, 3d edit. London, 1811, 4°. 

15. E. JuDghuhn, Java, deszelfs gedaante 

, bekleeding en inwendige structuur, 

4 dln. 8°. met Atlas in plano. 

Amsterdam, 1850—1853. 

8. Oud en Nieuw Oost- 

Indië door Francois Valentijn. 

Vijf deelen in tien 

stukken, Dordrecht en Amsterdam, 

1724—1726 (gebonden 

in acht perkamenten banden). 

— Mr. J. E. Henny, te 

Amsterdam. 

9. Eenige werken de 

geographie van Nederlandsch 

Oost- en Westindië 

betreffende. — Prof. 

P. J. Veth, te Leiden. 

A. Oost-Indie: 

1. Nederlandsche bezittingen in Azië, 

Amerika en Afrika, in derzelver toestand 

en aangelegenheid voor dit rijk, 

met Atlas, door J. van den Bosch, 

2 Deelen, 'sGravenh. en Amsterd,, 1818. 

2. Coup d'oeil sur 1'ile de Java et 

les autres possessions Néerlandaises 

dans lArchipel des Indes, par le comte 

S. C. W. de Hogendorp. Bruxelles, 1830. 

3. Nederlandsch Oost-Indië beschreven 

en afgebeeld voor het Nederlandsche 

volk door Mr. P. A. van der Lith. 

Doesborgh, 1875. 

4. Voyages to the East-indies by J. 

S. Stavorinus. Translated from the original 

Dutch by S. Huil W ilcoeke, with 

notes and additions. 3 Vol. London, 

1798. 

5. Der Malayische Archipel ven O 

B. H. von Rosenberg, mit zahlreichen 

Illustrationen und einem Vorwort Ton 

Prof. P. J. Veth in Leiden. Leipzig, 

1878. 

6. Reis door den Indischen Archipel 

in het belang der evangelische zending 

door L. J. van Rhijn, met platen en 

kaarten. Rotterdam, 1851. 

7. Neerlandsch Oost-Indië. Reizen 

gedaan van 1852—1857 door Dr. S. A. 

Buddingh, belast met eene algemeene 

inspectie over de prot. kerk en het


Klasse. 

schoolwezen in N. I. Met platen. 3 

Deelen. Rotterdam, 1859. 

8. Herinneringen Tan eene reis naar 

de Oost-Indien, door Q. M. R. Verhuell. 

Met platen. 2 Deelen (in één band). 

Haarlem, 1835. 

9. The Eastern seas or voyages and 

adTentures in the Indian Archipelago, 

in 1832—1834, by G. W. Earl. London, 

1837. 

10. Schilderangen aus Hollandiseh 

Ost-Indien Ton Dr. F. Epp. Heidelberg, 

1852. 

11. Herinneringen eener rois naar 

Nederlandsch Indië in 1862 door Jhr. 

Mr. W. T. GeTers Deynoot. 's Gra- 

Tenh., 1864. 

12. Reize door den weinig bekenden 

Molukschen Archipel en langs de geheel 

onbekende zuidwestkust van 

Nieuw-Guinea in 1825 en 1826 door 

D. H. Kolff. Amsterdam, 1828. 

13. Voyages of the Dutch brigg of 

war Dourga by D. H. Kolff, translated 

from the Dutch by G. W. Earl, London 

, 1840. 

14. Reizen in den Molukschen Archipel, 

naar Makassar enz., in het gevolg 

Tan den GouT.-Geu. van Ned. 

Indië in 1824 gedaan, door J. Olivier 

Jzn. 2 Deelen. Amsterd., 1834. 

15. Reis door de Minahassa en den 

Molukschen Archipel, gedaan in 1855, 

in het geTolg Tan den Gouv.-Gen. Duymaer 

Tan Twist, door P. Bleeker. 2 

Deelen (in één band). Bataïia, 1856. 

16. De Moluksche eilanden. Reis van 

Z. E. den Gouv.-Gen. T. C. F. Pahud 

door den Molukschen Archipel, door 

P. van der Crab. Batavia, 1862. 

17. Insulinde: het land Tan den 

oraug-oetan en den paradijsvogel, door 

A. R. Wallace. Dit het Engelsen vertaald 

met aanteekeningen, door P. J. 

Veth. 2 Deelen. Amst., 1870, 1871. 

18. The History of Sumatra by W. 

Marsden. 3d edit. with plates. London, 

1811. 

19. Atjeh en de Atjehers. Twee jaren 

blokkade op Sumatra's N.O.kust, 

door J. A. Kruyt. Met platen en 

kaarten. Leiden, 1877. 

20. Die Battalander auf Sumatra, im 

Auftrage Sr. Exe. des Gen.-Gouv. P. 

Merkus in 1840 und 1841 untersucht 

und beschrieben von Fr. Junghuhn. 

2 Deelen (in één band). Berlin, 1847. 

21. Reis over Java, Madura en Bali 

door W. R. van Hoëvell. 2 Deelen (in 

één band). Amsterdam, 1849, 1851. 

NB. Dezelfde band bevat ook de eerste 

aflevering van het derde deel, dat 

niet verder verschenen is, en eenige 

onuitgegeven platen voor het derde 

deel bestemd. 

22. Java, geographisch, ethnologisch, 

historisch, door P. J. Veth. 3 Deelen. 

Haarlem, 1875, 1878, 1882. 

23. Sketches, civïi and military, of 

the island of Java, by J. J. Stockdale. 

2d edit. London, 1812. 

24. De Residentie Kadoe naar de 

uitkomsten der statistieke opname en 

andere officiëele bescheiden, bewerkt 

door de afd. statistiek ter Algem. Secretarie. 

Batavia, 1871. 

25. Borneo's Wester-afdeeling, geographisch 

, statistisch, historisch, voorafgegaan 

door eene algemeene schets 

des ganschen eilands, door P. J. Veth. 

2 Deelen. Zalt Bommel, 1854, 1856. 

26. De Minahassa, haar verleden en 

haar tegenwoordige toestand, door N. 

Graafland. 2 Deelen (in één band). 

Rotterdam, 1867, 1869. 

27. Het eiland Banka en zijne aangelegenheden 

, door H. M. Lange. Met 

kaarten, 's Hertogenbosch, 1850. 

28. Het eiland Timor, door P. J. 

Veth. Overgedrukt uit „de Gids". Amsterdam, 

1855. 

29. Het eiland Boeroe, zijne exploitatie 

en Halfoersche instellingen, door 

T. J. Willer, met bijdragen en toelichtingen 

door Jhr. J. P. Cornets de 

Groot van Kraayenburg. Amsterdam, 

1858. 

30. Verhaal van eene reize naar en 

langs de Zuidwestkust van Nieuw- 

Guinea in 1828, door J. Modera. Haarlem, 

1830. 

B. West-indië: 

31. Beschrijving van Suriname, historisch 

, geographisch en statistisch 

overzicht, door Jhr. C. A. van Sijpesteyn. 

's Gravenhage, 1854. 

32. Aanteekeningen gehouden gedurende 

mijn verblijf in West-Indiën in 

de jareu 1837—1840, door G. Tan 

Lennep Coster. Amsterdam, 1842. 

33. Reizen in West-indië en door 

een gedeelte Tan Noord- en Zuid-Amerika, 

door G. B. Bosch, Predikant te 

Curacao. 3 Deelen. Utrecht, 1829, 

1836, 1843.

34. Zes jaren in Suriname. Schetsen 

en tafereelen van het wetenschappelijke 

en militaire leven in deze kolonie, 

door A. Kappler. 2 Deelen (in 

één band). Utrecht, 1854. 

35. A bibliographical and lüstorical 

essay on the Dutch books and pamphlets 

relating to New-Netherland and 

to the Dutch West-lndia Company, by 

G. M. Asher. Amsterdam, 1854—1867. 


werken over Zuid-Ce 1 ebes. 

— Dr. B. F. Matthes, 

te 's Gravenhage. 

NB. Deze werken, ofschoon tot verschillende 

groepen en klassen 

behoorende, zijn hier bijeengehouden 

omdat zij alle te zamen 

de vrucht zijn van de reizen en 

het langdurig verblijf van Dr. 

Matthes in Zuid-Celebes en met 

elkander bijna eene encyclopaedie 

voor de kennis van dat gedeelte 

onzer bezittingen vormen. 

1. Beknopt verslag van mijn verblijf 

in die binnenlanden van Celebes, waar 

Boegineesch gesproken wordt, in 1856, 

8°. (Berichten van het Bijbelgenootschap). 

2. Beknopt verslag van een paar 

tochten in de binnenlanden van Ce 

lebes in 1857 en 1861, 8°. (Berichten 

van het Bijbelgenootschap). 

3. Verslag van een uitstapje naar 

de Ooster-districten van Celebes van 

25 Sept. tot 22 Dec. 1864, kl. 8°. (Jaarboekje 

Celebes, 1865). 

4. Eenige opmerkingen omtrent en 

naar aanleiding van dat gedeelte van 

Dr. J. J. de Hollander's Handleiding 

bij de beoefening der Land- en Volkenkunde 

van Ned. Oost-Indië, hetwelk 

handelt over het Gouvernement 

van Celebes en onderhoorigheden, 1872, 

8°. (Bijdragen van het Kon. Inst. 

voor T. L. en Vk.). 

5. Bijdragen tot de ethnologie van 

Zuid-Celebes. 's Gravenhage, 1875, 8°. 

6. Over de Bissoe's of heidensche 

priesters en priesteressen der Boegineezen. 

Met vier platen, 1872, 4°. 

(Werken der Koninklijke Akademie 

van Wetenschappen, Afd. Letterkunde). 

7. Over de Wadjoreezen met hun 

handels- en scheepswetboek. Makasser, 

1869 , 8°. 

GROEP I. 1

32 GROEP I. 1" Klasse. 

20. Eenige Makassaarsche en Boegineesche 

legenda, 1864, 8°. 

21. Makassaarsche aardrijkskunde 

van Celebes, 1876, 8°. 

22. Makassaarsche aardrijkskunde 

van Neêrlandsch Oost-Indië, 1877, 8°. 

23. Boegineesche aardrijkskunde van 

Neêrlandsch Oost-Indië, 1880, 8°. 

24. Een 10-tal gelithographeerde 

Makassaarsche manuscript-brieven. 

25. Een 10-tal gelithographeerde 

Boegineesche manuscript-brieven. 

26. Makassaarsche en Boegineesche 

vertaling van Genesis, Mattheus, 

Marcus, Lucas en Johannes, alsmede 

de Handelingen der Apostelen, 8°. 

11. Beschrijving van 

het eiland Soemba, en 

Iets over Endeh (overdrukken 

uit de Verhandelingen van 

het Bataviaasch Genootschap) 

door S. Roos. — S. Roos, 

• resident van Timor, te Koepang. 

12. Eenige boeken in 

deze klasse behoorende. 

— Van Kampen en Zoon, 

uitgevers te Amsterdam. 

1. Aardrijkskundig en Statistisch 

Woordenboek van Ned. Indië (door 

Mevr. J. C. W. van den Bergh van 

Eysinga en Jhr. Mr. H. van Alphen), 

met eene voorrede van Prof. P. J. Veth, 

3 deelen, 1869, 8°. 

2. Bepertorium op do koloniale literatuur 

van J. O Hooykaas, ter perse 

bezorgd door Dr. W. N. du Bieu, 2 

deelen in 4 stukken, 1874—1880. 

3. L. E. Gerdessen, Vijf jaar gedetacheerd. 

Indische schetsen. 1871. 

13. De Indische Gids, 

staat- en letterkundig Maandschrift. 

Directeur C. E. van 

Kesteren; redacteur van de 

rubriek „Koloniale literatuur" 

Dr. T. C. L. Wijnmalen. Vier 

jaargangen. 1879—1882, 8 

deelen. De vijfde jaargang begonnen. 

— J. H. de Bussy, 

uitgever te Amsterdam. 

14. De natuur der tropen 

en andere schetsen, 

door A. Rnssell 'Wallace. 

Uit het Engelsch, Amsterdam, 

1880. — J. H. de Bussy, als 

boven. 

15. Uit de oude doos. 

Sprokkelingen door M. 

T. H. Perelaer, Rotterdam, 

1882. — Maj. Perelaer te 


16. Onze Oost, doorJ. G. 

Kuyper, met 72 houtgravuren 

en een kaart. Utrecht, 1881.-— 

P. B. Broese, firma J. G. 

Broese, uitgever te Utrecht. 

17. Het eiland Banka 

en zijne uitwendige gesteldheid, 

door L. Ullmann, 

le luit. der infanterie. Keurig 

handschrift in twee deelen in f °. 

versierd met kaarten en plans 

en teekeningen in kleuren van 

landschappen, menschen, vogels 

en planten, door den schrijver 

opgedragen aan den Gen. van 

het Ind. leger, Jhr. F. V. A. 

Ridder de Stuers, 1855. — 

A. L. de Sturler te Leiden.


Nederlandsch-Indische 

zeekaarten, sedert 1857 in 

Nederland gedrukt. — Depar 

tement van Marine. 

1. Sumatra's NW. kust, P°. Roessa 

tot Pedir-bocht. 

2. „ NW.kust, Atjeh-hoofd 

tot Atjeh-rivier. 

3. „ W.kust, P°. Koessa tot 

Analaboe. 

4. „ W.kust, Analaboe tot 

Singkel. 

5. „ W.kust,Beede Singkel. 

6. „ „ Singkel tot P°. 

Ilir. 

7. „ W.kust, Baai van Tapanoeli. 

8. „ W.kust, P». Ilir tot 

Ajer Bangies. 

9. „ W.kust, Ajer Bangies 

tot Padang. 

10. „ W.kust, Priaman tot 

Indrapoera. 

11. „ W.kust,StraatSiberoet 

12. „ „ Reede Padang. 

13. „ Z. kustLampong-baai, 

Telok Betong. 

14. „ N.kust, Pedir-boeht 

tot Diamantpunt. 

15. „ NO.kust, Diamantpunt 

tot Boenja-boenja. 

16. China-zee, zuidelijk gedeelte, 

westblad. 

17. Bangka, eiland en straat. 

18. „ N.kust, Muntok tot Toeing. 

19. „ NO. „ Toeing tot Berikat. 

20. Gaspar-straten. 

21. Billiton W.kust, Beede Tjeroetjoep. 

22. Straat Soenda. 

23. Java-zee, oostblad. 

24. Java eiland, westblad. 

25. „ „ middelblad. 

20. Beede Batavia. 

27. Baai Soemenap. 

28. Kleine Soenda-eilanden, westblad. 

29. „ „ „ oostblad. 

30. Eilanden en vaarwaters beoosten 

Java, westblad. 

31. Eilanden en vaarwaters beoosten 

Java, blad 2. 

32. Ankerplaatsen beoosten Java, bl.1. 

33. ,, „ „ 2. 

34. Borneo, Oostkust. Koetei-rivier. 

35. Straat Mangkasar, noordblad. 

GROEP I. le Klasse. 33 

36. Sermata en Tenimber of Timorlaoet 

eilanden. 

37. Moluksche Archipel, blad 1. 

38. „ „ „ 2. 

39. Plaatsen en ankerplaatsen in den 

Molukschen Archipel, blad 1. 

19. Dertig stuks hydrographische 

kaarten 

van Nederlandsch Indië. 

— Kon. Militaire Akademie, 

te Breda. 

20. Algemeene kaart 

van Nederlandsch Oost- 

Indië, zamengesteld door G.' 

F. Baron von Derfelden van 

Hinderstein, 1842. Acht bladen. 

— Aardrijkskundig Genootschap, 

te Amsterdam. 

21. Algemeene kaarte'n 

van Nederlandsch Oost- 

Indië. — Prof. P. J. Veth. 

1. Algemeene kaart van Nederlandsch 

Oost-Indië op de schaal 1:5000000 

door W. Beyerinck, J. M. Bruyn en 

J. E. W. A. Essers, cadetten bestemd 

voor de dienst in Oost-Indië. Gelithographeerd 

bij de Koninkl. Mil. Akad. 

door P. J. Ensinck. 1847. Op linnen 

met rollen. 

2. Algemeene landen zeekaart van 

de Nederlandsche overzeesche bezittingen 

met het Koninkrijk der Nederlanden 

in Europa, op de schaal 1:3 000 000, 

onder deskundig toezicht zamengesteld 

en geteekend door A. J. Bogaerts, 

lithograaf aan de Kon. Mil. Akad. te 

Breda, 1857. Op linnen. 

3. Algemeene kaart van Nederlandsch 

Indië door S. H. Serné. 1879. Uitgave 

van C. L. Brinkman te Amsterdam. 

Schaal 1 : 4 000000. 4 bladen. 

4. Wandkaart van Nederlandsch 

Oost-Indië, door P. B. Bos en B. B. 

Bijkens. Schaal 1 : 2 000000. In twaalf 

bladen, 1881. Op linnen met rollen. 

Jammer dat op deze verdienstelijke 

schoolkaart op Borneo nog het meer 

Kini Baloe voorkomt, dat alleen in de 

verbeelding der geografen heeft bestaan. 

3


5. Natuurkundige kaart van Insulinde, 

met de aanwijzing der reistochten 

van de Heeren Wallace en Allen (door 

C. 3. Veth). 1870. 

Behoort bij het werk vermeld N°. 9 

A. 17. 

22. Schoolkaart van 

Ned. Indië. Amsterdam, 

Seyffardt, 1872. — Aardrijkskundig 

Genootschap, te Amsterdam. 

23. Schoolkaart van 

Nederlandsch Indië, 1 : 

2 250 000, door F. Allan. In 

negen bladen. Haarlem, H. M. 

van Dorp. — Aardrijkskundig 


24. Algemeene Atlas 

van Ned. Indië door P. 

baron Melvill van Carnbée en 

W. F. Versteeg. 2e uitgave, 

met verbeterkaarten. Gouda, 

G. Kolff, 1870. — Aardrijkskundig 


25. Atlas ja itoe kitab 

jang isinja Gambar-gambar 

doenia dan sekaliën 

tanah, jang mengarang 

toewan W. F. Versteeg (Atlas 

bevattende kaarten der wereld 

en van de verschillende landen), 

Leiden, G. Kolff, 1875. — 

Aardrijkskundig Genootschap, 

te Amsterdam. 

NB. Twintig kaarten ten behoeve 

van het onderwijs in Ned. Indië. Kaart 

4—11 zijn gewijd aan de verschillende 

deelen van ons Indisch rijk. 

Klasse. 

26. Atlas van de Nederlandsche 

bezittingen in 

Oost-Indië door Dr. J. Pijnappel 

Gzn. Geheel op nieuw 

bewerkte uitgave. Amsterdam, 

1872. — Van Kampen en 

Zoon, uitgevers te Amsterdam. 

27. Eenige atlassen 

van Nederlandsch Indië. 

— Prof. P. J. Veth. 

1. Atlas der overzeesche bezittingen 

van Z. M. den Koning der Nederlanden, 

door Js. van den Bosch, Generaal-Majoor. 

's Gravenhage en Amsterdam, 

1818. 

Behoort bij het werk vermeld N°. 9 

A. 1. 

2. Kaarten en platen, in portefeuille, 

behoorende bij F. Junghuhn „Die 

Battalander". Zie N°. 9. A. 20. 

3. Natuur- en staathuishoudkundige 

atlas der residentie Bagelen, eiland 

Java, door Jhr. J. F. W. v. d. W. von 

Sehmidt auf Altenstadt. Leiden, 1874. 

28. Kaarten van Ned. 

Indië van Dr. I. Dornseiffen. 

— Dr. I. Dornseiffen, te Amsterdam. 

1. Kaart van Nederlandsch Oost- 

Indië, op de schaal 1 i 1 800000. Amsterd., 

Seyffardt, 1878. 

2. Atlas van Nederland en zijne 

bezittingen, met eene toelichting van 

Dr. J. J. de Hollander. Amst., Seyffardt, 

1882. 

3. Kaart van Insulinde op de schaal 

van 1 : 7 000000. Amsterdam, Seyffardt, 

1882. 

29. Topographische 

kaart van een gedeelte 

van het eiland Java, op 

de schaal van 1 : 100 000(6.25 

bij 2.85 M.), te zamengesteld 

uit de aaneengevoegde Residentiekaarten 

van Java en Madura,

voor zooverre die gereed waren 

in 1883. In steendruk gebracht 

aan de Topografische inrichting 

van het Dept. van Oorlog. 

— Topographische Inrichting, 

Directeur C. A. Eckstein, 


30. De topographische 

residentiekaarten van 

Java. Een los exemplaar van 

elke kaart. — Departement 

van Marine. 

1. Krawang, 4 bladen. 

2. Cheribon, 6 bladen. 

3. Tegal, 2 bladen. 

4. Pekalongan, 1 blad. 

5. Banjoemas, 3 bladen. 

6. Bagelen, 4 bladen. 

7. Semarang, 6 bladen. 

8. Kedoe, 2 bladen. 

9. Djokjokarta, 4 bladen. 

10. Soerakarta, 6 bladen. 

11. Japara, 4 bladen. 

12. Bembang, 4 bladen. 

13. Madioen, 4 bladen. 

14. Kediri, 4 bladen. 

31. Topographische 

kaarten der residentiën 

Soerakarta, Semarang, 

Bagelen, Pekalongan, 

Kedoe en Banjoemas. — 

Kon. Mil. Akademie, te Breda. 

32. Etappe-kaart van 

Java en Madoera, schaal 

1 : 500 000 , te zamengesteld 

onder de leiding van den luit.kol. 

van den generalen staf 

W. J. Havenga, door den le" 

luitenant G. B.Hooyer. 1878.— 

Departement van Koloniën. 

33. Reeks van kaarten 

van het eiland Java, bij 


eengebracht uit de verzamelingen 

van de Bibliotheek der 

Rijksuniversiteit te Leiden, 

het Aardrijkskundig Genootschap 

, de Collectie Reinwardt 

gelegateerd aan de Leidsche 

Universiteit, en Prof. P. J. 

Veth. 

De inzendingen van de Leidsche 

Bibliotheek zijn aangeduid door de 

letters L. B., die van het Aardrijkskundig 

Genootschap door A. G., die 

van de Collectie Beinwardt door C. R., 

die van Prof, Veth door P. V. 

A. Kaarten van geheel Java. 

1. Insulae Javae cum parte insularum 

Borneo, Sumatrae et circumjacentium 

insularum novissima delineatio. 

Amsterdam P. Schenk en G. Valk. 

CPz. (Gekl.) L. B. 

Zonder jaartal uit het begin der 18e 

eeuw. 

2. Insulae Javae pars occidentalis et 

pars orientalis, edente Hadriano Belando. 

Amsterdam bij Gerard van Keulen. 

(Gekl.) L. B. 

Zonder jaartal; Beland overleed in 

1718. 

3. Nieuwe en zeer nauwkeurige kaart 

van 't eyland Java Major of Groot Java, 

verdeeld in zeven bestekken, door Fr. 

Valentijn. J. van Braam en G. onder 

de Linden excud"'. Vier bladen. L.B. 

Deze kaart komt voor in Valentijn's 

Oud- en Nieuw Oost-indien, D. IV, le 

stuk. Dordrecht en Amsterdam, 1726. 

4. Carte de 1'ile de Java: partie occidentale, 

partie oriëntale. Dressée tout 

nouvellement sur les mémoires les 

plus exacts. (Gekl.) L. B. 

Dit den Atlas Gueudeville, 1726. 

5. Nieuwe kaart van het eyland 

Groot-Java. Gekl. teekening (omstreeks 

1750) A. G. 

6. Het eylandt Groot-Java. Gekl. 

penteekening (omstreeks 1755) A. G. 

7. Nouvelle carte de 1'isle de Java, 

dressée suivant les observations les 

plus récentes, faites par ordre de la 

Comp. Holl. des Indes Orientales. J. 

V. Schley direx. (Gekl.) L. B. 

Deze kaart schijnt vervaardigd te 

zijn voor de Historische Beschrijving

36 GROEP I. -1? Klasse. 

der Seizen, D. XII (Amsterdam, 1755). 

Zij komt ook voor in de Vies des Gouverneurs 

Généraux van Dubois ('s Grav. 

1763) en in Batavia, de hoofdstad van 

Ned. O. 1. in derzelver gelegenheid enz., 

Amsterdam, 1782. 

8. Caart van het eyland Groot-Java. 

Samarang, 1787. Gekl. penteekening. 

A. G. 

9. Nieuwe kaart van het eyland 

Groot Java. Met aanwijzing onder wien 

do landen sorteeren, door van Boekholt 

(penteekening). L. B. 

10. Kaart van het eiland Groot-Java. 

L. B. 

Uit J. S. Stavorinus, Reize over Batavia 

naar Samarang enz. (Leiden 1798). 

Komt ook voor met Engelsche transscriptie 

in v. III van Wilcocke's „Voyages 

of Stavorinus," London, 1798. 

11. Plan de 1'ile de Java (Penteekening). 

L. B. 

12. Plan de 1'ile de Java. Amsterdam 

J. F. Lange. L. B. 

13. A map of Java, chiefly from surveys 

made during the British administration, 

engraved by J. Walker. 

London, 1817. L. B. 

Behoort bij T. S. Baffies, History 

of Java. London, 1817. 

[13a. Carte de 1'ile de Java par T. 

S. Eaffles. Bruxelles, 1832. Etablissement 

géographique. (Op linnen, gekl., 

in koker.) P. V. 

Gevolgd naar de vorige. — Meii vindt 

nog origineele Engelsche kaarten van 

Java in Stockdale's Sketches of Java, 

London, 1812, en Thorn's Conquest 

of Java, London, 1815.] 

14. Kaart van het eiland Java, gegrav. 

door C. van Baarsel en Zoon. L. B. 

Uit den Atlas der Overzeesche bezittingen 

van Z. M. den Koning der 

Nederlanden door Jobs. van den Bosch, 

's Grav. en Amst. 1818. 

15. Esquisse de 1'ile de Java, divisée 

en résidences, gravée par Bayley 

et Huart. L. B. 

Behoort tot het werk Mémoires sur 

la guerre de Java de 1825 a 1830, 

door F. A. de Stuers. Leiden, 1833. 

16. Carte de 1'ile de Java. Lith. de 

T. Lejeune. L. B. 

Behoort tot het werk Précis de la 

Campagne de Java en 1811, par le duc 

de Saxe-Weimar, 'sGrav. 1834. 

17. Java en Madoera, in 4 bladen 

(ter grootte van een vel schrijfpapier). 

Lithographie zonder naam of jaartal. 

Waarschijnlijk omstreeks 1840. A. G. 

18. Kaart van het eiland Java samengesteld 

uit officiëele bronnen, schaal 

1 : 700 000, in twee bladen, door O W. 

M. van de Velde, 1845. A. G. 

19. Carte de 1'ile de Java par le 

baron Melvill de Carnbée 1847. P. V. 

Uit den Moniteur des Indes. 

20. Kaart van Java en Madura, 

1:1 000 000, door le Clercq, op steen 

gebracht door A. J. Bogaerts. Breda, 

1850. 2 bladen. A. G. 

21. Kaart van het eiland Java, zamengesteld 

uit de waarnemingen en 

opmetingen van Dr. F. Junghuhn, gedurende 

zijn onderzoekingsreizen op dat 

eiland. Schaal 1 :350 000. Op steen 

gebracht door A. J. Bogaerts te Breda, 

1855. Vier bladen. L. B. 

22. Kaart van het eiland Java, schaal 

1 :1 150 000. Amsterdam bij Frans Buffa 

en Zonen. 1855. L. B. 

23. Nieuwe, tevens étappe kaart van 

Java en Madura, op de schaal van 

1 : 717 000, samengesteld door den Kapitein 

der Genie W. F. Versteeg. Batavia, 

1861, 1862. P. V. 

24. Kaart van Java door S. H. Serné. 

1866. Schaal 1 i 1 600 000. J. Smulders, 

's Gravenh. en C. L. Brinkman Amsterd. 

P. V. 

25. Java in zijn natuurlijke gesteldheid 

(1875) en Historische kaart van 

Java (1878), op één blad opgeplakt. P. V. 

Behooren bij het werk Java, geographisch, 

ethnologisch, historisch. 

26. Itineraire kaart van het eiland 

Java door L. G. J. G. Schönermark. 

A. G. 

27. Kaart van het eiland Java. Amsterd. 

Lith. (zonder naam of jaartal). 

A. G. 

28. Kaarten der Besidentiên van 

Java (uit den Atlas van Ned. Indiè' 

van Melvill van Carnbée en Versteeg), 

waarop zijn aangewezen de verschillende 

cultuur- en andere ondernemingen. 24 

kaarten met geschreven legende, vervaardigd 

op last van den Gouv. Gen. 

baron Sloet van de Beele. A. G. 

Geschenk van den Gouv. Gen. Sloet 

aan het Aardrijksk. Genootschap. 

B. Kaarten van gedeelten van Java. 

1. Gambar tanahDjawa sablah barat. 

Met Maleischen text. (Kaart van het 

eiland Java, west-helft.) A. G.

2. Kaart van het noordelijk gedeelte 

van de Residentie Bantam, geteekend. 

In 12 bladen. L. B. 

3. Speelwijk, de Diamant en Carganto, 

door L. Luson. Batavia, 1780. 

Penteekening. L. B. 

4. Kaart eeniger rijken van Groot- 

Java, bestaande in Jaccatra, Tjiandjoer, 

Bandong, enz. Penteekening A. G. 

5. Affteyckening hoe den Coninck van 

Java Mayor onderleyt heeft de stadt 

Batavia te vermeesteren met belegeringe 

van den 25en Aug. 1628 tot 3 

Dec. F. van Berckenrodefee. Amst.L. B. 

6. Aldus verthoont Hem 't Casteel 

Ende Stadt Batavia Geleegen op 't Eylant 

Java Major in 't Coninekrijck 

Jaccatra. Amsteldam 1652. L. B. 

7. Batavia Stadt en Casteel gelegen 

int Coninkrijck van Jaccatra int Eylant 

Java' Major, 6 graden bij suyden de Linia 

Equinoctiaal. (Geteekend). Met twee 

lithogr. en een photogr. L. B. 

8. Waere afheeldinge wegens het 

casteel en de stadt Batavia. Amst. 

Covens en Mortier, pldr. A. G. 

9. Der Hollandisch-Ost-lndianisehen 

Compagnie weltberühmte Haupt-, Handels- 

, und Niederlagsstadt Batavia in 

Asien u. s. w. Neurenberg, 1733. L. B. 

10. Plan der stad en 't kasteel Batavia. 

Amst. by P Convadi, Harlingen 

by V. van der Plaats. 1780. L. B. 

11. Plan of the Eoad and City of 

Batavia on the Northcoast of Java island. 

Lond. 1790. L. B. 

12. Plan of the road and city of 

Batavia bij G. van Keulen. With improvements 

from H. Smedley. Kopergravure. 

Londen, 1794. A. G. 

13. Plan des environs de Batavia et 

des opérations de 1'armée Anglaise. A. G. 

Uit Précis de la campagne de Java, 

1811, par le Duc de Saxe-Weimar. 

14. Kaart van Batavia, Weltevreden, 

Meester Cornelis en omstreken. Schaal 

1 : 20 000. Onuitgegeven lithographie. 

Zeldzaam. P. V. 

15. Kaart voorstellende de huizen, 

publieke gebouwen, citadel, enz. van 

Batavia. Verbeterd en bijgewerkt door 

I. de Rosa. 's Hage. L. B. 

16. Kaart van het Noorder district 

der Residentie Batavia. Lithographie 

de C. Motte, gravée par Ar. Bey. L. B. 

17. Kaart van de hoofdplaats Buitenzorg. 

A. G. 

18. Kaart van den berg Galoenggoeng 

GROEP I. \» Klasse. 37 

en omstreken. Teekening in kleuren. C.K. 

19. Schetskaarten van den Kawah 

Kiamis en van het meer Telaga Bodas, 

door A. J. Bik. 1819. C. R. 

NB. Zoover bekend is werd de Kawah 

Kiamis alleen bezocht door Prof. 

Beinwardt, aan wien Bik als teekenaar 

was toegevoegd. Vermoedelijk is deze 

teekening de eenige bestaande schets 

van gemelden krater. 

Aan deze twee schetsen is op hetzelfde 

blad toegevoegd een situatieschets 

van de bergen Sapoetan en 

Sompoe in de residentie Menado. 

20. He de Java. Carte de la partie 

principale du théatre de la guerre de 

1825 a 1830, dressée par le Major de 

Stuers, exéc. en pierre par Bayley et 

Huart. 

Behoort tot het werk Mémoires sur 

la guerre de Java, 1833. 

21. Kaart van een gedeelte van het 

eiland Java, uitgemaakt hebbende het 

tooneel van den oorlog van 1825— 

1830, door H. M. Lange. Verkleind 

op 6 V4 door H. Hana. Teekening in 

kleuren. P. V. 

• 22. Kaart van het oorlogstooneel op 

Java 1825—1830, door H. M. Lange. 

Lithographie van T. Ettling te Amsterdam 

, naar het voorgaande nommer. 

P. V. 

Uit Gedenkschrift van den oorlog op 

Java, door Jhr F. V. A. Bidder de 

Stuers, uit het Fransch vertaald door 

H. M. Lange. Amst. 1847. 

23. Tjilatjap en omstreken. A. G. 

24. Poerworedjo en omstreken. A. G. 

25. Kaart en plan van Samarang met 

deszelfs landen zee-situatie. Penteekening. 

L. B. 

26. Kaart van de hoofdplaats Samarang 

en omstreken. A. G. 

27. Salatiga en omstreken. A G. 

28 Willem I en omstreken. A. G. 

29. Eesidentie-kaart van Japara. Photographisch 

spiegelschrift. A. G. 

30. Topographische kaart der residentie 

Japara, Batavia, 1870. Photographische 

reproductie, negatief. A. G. 

31. Kaart van de hoofdplaats Magelang 


32. Kaart van de hoofdplaats Djokjokarta 


33. Kaart van de residentie Soerakarta. 

Penteekening. A G. 

34. Soerakarta en omstreken. A. G. 

35. Militaire étappe-kaart van de


residentie Soerakarta. Penteekening van 

Flikkenschild. A. G. 

36. Ngawi en omstreken. A. G. 

37. Kaart van de hoofdplaats Kemhang 


38. Kaart van de hoofdplaats Kediri 


39. Kaart van de residentie Soerahaja, 

1832. Penteekening. A. G. 

40. Photographische overzichtskaart 

der residentie Soerabaja. A. G. 

41. Kaart der steden en voorsteden 

van Soerabaya. A. G. 

42. Kaart van de hoofdplaats Soerabaya, 

2 bladen. A. G. 

43. Platte grond der stad Soerabaya 

door G. P. P. Cronenberg. Batavia, 

1864. Gekl. lith. A. G. 

44. Plan van Soerabaya met de om 

die plaats geprojecteerde versterking. 

Gekl. penteekening. A. G. 

45. Project van den aanleg van een 

bassin voor het drijvende drooge dok 

te Soerabaya. 1846. A. G. 

46. Plattegrondteekening van de geprojecteerde 

gebouwen en werken bij 

het nieuw Maritiem Etablissement te 

Soerabaja. Penteekening door H. A. 

Tromp. A. G. 

47. Kaart van de afdeeling Banjoewangi. 

C. R. 

48. Kaart van Batavia en omstreken 

in 12 bladen. Photo-autographie. Topographisch 

bureau te Batavia. A. G. 

49. Kaart der residentie Batavia in 

216 bladen. Photo-autographie. Topographisch 

bureau te Batavia. 1879. A.G. 

50. Kaart van de hoofdplaats Buitenzorg 

en omstreken. Photo-autographie. 

Topographisch bureau te Batavia. A. G. 

51. Topographische kaart der Residentie 

Bembang. Photographische reproductie 

in 12 stukken. Op linnen. 

Batavia. 1875. A. G. 

52. Topographische kaart der residentie 

Kediri. Photographische reproductie 

in 12 stukken. Op linnen. 

Batavia. 1876. A. G. 

53. Kaart der residentie Soerabaja 

in 180 bladen. Photo-autographie. Topographisch 

bureau te Batavia. 1879. 

A. G. 

54. Kaart van de hoofdplaats Soerabaja 

en omstreken. Photo-autographie. 

Topographisch bureau te Batavia. A. G. 

55. Photo-autographische kaart van 

het eiland Bawejan. Batavia, Topographisch 

bureau. 1879. A. G. 

C. Hydrographische kaarten van de 

wateren rondom Java. 

1. (Zee)kaart van Java door Melvill 

van Carnbée. Arasterdam, 1842. Vijf 

bladen. A. G. 

2. Kaart der Java-zee en aangrenzende 

vaarwaters door A. Blommendal. 

's Gravenhage, 1874. A. G. 

3. New Chart shewing the navigation 

through the Straits of Sunda to 

Batavia by J. W. Norie. London, 1815. 

L. B. 

4. Kaart van het vaarwater uit Straat 

Sunda naar de reede van Batavia enz. 

1833. A.G. 

5. Kaart van de Straat Sunda met 

een gedeelte der kusten van Sumatra 

en Java, door Jae. Swart. Amsterdam, 

1838. L.B. 

6. Straat Sunda en Westkust van 

Java, uitgegeven door J. Swart. Amsterdam, 

1844. A. G. 

7. Straat Sunda en Westkust van 

Java, door Bietveld en Boom, 1844. A.G. 

8. Kaart van Straat Soenda en ZW. 

gedeelte der Java-zee, door A. B. Blommendal. 

's Gravenhage, 1874. A. G. 

9. Zeekaart van de reede van Batavia. 

Gekleurde penteekening. A. G. 

10. Kaart van de reede van Batavia 

met de verschillende vaarwaters enz., 

uitg. door J. Swart. Amsterdam, 1841. 

A.G. 

11. Plan der baai van het vaarwater 

naar Batavia, strekkende van de Menscheneter 

tot Tandjong Krawang, door 

F. W. Godt. Batavia. A. G. 

12. (Zee)kaart van de reede van Batavia, 

door Lucas. Amsterdam, 1841. 

A. G. 

13. Reede van Batavia, 1880. A. G. 

14. Wester-zeegaten van Noessa- 

Kambangan. Penteekening. A. G. 

15. Plan van het Oostergat van 

Noessa-Kambangtm. Penteekening. A.G. 

16. Hydrogr kaart van een gedeelte 

der Noordkust van Groot-Java, van 

Japara tot Zedayo, geteekend met kl. 

naar W. E. van Berkel, 1804, in de 

Marine-school te Samarang. A. G. 

17. Zeekaart van de kust van Java 

van Batavia tot Bembang. Penteekening. 

L. B. 

18. Chart of the North coast of Java,

from Madura to Samarang. London, 

1818. Kop. grav. A. G. 

19. Chart of the North eoast of Java, 

from Samarang to Batavia. London, 

1818. Kop. grav. A. G. 

20. (Zee)kaart van de Noordkust van 

Java, van Batavia tot Samarang, door 

J. Swart. 1839. A.G. 

21. (Zee)kaart van de Noordkust van 

Java, van Samarang tot Soerabaya, 

Amst., 1839. A. G. 

22. A chart of the North coast of 

Java, from Samarang to Batavia. A. G. 

23. Kaart van een gedeelte van de 

Noordkust van het eiland Java, begrepen 

tusschen den hoek van Crawang 

en den hoek van Bantam. Penteekening, 

gekl. A. G. 

24. Zeekaart van Midden-Java, met 

kartons, 2 bladen. Grav. A. G. 

25. Uitwatering der Kali Mas bij 

Soerabaja. A. G. 

26. Kaart der zeeëngte van Soerabaja, 

volgens opneming van 1804, door F. 

Loriaux. Penteekening. A. G. 

27. Kaart ven het vaarwater van 

Soerabaja tot Oedjong Panglta. Trigonometrische 

opneming in 1843. Penteekening. 

A. G. 

28. Ooster vaarwater van Soerabaja. 

Lith. van het Hydrogr. bureau te Batavia, 

1879. A. G. 

29. Hydrographische kaart der Straat 

Madoera. A. G. 

30. Zeekaart van de Straten Madura 

en Bali, 1837. A. G. 

31. Kaart der Sumanapsche baai en 

een gedeelte der daaraan grenzende 

eilanden, door Fokke, 1822. Penteekening. 

A. G. 

32. Paai van Soemenap en vaarwater 

naar Kalian, door J. Langenberg. 

's Gravenh., 1877. A. G. 

33. Kaart van de Straat Madura, 

met de monden der Krantas- en Solorivier. 

A. G. 

34. Straat Madura. Penteekeniügen, 

vier stuks. A. G. 

35. Kaart van de Straten Madura 

en Bali, door J. Swart. Amst., 1837. 

Grav. A. G. 

36. Karimou Djawa-eilanden. Penteekening. 

A. G. 

37. Schetskaart der eilanden ten 7.0. 

van Kangeang, 1844. Penteekening. 

A. G. 

38. Kaart der ZO. Kangeang-eilanden, 

door J. Schröder. Penteekening. A. G. 


39. Schets der Katappan-baai, gelegen 

op den KV. hoek des eilands 

Kangeang, door A. Bartels, 1830. Penteekening. 

A. G. 

40. Schetskaart van de baai van Katappan 

, op het eiland Groot-Kangelang, 

ten noorden vau Bali. Penteek. A. G. 

41. Paskaart van Sumatra, West-Java 

en Zuid-Malaka. Penteekening op perkament, 

't Amsterdam bij Isaac de Graaf, 

1710. 97 bij 77 cM A.G. 

42. Paskaart der Sunda-zee. L. B. 

43. Paskaart van de reeden van Bantam 

en Batavia. Penteekening op perkament 

met het monogram der O.-I. 

Comp. A. G. 

44. Eene geteekende paskaart van 

de reede van Batavia. L. B. 

34. Kaart van Groot- 

Atjeh op 1 : 10 000, met 

speciale kaartjes der l e 

expeditie. 

— Kapit. W. Hingman, 

te Kampen. 


kaarten van het eiland 

Sumatra.— Prof. P. J. Veth, 

te Leiden. 

1. Carte de 1'ile de Sumatra, d'après 

Sir Thomas Stamford Baffles. Etablissement 

g('ographique de Bruxelles, 

fondé par Ph. Vandermaelen, en 1830. 

Gekleurd (in koker)- 

2. Karte von der Insel Sumatra von 

H. Berghaus Gotha, 1837. 

Uit Berghaus' Atlas von Asïa. 

3. Carte de 1'ile de Sumatra par le 

baron P. Melvill de Carnbée, 1848. 


4. Sumatra, op een schaal van 

1 :1 450000. Naar de nieuwste bronnen 

bewerkt, onder toezicht van Dr. I. 

Dornseiffen. Amsterdam, 1877. 

Vier bladen aaneengoplakt op linnen 

en met rollen. 

5. Kaart van de Westkust van Sumatra 

op last van den vice admiraal 

J F. D. Bouricius, samengesteld door 

den luitenant ter zee A. C. J. EJeling. 

Batavia, 1857. In twee gedeelten: eerste 

gedeelte, van af Atsjin tot Padang;


tweede gedeelte, van af Padang tot 

den Vlakken Hoek. 

6. Kaart van het terrein des oorloge 

in het rijk Atjeh of Achin, nabij do 

Hoofdplaats, met een kaartje van geheel 

Sumatra en een schets van het strandbivouak, 

le expeditie. 

7. Schetskaart van het oorlogstooneel 

in het rijk van Atjeh , vervaardigd naar 

de gegevens der opnemingsbrigade, ingedeeld 

bij het expeditionnaire leger 

onder bevel van den luit.-gen. J. van 

Swieten. 

8. Kaart van het oorlogstooneel in 

Groot-Atjeh, geteekend volgens de voorschriften 

van het topogr. bureau te 

Batavia, naar de gegevens verkregen 

bij de tweede expeditie tegen dat Bijk, 

in 1873—1874. Schaal 1 :15000. Broese, 

Breda. In twee bladen. 

9. Kaart van Groot-Atjeh voor zooverre 

het in October 1876 door de 

Nederlandsche troepen was bezet. Schaal 

1 : 40 000. Topographische inrichting 


10. Kaart van den Kraton (van Atjeh) 

met omstreken, op de schaal van 

1 :4000, vervaardigd naar eene op het 

topographisch bureau te Batavia gemaakte 

kopij van de kaart der oorspronkelijke 

opneming op 1 :2000. 

Topographische inrichting te 's Gravenhage, 

1874. 

11. Beede van Atjeh en omliggende 

eilanden, 1873. Schaal 1 : 200000. Teekening 

op calqueerlinnen, door den 

luit. ter zee W. J. Struick. 

12. Beede van Atjeh. Schaal 1 : 

100000. Teekening op calqueer-linnen, 

door den luit. ter zee W. J. Struick. 

13. Kaart van het Gouvernement 

Sumatra's Westkust, opgenomen en 

samengesteld in de jaren 1843 tot 1847 

door L. W. Beyerinck, overgebracht 

op de schaal van 1 :500000. Twee 

bladen. Op steen gebracht door A. J. 

Bogaerts te Breda. 1852. 

14. Kaart van het middengedeelte 

van Sumatra (door P. J. Veth). Lith. 

T. Ettling, Amsterdam (gekleurd). 

TJit het werk: De vestiging en uitbreiding 

der Nederlanders ter Westkust 

van Sumatra, door Gen. de Stuers. 

Amsterdam, 1849. 

15. Kaart der Lampongsche districten, 

geteekend door B. Vitzthum von 

Eckstaedt, fuselier. Op de Behaal van 

1 : 200000 (Geteekend in kleuren en op 

linnen geplakt). 

36. Carte de 1'Archipel 

de Riouw, Singapore et 

Linga. — Aardrijksk. Gen., 

te Amsterdam. 

37. Eenige kaarten van 

het eiland Borneo. — 


1. Kaart van het eiland Borneo door 

Melvill van Carnbée, 1848 (gekleurd). 

Uit den Moniteur des Indcs. 

2. Schetskaart van een gedeelte der 

Kapoeas-rivier op Borneo, van Pontianak 

tot Sintang. Stoomende opgenomen 

door Z. M. Stoomschip Borneo 

in Maart en April 1854. Schaal 1 :50000 

(Lang circa 5 M., breed 1.26 M.). 

Geteekend. 

3 Figuratieve kaart van een gedeelte 

der Residentie Wester-Afdeeling van 

Borneo, volgens de opneming van von 

Kessel en Ullmann. Schaal 1:250000. 

Geteekend. 

4. Kaart van het oude Bandjermasinsche 

rijk, Tanah Laut, Bekompai, 

Mengkatip, Siong en Patai, Kleine 

Dajak en Doesoen. vervaardigd op last 

van den luit -kol. G. M. Verspyck, op 

de schaal van 1 : 400000, door kapitein 

Ch. de Boy van Zuydewijn, wil. chef 

van den staf der Expeditie, en E. W. 

von dem Borne, sergeant majoor, opnemer 

bij de Expeditie. In vier bladen. 

1862. 

38. Kaart van de Minahassa, 

uit de metingen en 

opnamen in 1851 —1852 van de 

Heeren S. H. en G. A de Lange 

en P. W. Paepke Bulow en 

uit eigen metingen en opnamen 

samengesteld door Mr. S. C. 

J. W. van Musschenbroek. 

Schaal 1 : 100 000. In steendruk 

gebracht aan de Topographische 

Inrichting te 's Gravenhage,

1878. In vier bladen. — Departement 

van Koloniën. 

39. Inilah patah tanah 

Minahassa, tertulis oleh 

N. Graafland (Kaart der Minahassa 

door N. Graafland). Twee 

bladen aaneengeplakt. Rotterd., 

Wijt en Zonen. — Prof. P. J. 

Veth. 

40. Inilah péta tanah 

Minahassa, tertulis oleh 

N. Graafland (Kaart der Minahassa). 

In 8 bladen gekleurd, 

P. W. M. Trap, Leiden. 

— N. Graafland, te 

Tanawangko. 

41. Kaart van Boni, op 

last van luit.-gen. J. van Swieten 

opgenomen gedurende de 

tweede Bonische expeditie, door 

kapit. F. G. Steek en de onderofficieren 

Panten, von Below 

en Brendli. Schaal 1:100 000. 

Topogr. bureau te Batavia. Vier 

bladen. — Prof. P. J. Veth. 

42. Carte des iles Moluques 

par le Baron P. 

Melvill de Carnbée. 1847. — 

Prof. P. J. Veth. 


43. Algemeene Landen 

Zeekaart van de ass*.residentie 

Banda, door 

A. Guyot (1873). Twee bladen. 

J. Smulders en C°. 's Gravenhage. 


44. Eenige oude getee- 

GROEP I. 'ie Klasse. 41 

kende kaarten van de 

Molukken. — Bibliotheek 

der Leidsche Universiteit. 

1. Geteekende kaart van het eyland 

Ternate. 

2. Geteekende kaart van het stedeken 

Tabulolo op het eiland Macque Jan 

(Makjan). 

3. Geteekende kaart van het stedeken 

Tofasoha op het eiland Macque Jan 

(Makjan). 

45. Carta Hydrographica 

y chorographica 

delas Yslas Filipinas, 

dedicade al Rey nuestro Senor. 

En Manila. 1734. — Bibliotheek 

der Leidsche Universiteit. 

46. Reduzirte Karte 

von den Philippinen und 

den Sulu-Inseln von H. 

Berghaus. Gotha. 1832. — 


Uit Berghaus' Atlas von Asia. 

47. Kaart van de Colonie 

Suriname en de onderhoorige 

rivieren en 

districten, door J. C. Heneman. 

Amsterdam, 1784. Acht 

bladen. — Bibliotheek der 

Leidsche Universiteit. 

48. Kaart van Suriname, 

naar de opmetingen 

gedaan in de jaren 1860—1879 

door J. F. A. Cateau van 

Rosevelt en J. 1 

F. A. E. van 

Lansberge. Schaal van 1:200000. 

In tien bladen. — Departement 


49. Kaart van Suri-

e 

42 GROEP I. l 

name op satijn. — Mr. G-. 

Heshuysen, te Haarlem. 

50. Kaart van de rivier 

de Suriname, op 1-.150 000, 

met bijbehoorende beschrijving 

enz., door kapit. Zimmermann. 

Uitgegeven door het Aardrijkst 

Genootschap. — Kapit. G. P. H. 

Zimmermann, te Leeuwarden. 


kaarten van Ned. O. en 

W. Indië, uitgegeven in het 

Tijdschrift van het Aardrijksk. 

Genootschap. — Aardrijkskundig 


A. Oost-Indië. 

1. Kaart van het Toba-meer en liet 

landschap Silindoeng volgens de Rijnsche 

zendelingen. 

2. Kaart van een gedeelte van Midden-Sumatra, 

door J. L Cluysenaer. 

3. Schetskaart van Padang met de 

reede en de Brandewijnsbaai, door id. 

4. Kaart van een gedeelte van Midden-Sumatra 

door W. F. Versteeg. 

Deze kaart stelt het terrein der Sumatra-Expeditie 

voor volgens bescheiden 

die in tijd aan de Expeditie voorafgaan. 

5. Kaart van een gedeelte van Sumatra's 

Oostkust. 

6. Kaart van de voornaamste wegen 

in het zuidelijk deel der Residentie 

Palembang, door D D. Veth. 

7. Platte grond van Palembang. 

8. Kaart van de afdeeling Boemi 

Agoeng in de Lampongsche districten, 

naar Vitzthum von Eckstadt. 

9. Het Dieng-gebcrgte op Java. 

10. Overzichtskaart van de djatibosschen 

in de Residentie Rembang. 

11. Geologische kaart van Zuidelijk 

Borneo, door vanGaffron, 1843—1848. 

12. Kaart van Borneo's Oostkust 

van de Koeran- of Berou-rivier tot 

Mangka liat, door J. Schouw Santvoort. 

13. Kaart van de Golf van Tomini 

of Gorontalo en omliggende landen, 

door Mr. S. C. J. W. van Musschenbroek. 

1878. 

Klasse. 

14. Kaart vau Bangkala en Laïkang 

(op Celebesj, door J. C. van Hasselt. 

15. Het eiland Flores, door J. G. 

Veth. 

16. De Kei- of Evar-eilanden, door 

D. D. Veth. 

17. Kaart der ïeloeti-baai op Ceram, 

door C. H. B. von Rosenberg. 

18. Nieuw-Guinea en aangrenzende 

landen, door P. Swaan. 

19. Schetskaart van de kuststreek 

tusschen de Batoe Tjinagat en de Sesajab-rivier, 

Oostkust van Borneo, door 

J. F. M. Lange. 

B. West-indië. 

20. Schetskaart van de kolonie Suriname, 

door W. L. Loth. 

21. Kaart van een gedeelte der kolonie 

Suriname, met aanwijzing der 

voor goud-ontginning in pacht uitgegeven 

perceolen 

22. Kaart van het eiland St. Eustatius, 

volgens de opneming van A. H. 

Bisschop Grevelink. 

23. Het eiland Curacao, met karton 

van de St Anna-baai, door J. Kuyper. 

24. Kaart van het eiland St. Martin, 

door Dr. I. Dornseiffen. 

25. Porto de Pernambuco e Cidade 

do Recife na primeira metade do 17° 

seculo. 

Gedeeltelijke reproductie van eene 

Braziliaansche kaart van de stad Pernambuco, 

waarop door den Franschen 

Ingenieur E. Béringer de gesteldheid 

der plaats tijdens zij in het bezit der 

Nederlanders was in roode tinteD is 

aangeduid. 


kaarten betreffende de 

expeditie naar Midden- 

Sumatra, 1877—1879. — 

Aardrijkskundig Genootschap. 

A. Voorloopige kaarten, opgenomen 

in het eerste deel der Bijbladen van 

het Tijdschrift des Genootschaps. 

1. Kaart van het expeditie-terrein 

volgens het voorafgaand onderzoek van 

J. Schouw- Santvoort. 

2. Schetskaart van Midden Sumatra, 

behoorende bij het verslag der reis 

, dwars door Midden-Sumatra van Pa-

GROEP I. l e 

dang naar Palembang, door J.Schouw 

Santvoort. 

3. De meren der Batang-Hari bij 

Doesoen Tingah, door J. Schouw Santvoort. 

4. Kaart van een gedeelte van het 

Djambi-rijk, door J. Schouw Santvoort. 

5. Kaart van een deel der Djambirivier 

en hare zijtakken, door C. H. 

Cornelissen. 

6. De Delta van de Djambi-rivier, 

door C. H Cornelissen. 

7. Schetsen van de Nederlandsche 

nederzettingen te Djambi, Moeara 

Kompeh en Saba, door J. Schouw 

Santvoort en C. H. Cornelissen. 

Panorama's. 

8. Panorama's gezien van Boekiet 

Soela, Boekiet Said, Poentjak Pendjariengan 

en een heuvel bij Datar, door 

A. L van Hasselt. 

9. De Goenoeng Toedjoe in de Korintji-vallei, 

gezien van den top des 

Pieks van Korintji, door A. L. van 

Hasselt. 

10. Patah Sembilan en Piek van 

van Korintji Bedar Alam gezien, door 

Joh. F. ünelleman. 

B. Definitieve kaarten, uitgegeven in het 

Reisverhaal der Sumafra-expeditie en 

den Atlas behoorende bij de Aardrijkskundige 

beschrijving, allen samengesteld 

door D. D. Veth.' 

1. Kaart van Midden-Sumatra. Met 

Klasse. 43 

aanduiding van alle wegen te land en 

te water door de leden der Expeditie 

bereisd. 

2. Midden-Sumatra volgens de resultaten 

der Expeditie, schaal 1 : 500 000, 

4 bladen aaneengeplakt. 

3. Het zuidelijk gedeelte der Kesidentie 

Padangsche Bovenlanden. Schaal 

1 : 250 000. 

4. Geologische schetskaartjes en berg - 

teekeningen. 

5. Lengte-profielen van bestaande en 

geprojecteerde wegen. 

6. De mondingen der Batang Hari. 

Drie bladen aaneengeplakt. 

7. De Batang-Hari van Moeara Kompeh 

tot Simalidoe. "Vijf bladen los. 

8. De Tembesi van hare monding 

tot Doesoen Ladang pandjang. 

53. Een schetskaart der 

Westkust van Atjeh, 

schaal 1 : 500 000. 

54. Reliëfkaart van de 

districten Lorok en 

Panggoel, afdeeling Patjitan, 

resid. Madioen, op de 

schaal van 1:20 000. — O. H. 

A. A. van Selow, Gouvernementslandmeter 

, te Ngawi, 

res. Madioen. 

NB. Wordt te koop aangeboden voor 

f 5000.

3e Klasse. 

METEOROLOGIE EN AARDMAGNETISME: BOEKEN, TABEL 

LEN EN GRAPHISCHE VOORSTELLINGEN. 

e Nederlandsche koloniën zijn alle tusschen de keerkringen 

gelegen. De noordelijke punt van Celebes heeft 

1°30' N. B., de zuidelijke punt van Timor 10°30' Z. B. 

Curacao heeft 12° 10' N. B. en de vroegere kolonie op 

de kust van Guinea was nagenoeg onder de linie. 

De zon oefent dus bijna het geheele jaar door denzelfden 

invloed. De lengte der dagen verschilt er nauwelijks één uur, 

en de zon staat op den middag, behalve aan de uiterste grenzen 

en uiterste seizoenen, minstens zestig graden hoog, meestal 

bijna loodrecht. 

Hare directe werking is dus bijna voortdurend dezelfde; het 

zijn de wolken door de moesons aangevoerd welke indirect ook 

door regens haren invloed wijzigen. 

De gelijkmatigheid van het klimaat wordt nog bevorderd 

door de ligging aan zee en zij wordt hoofdzakelijk gewijzigd 

door de gebergten, welke althans in de Oost-Indische bezittingen 

aanwezig zijn. Langs deze berghellingen stijgt de lucht, die 

er naar Azië over heen gezogen wordt of uit Azië den Grooten 

Oceaan opzoekt, op en geeft dan aan de windzijde van de 

hoogten, vooral in het eerste geval, groote hoeveelheden regen, 

wel niet te vergelijken met de schier ongeloofelijke hoeveelheden, 

welke op sommige plaatsen in Britsch Indië neerstorten, 

maar toch zoo aanmerkelijk, dat men in sommige maanden, 

vooral op Sumatra, drie- viermaal zooveel regen kan verzamelen 

als in andere maanden, terwijl in ons vaderland Augustus 

slechts tweemaal zooveel regen als April geeft. Batavia heeft 

wel in den regenmoeson ruim driemaal zooveel regendagen als 

in den drogen, maar toch slechts nauwelijks de dubbele hoeveelheid 

regen.

GROEP I. 2e Klasse. 45 

Uit de kromme lijnen, welke in deze klasse zijn ten toon 

gesteld, ziet men dan ook dadelijk dat de verandering der temperatuur 

in den loop van het jaar zeer gering is, zoodat te 

Buitenzorg op Java de warmste dag in zeven jaren slechts 

enkele graden hooger was dan de koudste. Van Buitenzorg is 

in de Nederlandsche Jaarboeken voor 1848 en 1854 van de 

uren 6, 9, 3 en 10 geen enkele temperatuur lager vermeld 

dan 21°, en slechts twee van 30°. De afwijkingen voor bepaalde 

uren en maanden zijn zeer zelden grooter dan een graad. Voor 

Palembang vindt men de temperatuur van 3 uren in zes jaren 

niet beneden de 24° en niet boven de 33°, een verschil dat er 

regelmatig eiken dag tusschen 9 en 3 uren voorkomt. 

Te Padang schijnt de gelijkmatigheid nog iets grooter te 

zijn, de temperatuur is er een graad lager. Te Banjoewangi is 

het evenzoo, maar een graad hooger. 

Op Amboina daalt de temperatuur van 3 uren niet lager dan 

24° (slechts eenmaal vind ik in vier jaren 23° vermeld) en 

stijgt zij niet hooger dan 31°, zeer zelden even 32°. Te Banjoewangi, 

waar de jaarlijksche regelmatige gang iets grooter is, 

beweegt zich de temperatuur van dat uur tusschen 22°5 en 

32°4, terwijl de laagste temperatuur van 6 uren in den morgen 

17°5 eenmaal werd opgeteekend. Te St. George d'Elmina zijn 

de uiterste temperaturen van des namiddags 2 uren nog tusschen 

deze grenzen begrepen. Zoo is het ook te Paramaribo voor het 

waarnemingsuur op den middag. 

In Japan op Decima verschilt de temperatuur van zulk een 

waarnemingsuur reeds in elke maand meer dan in Indië in vele 

jaren, en toch zijn aldaar de wisselingen vrij wat geringer dan 

bij ons te lande. Aldaar verschilt de gemiddelde temperatuur 

van de koudste met de warmste maand des jaars bijna twintig 

graden; in Oost-Indië is geen maand te vinden, die twee graden 

kouder is dan eene andere maand, en de gelijknamige maanden 

verschillen natuurlijk nog veel minder. 

De overzichten in de Nederlandsche jaarboeken doen dit bij 

den eersten oogopslag zien. Daarin kan men de kleine bijzonderheden 

naslaan. 

De dagelijksche verandering is, zoo zou men kunnen tegenwerpen, 

in deze streken grooter dan elders, maar zij is eiken 

dag bijna even groot. De gemiddelde verschillen tusschen 6 

uren in den morgen en 3 uren des namiddags zijn te Palembang 

en Bandjermasin 6°, te Padang, Banjoewangi en Amboina 

tusschen vijf en zes graden, te Batavia nog iets kleiner. In ons 

land bedragen zij van November tot Maart minder, in de overige 

maanden een of twee graden meer, maar, gelijk wij reeds

46 GROEP I. 2 C 

Klasse. 

aanvoerden, zeer ongelijk, zoodat een middag-temperatuur van 

zekeren dag in eene maand lager kan zijn dan de temperatuur 

van een morgenuur van een anderen dag dierzelfde maand. 

Ook de luchtstroonien, die anders overal zoo groote veranderingen 

teweegbrengen, naarmate zij van plaatsen komen veel 

kouder of veel warmer dan de woonplaats, hebben hier alle 

bijna dezelfde temperatuur, daar tot op honderden mijlen afstand 

alles in een zeer overeenkomstigen, ook gelijkmatigen, toestand 

verkeert. Daarenboven zijn de windrichtingen eener zelfde maand 

veel bestendiger. Als men de kenterings-maanden bij de wisseling 

der moesons uitzondert, heeft elke maand hare eigene 

richting, terwijl men bij ons gelijknamige maanden heeft voor 

welke de resultante der windrichtingen diametraal tegen elkander 

overstaat. 

Grooter en bovenal regelmatiger zijn de afwisselingen gedurende 

den dag. In den morgen komt te Batavia de zeewind 

door: van 9 tot 12 uren wordt de wind 20 graden noordelijker, 

om dan des avonds te 8 uren weder 45° te krimpen en bezuiden 

het westen te zijn. 

Dit is natuurlijk eenigszins verschillend voor verschillende 

maanden en plaatsen naar gelang harer ligging, maar het 

karakter is toch hetzelfde. 

Zelfs de onweders zijn veel meer tot vaste uren bepaald dan 

bij ons. In West-indië vraagt men elkander: gaat gij morgen 

met mij wandelen vóór of na het onweder? 

Te Padang is de tijd van het invallen der onweders minder 

regelmatig. In Maart en April komen zij het veelvuldigst voor. 

Te Palembang ook in die maanden, maar meer nog in October 

tot December, en meest van 2—6 uren in den namiddag. 

Evenzoo te Banjoewangi; te Bandjermasin bijna niet dan tusschen 

2 en 4 uren, het meest in November, December en 

•Mei. Zonderen wi) St. George d'Elmina uit, waar het bijzonder 

droog kan wezen, zoo zijn vochtigheid en dampdrukking 

overal vrij groot, maar ook gelijkmatig. In deze toestanden 

zullen de gewaarwordingen wel in het geheel geen veranderingen 

doen opmerken. Natuurlijk nog veel minder zal men de 

veranderingen van den barometerstand gevoelen. Terwijl deze 

op Decima tot elf millimeters hooger is in Januari dan in 

September, geven Padang, Buitenzorg, St. George d'Elmina 

slechts één millimeter verschil in de verschillende maanden; 

Paramaribo iets meer. Maar alle plaatsen geven daarentegen 

weder een grooteren dagelijksehen gang, ook omstreeks van 1 

mm., tegen twee of drie tienden in ons land, maar zeer regelmatig.


Voor Buitenzorg vind ik in dertien jaren geen barometerstand 

beneden 732 mm. aangeteekend, een enkele slechts van 742. 

De afwijkingen op bepaalde oogenblikken bedragen zelden twee 

millimeter in plus of in minus. 

Zoo hebben wij dan in onze koloniën de beste gelegenheid om 

de algemeene wetten der weersveranderingen te leeren kennen; 

want er zijn minder storende oorzaken, en ieder dier oorzaken 

is minder sterk en minder afwisselend in sterkte dan elders. 

Vandaar dat Von Humboldt dit steeds op den voorgrond 

stelde en hij ons, nadat in Europa reeds vele reeksen van waarnemingen 

waren aangevangen en voortgezet, naar Indië wees 

om de wetten in korter tijd en juister te leeren op het spoor 

komen. 

Dit erkennende, kon men niet tevreden zijn met de enkele 

opmerkingen, waarnemingen en berichten, die nu en dan in 

enkele opstellen medegedeeld werden over de weersgesteldheid 

in onze bezittingen. En hoewel wij zeer dankbaar waren jegens 

allen, die uit eigen beweging die mededeelingen en waarnemingen 

deden, - toch kon men het niet daarbij laten, maar 

moest eene stelselmatige wijze van waarneming in het leven 

geroepen worden. 

Daarvan was ook Dove overtuigd, de vader van het tweede 

tijdperk der meteorologie; en in ons vaderland was W. Wenckebach, 

zijn vriend, de grondlegger van de Nederlandsche meteorologie 

en van die der koloniën. Wenckebach was het vooral, 

die een aanzoek van de Britsche regeering tot de Nederlandsche 

gericht krachtig ondersteunde, om op vele plaatsen in Nederlandsch 

Oost-Indië waarnemingen te doen plaats hebben. Zijn 

voorstel beval het Kon. Nederlandsch Instituut van Wetenschappen 

aan onze regeering aan, en dientengevolge werd aan 

officieren van gezondheid het doen van waarnemingen op hunne 

standplaats opgedragen. Elke maand zouden lijsten van waarnemingen 

ingezonden worden, vier malen daags gedaan, van 

thermometer, barometer, windrichting, vochtigheid en regen; 

daarenboven zou den 21 STEN van 

elke maand elk uur de tem 

peratuur worden waargenomen. 

Werkelijk zijn dan ook talrijke lijsten gedurende vele jaren 

ingevuld en aan het later opgerichte Kon. Ned. Met. Instituut 

opgezonden, maar daar men geene belooning aan de waarnemers 

toekende en de opgaven eischte van artsen, die hoogere plichten 

hadden en niet eens altijd zeiven op de plaats der waarneming 

konden tegenwoordig zijn, slopen noodzakelijk vele misbruiken 

en onnauwkeurigheden in, zoodat slechts bij uitzondering van 

die reeksen gebruik mocht gemaakt worden en ook gemaakt is.

GROEP I. 2* Klasse. 

Het was een fout, dat men zonder gelden daarvoor uit te 

geven toch zoovele waarnemingen eischte, die niet door maximum 

en minimum thermometers — toen nog zeer onvolmaakte 

instrumenten — konden aangevuld worden. Daarin is dan de 

reden gelegen, dat wij slechts van een gering aantal plaatsen 

den gang der weersgesteldheid kunnen geven. 

Uitnemende waarnemingen heeft men voor Buitenzorg, van 

1841—1854, door Dr. Onnen, Rooseboom en Swaving. 

Dr. Krecke heeft de waarnemingen, die hij betrouwbaar 

achtte en die voor menige plaats een in die streken genoegzaam 

aantal jaren zijn voortgezet, geboekt, berekend en daaruit de 

climatologie afgeleid. 

Intusschen begon Engeland vooral op grootere schaal waarnemingen 

in afgelegen plaatsen te doen en wel degelijk de 

waarnemers te bezoldigen. Generaal Sir Edw. Sabine liet uurwaarnemingen 

doen te Toronto, Kew, St. Helena, de Kaap de 

Goede Hoop en Hobarton, die vijfjaren lang werden voortgezet 

en volledig uitgegeven. Zij strekten zich niet alleen over barometer, 

thermometer, psychrometer, wind, uit, maar even volledig 

over de magnetische verschijnselen, en het was weder Al. von 

Humboldt die daarop Zijne Excellentie den Gouverneur-Generaal 

van Nederlandsch Indië wees en een brief schreef om toch geregelde 

waarnemingen te laten doen. 

Die brief, in mijne handen gesteld, gaf mij aanleiding in 

October 1857 een voorstel te doen aan Zijne Excellentie den 

Minister van Koloniën, dat Dr. Bergsma tot directeur der waarnemingen 

in Oost-Indië zou benoemd worden, aldaar uit verschillende 

oorden waarnemingen zou verzamelen en in Batavia 

zelf een hoofdobservatorium zou stichten en besturen, overeenkomstig 

het plan door Generaal Sabine gevolgd. Men mocht zich 

vleien dat dit, gelijk .elders, ook in Indië voor matige kosten 

bereikbaar zou zijn. 

Aan het oprichten van waarnemingsstations, het hoofddoel 

van dit plan, kon geen gevolg worden gegeven, dan ten opzichte 

van regenwaarnemingen, welke ook zoo gewenscht zijn en 

die dan ook in de drie laatste jaren zijn aangevangen. Daarentegen 

is het hoofdobservatorium te Batavia, door het onophoudelijk 

streven van Dr. Bergsma, dat om de zeer hooge kosten 

lang bezwaren ondervond, op eene bewonderenswaardige wijze 

ingericht. Rijk aan toestellen van allerlei aard, behoeft het voor 

geen ander onder te doen, en de ijver, nauwkeurigheid en volledigheid, 

waarmede die waarnemingen, trots alle moeielijkheden, 

gedaan zijn, is boven allen lof verheven. De vijf deelen „Observations 

made at the Magnetical and Meteorological Observatory

GROEP. I. 2

50 GROEP I. 2e Klasse. 

1. Werken over meteorologie 

en aardmagnetisme, 

de Nederlandsche koloniën 

betreffende. — Kon. 

Meteorologisch Instituut, te 

Utrecht. 

1. Verzameling van meteorologische 

waarnemingen, gedaan te Buitenzorg, 

Banjoewangi, Padang, Palembang, 

Bandjerina8in, Amboina, Deciina, St. 

George d'Elmina en Paramaribo. Uit 

de Nederlandsche meteorologische Jaarboeken, 

1854—1880, in één band vereenigd. 

UB. Hierin komen voor: 

De waarnemingen gedaan te Buitenzorg 

Juli 1848—Dec. 1850, te Banjoewangi 

Jan. 1850—Dec 1857, te Padang 

Jan. 1850—April 1853, te Palembang 

Oct. 1850—Dec. 1856, te Bandjermasin 

Jan. 1850—Dec. 1858, op Amboina 

Jan. 1850—Dec. 1854, op Deciina Oct. 

1848—Dec. 1855, te St. George d'Elmina 

Dec 1859—Nov. 1862, en te 

Paramaribo 1851—1854 en 1868—1 «80. 

2. H. Zollinger in Java, Ueber die 

Gewitter und andere damit verwaudte 

meteorologische Erscheinungen im indischen 

Archipel, Zürich, 1858. 

3. Captain C. M. Elliot, of the 

Madras Engiueers, Maguetic Survey of 

the Eastern Archipelago, 1851, communicated 

by Lieut. Col. Sabine. Phil. 

Transactions, 1851. 

2. Werken over Winden, 

Regen, Reizen over 

en toestanden boven den 

Oceaan. — Kon. Meteorologisch 

Instituut, te Utrecht. 

1. K. E. R. Andrau, Reizen van 

Australië' naar Java, 1862. 

2. A. M. J. van Asperen, Chiueesche 

zee met Atlas en westelijk gedeelte van 

den Noorder Stillen Oceaan, 1862. 

3. J. E. Cornelissen, Nieuwe vermeerderde 

uitgaaf, 1KH7, 1877. 

4. J. E Cornelissen, Zeiiaauwijzingen 

van Java naar het Kanaal, 1S'«K. 

5 J. E Comdisscn, Route voor 

stoomschepen door den Indischen 

Oceaan van Aden naar Straat Sunda 

en terug, 1871. 

6 J. E. Cornelissen, Reizen van 

Australië' naar Java. De drie wegen 

door de Torres-straat. Utrecht, 1872. 

7. P. F. Baron van Heerdt, Zeilaanwijzingen 

van het Kanaal naar Java, 

1878. 

8. P.P. Baron van Heerdt, De winden 

op de kust van Atjeh, 1878. 

9. P. J. Baron van Heerdt, Reizen 

door do Chineesche zee en liet westelijk 

gedeelte van den Noord Pacific 

en onderzoekingen aangaande winden, 

zeeBtroomen enz. 1879. 

10. Dr. P. A. Bergsma, Regenwaarnemingen 

in Nederlandsch Indië, 

drie jaargangen. Batavia, 1880, 1881, 

1882. 

3. Atlas van 24 krommen, 

voorstellende den 

gang van thermometer, 

barometer, regen enz.,in 

verschillende gedeelten 

van Nederlandsch-Indië, 

opzettelijk voor de Tentoonstelling 

vervaardigd door den heer 

J. Bouwmeester, le klerk van 

het Kon. Ned. Meteorologisch 

Instituut. — Kon. Meteorologisch 

Instituut, te Utrecht. 

4. Diagrammen aantoonende 

het resultaat 

der meteorologische waarnemingen 

gedaan in de 

kolonie Suriname, speciaal 

bewerkt voor de Tentoonstelling 

door C. J. Hering, 

correspondent van het Kon. 

Met. Instituut te Utrecht, en 

van het Signal Department te 

Washington. In portefeuille. — 

C. J. Hering, te Paramaribo. 

a Dertig diagrammen van de barometrische 

en thermometrisclie waarnemingen 

en den gevallen regen te Paramaribo, 

1873—1882. 

b. Vijf diagrammen van de hoeveel-

heid gevallen regen op de plantage 

Catharina Sophia (Beneden Saramacca), 

1856—1860. 

c. Drie diagrammen van de hoeveelheid 

gevallen regen op de plantage 

Rustenburg iPerica), 1861—1863. 

d. Zes diagrammen van de hoeveelh. 

gev. regen op de plantage Cath. Sophia, 

1876—1882, volgens de waarnemingen 

van den eigenaar Dr. Ett. Dessé. 

e. Vijf diagrammen van de hoeveelh. 

gev. regen op de plantage Waterloo 

(Nickerie), 1878 — 1882, volgens de 

waarnemingen van den administrateur 

H. F. Verbeeke. 

5. Dr. E. van Rijckevorsel, 

Verslag aan Z.Exc. 

den Minister van Koloniën 

over eene magnetische 

opname van den 

Indischen Archipel, in 

de jaren 1874—1877 gedaan.— 

Prof. P. J. Veth te Leiden. 

NB. De drie gedeelten, voorkomende 


in D. XIX en XX van de Natuurk. 

Verhandelingen der Kon. Akad. 

van Wetenschappen, zijn hier in 

één band vereenigd. 

6. Natuurkundige beschrijving 

der zeeën door 

M. F. Maury, vertaald door 

M. H. Jansen, 1850. 8°. — 

Prof. P. J. Veth te Leiden. 

Dit werk wordt hier vooral opgenomen 

om de belangrijke opmerkingen 

over de landen zeewinden, moesons, 

orkanen, stroomen enz. in den Indischen 

Archipel, aan het einde des werks in 

eene Bijdrage vereenigd door den Vertaler. 

7. P. A. Bergsma, Observations 

made at the 

Magnetical and Meteorological 

Observatory 

at Batavia. 5 vol. 4°. — 

Kon. Milit. Akad. te Breda.

3e Klasse. 

VOORSTELLINGEN VAN HET TERREIN DOOR SCHILDERIJEN, 

TEEKENINGEN, GRAVUREN , LITHOGRAPHIËN, PHOTO- 

GRAPHIËN ENZ. 

anneer wij afzien van de vele schoone afbeeldingen 

van planten en dieren, heeft de kunst tot dusverre 

slechts weinig bijgebracht om ons de Nederlandsche 

koloniën en bezittingen te leeren kennen. Geen onzer 

groote kunstenaars heeft ooit Indië bezocht, en de 

meening door Edgar Quinet uitgesproken, dat het zonnige in 

de landschappen der Hollandsche schilders een weerschijn zou 

zijn van den gloed der zon in de tropische gewesten, is volkomen 

ongegrond. Trouwens die schrijver had zich ook een geheel 

verkeerde voorstelling gevormd van ons klimaat, dat, hoe 

nevelig ook, rijk is aan schoone lichteffecten. 

De graveerstift heeft zeker, van de vroegste tijden onzer 

vaart op Oost- en West-indië, de werken onzer reizigers en 

geographen over die gewesten rijkelijk met hare voortbrengselen 

versierd, maar de teekenaars, zelden groote meesters in 

de kunst, werden, zoo het schijnt, wel het minst door het 

landschap aangetrokken, en de graveurs wisten van hunne 

gebrekkige schetsen, bij volslagen gemis aan plaatselijke kennis, 

slechts caricaturen te maken van de tropische natuur. Zelfs 

de zoo geroemde platen in de Reizen van Corn. de Bruyn 

geven van de landschappen der keerkringsgewesten al een zeer 

gebrekkig denkbeeld. Uit de achttiende eeuw bezitten wij een 

werk van een Duitschen schrijver over de Nederlandsche koloniën 

in Afrika en Oost-Indië waarin de platen de hoofdzaak 

zijn, ik bedoel de „Schauplatz von Afrika und Ost-Indiën" 

van J. W. Heydt. Dat werk geeft eene goede proeve van wat


men destijds als tropische landschappen opdischte: koude, conventioneele 

voorstellingen, waaraan waarheid en gevoel geheel 

ontbraken. Tusschen de jaren 17(50 en 1780 zijn te Batavia 

door den majoor der artillerie Johs. Rach een verbazend aantal 

teekeningen in O. I. inkt van de gebouwen der hoofdstad en 

de forten en établissementen der Compagnie vervaardigd, maar 

ook daarin komt het landschap niet tot zijn recht. En ook de 

werken van Marsden, Crawfurd en Raffles, waarvan het laatste 

zelfs van een afzonderlijken prachtigen atlas van platen vergezeld 

gaat, worden schier vruchteloos geraadpleegd wanneer men 

het landschap der oostersche eilanden wil leeren kennen. 

Toen na de omwenteling van 1813 de voormalige Nederlandsche 

koloniën in Oost- en West-indië grootendeels onder 

het bewind van het Moederland waren teruggekeerd, werd, 

althans in de Aziatische bezittingen, meer dan ooit te voren 

werk gemaakt van wetenschappelijke nasporingen. Zelfs werd al 

spoedig eene Natuurkundige Commissie ingesteld, waaraan kundige 

natuuronderzoekers, deels Nederlanders, deels vreemdelingen, 

verbonden werden. Aan deze Commissie werden bekwame 

teekenaars toegevoegd, aan wie wij voor het eerst eene menigte 

goede schetsen van Indische landschappen verschuldigd zijn. 

Het is vooral aan de Belgische omwenteling toe te schrijven, 

dat veel daarvan onuitgegeven bleef, ofschoon een aantal fraaie 

lithographiën van tropische landschappen, van deze kunstenaars, 

vooral van den uitstekenden teekenaar Payen afkomstig, de 

Rumphia en Flora Javae van Blume en het aan Land- en Volkenkunde 

gewijde deel der Verhandelingen van de Natuurkundige 

Commissie versieren. Payen schilderde ook een menigte tafereelen 

van de natuur van Java in olieverf, maar is als colorist 

niet geheel wat hij als teekenaar was. De schilderijen die van 

hem overig zijn, bevinden zich op het Rijks Ethnographisch 

Museum te Leiden. 

Noch om keuze van onderwerp noch om uitvoering bijzonder 

aanbevelenswaardig zijn een zestal Javasche landschappen, omstreeks 

1840 door den heer J. J. van Braam bij de firma Frans 

Buffa en Zonen te Amsterdam uitgegeven; zeer veel schoons 

daarentegen is bevat in de door dezelfde uitgevers in 1844 en 

1845, onder den titel „Gezichten van Ned. Indië", in het licht 

gezonden 50 platen, geteekend door den luit. ter zee van de 

Velde en op steen gebracht door den Belgischen lithograaf 

Lauters. De gekleurde platen in den atlas die Junghuhn's klassiek 

werk „Java" vergezelt, doen ons verbaasd staan over het 

gebrek aan kunstgevoel bij een schrijver die de natuur met zooveel 

warmte wist te beschrijven.


Twee verdienstelijke verzamelingen van platen Nederlandsch 

Indië betreffende, getint of in kleurendruk, zijn uitgegeven 

door den heer C. W. Mieling te 's Gravenhage: de „Javasche 

Oudheden" van den heer Bik (negen platen in drie afleveringen, 

1852—1856), en het werk „de Indische Archipel, tafereelen 

uit de natuur en het volksleven in Indië, naar teekeningen 

en schilderijen van de heeren Deeleman, van Herwerden, 

Lebret, Rochussen, Salm, Raden Saleh, Jhr. de Stuers enz." 

(12 platen in zes afleveringen, 1865—1869).. Wij vinden hier 

de namen bijeen van de meeste kunstenaars die zich door schilderijen 

of schetsen van de natuur van Oost-Indië bekend gemaakt 

en meerendeels ook van tijd tot tijd onze kunsttentoonstellingen 

door hun werk opgeluisterd hebben, maar beide 

werken zijn, bij gebrek aan genoegzame deelneming, ontijdig 

gestaakt, zooals' wat het tweede betreft ook daaruit blijkt, dat 

men in de platen zelve niet alle kunstenaars vertegenwoordigd 

vindt die op den titel zijn genoemd. De meest beroemde onder 

de genoemde kunstenaars is de Javaan Raden Saleh, een waarlijk 

geniaal artist, wiens prachtige dierstudiën hier en daar paleizen 

en musea versieren. De overigen waren meest verdienstelijke 

dilettanten; de heer Lebret alleen is kunstenaar van professie, 

en het is zeer jammer dat uit zijne rijke portefeuille zoo weinig 

het licht heeft gezien. 

Onder allen die zich met het schilderen van Javaansche landschappen 

en tooneelen uit het inlandsche volksleven hebben 

bezig gehouden, schijnt de eerste plaats toe te komen aan den 

te Batavia geboren en, helaas! te vroeg gestorven Beynon, aan 

wiens vruchtbaar penseel wij een aantal zeer schoone doeken 

verschuldigd zijn. 

De heer Salm, die in het bovengenoemde door Mieling uitgegeven 

werk eene ondergeschikte plaats inneemt, heeft zich later 

meer bekend gemaakt door de 24 fraaie chromolithographische 

landschappen van Java, naar zijne schilderijen en teekeningen 

op steen gebracht door den heer J. C. Greive (onder den titel 

„Java" verschenen bij Buffa en Zonen te Amsterdam), later 

gevolgd door nog een tweetal losse platen van denzelfden aard, 

maar°in grooter formaat. Deze tentoonstelling zal ons hem 

thans ook als schilder doen kennen. De heer J. Groneman 

schonk ons een zestal landschappen uit de Preanger, Jhr. J. 

C. Rappard, nevens vele huiselijke tafereelen, ook menig landschap 

uit de residentie Batavia, in de twee tot duiver verschenen 

deelen van zijn plaatwerk „Nederlandsch Indië". Van het 

werk van den schilder Sieburgh, die op Java reisde, teekende 

en stierf, is niets uitgegeven; een aantal schilderijen van hem,

GROEP I. S» Klasse. 55 

allen aan voorstellingen der overblijfselen van de Javaansche oudheid 

gewijd, bevinden zich op 's Rijks Ethnographisch Museum. 

Na den heer Salm verdient als landschapsschilder vooral de 

heer A. de Grijs genoemd te worden, die nog als agent der 

Ned. Handelmaatschappij in Indië werkzaam is, maar te midden 

van zijne drukke bezigheden den tijd heeft weten te vinden om 

een aantal fraaie schilderijen en teekeningen naar de natuur 

van Java, Sumatra en Borneo te vervaardigen, waarvan een 

twaalftal, door den heer G. L. van Kesteren geëtst, onder den 

titel „Insulinde" in het licht zijn verschenen. 

In den jongsten tijd is het vooral de photographie die ons 

met de schoonheden der Indische natuur op groote schaal heeft 

bekend gemaakt. Heeft de uitstekende photograaf van Kinsbergen 

zich meer toegelegd op het vervaardigen van lichtbeelden 

van de veelvuldige overblijfselen der oudheid op Java, aan 

de heeren Meessen, Veen, Woodbury en Page en een aantal 

anderen zijn wij geheele reeksen van photographische, ten deele 

zeer schoone landschappen verschuldigd, aan welke zich ook het 

photographisch album der Sumatra-expeditie op waardige wijze 

aansluit. 

De West-Indische bezittingen zijn in dit, gelijk in menig 

ander opzicht, in vergelijking met de Oost-Indische, zeer misdeeld. 

De voornaamste plaatwerken die hier kunnen vermeld 

worden, zijn de „Voyage a Surinam" van Bénoit, en de „Gezichten 

uit Nederlandsch West-indië" van den luitenant ter zee 

Voorduin. Ook zijn eenige schetsen van den heer Th. Bray in 

de kolonie Suriname zelve uitgegeven. 

P. J. VETH. 

I. Een en dertig schilderijen 

in olieverf, van 

Ant. Payen. — Rijks Ethnographisch 

Museum, te Leiden. 

Antoine Auguste Joseph Payen werd 

geboren te Brussel 10 Noy. 1792, 

en aldaar tot schilder gevormd in de 

school van van Asche. In 1817 werd 

hij als teekenaar toegevoegd aan den 

Hoogleeraar Beinwardt, aan wien eene 

wetenschappelijke zending naar Ned. 

Indië was opgedragen. Payen vervaar 

digde in Indië een verbazend aantal 

teekeningen en schetsen in olieverf, en 

werkte na zijne terugkomst vijftien jaar 

lang aan eene reeks van schilderijen, 

bestemd voor eene Indische Galerij te 

's Gravenhage. Den 31en Dec. 1838 

werd hij te Doornik, vanwaar zijne 

ouders afkomstig waren , aangesteld tot 

Professor in de schilderen beeldhouwkunst 

aan de Teeken akademie. Hij 

overleed aldaar 18 Jan. 18ü3. Koning 

Willem I had aan Payen vergund 

zijne schetsen en studiën te behouden 

gedurende zijn leven, mits zij bij zijn


afsterven aan het Kijk werden gezonden. 

Hiervan heeft zich Payens weduwe 

onberispelijk gekweten. De schilderijen 

van Payen waren vroeger geplaatst in 

het Museum van Moderne Kunst op 

het Paviljoen te Haarlem en zijn later 

overgebracht naar het Kijks Ethnographisch 

Museum, waar ook de schetsen 

en studiën van den schilder bewaard 

worden. 

Residentie Satavia. 

I. Rijstvelden in den omtrek van 

Buitenzorg. 

'2. Pasar bij Buitenzorg, met den 

berg Salak op den achtergrond. 

3. Achter den pasar van Buitenzorg, 

met den berg Gede op den achtergrond. 

4. Het dorp Dangder in Buitenzorg. 

5. De rivier de Tji Liwong, met den 

berg Gedé in het verschiet. 

6. Woonhuis op het land Tji Ampéa 

(Tjampéa), met den berg Salak op den 

achtergrond. 

7. Waterval der rivier Tji Ampéa 

(Tjampéa). 

8. Watorval van de Tji Antan bij 

Sadeng. 

Residentie Preanger Regentschappen. 

9. Oevers der rivier Tji Taroem. 

10. Rivier Tji Taroem bij de grot 

Sangiang Tikoro. 

II. Waterval der rivier Tji Taroem. 

12. Waterval der rivier Tji Sokan. 

13. Hangbrug van bamboe over de 

rivier Tji Sokan tusschen Bandong 

en Tji Andjoer. 

14. Waterval der rivier Tji Lanaug. 

15. Waterval der rivier Tji Geureu. 

16. De pasanggrahan Bamboelan in 

Tji Andjoer. 

17. Het dal van de Tji Soendari en 

de vulkaan Patoea. 

18. De vulkaan Goentoer en de sitoe 

(meer) Bagendit bij Trogong. 

19. Solfatara in den krater van den 

berg Pepandajan. 

20. De groote weg en waterval bij 

den berg Polla in Soemedang. 

21. Onweder aan de zuidkust van 

Java. 

Residentie Kedoe. 

22. De ruïnen van Boro Boedoer. 

Vorstenlanden. 

23. De ruïnen van Tjandi Séwoe bij 

Prambanan, met den berg Merapi op 

den achtergrond. 

Residentiën Pasoerooau en Probolinggo. 

24. Het Tengger-gebergte. 

25. De vulkaan Brorno in hot Tengger-gebergte. 

Besidentie Besoeki. 

26. De ruïnen van Matjan poetih in 

Banjoewangi. 

Gouvernement van Celebes. 

27. Het weeshuis te Makasser. 

Moluksche oilanden. 

28. Reede van Ternate. 

29. Stad en reede van Amboina. 

30. Kalkgrot Batoe gantong op Amboina. 

31. Het eiland Banda, rechts de 

Goenong Api. 

2. Elf schilderijen in 

olieverf, vanJ. D. Beynon.— 

De inzenders zijn opgegeven 

bij iedere schilderij in het bijzonder. 

Jan Daniël Beynon werd te Batavia 

geboren den 20en Mei 1830. In het 

jaar 1848 vertrok hij naar Europa en 

oefende er zich in de schilderkunst 

aan de Koninklijke Akademie te Amsterdam 

, onder de leiding van Kruseman, 

Pieneman enz. Gedurende zijn 

zevenjarig verblijf in Nederland schilderde 

hij o. a. zijn eigen portret en 

eene groote groep ijzerwerk en keukengereedschap 

in het bezit van den 

heer N. C. Willemsz te Amsterdam, 

alsmede een groep Savoyaarden (jongen 

en meisje), behoorende aan den heer 

J. J. Möllman aldaar. In 1855 keerde 

hij naar Indië terug en was er werkzaam 

tot zijn overlijden te Batavia den 

29en Juli 1877. Van de voortbrengselen 

van zijn vruchtbaar penseel zijn 

vele in het bezit gebleven van zijne 

aldaar wonende bloedverwanten; maar 

niet weinige ook zijn het eigendom 

van onderscheidene uit Indië teruggekeerde 

Nederlanders, zooals de heeren 

Mr. J. Loudon, oud Gouv.-Gen., 

Mr. F. Alting Mees, oud Minister

van Koloniën, en T. Pryce te 's Gravenhage, 

N. J. Baland te Haarlem, M. 

P. Pels te Amsterdam, en W. Specht 

Grijp te Voorburg. Van de 16 schilderijen 

die ter onzer beschikking gesteld 

werden, zijn elf in deze klasse 

geplaatst, de overige in klasse negen. 

I. Portret van den schilder door 

hem zeiven voor een spiegel geschilderd. 

— F. J. Beynon, broeder 

van den schilder. 

2—4. Gezichten van Buitenzorg. 

Mr. J. Loudon. 

5. Gezicht op de bergen Gedé en 

Pangrangoe van Sindang Laja gezien. — 

T. Pryce. 

6. Gezicht op de vallei van Buitenzorg 

, van de helling van den Megamendoeng 

westwaarts gezien. — T. 

Pryce. 

7. Sawahvelden en gezicht op den 

Gedé en Pangrangoe, van Tji Andjoer 

gezien (schets). — T. Pryce. 

8. Padi-oogst op Java (schets). — 

T. Pryce. 

9. Gezicht op het Gedé-gebergte, van 

Badja Mendala gezien (schets). — 

T. Pryce. 

10. Een landschap in de Preanger 

boven Gadok, morgenverlichting. — 

N. J. Raland. 

II. Een landschap uit dezelfde streek, 

pendant van het vorige, avondverlichting. 

— TJ". J. Raland. 

3. Twee schilderijen 

van A. de Grijs, agent der 

Handelmaatschappij te Padang. 

— N° 1. Prof. P. J. Veth, 

te Leiden; N° 2. C. E. van 

Kesteren, te Amsterdam. 

1. Een opkomende bui nabij Sindang 

Laja. 

2. Telaga Warna. 

4. Schilderij van een 

onbekenden meester, 

voorstellende een meer en dorp 

in Noord-Celebes. — Dr. I. 

Dornseiffen, te Amsterdam. 

5. Dertig schilderijen, 


landschappen van Java voorstellende, 

door A. Salm, en 

photographisch portret van den 

schilder. — N°. 1—5 Mej. 

H. Salm; N°. 6—13 en 31 

J. M. Salm en Mevrouw 

Salm, de Beer; N°. 14—22 

D. Nuysink; N°. 23—30 Mevr. 

Nuysink, van Andel, allen te 

Amsterdam. 

Abraham Salm werd geboren te Amsterdam 

29 Oct. 1801, en overleed 

aldaar 4 Dec. 1876. Hij bracht een 

groot gedeelte van zijn werkzaam leven 

in Indië door, eerst te Soerabaja als 

koopman, later als eigenaar van tabaksondernemingen 

in Malang. Zijn verblijf 

in Indië duurde in het geheel 

29 jaren, waarvan echter moeten worden 

afgetrokken de tusschenpoozen van 

twee jaren die hij te Amsterdam, en 

van zes jaren die hij te Voorburg doorbracht. 

Op Java maakte hij slechts 

schetsen, die hij deels in gemelde 

tusschenpoozen, deels nadat hij voorgoed 

gerepatrieerd was, tot schilderijen 

verwerkte. Hij was een even nederig 

en bescheiden, als energiek man, 

wiens aan het land bewezen diensten 

niet altijd naar waarde erkend zijn. 

1. Gezicht op Anjer van Straat Soenda. 

2. Het land Tjileboet in Buitenzorg. 

3. Huwelijks-optocht in de vallei 

van den Salak. 

4. Biviergezicht bij Gadok, op den 

grooten weg van Buitenzorg naar den 

Megamendoeng. 

5. Post te Lawang, op den grooten 

weg van Malang naar Pasoeroean. 

6. Waterval Ngelirip bij Singahan 

in Bembang. 

7. Tak van de Brantas-rivier in Malang. 

8. Dorpsfeest in het Ardjoeno-gebergte, 

Besidentie Soerabaja. 

9. Badplaats Wendit tusschen de 

hoofdplaats Malang en de districtshoofdplaats 

Pakis. 

• 10. De Kali Brantas als bergstroom 

in het district Penanggoengan, Ass. 

res. Malang. 

11. Bergpas ten Z. O. van den Sme-


roe, woest landschap in het distr. Gondang 

Legi, Ass. res. Malang. 

12. Bergpas en waterval in het Soemedangsche, 

Preanger Regentschappen. 

13. Zes kleine stukken in ééno lijst 

gevat, t. w. landschap in het Malangsche, 

woest landschap op het koffieland 

Tanah wangi (Malang), landschap in 

het Toebansche (Rembang), landschap 

in het Tenggersche gebergte (Pasoeroean) 

, en twee strandgezichten op 

Ceilon bij Point de Galle. 

14. Gezicht in de Ommelanden van 

Batavia met den berg Salak. 

15. Waterval van Bawong, bij de 

suikerfabriek Alkmaar, tusschen Lavvang 

en Pasoeroean. 

16. Oezicht bij Gedong Badak, op 

den grooten weg van Batavia naar Buitenzorg. 

17. Overvaart van de Solo-rivier in 

Rembang. 

18. Land Tji Trap bij Buitenzorg. 

19. De Zandzee en de Bromo in 

het Tengger-gebergte, grens van Pasoeroean 

en Probolinggo. 

20. Strandgezicht in de residentie 

Djapara. 

21. Zuidkust van Java bij de baai 

van Srigontjo, Ass. res Malang. 

22. Gezicht op het ravijn van Keudal 

Pajak, in de tabjksouderneming van 

den heer Salm. 

23. Suikerfabriek Pangka, Resid. Djapara. 

24. Sawah-velden en overdekte brug 

bij Buitenzorg. 

25. Tosari in het Tengger-gebergte 

met de woningen van Tanggereezen 

nabij het gezondheids-établissement, 

Res. Pasoeroean. 

26. Theeonderneming Tji Seroea en 

post op den grooten weg van Buitenzorg 

naar den Megamendoeng. 

27 Waterval bij Singahan, Resid. 

Rembang. 

28. Holle weg van Buitenzorg naar 

den Salak. 

29. Gezicht op den vulkaan Smèroe, 

gezien uit eene desa nabij Toempang, 

Ass. resid. Malang. 

30. Gezicht op eene dessa in het 

Tengger-gebergte, Res Pasoeroean. 

31. Photographisch portret van den 

heer A. Salm. 

6. Twee groote chroniolithographiè'n 

van Ja 

vaansche landschappen naar 

schilderijen van den heer A. 

Salm, in geel houten lijsten. — 


NB. Door de vergelijking met de onder 

het vorige nommcr genoemde schilderijen 

zal vermoedelijk het niet 

opgegeven onderwerp dezer platen 

kunnen worden uitgemaakt. 


teekeningen in Oost-Indidischen 

inkt van het oude Batavia 

en andere vestigingen der 

O.-I. Compagnie. 

Waarschijnlijk werden deze teekeningen 

oorspronkelijk vervaardigd voor 

Reinier de Klerk (Gouv.-Gen. 1777— 

1780) en zijn zij na diens overlijden in 

het bezit gekomen van zijn pupil Mr. J. 

C M. Radermacher, Baad van Ned. 

Indië, eersten directeur en voorzitter 

van het Bat. Genootschap. Tan dezen 

ijverigen beoefenaar der wetenschappen, 

die, met zijne vrouw op het schip Java 

naar het vaderland terugkeerende, den 

24en Dec. 17H3 door tot de équipage 

behoorende Chiueezen, te gelijk met 

onderscheidene andere passagiers, verraderlijk 

werd vermoord, is een nauwkeurige 

levensschets gegeven in Bijlage 

X van het Gedenkboek van het 

Bat. Gen Dl. I. Hij was geboren te 

's Gravenhage HO Maart 1741 en bereikte 

dus slechts den leeftijd van 42 

jaren. 

Deze teekeningen zijn voor het grootste 

gedeelte gekozen uit eene portefeuille 

behoorende aan de afstammelingen 

eens broeders van den kinderloos 

overleden Badermacher. In die verzameling 

waren sommige onvoltooid , andere 

in twee exemplaren voorhanden, 

een groot deel door vocht en scheuren 

beschadigd Maar vooral merkwaardig 

is het, dat een paar gedeelten van 

de overigen zijn gescheiden geraakt, 

wat reeds zeer lang geleden moet hebben 

plaats gehad, daar de reeks van 

35 bladen in het bezit van den boekhandelaar 

J. W. van Leeuweo te Leiden 

reeds voor een aautal jaren door 

hem gekocht is. Een tweede afgeschei-

den gedeelte, 13 Maden tellende, waaronder 

weder doubletten van de groote 

verzameling voorkomen, behoort aan 

Mr. S. H. de la Sablonière te Kampen. 

Al deze teekeningen dragen duidelijke 

bewijzen van tot ééne verzameling 

behoord te hebben, daar zij in 

denzelfden vorm en op dezelfde grootte 

vervaardigd en met geheel gelijksoortige 

opschriften voorzien zijn, maar 

moeielijk is het na te gaan, hoe zij 

van elkander zijn gescheiden geraakt. 

Misschien is de aanleiding daartoe te 

vinden in de plundering van het huis 

van Badermachers broeder te Vlissingen, 

ter gelegenheid der omwenteling 

van 1787. 

Op sommige dezer teekeningen komt 

de naam van Johaunes Rach, majoor 

der artillerie, als teek'naar voor, en 

daar de stijl van behandeling in verreweg 

de meeste geheel dezelfde is, mag 

deze vermoedelijk ook als de maker 

van de overige beschouwd worden, voor 

zooverre zij niet voor latere kopiën zijn 

te houden; want de aanwezigheid van 

doubletten en het blijkbaar nieuwere 

papier van een deel der groote verzameling 

levert een door de traditie in 

de familie bekrachtigd bewijs, dat niet 

al deze teekeningen origineelen zijn. 

Het is zeker een merkwaardig toeval 

dat deze verzamelingen, die zoo lang 

gescheiden zijn geweest, op deze tentoonstelling 

heeft hereenigd. Van de 

groote verzameling, thans behoorende 

aan den heer F. J. Boursse Wils te 

Leiden, hebben wij de onafgewerkte 

teekeningen, de doubletten, enkele zeer 

slechte, die duidelijk een andere hand 

verraden, en eenige zwaar beschadigde, 

die niet goed meer konden gerestaureerd 

worden, van de tentoonstelling 

buitengesloten. Daarentegen is de verzameling 

van den heer van Leeuwen 

volledig tentoongesteld. Eerstgenoemde 

omvat na de plaats gehad hebbende 

schifting 80 teekeningen , de tweede SR. 

Deze allen zijn geëncadreerd, terwijl 

die van den heer de la Sablonière. eerst 

later ingekomen, ten getale van 13, in 

eene portefeuille voorhanden zijn. 

A. Groote verzameling, 80 

stuks in zwarte geribde* lijsten. 

— F. J. Boursse Wils, te 

Leiden. 

GROEP I. 3 e 

Klasse. 59 

Batavia. 

1. Gezicht van het eiland Onrust, 

drie mijlen van Batavia, op het eiland 

Kuiper. 

2. Schets der ligging van het schip 

Vreedenlust, op de helliug van het 

eiland Kuiper, tot herstel van schade 

aau de kiel in 1769. 

3. De reede van Batavia, gezien van 

het land van den heer Jb. Londisio 

op den hoek van Slingerland. 

4 De reede van Batavia, gezien van 

het Waterkasteel, met de eilanden Onrust 

en Kuiper in het verschiet. 

5. Het Kasteel van Batavia, gezien 

van den Houtkap, met de Waterpoort, 

de Werf en de Vierkantspoort. 

6 Gezicht op de Waterpoort van het 

Kasteel van Batavia. 

7. Gezicht van den Houtkap op het 

Kasteel van Batavia, met de Werf, de 

Vierkantspoort en den Boom. 

8 Het Kasteel van Batavia, met het 

Gouvernement en de gebouwen van 

binnen gezien van de Ophaalhrug. 

9. Het Compagnie's Graanmagazijn, 

gezien van de punt de Saphir tot de 

punt Amsterdam te Batavia. 

10. Het Stadhuis van Batavia, met 

de fontein, de groote kerk, de Tijgersgracht 

en de Nieuwpoortstraat. 

11. Tijgersgracht met het woon- en 

speelhuis van deu heer Jeremias van 

Riemsdijk. 

12. De Luthersehe kerk te Batavia, 

gezien van de Theewaterstraat. 

13. De Spinhuisgvacht met het Spinhuis 

en het Chineesche Hospitaal, gezien 

van den hoek der XJtrechtsche 

straat. 

14. Het Weeshuis op de Spinhuisgracht 

van de Sluis gezien, links de 

nieuwe Brakke Wacht. 

1 F>. De Nieuwpoortstraat met de 

Nieuwpoort, het Hospitaal en de Hospil 

salskerk. 

16 De pasar van Batavia, ziende 

naar de Diestpoort. 

17. De Diestpoort gezien van de 

Grooto Eivier bij het Hospitaal. 

18 De tuin van den heer Hendrik 

van Stocken, even buiten Batavia, op 

don weg naar Jakatra. 

19 De tuin van den heer K. F. 

Severin, even buiten Batavia, op den 

weg naar Jakatra. 

20. De tuin van den Land-commis-

60 GROEP I. 3

48. Gezicht op het Buiten-hospitaal 

bij den post Noordwijk, 3 palen 

buiten Batavia, van voren 

49. De Chineesche pasar van den 

rijweg gezien, met Weltevreden in het 

verschiet. 

50. Gezicht van den tuin van den 

Gouverneur-Generaal Petrus Albertus 

van der Parra, te Weltevreden, 4 palen 

buiten Batavia. 

61, Het Heerenhuis van den Gouv.- 

Gen. van der Parra te Weltevreden, 

4 palen boven Batavia. 

62. De tuin van den Gouv.-Gen. van 

der Parra van achteren, met het gezicht 

op het Heerenhuis. 

53. De groote zaal en speelhuizen 

van den Gouv.-Gen. van der Parra to 

Weltevreden, van de overzijde der 

rivier van achteren gezien. 

54. Tanah Abang en de pasar aldaar, 

5 palen buiten Batavia, gezien 

van den rijweg. 

65. De veldsehans Meester Cornelis, 

9 palen buiten Batavia, van den 

rijweg gezien. 

56. Gezicht op het landgoed Tandjong 

West, 20 palen boven Batavia, 

van den Toren naar het Heerenhuis. 

[Vgl. Verzameling B, n°. 11.] 

57. Gezicht van de veldsehans Tangenut, 

20 palen buiten Batavia. 


58. Gezicht op het Heerenhuis (lusthuis 

van den Gouverneur Generaal) 

aan de voorzijde. 

[Vgl. verzameling B, n°. 13.]. 

59. De beneden-tuin te Buitenzorg, 

met de waschplaats en fontein en de 

bergen in het verschiet, gezien van 

het speelhuis op Kampong baroe. 

60. De groote fontein van Buitenzorg, 

van boven naar beneden gezien; 

ter zijde de groote waterbak. 

61. De groote fontein te Buitenzorg, 

gezien uit het moderne speelhuis naar 

boven. 

62. Gezicht van Indramago, 7 palen 

boven Buitenzorg, binnen op liet plein, 

met speelhuis, fontein en bruggen. 

[Vgl. verzameling B, n°. 20. 

Tjirebon. 

63. Tjirebon van de reede gezien. 

64. Gezicht op den Tjirebonschen 

berg (Tjerimai), gezien van eene hoogte 

nabij Tjirebon. 


Gouvernement van Java's Noordoostkust. 

65. Het fort van Djewana 

66. Het fort van Kembang. 

67. Het huis Bonjon of Vredestein. 

68. Het fort van Gresik. 

69. Gezicht op Soerabaja. 

Molukken. 

70. Gezicht op den Goenoeng Api 

van Banda en het Kasteel der Compagnie. 

71. Gezicht op het Kasteel van Banda 

en den Goenoeng Api. 

Voormalige bezittingen en kantoren 

der Compagnie. 

72. Het Stadhuis en de Groenmarkt 

in de Kaapstad. 

73. Gezicht op Mangaloor van de 

reede, Malabar. 

74. Gezicht op Cananoor van de 

reede, Malabar. 

75. Gezicht op het paleis van den 

Koning van Kandia, Ceilon. 

76. Gezicht op het plein van Colombo 

van de reede,. Ceilon. 

77. Gezicht op de stad Colombo van 

de reede, Ceilon. 

78. Gezicht op Negapatnam van de 

reede, Koromandel. 

79. Gezicht van de rivier van Bengalen. 

80. Gezicht van het fort Gustavus 

te Chinsura. 

B. Tweede verzameling, 35 

stuks in smalle eikenhouten 

lijsten. Met afzonderlijken gedrukten 

catalogus. — J. van 

Leeuwen, boekh. te Leiden. 

Batavia. 

1. Het Kasteel van Batavia, van het 

buitenplein gezien, met het Gouvernement 

, de Kerk en de Dragonderswacht. 

2. Het Kasteel van Batavia, van de 

achterzijde gezien, met de rijstpakhuizen 

en den Houtkap, in 't verschiet de 

Vierkantspoort. 

3. Gezicht van de Middelpuntsbrug 

naar de Utreehtsche poort, met de 

Groote Bivier en, rechts, de Portugeesche 

kerk.


4. De Botterdamsche poort, van den 

rijweg gezien. 

6. De tuin van den heer Reinier de 

Klerk, aan den Molenvlietschen weg, 

van achteren gezien. 

6. Eerepoort voor den Gouverneur- 

Generaal Petrus Albertus van der 

Parra, aan den Jakatraschen weg. 

7. De post Jakatra, van den rijweg 

gezien, 2 palen van Batavia. 

8. De tuin van den heer Arnold 

Willem Alting, Raad en Dir. Gen. van 

N. I., aan den weg van GoenongSari, 

drie palen van Batavia. 

9. De tuin van den heer Alting. 

10. Exercitie der Artillerie onder 

den Majoor Gideon Dulez op Slingerland, 

5 palen van Batavia. 

11. Gezicht op het landgoed Tandjong 

West of Oostvriesland. 20 palen 

boven Batavia, van het Hoerenhuis 

naar den Toren. 

12. Gezicht op het landgoed Jémans(?), 

27 palen van Batavia, met 

het Gebergte in het verschiet. 


13. Gezicht op het Heerenhuis (lusthuis 

van den Gouverneur-Generaal; 

aan de achterzijde. 

14. Het fort Philippina bij Buiten- 

"zorg, van den rijweg gezien. 

15. Gezicht op de bamboezen brug 

over de rivier de Sapang, van den beneden-tuin 

naar Kampong baroe voerende. 

16. De Batoe toelis of beschreven 

steen en de daarvoor liggende steen 

met voetindrukken, bij Buitenzorg 

(1772). 

17. De steenen beelden onder den 

grooten wariuginboom bij Buitenzorg, 

mede begrepen onder den naam van 

Batoe toelis. 

18. Gezicht op Soeka Hati (Hartenlust) 

, in de laatste bocht van den 

grooten tuin te Buitenzorg. 

19. De vischvangst op Soeka Hati bij 


20. Gezicht van Indramago, 7 palen 

boven Buitenzorg. 

., 21. Gezicht op het Heerenhuis van 

Pondok gedé, 9 palen boven Buitenzorg. 

22. Het landgoed Cicero, 18 palen 

boven Buitenzorg, gezien van het speelhuis 

naar beneden. 

23. Gezicht op den berg Pangrangoe, 

gezien van het landgoed Cicero. 

Tjirebon. 

24. Posthouderij en pakhuizen der 

Compaguie to Indramajoe. 

25. Gezicht van Koning Kling (is /, 

dit misschien het dorp Kling in het 

regentschap Koeningan?) op het gebergte 

van Tegal en de zee bij Tjirebon. 

Gouvernement van Java's 

Noordoostkust. 

26. Gezicht op het fort van Tegal. 

27. Gezicht op het fort van Peka- u 

longan. 

28. Gezicht op Samarang. 

29. Gezicht op Salatiga. 

30. Gezicht op het fort van Demak. 

31. Gezicht op het fort van Djapara. 

32. Gezicht van den dalam van 

Sultan Sumatran (?). 

Kaap de Goede Hoop. 

33. Gezicht der reede van de Kaap 

de Goede Hoop. 

34. Gezicht van de Kaapstad op het 

Plein. 

36. Gezicht op de Kaapstad van de 

landzijde. 

C. Derde verzameling, 13 

stuks in portefeuille. — Mr. 

S. H. de la Sablonière, te 

Kampen. 

Batavia. 

1. Het Stadhuis van Batavia met de 

fontein, de groote kerk, de Tijgersgracht 

en de Nieuwpoortstraat (1779). 

2. Gezicht van het eiland Onrust, 

3 mijlen van Batavia, op het eiland 

Kuiper (1779). 

3. Gezicht op het eiland Kuiper, 3 

mijlen van Batavia, op het eiland Onrust 

(1779). 

4. Het Kasteel van Batavia met het 

Gouvernement en de gebouwen van 

binnen, gezien van de Ophaalbrug. 

(1779). 

5. Gezicht op de lage batterij van 

het Kasteel van Batavia, de Werf, de 

Vierkantspoort en den Boom, gezien 

van den Houtkap, in de richting 

langs de rivier naar de reede (1779).

6. Optocht der Chineezen naar de 

plaats bestemd voor de offerande tot 

verzoening hunner goden, bij het voorkomen 

van zware sterften of andere 

bezoekingen. .Naar het leven geteekend 

buiten Batavia (1788). 

7. Gezicht van het Waterkasteel aan 

den mond der rivier en van de Bataviasche 

reede (1764). 

8. Decoratie bij de voorstelling van 

den heer Petrus Albertus van der Parra, 

Gouverneur-Generaal van Nederlandsch 

IndiB, geinventeerd door den ingenieur 

C. A. Leupken, 29 Sept. 17(53. 

Hierbij een afzonderlijke beschrijving. 

Kaap de Goede Hoop. 

9. Gezicht van het Stadhuis der 

Kaapstad (1764). 

10. Gezicht van het Plein en de 

Heerengracht in de Kaapstad (1763). 

11. Gezicht van do Kaap de Goede 

Hoop, met het Kasteel in het noordwesten 

(1762). 

12. Gezicht van de Kaapstad, strekkende 

van het Kasteel tot de Waterbatterij 

, gezien van de reede in het 

zuidwesten (1762). 

13 Gezicht van het Waterkasteel op 

de Kaap de Goede Hoop, gezien van 

de reede in het zuidwesten (1762). 

8. Zes-en-twintig teekeningen 

in O. I. inkt en 

waterverf, voorstellende Javaansche 

landschappen, door Fr. 

Lebret, geëncadreerd in geel 

houten lijsten. — Er. Lebret, 

kunstschilder te Dordrecht. 

a. Weg van Batavia naar Buitenzorg, 

met de diligence. O. I. inkt. 

6. Landschap bij Kedoeng Badak op 

Buitenzorg. O. L inkt. 

c. De brug te Kedoeng Bedak. O. I. 

inkt. 

d. Landschap in het Bandongsche. 

O. I. inkt. 

e. Oefening in het harddraven te 

Soemedang. Waterverf. 

f. Landschap in Jlidden-Java, met 

alang-alangveld. O. I. inkt. 

g. Pekalongan met het gevangenhuis 

of voormalige fort. Waterverf. 

h. Het padi-snijden in Jogjakarta. 

O. L inkt. 


i. In het Djamboe-gebergte op den 

weg van Oenarang naar Ambarawa. 

Waterverf. 

j. Aan het strand der Java-zee, met 

kano. Waterverf. 

k. Overvaart eener rivier in de binnenlanden. 

O. I. inkt. 

I. Karbouw-weg; Javaansche jongens 

op de karbouwen. O. I. inkt. 

m. Een beek tusschen heuvelen, en 

tegen den stroom oploopende karbouwen. 

Waterverf. 

n. Landschap in Pasoeroean met 

schapen en Ceilonsche koeien. Waterverf. 

o. Landschap in Pasoeroean met 

paarden, door Javaansche jongons naar 

stal gebracht. Waterverf. 

p. Javaansche warong op den weg 

van Pasoeroean naar Kedawoeng. Waterverf. 

q. Landschap aan de rivier Bedjoso 

in do residentie Pasoeroean. Waterverf. 

r. Gezicht op de rivier Bedjoso op 

het landgoed Kedawoeng. Waterverf. 

s. Kampong op het land Kedawoeng. 

Waterverf. 

t. Een heilig huisje op het land 

Kedawoeng. Waterverf. 

«. Laudschap op Kedawoeng met 

rijstvelden en badende karbouwen. O. 

L inkt. 

v. Landschap op Kedawoeng met 

het Tengger-gebergte in het verschiet. 

Waterverf. 

ie. Landschap op den weg van Paserpan 

naar Tosari in het Tenggersche 

gebergte. O. 1 inkt. 

x. Op reis naar Tosari in het Tenggersche 

gebergte. Waterverf. 

y. Het dorp Tosari in het Tenggersche 

gebergte. O. I. inkt. 

z. De Zandzee met den vulkaan 

Bromo in het Tenggersche gebergte. 

Waterverf. 

9. Zes teekeningen in 

houtskool, vervaardigd door Dr. 

van Rijckevorsel op zijne reis 

door den Ind.-Archipel tot het 

doen van magnetische waarnemingen. 

In lijsten. — Dr. E. 

van Bijckevorsel, te Rotterdam.

04 GROEP I. 3° Klasse. 

a. De groote waringinboom in den 

tuin te Buitenzorg. 

b. Boschweg in de Preanger Eegentschappen. 

c. Zeekust op Noord-Celebes. 

d. In de binnenlanden Tan Sumatra. 

e. Gezicht op Timor Deli uit het 

woonhuis van den Gouverneur. 

/. Gezicht boven Sindang Laja. 

10. Twee landschappen 

in waterverf door den oudzee-officier 

van de Velde. — 

C. W. M. van de Velde, te 

Besancon. 

a. Tjitjoeroeg aan den grooten weg 

over den Megamendoeng, bij paal 61. 

b. De berg Salak (grens Buitenzorg 

en Preanger), van Batoe toelis te Buitenzorg 

gezien. 

11. Twee teekeningen 

van gezichten op Java in waterverf, 

door kapitein de Salis. 

— Jhr. G. L. C. H. Baud, 

te Tiel. 

a. De instorting van 't paleis te 

Buitenzorg door de aardbeving van 10 

Oct. 1834. 

b. Een gezicht op Batoe toelis te 



teekeningen en ééne 

steendrukplaat, gezichten 

uit Ned. Indië' voorstellende. — 

Collectie Reinwardt. 

NB. De collectie Eeinwardt is eene 

verzameling van teekeningen, 

in hoofdzaak door den Hoogleeraar 

Reinwardt gelegateerd aan do 

Leidsche Hoogeschool en bewaard 

in het Eijks Herbarium. Zij bestaat 

grootendeels uit teekeningen 

vervaardigd door de teekenaars die 

Eeinwardt en andere reizigers uit 

zijn tijd op hunne tochten vergezelden, 

maar is later met eenige 

steendrukken en nieuwere teeke 

ningen vermeerderd. Enkele teekeningen 

uit die verzameling zijn 

uitgegeven; maar de meeste zijn 

niet alleen onuitgegeven, maar 

missen alle aanwijzing van plaatB 

en herkomst. Wij zullen de Collectie 

Eeinwardt in verschillende 

klassen wedervinden, gelijk zij 

ook reeds voorkwam in Klasse 1 , 

n°. 32. 

a. Gezicht op het meer Telaga Bodas. 

Waterverf. Gladde vergulde lijst. 

6. Gezicht op een vulkaan van Java. 

(De Merapi ?) Waterverf. Geel houten 

lijst. 

c. Gezicht van een onbekenden krater 

op Java. Waterverf. Geel houten lijst. 

d en e. Javaansche landschappen, 

door A. Payen. O. I. inkt. Smalle 

zwarte lijsten. 

f. Javaansch landschap, door A. J. 

Bik. O. I. inkt. Smalle zwarte lijst. 

g. Kampong Tjibadak, door J. T. 

Bik, en landschap in Sondari waarschijnlijk 

van A. Payen. Te zamen in 

een smalle zwarte lijst. 

h Drie gezichten van den Salak. 

Te zamen in een eikenhouten lijst. 

1. Salak van Buitenzorg gezien. 

2. Tjampeasche top, gezien van den 

Tj itjoeroegschen. 

3. Hoogste top. 

i. Tier schetsen uit de Mesigit 

Selo op Noesa Kembaugan. Te zamen 

in één eikenhouten lijst. 

j. View of the Mesigit Selo. Eikenhouten 

lijst. 

k. Potlood-teekening van den Merapi 

, door J. B., naar Haak, en landschap 

in potlood, misschien wit de Molukken. 

Te zamen in een eikenhouten 

lijst. 

I. Het Dubbele Hol van Soetji. 

Teekening in O. I. inkt, door J. B. 

Eikenhouten lijst. 

in. Gezicht op het eiland Lombok. 

O. I. inkt Eikenhouten lijst. 

n. De Banda-eilauden. Teekening in 

waterverf van A. J. Bik (Banda 1821). 

Geel houten lijst. 

NB. Naar deze teekening is eene plaat 

vervaardigd in Eeinwardt's Reize 

naar het oostelijk gedeelte van 

den I. A. 

o. Matara op de Z. kust van Ombaai. 

Lithographie van van den Burggraaff 

te Brussel. (Verschillend van 

die in Eeinwardt's Eeize naar het

Oost. gedeelte van den I. A., en waarschijnlijk 

onuitgegeven). Eikenhouten 

lijst. 

13. Twaalf etsen van C. 

L. van Kesteren. Uit het werk 

Insulinde (zie N° 17. g). Naar 

teekeningen en studiën van A.f 

de Grijs. Epreuves d'artiste. In 

smalle vergulde lijsten. — Prof. 

P. J. Veth. 

a. Een kampong te Batavia. 

4. De weg .langs de Chineesche 

graven. 

c. Een waringin te Salemba. 

d. Een beek bij Gadok. 

e. Batoe toelis. 

ƒ. Een bamboebosch (Plantentuin 

van Buitenzorg). 

ff. De Salak. 

h. Op den Megamendoeng. 

i. Telaga Warna. 

;'. Een opkomende bui nabij Siudang 

Laja. 

k. Een inlandsche begraafplaats nabij 

Palembang. 

I. De Bambé op Borneo. 

14. Vier etsen van C. 

L. van Kesteren. Uit het werk 

Midden-Sumatra. Epreuves d'artiste. 

In smalle vergulde lijsten. 


a. Batang Hari voor Doesoen Tengah 

met de stoombarkas. 

b. Batang Hari bij den mond van 

de Mamoen. 

c. Tari tangan (spiegelgevecht zonder 

wapenen). 

d. Koebang-boom met kalongs behangen. 


platen betrekking hebbende 

tot Sumatra en meest landschappen 

voorstellende, samengesteld 

uit de titelplaten der 

vier deelen van het werk Midden-Sumatra 

en al de platen 

voorkomende in het reisverhaal, 


dat het eerste gedeelte van dat 

werk uitmaakt. — Aardrijkskundig 


a. Vier geëtste platen. 

b. Twintig houtsneden. 

c. Twee steendrukplaten. 

Te zamen opgeplakt op zeven bladen 

karton. 

1(3. Gezichten uit Nederlandsch 

West-Indië, 

geteekend door den luitenant 

ter zee Voorduin, op steen gebracht 

door Jhr. van Hè^ms- / 

kerck van Beest. — Prof. P. 

J. Veth. 

Twintig platen in kleurendruk, behoorende 

tot het werk vermeld n° 17.1c, 

en in geel houten lijsten geplaatst. Zij 

stellen de volgende gezichten voor : 

a. Plantages aan de rivier de Suriname. 

b. Het fort Zeelandia. 

e. Het Gouvernementshuis te Paramaribo. 

d. De reede van Paramaribo. 

e. Post Gelderland en de Joden- 

Savanna, van de rivierzijde gezien. 

f. De Joden-Savanna en het kerkhof, 

van het Cordonpad gezien. 

ff. Een Arowakka-Indianen-kamp. 

h. Een plantage-slavenkamp. 

i—l. Gezichten van de Haven en 

het Schottegat op Curacao. 

tri. De Caracas-baai met fort Beekenburg 

en den Tafelberg op Curacao. 

n. De grot van Hato op Curacao. 

o. Bonaire. 

p. St. Eustatius. 

q. St. Martin. 

r. Saba. 

s en t. Kaarten van Suriname en 

de Ned. West-Indische eilanden. 


plaatwerken, meest gezichten 

van Nederlandsch Oost- en 

West-indië bevattende. — Prof. 

P. J. Veth. 

5

66 GROEP l. 3< Klasse. 

a. Allerneuester geographisch- und 

topographischer Schauplatz von Africa 

und Ost-Indiën, von Johann Wolfgang 

Heydt. Wilhelmsdorf, 1744. 4°. obl. 

b. Terhandelingen over de Natuurlijke 

Geschiedenis der Nederlandsche 

Overzeesche Bezittingen door de leden 

der Natuurkundige Commissie in Indië 

en andere schrijvers. Uitgegeven op last 

van den Koning door C. J. Temminek. 

3 Dln. in fol. Leiden, 1839—1844. — 

leAfd. Land- en volkenkunde; 2e Afd. 

Botanie; 3e Afd. Zoölogie. 

NB. In deze klasse geplaatst omdat de 

eerste afd. vele Indische landschappen 

bevat en het wensehelijk 

scheen de drie deelen bijeen 

te houden. 

c. Tues de Java, dessinées d'après 

nature et lithographiées sous la direction 

de Monsieur J. J. van Braam. 

Amsterdam, Buffa en Zonen. — Zes 

platen, waarbij nog gevoegd twee gekleurde 

van onzekeren oorsprong. Plano. 

d. Gezichten uit Nederlandsch-Indië 

naar de natuur geteekend en beschreven 

door C. W. M. van de Telde. 

Amsterdam, Prans Buffa en Zonen. Pol. 

e. Atlas van platen bevattende elf 

pittoreske gezichten, door F. Junghuhn. 

NB. Behoort bij het werk: Java, deszelfs 

gedaante, enz. Zie le Klasse 

N° 7. 16. 

f. Java. Naar schilderijen en teekeningen 

van A. Salm, op steen gebracht 

door J. C. Greive Jr. Amsterdam, 

Buffa en Zonen. Plano. 

g. Insulinde. Twaalf tafereelen uit 

Nederlandsch Indië, volgens teekeningen 

en studiën naar de natuur, door 

A. de Grijs, geëtst door C. L. van 

Kesteren. Met tekst van P. J. Teth. 

(Epreuves d'artiste). 

h. Bataviaasch Album. Terzameling 

van een tiental gezichten van de hoofdstad 

van Nederlandsch Indië, door 

C. E. Deeleman. G. Kolff en Co. te 

Batavia. 

i. De Preangan-regentschappen. 

Landschappen naar de natuur geteekend 

door Dr. J. Groneman. Leiden, 

G. Kolff. Zes chromolithographiën. 

j. Toyage a Surinam. Description 

des possessions Néerlandaises dans la 

Guiane, par P. J. Bénoit. Cent dessins 

pris sur nature par 1'auteur, lithogra- 

phiés par Madou et Lauters. Bruxelles, 

1839. Pol. 

k. Gezichten uit Nederlandsch Westindië, 

naar de natuur geteekend en 

beschreven door G. W. O Toorduin, 

luitenant ter zee. Op steen gebracht 

door Jhr. J. E. van Heemskerck van 

Beest. Amsterdam, Buffa en Zonen. 

NB. De twintig platen, die dit werk 

bevat, zijn afzonderlijk in lijsten 

en achter glas tentoongesteld. Zie 

boven n° 16. 

18. Nederlandsch Indië. 

Teekeningen door Jhr. J. C. 

Ilappard, Ie Deel, Batavia, 

tekst van W. A. van Rees, 

1881, H> Deel, Buitenzorg, 

tekst van M. T. H. Perelaer 

(1883). A. W. Sijthoff te Leiden. 

Het IIL' Deel, nog onvoltooid, 

zal Java, het vierde de 

Buitenbezittingen behandelen. — 

A. W. Sijthoff, uitgever te 

Leiden. 

19. Hetzelfde werk D. II en 

D. III. — Maj. M. T. H. Perelaer, 

te 's-Gravenhage. 

20. C. W. M. van de Velde, 

Gezigten uit Neerlands 

Indië, naar de natuur geteekend 

en beschreven. Amsterdam, 

Buffa, 1845. Pol. — 

Kon. Mil. Akad., te Breda. 

21. De reede van Groot- 

Atjeh, naar een teekening 

van den luit. der art. C. A. 

Whitton, op steen gebracht 

door Emrik en Binger te Haarlem. 

Erven Thierry en Mensing 

en v. Doorn en Zoon, 's Hage. — 


22. Album van Neder-

landsch Indië. Houtsneden 

van landschappen en volkstypen 

van Java, Sumatra, Borneo, 

Celebes en de Molukken, uit 

de tijdschriften Eigen Haard 

en de Aarde en hare Volken, 

voor de Tentoonstelling bijeengebracht. 

— H. D. Tjeenk 

Willink, uitgever te Haarlem. 

23. Een exemplaar van 

de platen uit hetzelfde 

werk op karton geplakt. 

— H. D. Tjeenk Willink. 

24. Verzamelingen van 

photographiën betreffende 

Atjeh. — Departement 


a. Veertig stuks ter grootte van 

0.35 X 0.35 m. 

b. vier en zeventig stuks, ter grootte 

van 0.50 X 0.35. 


280 photographiën in 

kooldruk van landschappen in 

de meest verschillende deelen 

van Ned. Indië, door P. Oosterhuis, 

photograaf te Amsterdam 

, naar negatieven in Indië 

vervaardigd door H. Veen. — 

H. Veen, op Java. 

26. Een volledig exemplaar 

van Meessen's 

photographiën van Oost- 

Indische landschappen (Java, 

Sumatra, Nias, Banka, Billiton 

en Borneo). Te zamen 175 

stuks, volgens bijgevoegden 

afzonderlijken catalogus, die te 

vens de in de 9 e 


klasse ge 

plaatste photographiën van 

volkstypen, ten getale van 75, 

omvat. — J. H. de Bussy, 


27. Verzameling photographiën 

van Buitenzorg 

en omstreken, van C. Lang, 

photograaf te Buitenzorg, deels 

vereenigd tot een „Album van 

Buitenzorg" (24 platen), deels 

opgeplakt om aan den muur te 

hangen. Onveranderlijke druk. 

— H. G. Burck, uitgever te 

Baarn. 

28. Keur van photographiën 

uit het Album der 

Sumatra-expeditie, 50 stuks op 

14 bladen karton. — D. D. 

Veth, te Amsterdam. 

29. Vier photographiën 

van Ned. Indië, door Woodbury 

en Page. — D. E. E. 

Wolterbeek Muller, kapt.-luit. 

ter zee, te Voorburg. 

30. Twee Albums met 

photographiën, van Curacao 

en Aruba. — R. Soublette 

en P. Kranwinkel, op Curacao. 

31. Vijf schilderijen in 

olieverf vervaardigd door 

W. Troost te 's Gravenhage 

(geb. te Arnhem 14 Juni 1812, 

leerling van B. J. van Hoven 

en Schelfhout), naar teekeningen 

van kapitein de Salis 

(zie n°. 11), en in gelijke vergulde 

lijsten gevat. — Jhr. Mr. 

A. Baud, te 's Gravenhage *), 

') Van deze' inzending werd kennis 

gekregen, toen dit vel reeds op het 

punt stond van te worden afgedrukt, 

en zij niet meer op hare juiste plaats 

kon worden ingevoegd.

68 GROEP I. .Se Klasse. 

De schilderijen stellen voor: 

a. Het paleis van den Gouverneur 

Generaal te Buitenzorg vóór de aardheving 

van 'tjaar 1834. 

b. Als voren gedurende de aardbeving. 

c. Als voren, op grooten afstand bij 

den grooten vijver gezien. 

d. Een gezicht op den berg Salak 

bij Buitenzorg. 

e. Een gezicht op de landen Koeripan 

en Tjibodas, gescheiden door de 

rivier Tjibodas, in het Buitenzorgsehe.

1 Klasse. 

•LOGIE EN MINERALOGIE: GEOLOGISCHE EN MINERALO- 

GISCHE BESCHRIJVINGEN, AFBEELDINGEN EN VERZAMELINGEN. 

af van de zeer verspreide berichten der oudere 

rs, waaronder Valentijn, Marsden, Raffles en 

d vooral te noemen zijn, dan kan men zeggen 

geologische kennis van onzen archipel eerst dam 

het jaar 1820, het jaar waarin de Natuurkun- 

Commissie werd ingesteld, welker leden successievelijk 

te gedeelten van onzen Archipel onderzochten, en de resul- 

1 in hunne bekende „Verhandelingen" in het licht gaven, 

geologische onderzoekingen werden hoofdzakelijk verricht 

Reinwardt, Horner, Macklot, Hasskarl, Korthals, Schwaner 

on Gaffron, terwijl de Zoöloog Salomon Muller de resultaten 

Horner's en vooral van Macklot's onderzoekingen, na beider 

lijden, publiceerde. Onder de genoemde personen staan Horner 

Schwaner, wat het op geologisch gebied geleverde betreft, 

naan. Kan ook een gedeelte hunner onderzoekingen den 

! eener scherpe kritiek niet doorstaan, vooral wat betreft 

Duderdomsbepalingen der sedimenten van Borneo en van 

or, die of tot de kolenkalkperiode behooren, of grootendeels 

air zijn, maar niet zelden door hen als trias en jura worvermeld, 

zoo moet toch worden toegegeven dat hunne 

brij vingen zeer veel belangrijks bevatten, en dat de geoloae 

kennis van sommige gedeelten van onzen archipel nog 

Is tot het door hen geleverde beperkt is gebleven, 

rootere waarde bezitten de onderzoekingen van Franz Jungn, 

die in 1840 en 1841 de Battalanden op Sumatra bezocht,

70 GROEP I. 4 6 

Klasse. 

en daarna vele jaren achtereen het eiland Java bereisde, met 

groote volharding de verschillende vulkanen beklom en van 

hun kraters teekeningen vervaardigde, om daarna met het onderzoek 

van de sedimentaire afzettingen van Java te besluiten. 

Het resultaat zijner uitgebreide en langdurige onderzoekingen 

op topographisch, botanisch en geologisch gebied is nedergelegd 

in zijn bekend werk „Java." Het glanspunt daarvan is de beschrijving 

der vulkanen; vooral het topographisch gedeelte is 

niet zelden uitstekend. Wat het sedimentaire gedeelte van zijn 

werk betreft, zoo blijkt het in den laatsten tijd meer en meer, 

dat hierin zeer veel onjuistheden voorkomen, en dat zijn onderzoek 

van de tertiaire afzettingen in West-Java niet meer geweest 

is dan een zeer algemeene verkenningstocht, terwijl de 

sedimenten van Midden- en Oost-Java door hem nauwelijks 

onderzocht werden. Maar waar één persoon zulk een uitgestrekt 

gebied behandelt als het eiland Java, kan men redelijker wijze 

niet anders verwachten dan een algemeen overzicht, dat in 

groote trekken juist is, maar in de onderdeelen uit den aard 

der zaak fouten moet bevatten. Wel verre hem hiervan een 

verwijt te maken, moet men veeleer verbaasd zijn over de taaie 

volharding, waarmede hij tal van feiten verzamelde, en de 

duizenden waarnemingen deed, die hem ten slotte in staat stelden 

een overzichtelijk beeld van Java's natuurlijke gesteldheid in 

beschrijving en kaart te geven, dat steeds waarde voor de wetenschap 

zal behouden. 

Te Lembang, een klein plaatsje boven Bandong, aan den 

voet van den Tangkoeban Prahoe, verrijst, te midden van kinaboomen, 

eene groote witte obelisk boven Junghuhn's graf. Geen 

wetenschappelijk reiziger, die Java bezoekt, mag vergeten eene 

bedevaart hierheen te doen, als hulde aan de nagedachtenis van 

den vlijtigen en werkelijk grooten man, die hier begraven ligt! 

Wij zijn nu genaderd tot de derde periode in de geschiedenis 

van het geologisch onderzoek onzer Indische bezittingen. Tot 

de eerste periode behooren de onderzoekingen der Natuurkundige 

Commissie; de tweede periode wordt uitsluitend beheerscht 

door Junghuhn; de derde periode neemt een aanvang met de 

komst der eerste mijningenieurs in Indië, in het jaar 1850. 

De werkzaamheden dezer mijningenieurs waren echter geenszins 

uitsluitend van geologischen aard. Een gedeelte was steeds 

werkzaam op Bangka, in het belang der tinontginning, en op 

Borneo ten behoeve der Gouvernements-kolenmijnen, waarvan 

de eersten echter tevens belast waren met de geologische opneming 

van het eiland. Een ander gedeelte was geplaatst bij het 

grondpeilwezen, ten behoeve der artesische waterverzorging van


Java. Neemt men daarbij in aanmerking dat herhaaldelijk onderzoekingen 

moesten plaats hebben naar de ontginbaarheid van 

reeds bekende, of wel nieuw ontdekte kolenlagen of ertsafzettingen 

; dat behalve den Chef van het Mijnwezen gewoonlijk nog 

een ingenieur belast is met administratief werk aan het hoofdbureau 

van het Mijnwezen; dat eindelijk het corps mijningenieurs, 

hetwelk volgens de bestaande bepalingen uit niet meer 

dan 15 ingenieurs mag bestaan, bijna nooit compleet is geweest, 

maar eerst in de allerlaatste jaren voltallig is geworden; dan 

kan het geen verwondering baren dat gewoonlijk niet meer dan 

één of hoogstens twee mijningenieurs voor het verrichten van 

zuiver geologische onderzoekingen beschikbaar waren. Dit is wel 

in het oog te houden bij de beoordeeling van den vooruitgang 

der geologische kennis onzer Oost-Indische bezittingen, voor zoover 

die aan de mijningenieurs te danken is. Was het geheele 

corps van den beginne af aan met geologische onderzoekingen 

belast geweest, dan zou die vooruitgang natuurlijk belangrijk 

grooter geweest zijn; maar bij de bestaande toestanden moet 

men erkennen dat op geologisch gebied door het Mijnwezen 

verricht is wat mogelijk was. 

De geologische onderzoekingen der mijningenieurs hadden 

hoofdzakelijk plaats op Bangka, Borneo en Sumatra, in de 

laatste jaren ook op Java. Alleen het onderzoek van het middelste 

gedeelte van het Gouvernement Sumatra's Westkust, 

van Bangka, en van een zeer klein gedeelte van West-Ja va, 

draagt het karakter van eene gedetailleerde opneming 1 

); andere 

terreinen, namelijk het noordelijk gedeelte van Sumatra's Westkust, 

Zuid-Sumatra, enkele gedeelten van West- en van Zuid- 

Borneo en van Timor zijn door geologische verkenningstochten 

bekend geworden; nog andere landstreken zijn of geheel onbekend, 

of onze geologische kennis is beperkt tot enkele onsamenhangende 

en weinig bepaalde gegevens. 

Op het hierbij gevoegde overzichtskaartje (schaal 1 : 23 millioen) 

zijn de nauwkeurig onderzochte terreinen, de terreinen 

door geologische verkenningstochten onderzocht, en de terreinen 

waarover men slechts geringe geologische kennis bezit, door 

kleuren aangegeven, terwijl de geologisch geheel onbekende 

streken wit zijn gelaten. 

De onderzoekingen der mijningenieurs zijn vroeger gepubliceerd 

in 31 bijdragen in het Natuurkundig Tijdschrift voor 

J 

) Ook de geologische kaart van liet eiland Blitong (Billiton) is voltooid, 

onder leiding van den Oud-Hoofdingenieur van het Mijnwezen O de Groot.


Nederlandsch Indië, Deel II (1851) tot Deel XXX, daarna in 

het Jaarboek van het Mijnwezen in Ned. Oost-Tndië, uitgegeven 

op last van Zijne Excellentie den Minister van Koloniën. Sedert 

1872 verschijnen van dit tijdschrift jaarlijks 2 deelen. De nieuwste 

onderzoekingen op Borneo's Westkust en op Java zijn nog niet 

gepubliceerd, terwijl de geologische kaarten met beschrijvingen 

van Sumatra's Westkust nog in het loopende jaar het licht 

zullen zien. 

Aangezien bij het Mijnwezen in Indië geen palaeontoloog is 

aangesteld, werden de bij de geologische onderzoekingen gevonden 

versteeningen ter bepaling naar Europa gezonden. Hierbij 

hebben zich voornamelijk verdienstelijk gemaakt de heeren Beyrich 

(Berlijn) en Roemer (Breslau) voor de petrefacten der kolenkalkformatie; 

Göppert (Breslau), Geyler (Frankfurt am Main) 

en Heer (Zürich) voor de fossiele planten; Böttger (Frankfurt 

a/M.), Brady (Londen), v. Fritsch (Halle), Geinitz (Dresden), 

Günther (Londen), Jenkins (Londen), v. d. Marck (Hainm), 

Martin (Leiden) en Woodward (Londen) voor de tertiaire versteeningen. 

Ten slotte moge hier een kort overzicht volgen van de verschillende 

formatiën, die tot op heden op de eilanden onzer 

Oost-Indische bezittingen zijn aangestroffen. 

1. Oudste sehiefers. De oudste gesteenten van onzen archipel 

zijn leigesteenten, hoofdzakelijk kleischiefers en kwartsieten. Ondergeschikt 

treden ook glimmerschiefer, hoorn blendeschiefer en 

grauwakkenzandsteen op. Versteeningen zijn in deze oude leien 

niet gevonden, waarschijnlijk behooren zij niet alle tot dezelfde 

formatie. Ouder dan de kolenkalk zijn ze stellig, zoodat zij tot 

de devonische en silurische formaties moeten behooren, of gedeeltelijk 

zelfs nog ouder kunnen wezen. In de kleischiefers vindt 

men op Borneo en Sumatra niet zelden kwartsgangen met een 

gering goudgehalte. Gesteenten dezer oudste formatie zijn reeds 

bekend op Sumatra, Bangka, Blitong, Java (zeer weinig) en 

Borneo; in den geheelen archipel schijnen zij de basis te vormen 

waarop zich alle overige gesteenten hebben afgezet. 

3. Gesteenten der granietgroep. Gangen van graniet in 

de oude schieters, benevens het optreden van metamorphe gesteenten, 

zoogenaamde „hornfelse", aan het contact van sehiefers 

en graniet, hebben ten minste voor een gedeelte der granietgesteenten 

uitgemaakt dat zij stellig jonger zijn dan de oudste 

sehiefers. Of echter alle granieten daarom jonger zijn, is nog niet 

zeker. Deze groep omvat granitieten, hoornblende-granieten, 

kwartsporfieren en diorieten. De laatste vormen gedeeltelijk 

overgangen in de granietieten en .zijn dus van denzelfden ouder-


dom. Andere diorieten daarentegen treden zelfstandig op, of 

ook wel gangvorrnig in de granietgesteenten. Hiertoe behooren 

o. a. de merkwaardige augietdiorieten, die gedeeltelijk misschien 

nog wel jonger dan de kolenkalk kunnen zijn. Overigens is de 

ouderdom der granietgesteenten stellig hooger dan carbonisch. 

Gesteenten dezer le of oudste eruptieve groep zijn bekend op 

Sumatra, Bangka, Billiton, Singkep, Java (zeer weinig) en Borneo. 

3. Gesteenten der carbonische periode. Deze zijn tot heden 

alleen op Sumatra en op Timor met zekerheid aangewezen. De 

formatie bestaat hoofdzakelijk uit eene grauwe kolenkalk met 

talrijke karakteristieke versteeningen. Op Sumatra komen onder 

de kolenkalk mergel- en kiezelschiefers voor, die voorloöpig ook 

tot de carbonische periode gesteld zijn, ofschoon zij nog geen 

versteeningen hebben geleverd, en dus wellicht iets ouder kunnen- 

zijn. Of enkele op Java aangetroffen kiezelschiefers hiermede 

te vereenigen zijn, moet voorloöpig ook nog onzeker blijven. 

4. Gesteenten der diabaasgroep. In de Padangsche Bovenlanden 

op Sumatra vindt men tamelijk uitgestrekte bergterreiren, 

die uit diabazen en gabbro, zelden ook uit serpentijn, 

proterobaas en pikriet bestaan. Ook de serpentijn van, Timor 

schijnt tot deze formatie te behooren, terwijl dit van den serpentijn 

en den anorthietgabbro van Zuid-Oostelijk Borneo minder 

zeker is; de laatste is waarschijnlijk jonger dan de eerstgenoemde. 

Op Sumatra zijn gangen van diabaas in de kolenkalk 

gevonden, zoodat de gesteenten van deze eruptieve groep stellig 

jonger dan carbonisch zijn. 

5. Mesozoische gesteenten waren tot heden onbekend. De 

versteeningen van Timor, die vroeger voor triassisch werden 

gehouden, behooren tot de kolenkalk. Ofschoon het voorkomen 

van mesozoïsche gesteenten op Timor niét geheel onwaarschijnlijk 

is, zjjn ze tot heden met zekerheid niet gevonden. Daarentegen 

zijn in den allerlaatsten tijd op Borneo gesteenten aangetroffen, 

die zoo goed als zeker tot de krijtperiode behooren. De bedoelde 

formatie bestaat uit mergels, rijk aan versteeningen, die groote 

overeenkomst bezitten met senonische (bovenste krijt-) petrefacten, 

en treedt op in het bovenstroomgebied der Kapoeas-rivier, 

ter Westkust van Borneo. Ook zijn reeds aanwijzingen voorhanden, 

dat gesteenten der krijtperiode nog op andere eilanden 

van onzen archipel optreden. 

6. Eoceene gesteenten hebben op de eilanden van onzen 

archipel eene groote verbreiding. Op Borneo zijn drie onderafdeelingen 

of étages, op Sumatra vier étages aangewezen, die, 

te oordeelen naar het zeer geringe aantal levende soorten, die 

onder de versteeningen voorkomen, met groote waarschijnlijk-

74 GROEP L i e 

Klasse. 

heid tot deze oudste afdeeling der tertiaire periode te rekenen 

zijn. De onderste afdeeling bestaat op Sumatra hoofdzakelijk 

uit brecciè'n en conglomeraten, ook zandsteenen en mergelschiefers, 

welker materiaal afkomstig is van de oudere gesteenten. 

Op Borneo en op Java is deze onderste of z. g. breccieétage 

nog niet gevonden. De tweede étage bevat de voor Indië zoo 

belangrijke steenkolen. Zij bestaat hoofdzakelijk uit kwartszandsteenen' 

zonder animale versteeningen en bereikt op Sumatra 

eene dikte van 600 nieter. Deze zandsteenen met kolen zijn 

zeer verspreid op Borneo, in de Padangscbe Bovenlanden op 

Sumatra, en in Westelijk Java. De derde étage bevat hoofdzakelijk 

zachte, mergela'chtige zandsteenen, zoowel op Borneo 

als op Sumatra. De vierde of bovenste étage eindelijk bestaat 

uit kalksteen, op Borneo met millioenen nummulieten, op Sumatra 

met zeer veel orbitoïden. Op enkele punten van Java 

komt ook orbitoïdenkalk voor, die tot deze étage, wat de ligging 

betreft, gerekend moet worden. De meeste kalkbanken 

van Java zijn echter jonger. 

7. Oudste andesieten. Na afzetting van het jongste lid der 

eoceene vorming (de kalksteen) hebben in den geheelen archipel 

uitgestrekte eruptiën van andesieten plaats gehad. Ter onderscheiding 

van de andesieten, die later door de groote vulkanen 

zijn geleverd, worden zij gewoonlijk de „oude andesieten" genoemd. 

Met de veel jongere vulkanen hebben zij niets te maken. 

Zij treden meestal in zelfstandige bergen heuvelreeksen op, 

zonder krater, en ook zonder den karakteristieken kegelvorm 

der jongere vulkanen. Deze andesieten vindt men op Borneo, 

Java en Sumatra, en waarschijnlijk nog op vele andere eilanden 

van den archipel. 

8. Oligoceene gesteenten. Alleen sommige nummulieten- en 

orbitoïden-houdende mergellagen der residentie Djokjakarta 

kunnen, volgens de laatste onderzoekingen, tot deze afdeeling 

gerekend worden. 

9. Mioceene gesteenten. De zooeven genoemde andesieten 

vormen de scheiding tusschen de eoceene en de mioceene gesteenten. 

Terwijl in de eerstgenoemde geen materiaal van die 

andesieten optreedt, bestaan de mioceene gesteenten van den 

archipel voor een zeer groot gedeelte uit grover en fijner andesietmateriaal, 

zoodat deze gesteenten voor het meerendeel als 

vastgewordene vergruizingsproducten der andesieten zijn te beschouwen. 

Op Java vindt men niet zelden de andesieten bedekt 

door zeer harde conglomeraten en brecciè'n van hetzelfde materiaal, 

die op hunne beurt weder bedekt worden door fijnere 

zandsteenen, waarin met de loupe of het mikroskoop de erup-

GROEP I. 4» Klasse. 75 

tieve deeltjes duidelijk te zien zijn. Door opneming van kalk 

worden deze gesteenten uiergelach tig, soms gaan zij zelfs over 

in mergelkalksteenen. Deze formatie, met inbegrip van de 

andesietbrecciën, bereikt op Java, volgens de laatste onderzoekingen, 

eene dikte van ongeveer 5000 meter; ook op 

Sumatra, namelijk in de residentiën Bengkoelen en Palembang, 

benevens op de eilandenreeks ten westen van Sumatra (Nias, 

Batoe-eilanden, enz.) zijn mioceene gesteenten gevonden, en 

overal waar deze formatie optreedt, schijnt zij sterk ontwikkeld 

te zijn. Met uitzondering van de bovenste, jongste, lagen, die 

rijk zijn aan versteeningen, en waaruit ook Junghuhn reeds 

talrijke petrefacten verzamelde, bevat deze zeer dikke tertiaire 

afdeeling uiterst weinig fossielen. Oud-mioceene en middel-mioceene 

lagen zijn daarom op Java waarschijnlijk wel voorhanden, 

maar zij leverden tot heden geen versteeningen. In Bengkoelen 

behooren de lagen aan de Kamoemoe-rivier tot de oud-mioceene, 

en die van de afdeelingen Seloema en Kroë waarschijnlijk tot 

de middelmioceene formatie, tot welke ook de mergellagen van 

het eiland Nias moeten gerekend worden. De juiste vaststelling 

van den ouderdom der jong-tertiaire lagen in Indië is echter, 

zooals men weet, met zeer groote moeielijkheuen verbonden, 

en zoo kunnen deze bepalingen ook nog geen aanspraak op 

absolute zekerheid maken. 

10. Plioceene gesteenten. De vroeger voor plioceen gehoudene 

mergels van Seloema in Bengkoelen zijn volgens latere 

onderzoekingen beter als raioceen te beschouwen. Daarentegen 

worden de middelen jong-mioceene lagen van Java, van het 

eiland Nias, en andere, op talrijke plaatsen door kalkbanken 

bedekt, die de bovenste, jongste, afdeeling der geheele tertiaire 

periode vormen, en die men daarom voorloöpig plioceen kan noemen. 

Of zij misschien beter tot de bovenste afdeeling der mioceene 

formatie te rekenen zijn, moeten latere onderzoekingen uitmaken. 

11. Oudere, kleine, vulkaantjes. Vóór dat de eruptie der 

groote vulkanen in den archipel een aanvang nam, hadden er 

op sommige punten van Sumatra en van Java zeer kleine eruptiën 

plaats, die aanleiding gaven tot de opbouwing van kleine 

fraaie vulkaantjes. Hun aantal is beperkt, en de hoeveelheid 

hunner uitgeworpen stoffen zeer gering. Op Sumatra zijn 7 

dergelijke vulkaantjes bekend, waarvan 5 uit bazalt, 2 uit 

hoornblendeandesiet zijn samengesteld. Op Java zijn er nog 

slechts 2 bekend, beide bazaltisch. Wat den ouderdom betreft, 

zoo valt hiervan alleen te zeggen, dat zij iets ouder zijn 

dan de groote vulkanen, en dus of jong-tertiair, of oudkwartair 

zijn.

76 GROEP I. 4' Klasse. 

12. De groote vulkanen. De vulkanische kegelbergen, die, 

ofschoon de jongste, niettemin de hoogste bergen van den Indischen 

Archipel vormen, zijn voornamelijk te vinden op Sumatra, 

Java, Celebes, de kleinere Soendaeilanden en de Molukken. 

Daarentegen bevatten Bangka, Billiton en het groote Borneo 

geen vulkanen. Na Junghuhn's beschrijving der Java-vulkanen 

is over de vulkanen van Java en van de kleinere Soendaeilanden 

betrekkelijk niet veel nieuws geleverd; alleen moeten hier 

genoemd worden de verdienstelijke mikroskopisch-petrographische 

onderzoekingen van Lorié (Apeldoorn), en vooral van Behrens 

(Delft). Over de vulkanen van Sumatra is echter zeer veel 

bekend geworden. Ofschoon men nog overal het oude door 

Junghuhn opgegevene getal van 19 vulkanen voor Sumatra 

vindt, bevat dit groote eiland, volgens de laatste onderzoekingen, 

minstens 60 vulkanische kegelbergen, waaronder 7 werkende. 

Het materiaal dat deze bergen samenstelt, is grootendeels 

angietaudesiet en bazalt, gedeeltelijk in lavastroomen, 

gedeeltelijk in losse blokken, zand en asch. Verder nemen nog 

in mindere mate puimsteen, obsidiaan en andesietpeksteenen 

aan den opbouw der vulkanen deel, terwijl slechts op een 

paar punten van Java, en op het eiland Bawéan, leucietgesteenten 

optreden. Merkwaardig is de overeenstemming van 

sommige indische met europeesche vulkanen, vooral van den 

Merapi op Sumatra met den Etna op Sicilië. De ouderdom der 

indische vulkanen valt waarschijnlijk geheel in de kwartaire 

periode; zelfs in de allerjongste tertiaire gesteenten van den 

archipel is nog geen materiaal aangetroffen, dat van de gesteenten 

dezer vulkanen afkomstig is. 

13. De kwartaire afzettingen van den archipel bestaan voor 

het allergrootste gedeelte uit jongvulkanisch materiaal, dat in 

zee, in binnenmeren, of door rivieren werd afgezet. In de residentiën 

Palembang en Lampongsche Districten op Sumatra, ook 

in Bantam op Java, vindt men dikke lagen van een wit tufgesteente, 

dat nagenoeg gebeel bestaat uit puimsteenmateriaal. 

Meestal zijn de tuffen dezer formatie echter bruin of roodbruin 

gekleurd, door bijmenging van ijzeroxydhydraat. Zij werden afgezet 

toen er in den Indischen archipel nog eene belangrijk 

andere verdeeling van land en water plaats had dan tegenwoordig. 

Zij bereiken nu eene hoogte van 200 meter boven zee. 

Nagenoeg op alle eilanden van den archipel vindt men kwartaire 

afzettingen. 

14. De recente afzettingen, welke in den tegenwoordigen 

tijd nog steeds gevormd worden, bestaan uit zeezand, dat door 

de zee, en rivier-alluvium, dat door de rivieren wordt afgezet,


terwijl eindelijk de koralen door hun bouw aanleiding geven 

tot de vorming van uitgestrekte koraalriffen. Punten, waar 

deze jongste koraalkalk belangrijk boven den zeespiegel is opgeheven, 

zijn er in den archipel niet, zoodat eene belangrijke 

opheffing van de eilanden van onzen archipel in den tegenwoordigen 

tijd niet schijnt plaats gevonden te hebben. 

Nuttige mineralen. 

Ofschoon op talrijke punten van de verschillende eilanden 

ertsen zijn aangetroffen, zijn de depots van de meeste bij nader 

onderzoek gebleken zoo onbeduidend te zijn, dat aan eene ontginning 

op groote schaal niet gedacht kan worden. Dit geldt 

o. a. van het kopererts van Timor en van Sumatra, het lood 

en het kwikerts van Sumatra en van Borneo's Westkust, de 

ijzerglans-depöts van Sumatra (alleen met uitzondering van dat 

van den Goenoeng-Bessi bij Port van der Oapellen), de graphiet 

van Sumatra, en den zwavel der vulkanen. Ook van het goud 

op Sumatra is waarschijnlijk niet veel te verwachten, terwijl 

zeer enkele goudertsafzettingen ter Westkust van Borneo volgens 

de laatste berichten ontginbaar moeten wezen. De groote minerale 

rijkdommen van onzen archipel bepalen zich daarom hoofdzakelijk 

tot het tinerts der eilanden Bangka en Billiton en tot 

de uitgestrekte kolenvelden op Sumatra's Westkust en op Borneo. 

Te hopen is het dat eene krachtige exploitatie der uitstekende 

indische kolen weldra het hare moge bijdragen tot de ontwikkeling 

en den bloei onzer schoone overzeesche bezittingen. 

B. D. M. VERBEEK. 

NASCHRIFT VAN DE REDACTIE. ' 

De Nederlandsche West-Indische bezittingen zijn, in weerwil 

van den zich in de laatste jaren uitbreidenden mijnbouw, 

geologisch nog in het geheel niet onderzocht. De bodem voor 

Suriname is, voor zoover hij bewoond is, vermoedelijk geheel 

en al diluviaal en alluviaal, verheft zich slechts een paar meters 

boven de zee, en bestaat voor een gedeelte uit zand- en schelpbanken, 

in de kolonie Ritsen genaamd, die tot eenige mijlen 

afstand van de zee evenwijdig met de kust loopen, maar voor


het grootste deel uit kleigronden, die op vele plaatsen met veen 

en bouwaarde bedekt zijn, en uit hoofde van hunne lage ligging 

bij hoog water of bij springvloeden onderstaan. Eerst diep in 

het binnenland wordt de bodem bergachtig. In dat gebergte 

komen hoogstwaarschijnlijk oude leigesteenten (schiefer) met 

goudhoudende kwartsgangen benevens granietgesteenten voor. 

1. Jaarboek van het 

mijn wezen in Nederlandsch 

Oost-Indië, uitgegeven 

op last van Z. E. den 

Minister van Koloniën. Eerste 

reeks, tien jaargangen, Amsterdam, 

C. F. Stemler, 1872— 

1881, met register in afzonderlijken 

band. — Tweede 

reeks, eerste jaargang, 2 deelen. 

Amsterdam, C. F. Stemler, 

1872—1883. — C. F. Stemler, 


Hierbij behooren: 

a. Geologische kaart Tan het OmbilinkolenTeld, 

door K. D. M. Verbeek. 

6. Geognostische kaart Tan het Ombilin-kolenveld, 

in acht bladen, door 

R. D. M. Verbeek. 

c. Profielen bij de geologischo en 

speciale beschrijving van het Ombilinkolenveld, 

2 bladen. 

rf. Panorama van het Siboemboeugebergte. 

e. Geologisch panorama van het 

Ombilin-kolenveld. 

(Te zamen 12 bladen in koker. Bij 

de Jaarboeken van 1875 en 1876). 

f. Tien platen van de fossiele mollusken 

uit de eoeeen-vorming van 

Borneo. Bij het Jaarboek van 1877. 

g. Geologische kaart van Zuid- 

Sumatra iu vier bladen, door R. D. M. 

Verbeek. In koker. Behoorende bij het 

Jaarboek van 1881. 

5? 

2. Eenige geologische 

werken over Ned. Indië. 

- Prof. P. J. Veth. 

o. Bijdrage tot de kennis der Javaansche 

eruptiefgesteenten. Proefschrift 

door J. Lorié. Botterdam, 1879. 

4. Sammlungen des gcologischen 

Reiehsmuseums in Leiden. I Beitrage 

zur Geologie Ost-Asiens und Australiens. 

Herausgegebcn von K. Martin 

und A. Wichmann, Leiden, 1881,1882. 

Erster Band (nog onvoltooid): Sedimente 

Timors, Tertiar von Neu Guinea 

, Jung tertiar von Sumatra , Tertiar 

von Ost-Java, neue Fundpunkte von 

Tertiar im Ind. Arob. Von K. Martin, 

3 Hefte. 

Zweiter Band, erstes Heft, Gesteine 

Ton Timor. Von A. Wichmann. 

c. Die Tertiarschichten auf Java 

nach den Entdeckungen von Franz 

Junghuhu. Bearbeiteit durch Dr. K. 

Martin, Prof. in Leiden. •— Leiden, 

E. J. Brill, 1879—1880. 

3. Eenigeoverdrukken 

uit Nederlandsche en 

vreemde verzamelwerken 

of tijdschriften, tot 

de geologie van Ned. Indië betrekking 

hebbende. — R. D. 

M. Verbeek, hoofingenieur 

van het Mij mwezen in N. 1. 

a. R. D. M. Verbeek en R. Fennema. 

Nieuwe geologische ontdekkingen

op Java. Verh. d. Kon. Akad. Wetenschappen. 

Amsterdam. 1881. 

b. Hetzelfde werk in de fransehe taal 

Archives Néerlandaises T. XVI. Harlem. 

1881. 

c. Hetzelfde werk in de duitsche 

taal. Neues Jahrhuch für Min. Geol. 

und Palaeont. Beilage. Band II. Stuttgart. 

1882. 

d. B. D. M. Verheek, Geologische 

aanteekeningen over de eilanden van 

den Nederlandsch-Indischen Archipel 

in het algemeen, en over de fossielhoudende 

lagen van Sumatra in het 

bijzonder. Verh. d. Kon. Akad. van 

Wetenschappen. Amsterdam. 1881. 

e. Hetzelfde werk in de duitsche 

taal. Balaeontographica. Supplement III. 

Cassel 1881. 

f. R. D. M. Verbeek. Vorwort zum 

Ilten Theil der „Tertiaerformation von 

Sumatra und ihro Thierreste, von Dir. 

E. D. M. Verbeek, Dr. C. Böttger, 

und Prof. Dr. K. von Fritsch. Palaeoutographica, 

Supplement III. Cassel 

1883. 

g. B. D. M. Verbeek Barometrische 

Hoogtetafel voor Nederlandsch Indie. 

Padang 1876. 

A. B. D. M. Verbeek. Over de dikte 

der tertiaire afzettingen op Java. Met 

drie bladen teekeningen. Verh. d. Kon. 

Akad. van Wetenseh. Amsterdam. 1883. 

i. B. D. M. Verbeek. Over het voorkomen 

van gesteenten der krijtformatie 

in de Bes. Wester-AfdeelingvanBorneo. 

Verh. d. Kon. Akad. v. Wetenseh. Amsterdam. 

1883. 

NB. Bij dit laatste verslag behoort een 

kistje met verste'eningen verzameld 

door den Mijningenieur C. J. van 

Schelle en voorloöpig bepaald door 

Prof. H. B. Geinitz te Dresden, 

afkomstig van het dorp Sajor,aan 

de rivier de Kapoeas, Wester- 

Afd. van Borneo. 

4. Kaart en platen uit 

het werk „die Tertiarschichten 

auf Java" von 

Dr. K. Martin. Opgeplakt 

op karton. — E. J. Brill, 

uitgever te Leiden. 

o. Geologische Kartenskizze von 

West-Java. 


b. Plaat I—XXIII en XXVI. Lithographische 

afbeeldingen van fossielen. 

c. Plaat XXIV—XXV. Photographische 

afbeeldingen van fossielen. 

5. Kaart van het 

eiland Java door Dr. F. 

J u n g h u h n. Schaal 1:350 000, 

in 4 bladen aaneengeplakt. 

Lang 3.25 nieter, breed 96 

cm. Voor de Geologie bijgewerkt 

door de ingenieurs van 

het Mijnwezen in Nederlandsch 

Indië. — Koninklijk Instituut 

v. T. L. en Vk., te 


6. Geologische verzameling 

van het Rijks 

Geologisch Museum te 

Leiden, zamengesteld door 

den Amanuensis D. C. van Dam, 

onder toezicht van Prof. K. 

Martin. — 's Rijks Geologisch 

Museum. 

I. Sumatra. 

Coll. Verbeek, Leembruggen, Veth. 

A. Oude massief-gesteenten. 

1. Granitiet. 

2—8. Muscoviet-graniet. 

9. Hoornblende-graniet. 

10. Amphibool-graniet. 

11. Gneiss-graniet. 

12. Kwartsporfier. 

13. Dioriet. 

B. Oude leien. 

14—16. Leemschiefer. 

17—19. Kleischiefer. 

20. Kalkschiefer met Pyriet en 

Kwarts. 

21. Grafietschiefer. 

22. Hoornblende-schiefer. 

23. Groene schiefer. 

O Grauw-wakke. 

24. Grauw-wakke. 

D. Carbon. 

25. Steenkool. 

26—28. Kalksteen (Culm.).


29, 30. Metamorphe kalksteen (Granaatrots). 

31. Kalksteen. 

E. Tertiaire sedimenten. 

32. Roode zandsteen. 

33. Breccie van kalk. 

34. Zandsteen. 

35. Brecoie. 

36. 37. Zandsteen. 

38. Kalksteen met versteeningen. 

BS- Bruinkool. 

40. Bitumineuse leemsteen. 

41. Versteende bladereu (Tertiair ? ?). 

P. Jong eruptief en vulkanisch. 

42—47. AugietAndesiet. 

48. Slakken. 

49. Puimsteen. 

60, 61. Tuf. 

52, 63. Zwavel. 

G. Post-tertiaire sedimenten. 

54. Conglomeraat van schelpen. 

55. Cassis. 

66. Strombus. 

57. Turritella. 

58. Ranella. 

69. Mitra. Nassa. Dolium. 

60. Cardium. 

61. Arca. Cardium. Corbula. 

62. Tapes. 

63. Hindsia. 

64. Pecten. 

65. Koralen. 

II. Java. 

Coll. Junghuhn, van Dijk. 

A. Oude massief-gesteenten. 

66. Rolsteen uit de Kali-Louing 

(Serajoe-gebergte). 

67. Rolsteen uit de Tjitaroem in de 

Preanger-landen. 

B. Oude leien. 

68—74. Afkomstig uit het Serajoegebergte. 

C. Tertiaire fossielen. 

a. C r u s t a c e a. 

75. Myra fugax. Fabr. 

76,77. Balanus tintinnabulum Linn. 

78. Balanus amaryllis. Darw. 

6. Lamellibranchiata. 

79. Teredo arenaria. Lam. 

80. Cultellus dilatatus. Mart. 

81. Mya virgo Mart. 

82. Corbula socialis. Mart. 

83. id. trigonalis. Sow. 

84. Tellina plieata. Valenc. 

85. Dosinia Boettgeri. Mart. 

86. id. juvenis. Chemn. 

87. Venus crebrisulca. Sow. 

88. Clementia papyraeea. Gray. 

89. Cytherea (Callista) ventricola. 

Mart. 

90. id. id. macra. Mart. 

91. id. (Caryatis) Selae. Mart. 

92. Tapes rimosa. Phil. 

93. Sunetta ovalis. Mart. 

94. Cardium asiaticum? Brug. 

95. id. Dupuchnesse. Reeve. 

96. Luciua (Loripes) tumida. Reeve. 

97. Crassatella parva. Mart. 

98. 99. Cardita decipiens. Mart. 

100. id. Boettgeri. Mart. 

101. id. javana. Mart. 

102. id. tjidamarensis. Mart. 

103. Arca multiformis. Mart. 

104. id. nodosa. Mart. 

105. 106. Arca antiquata. Linn. 

107. Arca tjidamarensis Mart. 

108,109. Cucullaea auriculifera. Lam. 

110. Tridacna gigas. Lam. 

111. Pinna vexilïum. Kom. 

112. Modiola javana. Mart. 

113. Pecten exaratus. Mart. 

114. id. frondosus. Mart. 

115. id. seuatorius. Lam. 

116. id. spec. indet. 

117. Ostrea radiata Lam. (?) 

118. id. hyotis. Linn. 

119. id. lingua. Sow. 

120. Phcuna placeuta. Lam. 

c. Gasteropoda. 

121. Conus striatellus. Jenk. 

122. id. Hardi. Mart. 

123. id. Hochstetteri. Mart. 

124. id. omati8simus. Mart. 

125. id. Everwijni. Mart. 

126. Oliva fuuebralis. Lam. 

127. id. mitrata. Mart. 

128. id. Junghuhni. Mart. 

129. id. subulata. Lam. 

130. id. utriculus. Gmel. 

131. id. Jeukinsi. Mart. 

132. id. javana. Mart. 

133. Ancillaria bandongensis. Mart. 

134. Cypraea subtetragoua Mart. 

135. id. murisimilis. Mart. var.

13G. Cypraea. erosa. Linn. 

137. Bingicula arctatoides. Mart. 

138. Voluta pellis serpentis. Linn. 

139. Mitra javana. Mart. 

140. Columbella Herklotsi. Mart. 

141. Terebra javana. Mart. 

142. id. bandongensis. Mart. 


144. Nassa ovura. Mart. 

145. id. Beussi. Mart. 

146. Buccinum cuapidatum. Mart. 

147. id. (Bullia) simplex. Mart. 


149. id. dubium. Mart. 

150. 151. Dolium costatum. Desh. 

152, 153. Dolium spee. indet. 

154. Harpa conoidalis. Lam. 

155. Purpura umbilicata. Jenk. 

156. id. paradoxiea. Jenk. spec. 

157. Cassis spec. indet. 

158. Cassidaria javana. Mart. 

159. Strombus javanus. Mart. 

160. id. iuflatus. Mart. 

161. id. triangulatus. Mart. 

162. id. maximus. Mart. 

163. id. spinosus. Mart. 

164. Murex Junghuhni. Mart. 

165. 166. Banella magnifica. Mart. 

167. Banella elegans. Beek. 

168. Latirus? spec. indet. 

169. Cyrtulus fusus. Mart. 

170. 171. Pyrula cochlidium. Linn. 

172. Pyrula ficoides. Lam. 

173. id. Dussumieri Valenc. ? 

174. 175. Pyrula gigas. Mart. 

176. Triton javanus. Mart. 

177. Epidromus distortus. Schub. 

Wagn. 

178. Pleurotoma pseudofascialis. Mart. 

179. Vicarya callosa. Jenk. 

180. Cerithium javanum. Mart. 

181. id. Herklotsi. Mart. 

182. 183. Telescopium gigas. Mart. 

184. Turritella simplex. Fenk. 

185,186. Turritella acuticarinata. Dkr. 

187. Turritella javana. Mart. 

188—190. Turritella. spec. indet. 

191. Turbo versicolor. Gmel. 

192, 193. Turbo obliquus. Jenk. 

194. Xenophora agglutinans. Lam. 

195, 196. Xenophora Dunkeri. Mart. 

197. Trochus triumphator. Mart. 

198. id. radiatus. Gmel. 

199. id. virgatus. Gmel. 

200. Vermetus javanus. Mart. 


202. Natica callosior. Mart. 

203. id. mammilla. Lam. 


204. Natica rostalina. Jenk. 

205. id. pellis-tigrina. Chemn. 

206. id. Cumingiana Becl. 

207. id. vitellus. Lam. 

208. id. bandongensis. Mart. 


210. Bulla ampulla. Linn. 

211. Patella rustica. Mart. 

212. Melania Herklotsi. Mart. 

d. Brachiopoda. 

213. Terebratula javana. Mart. 

e. Echinodermata. 

214. Pericosmus spec. indet. 

215. Plem-echinus javanus. Mart. 

216. Laganum multiforme. Mart. 

217. Echiniden, fragment. 

f. Corallia. 

218. Flabellum distinctum. M. E. 

en J. H. 

219. Stylophora digitata. Pallas. 

220. Hydnophora astraeoides. Mart. 

221. Eavia Junghuhni. Beuss. 

222. Heliastraea spec. indet. 

223. id. tabulata. Mart. 


225. 226. Cyeloseris decipiens. Mart. 

227. Astraeopora myriophthalma. 

Lam. 

228. Dictyaraea micrantha. Beuss. 

229. 230. Koralenkalk. 

g. Foraminifera. 

231. NummulinaDjokdjokartae.Mart. 

232. Cycloclypeus annulatus. Mart. 

233. id. neglectus. Mart. 

h. Plantae. 

234. Quercus subsinuata. Goeppert. 

235. Ficus flexuosa. Goeppert. 

236. Daphnogene javanica. Goeppert. 

237. Laurophyllum Beilschmiedioides. 

Goeppert. 

238. Diospyros dubia. Goeppert. 

239. Apogynophyllum Beinwardtianum. 

Goeppert. 

240. Apogynophyllum nervosissimum. 

Goeppert. 

241. Bhamnus dilatatus. Goeppert. 

242a. Celastrophyllum oleaefolium. 

Goeppert. 

242S. Celastrophyllum myricoides. 

Goeppert. 

243, 244. Tertiaire tuf met fossielen. 

6

82 GROEP I. 4* Klasse. 

D. Postteriiaire fossielen. 

245. Cypraea lynx. Linn. 

246. id. arabica. Linn. 

247. Purpura bufo. Lam. 

248. Cerithium montis Selae. Mart. 

lil. Blitong. 

Coll. de Groot. 

Postteriiaire fossielen (uil de 

tingronden). 

249. Balanus amaryllis var. roseus. 

Lam. 

250. Balanus spec. indet. 

251. Nautilus pompilius. Linn. 

252. Strombus urceus. Linn. 

253. id. canarium. Linn. ? 

254. id. isabella. Lam. 

255. Pteroceras lambis. Lam. 

256. Terebellum subulatum. Lam. 

257. Murex adustus. Lam. 

258. id. crassispina. Lam. 

259. id. haustellum. Linn. 

260. Pyrula vespertilio. Lam. 

261. Cassis glauca. Lam. 

262. Oliva textilina. Lam. 

263. Conus marmoreus. Linn. 

264. Voluta scapba. Gmel. 

265. Cypraea arabica. Linn. 

266. Natica mammilla. Lam. 

267. id. chinensis. Lam. 

268. Cerithium asperum. Brug. 

269. id. vertagus. Brug. 

270. id. proeerum. Kien. 

271. id. telescopium montis 

Selae. Mart. 

272. Vermetus spec. indet. 

273. Trochus maximus. Koch. 

274. id. maculatns. Linn. 

275. id. acutus. Lam. 


277. Bulla naucum. Linn 

278. Ostrea crista galli. Chemn. 

279. Placuna sella. Lam. 

280. Pecten senalorius. Lam. 

281. id. radula. Lam. var. 

282. Spondylus aculeatus. Chemn. 

283. Pinna spec. indet. 

284. Arca antiquata. Linn. 

285. id. navicularis. Brug. 

286. id. fusca. Brug. 

287. Chama spec. indet. 

288. Cardium rugosum. Lam. 

289. id. papyraceum. Chemn. 

290. id. angulatum. Lam. 

291. Circe undatina. Lam. 

292. Cardita phrenetica. Lam. 

293. Venus Listeri. Gray. 

294. Venus marica. Lam. 

295. Lucina spec. indet. 

296. Cytherea erycina. Lam. 

297. id. picta. Lam. 

298. Tapes litterata, Linn. 

299. Tellina lingua felis. Linn. 


301. id. virgata. Linn. 

302. Solen brevis. Hanl. 


304. Solecurtus candidus. Quoy et 

Gaim. 

305. Aspergillum annulosum. Derk. 

306. Septaria arenaria. Lam. 

307. Salmacis sulcata. Ag. 

308. Laganum depressum. Less. 

309. Peronella decagonalis. Ag. 

310. Arachnoides placenta. Ag. 

311 Brissus carinatus, juv. Gray. 

312. Madrepora appressa. Dana ? 

313. Galaxea fascicularis. Oken. 

314. Prionastraea tesserifera. Ehr. 

315,316. Cycloseris cyclolitis. E. H. 

317. Trachyphyllia spec. indet. 

318. Pavonia crassa. Dsuia. 

IV. Timor. 

Coll. Schueider. 

Kolenlcalk-fossielen. 

319. Spirifer timoreusis. Mart. 

320. id. lineatus. Mart. spec. 

321. Spirigera protea. Abich. (var. 

subtilita Hall.). 

322. Streptorhyuchus (conf.) peetiniformis. 

Dav. 

323. Streptorhynchus radialis. Phil. 

324. Productus semireticulatus. 

Mart. spec. 

325. Lophophyllum spinosum. Mavt. 

326. o. Litnostrotion. spec. indet. 

327. b. id. id. 

328. Amplexus Beyrichi. Mart. 

329. Trochiten uit de kolenkalk van 

Koepang. 

V. Bonaire (West-indië). 

Coll. Hellmund. 

Tertiaire Phosphorieten met fossielen. 

330. Phosphoriet. 

331. Carcharodon megalodon. Ag. 

332. Oxyrrhina gomphodon. M. en H. 

333. Haaietandeu. spec. indet. 

334. Vermetus. spec. 

335. 336. Phosphoriet. 

337. Guano.


van het eiland 

Bangka. — G. P. A. Benand, 

hoofdingenieur van het mijnwezen 

op Bangka. 

De ingenieur Renaud doet aan de 

omschrijving dezer inzending de volgendo 

toelichtende opmerkingen voorafgaan. 

Het grootste gedeelte van den bodem 

bestaat uit eene neptunische vorming, 

die gerekend wordt tot eene der oudste 

geologische tijdperken te behooren, 

maar wier ouderdom, wegens het niet 

voorkomen van versteeningen, niet kan 

worden vastgesteld. 

Deze vorming is doorbroken door 

grauietgesteenten, die eveneens belangrijke 

uitgestrektheden der oppervlakte 

beslaan; vergruizingsprodueten dezer 

beide vormingen treden ijlaatselijk in 

den vorm van jongere conglomeraten 

en zandsteen op; in den regel evenwel 

vindt_men het detritus in en langs 

de valleien afgezet. 

Deze afzettingen van berggruis, klei 

en zand zijn belangrijk, omdat daarin 

de ontginning van tinerts plaats vindt. 

Behalve den dichten plantengroei 

maken do groote diepte, waarop de 

verweering de gesteenten heeft doordrongen 

, en de vele modder- en slibafzettingen, 

dat het vaste gesteente 

slechts zelden over eenige uitgestrektheid 

van beteekenis kan worden waargenomen. 

Langs de zeekust vindt men 

plaatselijk stuifzandvorming over geringe 

breedte en somwijlen koraalbanken. 

Het gering aantal gesteenten en hunne 

geringe verscheidenheid in sameustelling 

en ouderdom maken de geologische 

formatie zeer eenvormig, evenals 

dit met de physische gesteldheid van 

den bodem het geval is. 

I. Granietgesteenten(n°. 1—42). 

Deze zijn de eenige eruptieve gesteenten 

op het eiland. Zij bestaan meestal 

uit een middelmatig grofkorrelig mengsel 

van licht gekleurden veldspaat 

[orthoklaas en oligoklaas], grauwe 

kwartskorrels en zwarte glimmerblaadjes. 

Toermalijn is een ondergeschikt, 

doch vrij verspreid nevenbestanddeel; 

het treedt ook in straalvormige uitscheidingen 

of bandjes op en kan bij 


terugtreding van veldspaat zoodanig de 

overhand verkrijgen, dat toermalijnrots 

of toermalijnschiefer ontstaat [zie n°. 

38—40]. 

Hoornblende komt eveneens, doch 

minder veelvuldig voor; sommige variëteiten 

zijn dientengevolge Syenietgranieten 

[n°. 34—37]. 

Uitscheiding van groote veldspaatkristallen 

maakt grofkorrelige granieten 

dikwerf porflerisch [n°. 1—3] , terwijl 

fijnkorrelige door uitscheiding van 

veldspaat en kwarlskristallen granietporfieren 

kunnen worden [n°. 27—29]. 

Afwijkingen in samenstelling of structuur 

geven hier en daar aanleiding tot 

variëteiten [n°. 31—40]. 

Als toevallig bijgemengde bestanddeelen 

kan men noemen: Agalmatoliet, 

in adertjes, het veelvuldigst evenwel 

in de berggruislagen terug te vinden 

[n°. 131]; Anabaas, zeer zeldzaam; 

Chloriet, zeer zeldzaam; Granaat, 

zeldzaam; Koperpyriet, zeer zeldzaam, 

sporadisch; Kwarts in gangen, adertjes 

[n°. 42] en ook wel daarin uitgekristalliseerd 

of als bergkristal, zooals 

blijkt uit de rolstukken daarvan in 

sommige ertslagen aanwezig; Loodglans, 

sporadisch; Mangaanerts, meest 

als Polianiet in dunne adertjes; Rutiel, 

hoogst zeldzaam; Steenmerg met kwarts 

in sommige aders; Tinerts [tinsteen], 

in vele granieten in aderfjes, bandjes, 

snoertjes of kristalletjes vergezeld van 

Kwarts voorkomende, en bovendien 

waarschijnlijk in fijne korreltjes als 

bijmengsel optredende, echter niet als 

zoodanig met het bloote oog herkenbaar 

, ofschoon door verwassching der 

vergruizingsproducten op vele plaatsen 

de aanwezigheid kan worden aangetoond 

; Titaanijzerts, zeldzaam; Vloeispaat, 

hoogBt zeldzaam; Wolfram, hoogst 

zeldzaam, slechts eene enkele maal 

in adertjes met tinerts, kwarts en toermalijn 

gevonden op de grens van graniet 

en zandsteen; zwavelijzer meest 

als Pyriet [n°. 30]. 

Granietgaugeu in graniet komen veelvuldig 

voor; in de sedimentaire gesteenten 

zijn zij weinig waargenomen. Sommige 

granietvarié'teiten zijn zeergeschikt 

voor bouwsteen, en worden plaatselijk 

voor den aanleg van zeeweringen gebezigd 

of tot chineesche grafsteenen 

verwerkt [n°. 41]. 

De oudere sterk opgeheven en ver-

84 GROEP I. 4" Klasse. 

broken neptunische vorming bestaat in 

hoofdzaak slechts uit eene afwisseling 

van leien zandsteen of overgangssoorten 

daartusschen [n°. 55—81]. "Vele 

zijn plaatselijk, vooral in de nabijheid 

van het graniet, sterk gemetamorphoseerd, 

en omgezet in kiezellei, kwartsiet 

enz. of ook ten gevolge der verweering 

zacht geworden of' vergruisd. 

Kalk heeft geen deel aan de samenstelling 

dezer formatie; daarentegen 

treedt het ijzer in den vorm van bruinijzererts 

als impregneerend of samenvoegend 

bestanddeel dikwerf op den 

voorgrond. 

Mogen deze verschillende gesteenten 

nu ook niet steeds juist van denzelfden 

ouderdom zijn, zoo bestaat voor 's hands 

toch meer aanleiding tot eene petrographische 

dan tot een geologische indeeling. 

Op enkele groote verschillen 

in ouderdom zal afzonderlijk worden 

gewzen. 

II. Leigesteenten [n°. 43—63]. 

In do noordelijke helft van het Eiland 

treedt over geringe breedte langs de 

granietgrens Glimmerlei op; het gesteente 

is niet hard en wordt meestal 

slechts in zeer verweerden toestand 

aangetroffen [n°. 43—48]. Neemt 

kwarts de,overhand zoo ontstaan overgangen 

in Kwarts- of Kiezellei en naar 

de andere richting in gewone Kleilei 

[n°. 49—54]. Deze is geen zuivere 

daklei, en meestal door zand of ijzeroxyde 

verontreinigd; vertoont ook overgangen 

in zandsteen [n°. 55] en wordt 

door verweering zachte, min of meer 

zanderige klei. In het district Toboali 

is het graniet plaatselijk omgeven door 

een harde metamorphisehe lei, overeenkomende 

met den Hornfels der Duitsche 

geologen [n°. 57]. Op andere 

plaatsen daarentegen is nabij het graniet 

door verkiezeling Kiezellei ontstaan. 

Deze is, naar gelang van den 

graad der omzetting, nog slechts meer 

of minder leiachtig, somwijlen zwart 

en bruikbaar als toetssteen of bij zaudgehalte 

als slijplei [n°. 58—62] , terwijl 

ook overgangen in kwartsiet voorkomen 

[n°. 63]. 

III. Kwartsieten en Zandsteenen 

[n°. 64—99]. Het meest 

komt een fijnkorrelige lichtgekleurde 

zandsteen met kleiachtig bindmiddel 

of kleizandsteen voor. Door opneming 

van meer kiezel in het bindmiddel 

ontstaan kiezelzandsteenen of ook kwartsieten 

, waarbij geene afzonderlijke korrels 

meer met het bloote oog zichtbaar 

zijn [n°. 64—75]. 

Schilferige structuur of overhand 

nemen van klei geven aanleiding tot 

overgangen in zandige leisteen [n°. 

78—81]. 

Glimmerblaadjes treden als bijmengsel 

op of komen, alhoewel zelden, in 

bandjes voor [n°. 77]. 

Kwartsadertjes zijn veelvuldiger, met 

of zonder toermalijn, ook enkele malen 

vergezeld van tinerts, pyriet, wolfram 

enz. [nos. 98, 99, 118 en 119]. 

Kleine ijzererts- of mangaanertsbandjes 

zijn niet zeldzaam [n°. 96—97] , 

terwijl ook toermalijn zelfstandig of 

tusschen de voegvlakken optreedt; 

evenzoo polianiet en ijzerglimmer. 

Plaatselijke porfierische uitscheiding 

van ijzerpyriet in kwartsiet is eveneens 

bekend. 

Behalve de beschreven zandsteenen 

komen als uitzondering eenige kiezelhoudende 

conglomeraten voor [n 0 

. 

92—94]. 

IV. Ijzerhoudende gesteenten 

[n°. 100—117]. Aan de oppervlakte 

treden over somwijlen groote 

uitgestrektheid sterkijzerhoudende gesteenten 

op den voorgrond, vooral niet 

zelden nabij de granietgrens. Zij bestaan 

uit klei, zand, kwartskorrels en 

brninijzererts in alle mogelijke verhoudingen 

van twee of meer dezer bestanddeelen; 

het ijzererts wordt daarbij 

nju en dan gedeeltelijk door mangaanerts 

vervangen. 

De ouderdom dezer gesteenten is 

verschillend, er zijn zoowel oudere als 

jongere onder; voor een gedeelte kan 

men zich hunne vorming op de volgende 

wijze voorstellen: 

De oorspronkelijke sedimentaire gesteenten 

zijn na hunne afzetting , ten 

gevolge der circulatie van door verweering 

van pyrieten of andere mineralen 

ijzerhoudend water, veelvuldig doorsneden 

met adertjes bruinijzererts, dat 

zich in spleten, voegvlakken enz. heeft 

afgezet [n°. 49, 50, 95—97]. Neemt 

deze hoeveelheid toe en gaat daarmede 

impregnatie der geheele massa gepaard, 

zoo kunnen de leien geheel overgaan 

in kleiijzersteenen, waarbij geene structuur 

meer te herkennen is, en die wederom 

door latere uitloozing een cellig

en blazig uiterlijk erlangen; bij boog 

ijzergehalte noemt men ze bruinijzersteenen. 

Dat zelfs glimmerlei aan deze 

omzetting blootstaat, kan blijken uit 

n°. 45 en 47. Heeft bij zandsteen dusdanige 

vervorming plaats, zoo ontstaan 

ijzerbreccies, ijzerzandsteenen of kleiijzerzandsteenen. 

Het is blijkbaar dat niet alle ijzerhoudende 

gesteenten op deze wijze 

gevormd zijn, maar dat vele, vooral 

de zandsteenen of conglomeraten, door 

samenheehting van verplaatste vergruizings-produeten, 

met bruinijzererts als 

bindmiddel, of door latere ijzerertsafzettingen, 

gemengd met klei of zand, 

buiten het oorspronkelijk gesteente gevormd 

zijn. 

De jongere conglomeraten of zandsteenen 

voeren somwijlen tinerts in 

korrels bijgemengd, wat door fijn 

stampen en wasschen van het gesteente 

is aan te toonen. Er werd evenwel 

geen aanleiding gevonden deze categorie 

gesteenten te splitsen in oudere en 

jongere. In vele gevallen is de wijze 

van vorming duidelijk, in vele evenwel 

te onzeker. 

Van ontwijfelbaar jonge afkomst is 

steeds het ijzerhoudend conglomeraat, 

dat veel in de vallei-afzettingen boven 

de ertslaag gevonden wordt [n°. 129 

cn 130] en waaraan daarom onder de 

berggruisafzettingen eene plaats wordt 

aangewezen. 

Onder de ijzerzandsteenen verdient 

eene zeer sterk mangaanhoudende variëteit 

nog afzonderlijke vermelding 

[n°. 117]. 

V. Mineraalgangen en Ertsen 

in het vastgesteente [n°. 

118—121]. Dat kwarts, bruinijzererts, 

mangaanerts en toermalijn meermalen 

als adertjes in verschillende gesteenten 

optreden, is reeds hierboven vermeld, 

zoodat hoofdzakelijk nog slechts behoeven 

te worden besproken de ertshoudende 

mineraalgangen, waarvan de 

belangrijkste de tinertsvoerende zijn. 

Het tinerts, steeds tinoxyde of tinsteen, 

is op Bangka in het vastgesteente 

aangetroffen, evenwel niet in 

zware ertsgangen die over groote uitgestrektheid 

een regelmatig beloop 

hebben, maar met kwarts en somwijlen 

toermalijn, polianiet of glimmer 

in kleinere adertjes, die wel eens een 

netwerk vormen, bovendien ook in 


nesten of tusschen de splijtingsvoegen 

van zandsteen, en ook daarin uitgekristalliseerd 

in de nabijheid van aders. 

Wijders is het vermoeden reeds uitgesproken, 

dat het tinerts als bijmengsel 

in het graniet zou voorkomen; 

in ieder geval moet het daarin zeer 

verbreid zijn, zij het dan ook in den 

vorm van adertjes, daar tal van tinertsvoerende 

valleien haar oorsprong 

vinden en rijke ertsafzettingen bevatten 

in het granietterrein zelf. Voor 

zoover men weet, is in het algemeen, 

met uitzondering van uit later detritus 

gevormde zandsteenen of conglomeraten, 

de aanwezigheid van tinerts 

in het sedimentair gesteente beperkt 

tot de zandsteenen of kwartsieten in 

de nabijheid der granietgrens [n°. 118 

en 119]. 

Dat op vele plaatsen de noodige 

ruimte tot het uitkristalliseeren van 

mineralen niet heeft ontbroken, kan 

blijken uit de groote kwartskristallen 

of gekristalliseerde tinsteenklompen, die 

wel in het bovendeel van tinertsvoerende 

valleien worden gevonden [n°. 

126 en 128]. 

Wolfram is, wat we! merkwaardig 

en bovendien voor de zuiverheid van 

het tin gelukkig is, slechts sporadisch, 

en met zekerheid van niet meer dan 

eene vindplaats bekend. 

In de ravijnen in den bovenloop 

van het riviertje Salinta, in het district 

Pangkal Pinang, zijn stukken 

veldspaatarme graniet gevonden, waarmede 

1—40°/ o wolframium en tinerts 

in afwisselende verhouding gemengd 

voorkomen; bovendien in het zand- of 

granietgesteente van den heuvel Salinta 

vele kwartsadertjes, die afwisselend 

toermalijn, glimmer, tinerts, 

wolfram of enkele dezer mineralen 

bevatten [n°. 119]. 

Goud is niet bepaald in gangen in 

het vaBtgesteente gevonden; maar dat 

uit het strandzand nabij sommige klippen 

aan de Oostkust der districten 

Merawang en Pangkal Pinang eenig 

goud, somwijlen met kwarts vergroeid, 

en tinerts, in nog weinig afgeronde 

korrels, kan worden gewasschen, duidt 

aan, dat de aldaar voorkomende kwartsadertjes 

in de zandsteenen of kwartsieten 

goud- en tinertshoudend moeten 

zijn. 

Goud met tinerts in alluviale berg-

86 GROEP I. 4 e 

Klasse. 

gruisafzettingen is van nog enkele 

vindplaatsen bekend, maar het voorkomen 

steeds van weinig beteekenis 

bevonden. 

Bruinijzererts is reeds meermalen 

vermeld; het komt in adertjes of als 

impregnatie van gesteenten voor, waardoor 

, als het de overhand neemt, ware 

ijzerertsen ontstaan, die evenwel op 

Bangka op dit oogenblik geene waarde 

bezitten. 

Boodijzererts is hoogBt zeldzaam, 

eveneenB ijzerglans of ijzerglimmer; 

daarentegen is een uitgebreider voorkomen 

van magneetijzererts bekend in 

zandsteenterrein op een der meestafgelegen 

punten van het binnenland 

[n°. 120]. 

Titaanijzer moet bij wijze van uitzondering 

in het vastgesteente optreden, 

aangezien in het district Koba 

een terrein bekend is, waaruit tinhoudend 

zand dat daaruit bestaat en 

slechts 5 a. 10°/ o tinoxyde bevat, kan 

gewasschen worden [n°. 133]. 

Mangaanerts is reeds meermalen genoemd, 

als zelfstandig polianiet optredend, 

of wel bruinijzererts vervangend. 

Ook pyrolusiet en psilomelaan 

komen voor. 

Grootere hoeveelheden worden eveneens 

plaatselijk in zandsteenterrein 

aangetroffen [n° 121] , of wel in stukken 

bij de tinontginning in de valleien 

[n°. 132]. 

VI. Jongere afzettingen in 

en langs de valleien [n°. 122— 

140]. Het vastgesteente op Bangka is 

bijna overal door eene dikke laag onverplaatste 

of weinig verplaatste verweeringsmassa 

bedekt. In deze treft 

men oude valleibeddingen aan, gevuld 

mot vergruizingsproducten, klei, zand 

en modderlagen. De bodem der valleibeddingen 

bestaat alzoo uit het oorspronkelijk 

gesteente in zeer verweerden 

en geheel of bijna onverplaatsten 

toestand, en is meestal eene taaie klei, 

naar omstandigheden gemengd met 

kwartskorrels, zand of glimmerblaadjes, 

al naar gelang van den aard van het 

gesteente. Monsters van deze zeer veranderde 

, voor oningewijden niet altijd 

als zoodanig herkenbare massa's vindt 

men als n°. 1—6 opgenomen in het 

kistje n°. 125. Als oude valleibodems 

vormen zij de onderlaag der stroomtinertsafzettingen. 

Men behoeft dus, zoo 

die bereikt is, niet dieper naar stroomtinerts 

te zoeken; en noemt ze daarom 

ertsbodem of, met de Chineesche benaming, 

Kong. 

De ertslaag is eene berggmisafzetting, 

die, zoo zij aanwezig is, onmiddellijk 

op den ouden valleibodem rust. 

Zij bestaat uit kwartskorrels, afgeronde 

kwartskristallen of kwartszand, met 

tinertskorrels, eenige bijgemengde mineralen 

of gesteente-rolstukken en 

somwijlen klei. Zij wordt overdekt 

door meerdere afwisselendo klei- en 

zandlagen, en ten slotte door eene 

meer of minder dikke laag van aan organische 

bestanddeelen zeer rijken, 

zwarten, kleiachtigen, zandhoudenden 

of modderachtigen grond, waardoor 

zich de hedendaagsche waterstroom 

kronkelt. 

Somwijlen bevindt zich tusschen deze 

overdekkende lagen nog eene fijnere 

tinertshoudende zandlaag of is de 

bovengrond ertshoudend; terwijl ook 

soms de zwarte grond tweemaal in de 

opvolging voorkomt. Bovendien is het 

geheel nog dikwerf overdekt door later 

opgespoeld zand, afkomstig van tinontginningen 

in de nabijheid. 

De gezamenlijke dikte dezer lagen 

overtreft zelden 10 meter; de tinertsvoerende 

laag is gewoonlijk 3 a 6 decimeters 

zwaar., zelden tot 1 meter of 

meer. Onder n°. 122—124 vindt men 

figuratieve doorsneden, die de samenstelling 

dezer terreinen nader verduidelijken. 

Het gehalte der ertslaag aan tinerts 

is zeer uiteenloopend, maar zal in de 

bestaande ontginningen meestal tusschen 

10 en 60 kilo per kubieke meter 

zandmassa vallen, en gemiddeld 20 a 

40 kilo, dat is 1 I 2°/ 0 bedragen. 

Het tinerts is meestal donkerbruin; 

grijsroode of gele korrels zijn uitzonderingen. 

De korrelgrootte, die aan 

den oorsprong der valleien nabij de 

tinaders aanzienlijk wezen kan, vermindert 

stroomafwaarts en is gewoonlijk 

beneden 3 mm.; korrels boven 5 mm. 

zijn zeldzaam. 

De uitgebreidheid eener tinertsafzetting 

is beperkt door de breedte 

der vallei, en kan ook een zekeren 

afstand van het oorspronkelijk ertsdepót 

niet overschrijden. De groote afzettingen 

zijn in het benedendeel gewoonlijk 

over niet meer dan 100 a 200

meter voldoende ertshoudend voor ontginning, 

en nemen naar boven in 

breedte af. De lengte waarover eene 

vallei ontginbare afzettingen bevat, 

overtreft zelden 10 kilometer. 

Behalve het tinerts moet de ertslaag 

ook do vergruizingsproducten der 

overige in het vastgesteente voorkomende 

mineralen bevatten; hoofdzakelijk 

vindt men evenwel slechts 

kwartsrijke gesteente-brokken, als kiezellei 

enz., en wijders kwartsen en 

bergkristal terug. De veldspaat is verweerd 

en nog als klei aauwezig, of 

als regel reeds weggespoeld. 

Uzerpyriet komt zeker in iedere 

ertslaag voor, maar slechts in geringe 

hoeveelheid, daar dit minoraal ontleed 

is, of zich lager in do valleien heeft 

afgezet, waar liet geringe tinertsgehalte 

de ontginning niet meer loont. 

Wolfram kan niet anders dan sporadisch 

aanwezig zijn, en is met zekerheid 

slechts bekend in het erts uit 

eene vallei, in het district Pangkal 

Pinang. 

Mangaancrts-rolstukkon worden nu 

en dau gevonden [n°. 132]. 

Goud is nu en dan sporadisch tusschen 

de ertskorrels verspreid, terwijl 

slechts in zeer enkele kleine valleien 

het goudgehalte eenigszins meer beteekenend 

is. 

Titaanijzer als overwegend bestanddeel 

van een enkele vindplaats bekend, 

werd reeds vermeld [n°. 133], 

Vrij algemeen is evenwel een fijn 

zwart toermalijnstof, dat bij de ertswassching 

natuurlijk verdwijnt; terwijl 

rolstukken van agalmatoliet of een 

daarmede overeenkomst bezittend 

aluinaarde-silicaat niet zeldzaam zijn 

[n°. 131]. 

De weinige bijmengsels in de ertslaag 

zijn oorzaak, dat liet tinertB slechts 

gewasBchen en gereduceerd behoeft te 

worden; het wordt niet vooraf geroost 

en het gereduceerde metaal evenmin 

geraffineerd. 

Langs de hooge kanten der valleien 

komen somwijlen afzettingen als de 

hierboven beschrevene voor; dikwerf 

ook is de onverplaatste verweerde 

rotsmassa met eene enkele dunne laag 

detritus overdekt, die in de tinertsvoerende 

terreinen, over hare geheele 

zwaarte, die zelden 3 k 4 meter bedraagt, 

met tinerts bezwangerd is. 

GROEP. I. 4" Klasse. 87 

Deze hooge gronden, heeten Icoelit, 

de diepe Tcottong-tevreinen. 

De rijkste tingronden, zoowel hooge 

als diepe, liggen nabij de grenzen van 

graniet met sedimentaire gesteenten; 

enkele afzettingen liggen evenwel 

daarvan verwijderd, terwijl ook omgekeerd 

vele uitgestrekte terreinen nabij 

die grens ertsarm of zelfs ertsloos zijn. 

Van de vele jongere klei- en zandafzettingen 

willen wij nog vermelden: 

een ijzerhoudend conglomeraat dat niet 

zelden de laag overdekt [n°. 129, 130]; 

witte kaolinof porceleinaarde [n°. 125]; 

gele en roode aarde waarvan de eerste 

door geheel Indië, met wit kalk vermengd, 

wordt gebezigd om de buitenmuren 

van Gouvernementsgebouwen 

aan te strijken [n°. 134—136]; klei 

geschikt voor steenen- en pannenbakkerij 

[n°. 137—140]. 

Ten slotte verdienen nog de warme 

bronnen op het eiland vermelding; 

er zijn onderscheidene bekend, zij staan 

niet met de tinertsvoering in verband 

en zijn ook geen mineraalbronnen. 

De hoogste temperatuur is gevonden 

bij eene in hot district Blinjoe, te 

weten 62—77" O.j eene in de landstreek 

Permis gaf 56'/ 3" O. en de 

overige, voor zoover waargenomen, 

lagere cijfers. 

Granietgesteenten. 

1. Graniet Cgrofkorrelig en porfierisch), 

Boekit Birah. — Koba. 

2. Graniet (grofkorrelig en porfierisch), 

Telokh Bakan. — Blinjoe. 

3. Graniet (grofkorrelig en porfierisch), 

Mantong. — Blinjoe. 

4. Graniet (grofkorrelig), Ajer Mingris. 

— Blinjoe. 

5. Graniet (grofkorrelig), Padang 

lalang. — Blinjoe. 

6. Graniet, Tandjong Antoe. — 

Merawang. 

7. Graniet, Boekit Bantoen. — 

Merawang. 

8. Graniet, Tandjong Poenei. — 

Soengeiliat. 

9. Graniet, Boekit Obi. — Soengeiliat. 

10. Graniet, Tandjong Belajar. — 

Soengeiliat. 

11. Graniet (porfierisch), Batoe Bedahoen. 

— Blinjoe. 

12. Graniet, Boekit Pelampang Betong. 

— Soengeiliat.


13. Graniet, Boekit Betong. — Soengeiliat. 

14. Graniet, Boekit Poewak. — Soengeiliat. 

15. Graniet, Boekit Pantja — Soengeiliat. 

16. Graniet, Boekit Krienjok. — 

Soengeiliat. 

17. Graniet, Tandjong Telaga. — 

Soengeiliat. 

18. Graniet, Boekit Baja. — Soengeiliat. 

19. Graniet, Tandjong Lajang. — 

Soengeiliat. 

20. Graniet, Tandjong Baja. — Soengeiliat. 

21. Graniet, Sambong Giri. — 

Merawang. 

22. Graniet, Batoe Bedaboen. — 

Blinjoe. 

23. Graniet, Boekit Batoe Siang. — 

Merawang. 

24. 25. Graniet (fijnkorrelig), Batoe 

Bedaboen. — Blinjoe. 

26. Graniet (contact van fijnkorrelig 

en grofkorrelig), Batoe Bedaboen. — 

Blinjoe. 

27. Graniet-porfier, Tandjong Poenei. 

— Soengeiliat. 

28. Graniet-porfier, Boekit Pantja. — 

Soengeiliat. 

29. Graniet-porfier, Soengei Sampana. 


30. Graniet (pyriethoudend), Batoe 

Ampar. — Merawang. 

31. Graniet (glimmerarm), Ajer 

Mingris. — Blinjoe. 

32. Graniet (met groen glimmer), 

Boekit Salinta. — Pangkal Pinang. 

33. Graniet greisen, Soengei Sampana. 

— Soengeiliat, op de grens van 

glimmerlei en graniet. 

34. Syeniet graniet, Boekit Tandjong 

Batoe. — Soengeiliat. 

35. Syeniet graniet, Tandjong Batoe. 


36. 37. Syeniet graniet, PoeloeTiga. 


38. Toermalijnrots, Muntok. 

39. Toermalijnrots (rolstuk uit de 

ertslaag), mijn N° 25, Soengei Pandji. — 

Blinjoe. 

40. Toermalijnrots (rolstuk uit de 

ertslaag), mijn N° 12, Soenge Kadjoet.— 

Blinjoe. 

41. Graniet (bouwsteen), Toboali. 

42. Kwartsgang in graniet. Boekit 

Inten. — Soengeiliat. 

Leigesteenten. 

43. Glimmerlei, Soengei Loemoet. — 

Blinjoe (uit de ertslaag der mijn N° 7). 

44, 45. Glimmerlei, Soengei Sampana. 

— Blinjoe. 

46, 47. Glimmerlei, Ajer Pelumpang. 


48. Glimmerlei, Ajer Lajang. — 

Soengeiliat. 

49. Leigesteente (ijzerhoudend) in 

contact met glimmerlei, Soengeiliat. 

50. Bruine kleilei, Boekit Poega. — 

Soengeiliat. 

51. 52. Boode kleilei, Tandjong 

Goenoeng. — Pangkal Pinang. 

53. Zwarte kleilei, Karang Merah. — 

Merawang. 

64. Boode kleilei, Karang Merah. — 

Merawang. 

66. Witte kleilei (overgaande in 

zandsteen), Sambong Giri. — Merawang. 

56. Zachte kleileisteen, Ajer Gemoeroe. 

— Pangkal Pinang. 

57. Metamorphische lei (Hornfels), 

Toboali. 

68. Kiezellei (met granaatachtige 

partijen), Merawang. 

59, 60. Kiezellei, Boekit Batoe 

Noengoel. — Merawang. 

61. Kiezellei, Boekit Brang. — Soengeiliat. 

62. Kiezellei, Sambong Giri. — Merawang. 

63. Kiezellei (overgaande in kwartsiet), 

Sambong Giri. — Merawang. 

Kwartsieten en Zandsteenen. 

64. Kwartsiet, Poelo Baja. — Blinjoe. 

65. Kwartsiet, Boekit Salinta. — 

Pangkal Pinang. 

66. Kwartsiet (met bandjes toermalijn), 


67 . 68. Kwartsiet, Boekit Salinta. — 


69. Kwartsiet, Boekit Djeloetoe. — 

Soengeiliat. 

70. Kwartsiet , Karang Mangoon. — 

Merawang. 

71. Kwartsiet, Sambong Giri. — 

Merawang. 

72. 73. Kwartsiet (overgaande in 

zandsteen), SambongGiri. — Merawang. 

74. Bonte zandsteen (overgaande in 

kwartsiet), Karang Mangoon. — Merawang. 

75. Zandsteen (overgaande in kwartsiet), 

Karang Mangoon. — Merawang. 

76. Zandsteen (met kwartsadertjes),

Batoe Ampar. — Merawang. 

77. Zandsteen (met glimmerbandjes), 


78—80. Zandsteen (schilferig), Tandjong 

Boenga. — Pangkal Pinang. 

81. Zandsteen (overgaande in kleilei), 


82 , 83. Witte zandsteen met bruine 

kleibandjeB, Tandjong Goenoeng. — 


84. Zandsteen, Karang Maas. — Merawang. 

85. Zandsteen, Karang Antoe. — 

Merawang. 

86. 87. Zandsteen, Ajer Messira.— 

Merawang. 

88. Zandsteen, Boekit Mentangor. — 

Soengeiliat. 

89. Zandsteen (bonte), Boekit Poenei. 


90. Zandsteen (roode), Boekit Bembang 

Koening. — Soengeiliat. 

91. Zandsteen, Boekit Toenoe. — 

Soengeiliat. 

92. Conglomeraat, Boekit Toenoe — 

Soengeiliat. 

93. Conglomeraat, Boekit Djeloetoe. 


94. Conglomeraat (overgaande in 

zandsteen), Poeloe Simbang. — Soengeiliat. 

95. Zandsteen (met veel adertjes 

bruinijzererts) Boekit Bira.— Merawang. 

96. 97. Zandsteen (met veel adertjes 

bruinijzer- en mangaanerts), Boekit 

Poonei. — Soengeiliat. 

98. Kwartsgang in zandsteen, Boekit 

Kembangong. — Merawang. 

99. Kwartsgang in zandsteen , Karang 

Lintang. — Merawang. 

Ijzerhoudende gesteenten. 

100. Kleiijzersteen, Ajer Batoe Hitam. 

— Blinjoe. 

101. 102. Kleiijzersteen (Breccie), 

Boekit Djoeroeng. — Merawang. 

103. Kleiijzersteen (okerhoudend), 

Ajer Mentangor. — Blinjoe. 

104. Kleiijzersteen (cellig), Boekit 

Poega. — Soengeiliat. 

105. Bruinijzersteen, Postweg Blinjoe. 


106. Bruinijzersteen, Batoe Hitam. 

— Blinjoe. 

107. Bruinijzersteen, Poelo MengkoeboeDg. 

— Blinjoe. 

108. Bruinijzersteen (cellig), Sambong 

Giri. — Merawang. 

GROEP I. 4" Klasse. 89 

109. Bruinijzersteen, Poelo Poenai. 

— Pangkal Pinang. 

110. Bruinijzersteen, Boekit Poega. 


111. Bruinijzersteen (cellig), Kampong 

Boekit. — Soengeiliat. 

112. LJzerrijk conglomeraat, Batoe 

Hitam. — Blinjoe. 

113. IJzerrijk conglomeraat, Soengei 

Boeboes. — Blinjoe. 

114. IJzerrijk conglomoraat (tinertshoudend), 

Batoe Djinten. — Blinjoe. 

115. IJzerrijke zandsteen (tinertshoudend), 

Soengei Loemoet. — Blinjoe. 

116. IJzerzandsteen, Boekit Tengaring. 

— Blinjoe. 

117. Mangaanzandsteen, Ajer Manjar. 

— Soengeislan. 

Mineraalgangen en Ertsen in het 

vastgesteente. 

118. Gekristalliseerden tinsteen voerende 

gang in glimmerrijke zandsteen, 


119. Kwarts en toermalijngang in 

zandsteen, somwijlen tinerts- en wolframvoerend. 

Boekit Salinta. —Pangkal 

Pinang. 

120 Magneetijzererts (Polair magnetisch 

monster), Boekit Plawan. — Koba. 

121. Psilomelaan, Ajer Glam. — 

Soengeislan. 

Jongere afzettingen in en langs de 

valleien. 

122. Een kastje bevattende de figuratieve 

doorsnede van het stroomtinertsterrein 

der mijn Kebinti N° 24. — 




der mijn Sinli N° 10. — Merawang. 



der mijn Djoenhin N° 20. — 

Merawang. 

125. Een kistje inhoudende monsters 

klei en ondergrond (ertsbodem) uit 

stroomtinbeddingen, district Soengeiliat. 

126. Een kistje inhoudende: onverwasschen 

ertslaag, schoongewasschen 

tinerts, grove tinertsklompen en goud 

uit stroomtinbeddingen, district Merawang. 

127. Een kistje inhoudende: kwartskristallen 

in ertslagen voorkomende, 

district Soengeiliat.


128. Eenige buitengewoon groote 

kwartskristallen uit de ertslaag Ajer 

Lobo Kli. — Soengeiliat. 

129. Ijzerhoudend conglomeraat, 

somwijlen op de ertslaag liggende, Ajer 

Mentangor. — Blinjoe. 

130. Ijzerhoudend conglomeraat, 

somwijlen op de ertslaag liggende, Soengei 

Limau. — Merawang. 

131. Agalmatoliet rolstukken uit de 

ertslaag, Soengei Pandji. — Blinjoe, 

132. Psilomelaan rolstuk uit de ertslaag, 

Soengei Kleidang. - Pangkal 

Pinang. 

133. Titaanijzerzand (slechts 5 alO /„ 

tinoxyde bevattend), Paja Nior. — 

Koba. 

134. Gele Banka-aarde, Soengei Pandji. 

— Blinjoe. 

135. Gele Banka-aarde (roodachtig), 

Soengei Pandji. — Blinjoe. 

136. Roode Banka-aarde, Soengei 

Pandji. — Blinjoe. 

137—140. Kiei, 1e, 2e en Sa soort 

bruikbaar voor steen en pannenbakkerij, 

4e soort niet bruikbaar, ïelokh Bakan. 

— Blinjoe. 


van het eiland 

Billiton. — J. H. Cordes, 

mijningenieur, en het Hoofdbureau 

van het mijnwezen. 

1. Graniet (grofkorrelig met insluiting 

van glimmerrijke fijnkorrelige gedeelten), 

Tandjong Kloempang, district 

Dendang. 

2. Graniet, Tandjong Kloempang, 

district Dendang. 

3. Graniet, N.-Oostelijk uiteinde van 

Goenoeng Parang Boeloe. 

4. Graniet (zeer veldspaathrijk), als 

n°. 3. 

5. Graniet, N.-Oostelijke helling van 

Goenoeng Beloeroe, district Dendang. 

6. Porfier, snijpunt Ajer Sentok met 

den grooten weg, district Dendang. 

7. Graniet, Boekit Beginda, district 

Dendang. 

8. 9. Graniet, voet van den heuvel 

Goenoeng Ilir, tusschen de woning van 

den administrateur en hoofdadministrateur, 

district Tandjong Pandan. 

10, 11. Graniet , nabij het pakhuis 

van den administrateur, district Tandjong 

Pandan. 

Klasse. 

12. Graniet, losblok aan het kleine 

havenhoofd, district Tandjong Pandan. 

13. Zandsteen, oostelijke helling van 

den berg Koebing (Doedat), district 

Dendang. 

14. Zandsteen, westelijke helling van 

den berg Koebing (Doedat), district 

Dendang. 

15. Zandsteen (met enkele grootere 

ingesloten steenfragmenten), als n°. 14. 

16. Zandsteen, Tandjong Rissing, 

district Dendang. 

17. Kwartsiet, Ajer Sentok, district 

Dendang. 

18. Zandsteen, Tandjong Soega, district 

Dendang. 

19. Zandsteen (met overgang in kleisteen), 

als n°. 18. 

20. 21. Bitumineuse zandsteen (van 

jonge vorming), district Tandjong 

Pandan. 

22. Ijzerhoudende kleisteen (tusschen 

zandsteen en porfier conglomeraat), 

snijpunt ajer Sentok met den grooten 

weg, district Dendang 

23. Ijzerhoudend conglomeraat (van 

jonge vorming), groote weg bij kampong 

Parang Boeloe, district Dendang. 

24. Tinsteen, mijn Fokfasin (Brang) 

Ajer Boedak, district Tandjong Pandan. 

25. Vfolframiet, mijn n". 13 Sinhin, 

district Boeding. 

26. Loodglans, Kollong in Ajer Baja, 

district Boeding. 

27. Obsidiaan, mijn Tebroen, district 

Dendang. 


van Sumatra's 

Westkust. — Hoofdbureau 


A. Algemeene Verzameling. 

Granietgroep. 

1. Granitiet, bij Siloeka, punt 39 

meting, weg naar Siloeka. 

2. Kwartsdioriet, Tamparoengo Aner, 

als n°. 1. 

3. Hoornblende graniet , uit de Soengei 

Limau, zijtak der Katiolo bij 

Soelit Ajer. 

4. Syeniet, Boekit Siani, Siboemboen. 

5. Hoornblende graniet , met eenig 

I glimmer, Tiemboeloen, Siboemboen.

6. Hoorn blende graniet, B. Soenda 

Langit, Siboemboen. 

7. Kwartsporfier, mikrograniet uit 

de Malakoetan. 

8. Syeniet graniet , bal uit Breecie, 

Boekit Boengsoe bij fort van der 

Capellen. 

9. Syeniet graniet, Langki. 

10. Syeniet graniet, Bangkiang Loeloes. 

11. Museoviet graniet, weg Ajer 

Loewob-Koboen. 

12. Kwartsdioriet, Soengei Lassi. 

13. Granitiet, tusschen Soengei Lassi 

en Taroeng-Taroeng. 

14. Syeniet graniet, bij Telaga Goenoeng. 

15. Kwartsporfier, mikrograniet, rivier 

Saliboetan. 

Granietgangen. 

16. Gang van syeniet graniet, met 

brokstukken in hoornblende graniet, 

rivier Silaki, Siboemboen-gebergte. 

17. Kwartsdioriet, gang in granitiet, 

bij Siloenkang. 

Oude sehiefers. 

18. Kleischiefer, bij Silago. 

19. id. aan de Kwantan, 

beneden Siloeka, grens der onafhankelijke 

distrieten. 

20. Kwartsiet, rivier Soempoer, zijrivier 

der Ombilien. 

21. Grauwakkensehiefer, in de rivier 

Oengan, weg Oengan naar de onafhankelijke 

districten. 

22. Kwartsiet, bij Kipal. 

23. Kiezelschiefer, rivier Limau 

Manis, Barisan. 

24. Talkschicfer, rivier Panengahan. 

25. Chlorietschiefer, riv. id. 

26. Grafietschiefer, rivier Samaoeng, 

Panengahan. 

Gangen in sehiefers. 

27. Hoornblende schiefer, Kampoeng 

Tengah, kloof der Anei. 

28. Kwarts, gang in graniet, rivier 

Koebang bij Tandjong Batyt. 

Contaetschiefers. 

29. Mergelschiefer, Soengei Benkaroeng 


30. Kiezelschiefer, Boekit Gadang 

bij Batoe Mendjoeloer, Siboemboen. 


31. Kiezelschiefer, Boekit Klasso 

Djawi, Siboemboen-gebergte. 

32. Grauwakke, Boekit Pandjang 

bij Batoe Tabal. 

Kolenkalk. 

33. Kalksteen, berg Ngalau Besoerat 


34. Kalksteen, bij Timboeloen, Siboemboen, 

35. Kalksteen met granaten, als 

n°. 34. 

36. Kalk met ronde fusulinen, Boekit 

bessi. 

37. Kalksteen [Culm], weg Matoewa, 

Palembajan. 

38. Metamorphe kalksteen, bij Batoe 

Mendjoeloer, Siboemboen, granaatrots. 

39. Opaal, kiezelzuur hydraat, gang 

in granaatrots, galerij n°. VII. Timboeloen, 

Siboemboen-gebergte. 

Diabaasgroep. 

40. Diabaas, Gerabag. 

41. Diabaas, bij Batoe Tagoelingan 


42. Diabaas, Danau-gebergte, voetpad 

van paal 21 naar Lawang. 

43. Contact diabaas, bij graniet, 

Siloenkang. 

Etage 1 Eoceen. 

44. Zandsteen, tusschen Loeboeq 

Tarah en kampong Dalam. 

45. Breecie van Kwarts, rivier Koemanis 

[kolenveld]. 

46. Breecie van Kalk, bij Soengei 

Doerian [kolenveld]. 

47. Mergelschiefer, bij Tandjong 

Balit, XX Kotta's. 

48. Arcose, berg Bekahoer [kolenveld]. 


49. Schiefer breecie, berg Poentjaq 

Jamiang [Sago]. 

50. Zandsteen, bij Moeara si Krambil 

bij Kaboen. 

51. Zandsteen en kleisteen, boven 

de koollagen te Soengei Doerian. 

62. Koolschiefer, hangende 2de koollaag 

te Soengei-Doerian. 


53. Fijne zandsteen, Soengei Pandan 

bij Parambahan. 

54. Klei zandsteen, bij Padang Siboesoeq.

92 GROEP I. 4' Klasse. 


55. Kalksteen met versteeningen, bij 

Anoer. 

Oud mioceene gesteenten. 

56. Augiet andesiet, Aponberg bij 

Padang. 

57. Augiet andesiet, berg Berangau 

bij Padang. 

58. Augiet andesiet, berg Pangiloen 

bij Padang. 

Vulkanische gesteenten. 

59. Tuf [lapilli] lagen, Atar-vulkaan. 

60. Bazalt [vastaanstaand], vulkaan 

Koeloet manis. 

61. Zwavel, Talang-vulkaan, top 

Talang. 

62. Obsidiaan, Boengsoe-vulkaan, 

rivier Bras bij Djambaq. 

63. Augiet andesiet, Lantei-vulkaan, 

Soengei-Lantei, bij diluviale kolen. 

64. Hoornblende andesiet, Sago-vulkaan, 

binnenkant Sago, bovenloop Sello. 

65. Bazalt, Sago-vulkaan, binnenkant 

Sago, oorsprong Sello. 

66. Kwarts, gang in hoornblende 

andesiet, Sago-vulkaan, binnenkant 

Sago, bovenloop Sello. 

87. Augiet andesiet, Sago-vulkaan, 

Goenoeng Karat [oost op Sago]. 

68. Augiet andesiet, lava [verweerd], 

Merapi-vulkaan bij Batoe Beragoeng. 

69. Bazalt, Merapi-vulkaan, brug 

Ombilien bij Padjalangan. 

70. Augiet andesiet, Merapi-vulkaan, 

steenveld bij Bassok. 

71. Puimsteen uit tuf, Merapi-vulkaan 

bij Port de Koek. 

72. Augiet andesiet, slak, Merapivulkaan, 

uitwerpsel December 1876. 

73. Poreuse augiet andesiet, waarschijnlijk 

oudere lava van de fumarool 

kraters, Merapi-vulkaan, werkzame 

krater. 

74. Augiet andesiet lava, Merapivulkaan, 

buitenkant kleine krater. 

75. Augiet andesiet, Merapi-vulkaan, 

hoogste punt oude krater. 

76. Augiet andesiet lava, Merapivulkaan 

, noordkant zandzee bij h. 

krater G. 

77. Zout-afzettingen van fumarolen, 

Merapi-vulkaan, oude krater binnenkant. 

78. Puimsteen uit diluvium, Singalang-vulkaan, 

bij Kajoe Tanam. 

79. Augiet andesiet, gang in granitiet, 

Singalang-vulkaan, bij kampong 

Tengah. 

80. Augiet andesiet, Manindjoe-vulkaan, 

bovenloop Kaloeloetan. 

81. Augiet andesiet, Manindjoe-vulkaan, 

rivier Silasoeng, bij Loeboeq 

Saoeh. 

82. Bazalt of olivienrijke augiet 

andesiet, Maniudjoe-vulkaan, paal 11 

bij Goemarang. 

Diluvium en Becent. 

83. Kalktuf [diluviaal], bij Silago 

[niet op de kaart]. 

84. Tuf [diluviaal], Karbouwengat 

bij Fort de Koek. 

85. Zandsteen [diluviaal], bij Telaweh. 

86. Tuf [diluviaal], binnenkant meer 

Manindjoe bij paal 20. 

Ertsen en kolen. 

87. Loodglans, Soengei Talang, district 

Alahan Pandjang. 

88. Cinnaber van den berg Sombong, 

bij Sibelaboe, XII Kotta's. 

89. Kristallijne ijzerglans, Batoe 

Mendjoeloer, Siboemboen. 

90. Loodglans, Batoe Mendjoeloer , 

Siboemboen. 

91. Kopererts, bij Timboeloen, Siboemboen. 

92. Malachiet, Batoe Tiga, Siboemboen. 

93. Kristallijne ijzerglans met kopererts, 

rivier Paningahan. 

94. Kristallijne ijzerglans, Goenoeng 

Bessi. 

95. Grafiet uit schiefer, rivier Koemoeloe 

bij Paningahan. 

96. Kolen, rivier katjang Pai bij 

Kaboen. 

97. Kolen, Boekit Hau. 

98. Kolen, le laag, Soengei Doerian, 

Ombilien kolenveld. 

99. Kolen, 2e laag, Soengei Doerian, 

Ombiliè'u kolenveld. 

100. Kool, Banti, Ombilien kolenveld. 

101. Kool, Oeloe Ajer, bij Parambahan. 

102. Kool, Soengei Parambahan, bij 

Parambahan. 

103. Kolen, Soengei Pisang Nanas, 

bij Parambahan. 

104. Bruinkolen, Soengei Landei, 

Barisan [Diluviaal].

B. Bijzondere Verzameling 

van Fort de Koek en Padang 

Sidempoean. 

105. Augiet andesiet, weg Bondjol— 

Loeboeq, Sekaping bij paal 43. 

106. Bazalt , weg Bondjol—Melampa, 

rivier Genigi bij Simpeng, Oplur-gebied. 

107. Augiet andesiet, weg Melampa— 

ïaloe, paal bezuiden Timbolaboe, 

Ophir-gebied. 

108. Vuursteen, zoetwater, gang in 

tuffen, Taloe terrein, dicht bij Tjoebadaq. 

109. Obsidiaan in tuffen, bij Tjoebadaq. 

110. Schiefer, weg Tjoebadaq-Panti, 

waterscheiding Pasamau soempoer. 

111. Trasachtige tuf, weg Pantihoeboeq 

Sekepeng, bij paal 81 

112. Obsidiaan met sphaerolieten, 

bij paal 45, dicht bij N° 518. 

113. Syeniet graniet, Oedjoeng Laboean. 

114. Kiezelschiefer, Poelo Panggolarau, 

baai van Ajer-Bangis. 

115. Hoorn blende schiefer, Poelo 

Pandjang, baai van Ajer-Bangis. 

116. Syeniet graniet, voetpad Loeboeq 

Sekaping, Melampa op de waterscheiding. 

117. Augiet andesiet, waterscheiding 

Batahan en Batang-Gadia. 

118. Felsiet, gang in syeniet, 400 

meter vóór paal 133. 

119. Tuf, een paal vóór het koffiepakhuis 

Talang, bij Talang. 

120. Chloriet of hoornblende sehiefers 

met granietBnoertjes, rivier Poengkoet, 

5 paal boven Talang. 

121. Kwartsporfier, gang iu syeniet 

bij paal 149'/j. 

122. Diabaas, weg Penjaboengan— 

Natal, bij paal 133. 

123. Kalksteen, weg Si-Epping—Padang-Lawas, 

berg Saproean. 

124. Augiet andesiet, Oeloe Angkola, 

brug Sangar Oedang. 

125. Bazalt, rivier tusschen Danau 

en Aek Sadang. 

126. Zandsteen, rivier Asap, 13 paal 

boven Si-OelaDg, Aling Oedik. 

127. Hoornblende graniet [verweerd], 

voet Kalaboe, W. N. W. van Kau. 

128. Eoceene kalkBteen, weg Poear 

Datar—Soeliki, rivier Sinamar, paal 

45—46. 

fiROKP I. A" Klasse. 93 

9. Geologische verzamelingen 

van Zuid- 

Sumatra en van Soeliki 

en Pangkalan. — Hoofdbureau 


Zuid-Sumatra. 

1. Mergel, monding der Kemoening, 

Boekit Soenoer, kolenveld. 

2. Augiet andesiet, Boekit Riting. 

3. Augiet andesiet, uitwerpsel krater 

Vogelsang. 

4. Kalk, berg Karang Nata bij Napal 

Litjin. 

5. Zandsteen, berg Lilin bij Tandjong 

Agoeng Rawas. 

6. Augiet andesiet uit diluvium, 

Ajer Djaroe. 

7. Kleisteen, Mioceen N. O. invallen, 

Poelo Pisang bij Kroè'. 

8. Koraalkalk, drie paal van Kroe'. 

9. Kleisehiefer, Ajer Oboei, Makakau. 

10. Augiet andesiet, Ajer Soeban, 

tusschen Poelo Bringin en Moeara 

Sindang. 

11. Verweerde hoornblende graniet, 

bij Tjoekenau. 

12. Bazalt, bij meer Kakihan. 

13. Augiet andesiet, berg Dempo, 

brug Mana-rivier. 

14. Granitiet, voorbij Tandjong 

Sakti. 

15. Bazalt, eiland Mengoemang bij 

Sibessi. 

16. Augiet andesiet, Boekit Sawah. 

17. Bazalt, 2e warme bron bij Beniawang. 

18. Augiet andesiet, eiland Lagoendi. 

19. Kool Etage 1 Eoceen, rivier 

Sipoeti. 

20. Roode zandsteen, bij kolen N° 19, 

rivier Sipoeti. 

21. Kalkmergel, rivier Kommering, 

tegenover Moeara-doea. 

22. Augiet andesiet, peksteen, reis 

Belalau. 

23. Kiezelsteentjes, van eene warme 

bron in Soeo. 

24. Augiet andesiet, Ajer Keni. 

25. Augiet andesiet obsidiaan, 

Poolsche hoed [Rakato]. 

Soeliki en Pangkalan. 

26. Kwartsiet, bij Padang Roekam, 

kloof van Arau.

94 GROEP I. Klasse. 

27. Kwartsiet breecie, Ajer Maheq, 

tusschen Kotta Baroe en Tandjong 

Baliq. 

28. Kleischiefer, rivier Maheq bij 

Tandjong Baliq. 

29. Kiezelschiefer, rivier Maheq, 

tusschen Batoe Merapi en Tandjong 

Paoeh. 

30. Glimmerschiefer, rivier Maheq, 

beneden Tandjong Paoeh. 

31. Kiezelzandsteeu, Ajer Maheq, 

boven Moeara Mahi. 

32. Diabaas, rivier Maheq, tusschen 

Goenoeng Melintang en Kotta Baroe. 

33. Mangaanerts, waterscheiding tusschen 

Üeloe Ajer en Kotta-alam. 

34. Tinerts, Kotta Bawah [Siak]. 


van de Westerafdeeling 

vanBorneo. — 

J. C. van Schelle, mijningenieur. 

1 Kleizandsteen, bij Nanga Betoeng, 

zijrivier der Bojau, Boven-Kapoeas. 

2. Kwarts- of felsietporfier, bij Nanga 

Sangan, zijrivier der Bojan, Boven- 

Kapoeas. 

3. Conglomeraat, recent, goudmijnen 

bij Sintang, Boven-Kapoeas. 

4. Zandmergel, bij het dorp Sajor 

a/d rivier Seberoeang, Boven-Kapoeas. 

5. Kleileisteen, uit de rivier Entaboeloe, 

zijtak der Embalau Labojan, 

Boven-Kapoeas. 

(5. Zandsteen, berg Sagoe bij Oedjong 

Pandan, Silat rivier, Boven- 

Kapoeas. 

7, 8. Zandsteen, gebergte Penei bij 

de Silat-rivier, Boven-Kapoeas. 

9. Zandsteen, rivier Embau boven 

Nanga Goelong. 

10. Dioriet(?), aan den voet van den 

berg Ampar in een zijriviertje der 

Embau, Boven-Kapoeas. 

11. Dioriet (?), bij het dorp Oeroeng 

Oela, rivier Embau, Boven-Kapoeas. 

12. Dioriet (?), berg Sindara bij Salimbau, 

Boven-Kapoeas. 

13. Hoornbleude andesiet, bij het 

dorp Soentas, rivier Sikajam, zijrivier 

der Kapoeas. 

14. Gabbro, bovenloop der Kaut bij 

Merouw a/d rivier Sikajam, zijrivier 

der Kapoeas. 

15. Kiezellei, als n°. 14. 

16. Hoornblende andesiet, gang in 

n°. 14, als n°. 14. 

17. Conglomeraat, rivier Mawit, zijrivier 

der Merouw, welke in de Sikajam 

stroomt. 

18. Bladerkool, rivier Ming bij 

Merouw a/d Sikajam, zijrivier der Kapoeas. 

19. Melafier, rivier Kiniïn bij Poelau 

Landakh-rivier. 

20. Felsiet porfier, Nanga Merouw 

a/d rivier Sikajam, zijrivier der Kapoeas. 

21. Kleizandsteen, bij het dorp Kapalo 

Pasang a/d rivier Sikajam , zijrivier 

der Kapoeas. 

22—24. Zandsteen, bij Hang Oei 

San bij Montrado. 

25. Kleisteen, weg Hang Oei San— 

Montrado. 

26. Zandsteen, galerij Hang Oei 

San bij Montrado op 30 meter van de 

opening. 

27. Conglomeraat, galerij Hang Oei 

San bij Montrado achter de kwartsaderen. 

28. Zandsteen met kwartssnoertjes, 

liggende der ertslaag te Hang Oei San 

bij Montrado. 

29. Kleisteen, als n°. 28. 

30. Zandsteen, galerij Hang Oei San 

bij Montrado. 

31. Ijzerhoudend kiezel gesteente, 

mijn Sepat Kong Thai, tusschen Hang 

Oei San en Montrado. 

32. Ijzerhoudende klei, recent, mijn 

Sepat Kong Thai, tusschen Hang Oei 

San en Montrado. 

33. Graniet, heuvel Pandjawa, weg 

Montrado—l'.enkajaug, paal 2. 

34. Graniet, Petengahan, weg Montrado— 

Siugkawang, paal 12. 

35—37. Felsiet porfier, berg Koelor 

bij Koelor. 

38. Andesiet, gang in graniet, Tandjong 

Badjou ten zuiden van Siugkawang. 

39. Graniet, als n°. 38. 

40. Graniet, Ajer Merah aan het 

zeestrand ten zuiden van Siugkawang. 

41. Gabbro, grof, Batoe Belad tusschen 

Siugkawang en Mampawa. 

42. Gabbro, fijn, als n ü 

. 41. 

43. Gabbro gemengd, als u°. 41. 

44. Keizellei, als n°. 41. 

45. Gabbro, berg Sanggouw, tusschen 

Siugkawang en Lohobang. 

46. Metamorfisch gesteente, bij 

Sedouw ten zuiden van Singkawang.

47. Syeniet graniet, bij Pandjawa, 2 

paal van Montrado. 

48, 49. Graniet, bij Tjapkalla bij 

Montrado. 

50. Kwartsiet, als n°. 48, 49. 

51. Ijzererts, Padjiloe bij Montrado. 

52. Kwartsgang in graniet, paal 3 

weg Montrado—Bengkajang. 

53. Kiezellei, Sja-Kong bij paal 10 

bij Lohobang. 

54. Syeniet, Telok Soea bij Batoe 

Belad. 

55. Andesiet, tussoheu Telok Soea 

en Batoe Belad. 

56. Graniet, Sjakok bij Siugkawang. 

67. Pelsietporfier, als n". 56. 

58. Porfier, als n". 66. 

69. Porfier, Djintaug bij Sedouw. 

60. Gabbro, Simpadang bij Boedokb. 

61. Loodglans en zinkbleude, Kandawaugan 

(zuidelijke afdeeling der Kesidentie). 

62. Looderts, Tandjan bij Montrado. 

63. Looderts, Ko Pi Theo bij Montrado. 

64. Koper- en goudboudende ader, 

Sjoei Tsiet bij Benkajang. 

65. Lood- en goudhoudende ader, 

Malajoe bij Benkajang. 

66. Witlooderts, Malajoe bij Benka 

jang- 

67. IJzerglans, berg Pandoeug bij 

Benkajang. 

68. IJzerglimmer, Bendoe bij Montrado. 

69. Toermalijn, Bani bij Beukajang. 

70. Steenkool, Salimbouw , Kapoeas 

rivier. 


van de Z u ide ren 

Ooster-afdeeling van 

Borneo. — J. A. Hooze en 

W. Gr. Ribbius, mijningenieurs. 

A. Kristallijne leigesteenten. 

1. Glimmerlei, Riam Kanan, Riam 

Batoe di Soeriq, beneden Tiwingan. 

2. Glimmerlei, Biam Kanan, Biam 

Binawei. 

3. Hoornblendelei, Biam Kanan, beueden 

Batoe di Soeriq. 

4. Witte Kwartsiet, Biam Kanan, 

boven Biam Binawei. 

6. Kwartsiet, Goenoeng Tamban, 

district Biam Kiwa. 


B. Oudere eruptief-yesteenten. 

6. Gabbro, Soengei Ammoniapon 

Besar, voet van Goenoeng Pempooron, 

Bobaris-gebergte. 

7. Gabbro, Soengei Malinau, district 

Biam Kanan. 

8. Gabbro, Goenoeng Tiwaan, Bobaris-gebergte. 

9. Gabbro met serpentijn, Goenoeng 

Tiwaan, Bobaris-gebergte. 

10. Gabbro-aderen in serpentijn (?), 

Soengei Ammoniapon Besar (bovenloop;, 

Goenoeng Pempoeron, Bobarisgebergte. 

11. Diallaag in Gabbro, bovenloop 

Soengei Ammoniapon Besar. 

12. Serpentijn, Soengei Ammoniapon 

Besar, voet van Goenoeug Pempoerou , 

Bobaris-gebergte. 

13. Serpentijn, ingang Biam Kanan 

in Bobaris-gebergte. 

14 Serpentijn, Goenoeng-Batara 

Boeloe, Bobaris-gebergte. 

15. Edele serpentijn, Soengei Ammoniapon 

Besar, voet van Goenoeng 

Pempoeron, Bobaris-gebergte. 

16. Kwarts Dioriet, noordelijke voet 

van den Goenoeng Loemoet, district 

Biam Kiwa. 

C. Eoceene of oud-tertiaire vorming. 

17. Zandsteen, Eoceen (Verb.), Biam 

Kiwa bij Lok Toenggol. 

18. Zandsteen, Eoceen (Verb.), mijn 

Oranje Nassau, Pengaron, hangende 

laag C. 

19. Kleiachtige zandsteen, Eoceen 

(Verb.), als n». 18. 

20. Zandige kleilei. Eoceen (Verb.), 

Biam Kiwa bij Lok Toenggoel. 

21. Kleilei, Eoceen (Verb.), mijn 

Oranje Nassau, Pengaron, hangende 

laag O 

22. Pekkool, Eoceen (Verb.), Assahan, 

district Riam Kiwa, onderkool 

bij galerij n°. 2. rechts. 

23. Pekkool, laagB, Eoceen (Verb.), 

mijn Oranje Nassau, Pengaron. 

24. Pekkool, laag G, Eoceen (Verb.), 

als n°. 23. 

25. Pekkool, laag D, Eoceen (Verb.), 

als n°. 23. 

26. Pekkool, laag E , Eoceen (Verb.), 

als n". 23. 

27. Mergel, Eoceen B (Verb.), Biam 

Kiwa tusschen Mangkaoek en Pengaron.

96 GROEP L 4e Klasse. 

28. Kalkmergel ballen, Eoceen B 

(Verb.), als n°. 27. 

29. Zandige lei met glimmer, 

Boeeen B (Verb.), als n°. 27. 

30. Platte mergellenzen, Eoceen B 

(Verb.), als n°. 27. 

31. Dunne kalkmergellaag, Eoceen B 

(Verb.), als n°. 27. 

32. Kalkspaatader, Eoceen B (Verb.), 

Biam Kiwa tusschen Lok Toenggoel 

en Pengaron. 

33. Nummulietenkalk (dicht), Eoceen 

(Verb.), Soengei Batoe Kapoer bij 

Boekit Karang (Batoe Idjoe), Pengaron. 


(Verb.), Soengei Batoe Kapoer, achter 

kontroleurswoning Pengaron. 


(Verb.), Biam Kiwa tusschen Mangkaoek 

en Pengaron. 

36. Nummulietenkalk met Kalkspaat, 

Eoceen (Verb.), als n°. 35. 

37. Nummulietenkalk (leiachtig), 

Eoceen (Verb.), als n°. 35. 

38. Vuursteen uit kalk, Eoceen 

(Verb), Batoe Kapoer achter kontroleurswoning 

Pengaron. 

39. Versteeningen, Eoceen (Verb.), 

Biam Kiwa tusschen Mangkaoek en 

Pengaron. 

40. Versteeningen , Eoceen (Verb.), 

Batoe Kapoer achter kontroleurswoning 

Pengaron. 

41. Versteeningen, Eoceen (Verb.), 

Biam Kiwa, even beneden Pengaron. 

D. Jongere eruptief-gesteenten met 

iijbehoorende eruptieve tuffen 

en tuf conglomeraten. 

42. Hoornblende andesiet, Biam 

Kiwa, Biam Balei bij Lok Besar. 

43. Hoornblende andesiet, achter de 

oude mijn van Pengaron. 

44. Hoornblende andesiet, bij Boenglei, 

district Biam Kanan. 

45. Augiet andesiet, Boekit Karang 

(Batoe Idjoe) bij Pengaron. 

46. Augiet andesiet, Biam Kiwa bij 

Battong Bedara. 

47. Augiet andesiet, Soengei Ammoniapon 

Ketjil, boven kampong Ammoniapon 

onder Goenoeng Rangkat. 

48. Augiet andesiet, Biam Kanan, 

even boven Tiwingan. 

49. Eruptieve tuf, Soengei Malinau, 

distr. Biam Kanan. 

50. Tufconglomeraat (grof), Soengei 

Ammoniapon Ketjil, Goenoeng Bangkat. 

51. Tufconglomeraat (grof), Soengei 

Ammoniapon Besar, voet van Goenoeng 

Pempoeron, Bobaris-gebergte. 

52. Tufconglomeraat (grof), Biam 

Kanan bij Tiwingan. 

53. Tufconglomeraat (fijn) rolstuk, 

kleine Soengei, noord van Goenoeng 

Pempoeron, Bobaris-geborgte. 

Aanhangsel tot de andesieten. 

54. Mangaanerts (Polianiet), Goenoeng 

Bessi bij Pengaron. 

E. Jonge Tertiaire afzettingen. 

(Mioceen ?) 

55. Zandsteen (Mioceen?), Biam Kiwa 

bij Blimbing. 

56. Zandsteen (Mioceen ?), Goenoeng 

Pahiahan, distr. Biam Kanan. 

57. IJzerzandsteen, grof (Mioceen ?), 

achter de oude mijn bij Pengaron. 

58. Conglomeraat (Mioceen ?) Soengei 

Minaha, distr. Biam Kanan. 

F. Diluvium. 

69. Diamantgrond, Pengaron 

G. Allurium. 

60. Druipsteeu, grot Batoe Hapoe , 

distr. Riam Kiwa. 

NB. De nornmers G—11 behooren tot de collectieve inzending 

van het Mijnwezen in Nederlandsch Indië en blijven op 

de Tentoonstelling zelve daarmede tot één geheel verbonden. 

De systematische inrichting van den Catalogus echter 

maakte het onvermijdelijk de geologische verzamelingen 

in deze klasse op te nemen, ook in verband met de 

daaraan voorafgaande algemeene schets van het geologisch 

onderzoek in Nederl. Indië.

12. Monsters van steenkolen 

uit Atjeli. 

a. Van Mego, bovenstreken van Malaboeh. 

4. Van Sinagan, 

13. Eenige delfstoffen 

uit de residentie Bantam. 

a. Walirang (zwavel) van het Karang-gebergte. 

4. Sempoer ajer, stuk hout, met vijf 

versteeningen. 

c. Sempoer ajer , opgeviseht uit de 

Tji Doerian bij Tji Kandi. 

d. Steenkolen. 

«. Van Bodjong Mauik. 

ft. Van Bajah. 

14. Monsters koffiegrond 

uit de residentie Pasoeroean. 

a. Beste kofliegrond van den berg 

Kawi. 

4. Koffiegrond uit de desa Pantja 

Koesoema, Malang. 

15. Zwavel uit de residentie 

Pasoeroean. 

a. Kembang walirang (rotsvormige 

zwavel van den berg Walirang). Vier 

stuks. 

4. Brangkallan walirang (zwavel zooals 

zij ter markt komt). 

16. Eenige delfstoffen 

uit de residentie Timor. 

a. Een stuk Maringlas van Atapoepoe, 

Timor. 

4. Boode aarde van het eiland Eotti. 

c. Twee stvikken oólitische kalksteen 

van Eotti. 

d. Een stuk tin van Roka op de 

zuidkust van Flores. 

e. Gips (?), een fleseh (mineraal) water 

, zand, kalk en zwavel (?), van de 

zuidoostelijke helling of strandzijde van 

den vulkaan Lowotolo op Lomblem, 



steensoorten uit de residentie 

Ternate. 

a. 11 steensoorten afkomstig van 

het eiland Obi Tapa. 

4. 2 steensoorten afkomstig van het 

eiland Obi Tapa. 

c. 3 steensoorten afkomstig van het 

eiland Obi Tapa. 

d. 1 steensoort afkomstig van het 

eiland Batjan (Awongo). 

e. 10 steensoorten van het eiland 

Batjan (Awongo, rivier Soengira). 

f. 14 steensoorten van het eiland 

Obi Major. 

ff. 1 steensoort van het eiland Obi 

Major (rivier Lotji). 

h. 18 steensoorten van het eiland 

Obi Major (rivier Marasa). 

i. 14 steensoorten van het eiland 

Obi Major (rivier Angaai). 

;'. 26 steensoorten van het eiland 

Obi Major (rivier Taboedji). 

k. 1 steensoort van het eiland Obi 

Bilatoe. 

I. 1 steensoort van het eiland Obi 

Bilatoo (rivier Tana). 

m. 37 steensoorten van het eiland 

Obi Bilatoe (rivier Lolaro). 

n. 4 steensoorten van het eiland 

Obi Bilatoe (rivier Belang-belang). 

o. 25 steensoorten van het eiland 

Obi Bilatoe (rivier Soelamati). 

p. 3 steensoorten van het eiland 

Obi Bisa (rivier Dowongigila). 

g. 12 steensoorten van het eiland 

Obi Bisa (rivier Dowongigila). 

r. 5 steensoorten van het eiland Obi 

Bisa (rivier Dowongigila Kokotoe). 

s. 3 steensoorten van het eiland Obi. 

t. 5 steensoorten van het eiland Obi 

(rivier Lelei). 

a. 1 steensoort van het eiland Poelo 

Toesa. 

i). 2 steensoorten van het eiland 

Soeratai. 

tv. Spiesglans van het eiland Bangaai. 

18. Verzameling steensoorten 

uit de residentie 

Ternate. — Batj an-maatschappij. 

a. 18 gesteenten van Marasa. 

b. 3 gesteenten van Tapa Pantei 

Laboean. 

7

98 GROEP !, ie Klasse. 

c. 6 gesteenten van Ajer Toeboedji. 

d. 5 gesteenten van Dowongi Kokoetoe. 

e. 4 gesteenten van Belang-Belang. 

f. 4 gesteenten van Dowongi Gila. 

ff. 27 gesteenten van Bilatoe Bantei 

Loloro. 

h. 25 gesteenten van Ajer Soelamati. 

19. Monsters van kalksteen, 

afkomstig uit het 

Zuidergebergte, distr. Wadjak, 

afd. Ngrowo, resid. Kediri, 

geschikt voor suikerfabricatie, 

huishouw en betelkauwen. — 

"Wachman, industrieel te 

Kediri. 

1. Eerste soort. 

2. Minder witte soort. 

3. Gebrand. 

'20. Een stuk kwarts 

met glimmer uit de Timehri 

rots in de Marow 

ij n e, en een kist met kwartszand 

van een heuvel in de 

boven-Coppenanie, Suriname. — 

C. J. Hering, in Suriname. 

21. Roode kleiaarde van 

de Marowijne. — C. J. 

Hering, in Suriname. 

22. Verschillende steensoorten, 

afkomstig uit goudplacer's 

van den linkeroever der 

Saramacca-rivier, over de monding 

van de Mindrineti. — 

Bolivar Ellis, in Suriname. 

23. Een stuk steen, gevonden 

in een goudplacer, aan 

den linkeroever der Saramaccarivier, 

over de monding van 

de Mindrineti. — Bolivar Ellis, 

in Suriname. 

24. Vijf brokken goudhoudende 

kwartsteenen. 

— C. Samuels, als directeur 

der Mineraal-Maatschappij in 

Suriname. 

25. Een stukje goudhoudend 

kwarts. — G. A. 

van Charante, in Suriname. 

26. Kwartsen, ijzererts, 

looderts, glimmer, 

Marowijne steentjes, enz. 

— A. van Glanenweigel, in 

Suriname. 

27. Phosphaat van de 

plantage Fuik (nog niet 

geëxploiteerd), Curacao. — W. 

P. Maal, op Curacao. 

28. Een vat phosphaat 

van Aruba en gemalen 

phosphaat van Aruba. 

29. Ertsen en mineralen 

van Aruba. — A. J. 

van Koolwijk, op Curacao. 

30. Zwavelertsen en 

mineralen van Saba. — 

M. L. S. van Eps (?), op Curacao.

5e Klasse. 

DE PLANTENWERELD: LEVENDE EN GEDROOSDE PLANTEN, 

AFBEELDINGEN VAN PLANTEN EN BESCHRIJVINGEN DER 

FLORA. 

anneer men het plantenkleed der aarde in zijne wisselingen 

van de polen naar den evenaar in gedachte 

gadeslaat, dan neemt men in het algemeen een naar 

die warmere gewesten steeds toenemenden rijkdom 

en krachtige ontwikkeling waar. Het aantal vormen 

vermeerdert, zoodat tusschen de tropen bijna alle plantenfamiliën 

der aarde vertegenwoordigd zijn, en daaronder een vijftigtal die 

daar uitsluitend of bij voorkeur voorkomen. Ook de grootte 

neemt in het algemeen toe. Terwijl in het hooge noorden de 

boomgroei het eerst ophoudt, om door nederige heesters en 

struiken te worden vervangen en eindelijk alleen kruidachtige 

planten over te laten, treden naar de tropen voortdurend meer 

boomvorinen op. De bosschen die voornamelijk uit ééne soort 

bestaan, gelijk onze beuken- en dennenwouden, worden door de 

zoodanige vervangen, die velerlei soorten dooreengemengd bezitten. 

Nieuwe plantenfamiliën treden daaronder op, ook vormen 

die in de gematigde en koude luchtstreken slechts kruidachtig 

voorkomen; ik herinner aan de saamgesteldbloemigen, die hier 

alleen als kruiden bekend zijn, onder de grassen aan het hengelriet 

van de kustflora der Middellandsche zee en de boomachtige 

bamboe der tropische gewesten, aan den Djatiboom, 

tot dezelfde familie behoorende als onze kruidachtige Verbena, 

aan de boomvarens enz. Sommige woudreuzen, de dubbele 

hoogte bereikende van hunne omgeving, vormen met hunne 

kruinen als een tweede verdieping van het bosch, klim- en 

slingerplanten van verschillenden aard mengen zich tusschen de 

stammen van de op zich zelf staande boomen, echte en schijn-

dOO GROEP I. 5e Klasse. 

bare woekerplanten zetelen zicb op de takken, allen strevende 

naar ruimte en licht in het altijd groene dichte woud. 

Het is in deze bosschen, dat zich de rijkdom der wilde 

tropische natuur in zijne volle grootheid openbaart; zij worden 

afgewisseld met meer opene landstreken, die met gras en kruiden, 

en daarbij, in den Indischen archipel, met meer vrijstaande 

heesters en boomen zijn aangevuld. Hier kan, bij minder grootsche 

ontwikkeling, meer bloemen verscheidenheid te voorschijn 

treden, tenzij, als in de Alang-velden van Java, Sumatra enz., 

een enkel hoog gras zich bijna uitsluitend van de plaats meester 

maakt, en anderen plantengroei verdringt. 

Het is duidelijk, dat de rijke ontwikkeling van den plantengroei 

in de meest begunstigde tropische gewesten in de eerste 

plaats samenhangt met den gelijkmatigen, hoogen warmtegraad, 

die aan die streken een eeuwigen zomer schenkt. Op de hooge 

bergen verkrijgt men ook in de keerkringslanden, van den 

voet naar den top opstijgende, bij afnemende temperatuur, 

een verandering van de vegetatie, welke aan de veranderingen 

op de aardoppervlakte van de tropen naar de polen herinnert. 

Ofschoon in onze bezittingen geen bergen zijn die de sneeuwlinie 

bereiken, ontbreekt het toch niet aan bergtoppen, waar, 

nadat eiken, naaldboomen en daartoe naderende vormen opgetreden 

zijn, de tropische boomgroei eindelijk geheel ophoudt en, 

terwijl nachtvorsten niet zeldzaam zijn, viooltjes, ranonkels en 

dergelijke planten de flora van onze gematigde streken in de 

gedachte roepen. 

Vandaar dat men in het landschap der tropische gewesten 

verschillende hoogte-streken onderscheidt; deze kunnen naar 

omstandigheden wat enger of ruimer worden genomen. In 't 

algemeen onderscheidt men het zeestrand, de daaropvolgende 

vlakte met het begin der berghellingen, de boschstreek op de 

bergen, die men weder in een lagere, gemiddelde en hoogere 

verdeelen kan, en de bergtoppen boven de boomgrens, zoowel 

naar de temperatuur als naar de in elke streek optredende 

karakteristieke plantenvormen. 

Intusschen is het niet alleen de warmte, die het karakter 

van den plantengroei bepaalt, maar daarbij ook in hooge mate 

de graad van vochtigheid en hare gestadigheid of min of meer 

regelmatige afwisseling. Eene gestadige vochtigheid met gestadige 

warmte is de voorwaarde van het bestaan van de welige 

tropische wouden, terwijl zij zeiven wederkeerig er toe bijdragen 

om die vochtigheid te behouden. Die voorwaarde wordt 

verkregen, wanneer gestadig warme zeewinden, met waterdamp 

bezwangerd, tegen de berghellingen aandrijven; door deze ge-


noodzaakt om zich opwaarts te begeven, mengen zij zich met 

de koudere lucht in de hoogere lagen en geven daardoor 

wolken en regen. Terwijl de beschaduwde humusrijke bodem 

tegen sterke uitdamping door de zonnestralen beschermd is, 

vloeit het overtollige water naar beneden als beken en rivieren, 

die de lagere landstreken drenken. 

De Indische archipel, maar inzonderheid westelijk Java, is 

in dit opzicht hoogst gunstig gelegen, daar de heerschende 

winden, die elkander halfjaarlijks afwisselen, de Noordwest- en 

en Zuidoostmoeson, beide over eene groote zeeruimte hebben 

gewaaid als zij het land bereiken, en bovendien de geheele 

breedte van het gebergte aan weerskanten treffen. Meer naar 

het Oosten doet zich reeds op dit eiland de invloed van het 

vasteland van Australië gevoelen; de zuidoostenwind, daarover 

waaiende, wordt een duidelijk droge wind, de open grasvlakten 

worden talrijker, de zonnewarmte, met minder vochtigheid gepaard, 

doet in enkele gevallen het loof verdorren en brengt een 

tijdelijken stilstand in den plantengroei teweeg, even als bij ons 

de koude in den winter. Op het nog oostelijker gelegen Timor 

is de invloed nog sterker. Daar vertoont zich, overeenkomstig 

met het klimaat, door het optreden van Eucalyptussen, een 

Australisch karakter in de flora. 

Naast dezen neerslag uit zeewinden tegen het gebergte, is 

een regelmatige bron van vochtigheid, in de door ons bedoelde 

streken, gelegen in de regens, die ontstaan waar de van de 

polen afstroomende passaatwinden elkander ontmoeten en, volgens 

de bekende theorie, de opstijgende luchtstroom door den 

hoogsten stand der zon wordt teweeggebracht. Had de zon dezen 

hoogsten stand altijd in den evenaar, en waren er geen andere 

invloeden op de bewegingen in den dampkring werkzaam, dan 

zou de aequator tevens de plaats zijn van een voortdurenden 

regengordel, daar waar hij zich over de zee of vochtig land 

uitstrekt. De met waterdamp bezwangerde opstijgende stroom 

zou daar altijd voortgaan met, in de hooge, koude streken van 

den dampkring aangekomen, daar een goed deel van zijn water 

te laten vallen, om dan verder, als anti-passaat, naar de polen 

af te drijven. Nu echter de hoogste stand der zon zich regelmatig 

in het jaar tusschen de keerkringen verplaatst, wisselt 

ook deze besproeiing over de tusschen de keerkringen gelegen 

landen regelmatig af, en verkrijgt elk op zijne beurt, na eene 

droge periode, zijn aandeel in den regen. 

Deze verplaatsing van den warmte-eveDaar is ook de oorzaak 

van de regelmatige wisseling der heerschende winden in de 

tusschen de keerkringen gelegen landen. Bijkomende omstandig-


Klasse. 

heden, in de eerste plaats de verdeeling van land en water, 

oefenen hierop echter een grooten invloed uit. In het algemeen 

wordt de lucht sterker verwarmd boven het land dan boven 

de zee, waar verdamping plaats heeft, zoodat elk land een 

opstijgenden stroom veroorzaakt die de luchtlagen uit den omtrek 

tot zich trekt. De Indische Archipel, tusschen de vaste landen 

van Azië en Australië gelegen, ondervindt dezen invloed van 

twee zijden. Staat de zon noordelijk van den evenaar, dan versterkt 

de aantrekking van Azië den Zuidoost-passaat; bij zuidelijken 

stand doet de verwarming van Australië den Noordwestmoeson, 

als plaatselijke wijziging van den noordoost-passaat, optreden. 

Zoo blijft aan de noordoost-kust van Zuid-Amerika, 

waar onze kolonie Suriname zich bevindt, de verwarming van 

het vasteland haren invloed handhaven, ook dan, wanneer de 

zon haar hoogste punt noordelijk heeft, boven de zee, zoodat 

aldaar, met zeldzame uitzonderingen, de zeewind blijft heerschen, 

die, bij voortduring nederslag leverende op de gebergten, aldaar 

een dichten groei van bosschen en standvastige vochtigheid veroorzaakt. 

Wat men in Suriname savannen noemt, zijn dan ook 

geene grasvlakten onder den invloed van een afwisselend drogen 

en vochtigen wind, maar onvruchtbare streken door de geaardheid 

van den dorren zandbodem. Slechts hier en daar, waar 

zich wat humus heeft kunnen verzamelen, groeit er gras en 

de Awarra-palm (Astrocaryum Awarra). Wat de regentijden 

betreft, zoo versmelten deze op Java met den westmoeson. In 

Suriname onderscheidt men een kleinen regentijd, die doorgaans 

van het laatst van November tot het begin van Februari duurt, 

en een grooten, die omstreeks het midden van April aanvangt 

en met het laatst van Juli eindigt. Op het einde van deze 

periode komen de zuid-oostenwinden door, die, van over het 

land miasmen aanvoerende, als ongezond in de kolonie bekend 

staan. 

Uit de gunstige omstandigheden, ten aanzien van vochtigheid 

en warmte in vereeniging met elkander, verklaart zich dus het 

rijke en welige karakter der flora van de landen die wij beschouwen, 

en wordt de tegenstelling duidelijk, zoowel met de koudere 

gewesten van den aardbol, als met de warme waar water ontbreekt 

of slechts spaarzaam wordt toegemeten, zoodat woestijnen 

ontstaan of alleen planten die hare levensf'unctiën in korte 

perioden volbrengen of tegen verdamping toegerust zijn, gelijk 

de Cactussen en Agave's van droge streken in de nieuwe, en 

overeenkomstige vormen van andere familiën in de oude wereld, 

den strijd tegen een ongunstig klimaat kunnen volhouden. 

Ons rest nu nog om de planten vormen te bespreken, die voor


de flora karakteristiek zijn; het is duidelijk dat daarbij, uit den 

rijken schat, slechts enkele, bij wijze van voorbeeld, kunnen 

worden uitgekozen. 

Aan de zeestranden, waar deze uit een kleiig slib bestaan, 

hebben wij de Rhizophoren op te merken, met haar koepelvormige 

kronen en enkelvoudige leerachtige bladen, op korte 

stammen, welke door de bij eb diep ontbloote wortels gedragen 

worden, terwijl de zaden, in de vrucht en aan de plant 

ontkiemende, niet eerder loslaten, voordat hare wortels, in den 

weeken bodem nedergedaald, daar een voldoenden steun voor de 

nieuwe stengels hebben gevonden. In deze boschjes, naar de 

binnenzijde, groeit in den O. I. archipel ook de zonderlinge 

dwergpalm Nipa fruticans, met zeer korte stammen en een 

kroon van 13 tot 30 voet lange vederbladen. Aan de alluviale 

zeestranden en rivieroevers van Suriname heeft men deze Rhizophoren- 

en Avicennia-bosschen eveneens. Oevers met leenibodem 

vertoonen daar eene andere vegetatie, o. a. de Caroünea 

met haar fraaie groote bloemen en talrijke in bundels vergroeide 

meeldraden, en verder bosschen van uitstekend timmerhout, 

waartusschen fraaie Maripa-palmen (Attalea Maripaj en 

schoonbloeiende Melastomen het oog aangenaam aandoen. 

De verdere vlakte, in onze O.-I. bezittingen met een deel der 

berghellingen, is in het algemeen het bewoonde gedeelte en 

het gebied der kuituur, zoodat door deze het karakter van het 

landschap voor een groot gedeelte wordt bepaald. Hier heerscht 

een groote rijkdom van planten, die, hetzij voor dagelijksch 

gebruik, hetzij voor uitvoer, allerhande producten opleveren, 

een rijkdom te grooter, doordien de verschillende warme gewesten 

elkander hunne planten hebben medegedeeld, zoodat b. v. 

de Pisangs, in Azië thuis behoorende, evengoed gekweekt worden 

in tropisch Amerika, terwijl de, thans door den geneelen 

Archipel verspreide Cocospalm sinds overoude tijden door de nieuwe 

aan de oude wereld is geschonken. De rijst schijnt oorspronkelijk 

aan het vasteland van Indië te hebben toebehoord, katoen, 

wellicht ook het suikerriet, aan beide werelddeelen; de notenmuskaatboom, 

de kruidnagelen der Molukken, vroeger met kleingeestige 

afgunst bewaakt en beperkt, zijn thans ook het deel 

van andere koloniën; Ceylon leverde de kaneel, Abyssinië de 

koffieplant, Amerika ontving de peperstruik, schonk daarentegen 

de tabaksplant, de vanille, de cacao, Indië en China de thee, 

de Zuidzee-eilanden den broodboom; de geurige gember en 

andere O.-Indische Scitamineeën werden geruild tegen de West- 

Indische Arrowroot, vertegenwoordiger van de daar voorkomende 

melige Marantaceeën. Deze voorbeelden zouden gemakkelijk


met andere kunnen worden vermeerderd, en het zou aanlokkelijk 

zijn, op het voetspoor van hen die deze gewesten uit 

eigen aanschouwing beschreven, zich een beeld te ontwerpen 

van de verschillende aanplantingen en hare verdeeling in de 

vlakte, op de hellingen en hoogerop in het gebergte, met de 

gewassen en hunne bereiding en gebruik; dit zij echter bewaard 

voor de meer speciale behandeling der afzonderlijke planten en 

producten in de rubriek waar zij thuis behooren. Bepalen wij 

ons hier, om een tweetal wildgroeiende vormen te vermelden, 

tot de Cycadeeën en de Pandaneeën, die aan het kustlandschap 

eigen zijn, hoewel de laatste zich ook tamelijk hoog in het gebergte 

kunnen uitstrekken. 

De Cycadeeën, in O.-Indiè' door het geslacht Cycas, in Amerika, 

Afrika en Australië door andere geslachten vertegenwoordigd, 

hebben, met haren rolronden stam en eindelingsche kroon 

van stijve vinspletige bladen, een houding die min of meer op 

een palm gelijkt, terwijl het aan de toppen ingekruld zijn van 

de jonge bladdeelen aan de varens herinnert; uit de bloemorganen 

blijkt, dat hare naaste stamverwanten in onze dennen 

en sparren zijn te zoeken. Het zijn de kegels, die in een verzameling 

van open schubben, de mannelijke of vrouwelijke bloemen 

vertegenwoordigen. Vooral bij de vrouwelijke kegels van 

Cycas circinalis valt de bladnatuur dezer schubben, die de eitjes 

op haar randen dragen, duidelijk in het oog; het is de phanerogamenbloem 

onder haar meest primitieven vorm ; zelfs komen , 

na de vorming van deze, uit het hart van dezelfde as weder 

gewone stengelbladeren te voorschijn, die de vegetatie vervolgen. 

De Cycadeeën behooren trouwens tot de laagst ontwikkelde 

phanerogame planten, door middel van welke de bloeiende met 

de zoogenoemd niet-bloeiende planten aan elkander sluiten. 

De Pandaneeën zijn boomvormen uit de klasse der eenzaadlobbigen, 

met een enkelvoudigen of, na bloei uit den top, 

eens of meermalen gevorkten, rolronden of naar boven dikker 

wordenden stam, die aan het uiteinde of de uiteinden eene 

kroon van lange en smalle, schroefwijs geschikte bladeren draagt; 

wegens deze laatste eigenschap noemt men ze ook wel schroefpalmen. 

Uit den stam komen op verschillende hoogte en achtereenvolgens 

stevige wortels te voorschijn, die, in de aarde nedergedaald 

, der plant tot steun verstrekken. Soms vindt men zelfs den 

voet van den stam geheel uit den grond opgeheven, en de plant 

alleen op haar steunwortels rustend. Op afzonderlijke voorwerpen 

komen, aan den top, de mannelijke en vrouweljjke bloeikolven 

voor den dag; de eerste bestaan uit eene menigte meeldraden, 

bij Pandanus op een vertakte, bij Freycinetia op eene


enkelvoudige spil; de vrouwelijke dragen eene kogelvormige 

vereeniging van stampers, later vruchten. In tropisch Amerika 

wordt deze familie door eene andere vervangen, die der Cyclantheeën, 

zoo genoemd naar het geslacht Cyclanthus, waar de 

vrouwelijke eu mannelijke bloemen in afwisselende kringen op 

dezelfde kolf voorkomen. Bij Carludovica palmata, welker bladen 

de grondstof voor de Panama-hoeden opleveren, staan de 

mannelijke bloemen telkens in een viertal om elke vrouwelijke 

bloem gerangschikt. Deze planten hebben slechts zeer korte 

stammen en breede twee- of meerspletige bladen, welke meer 

aan die der Palmen berinneren. 

Laatstgenoemde plantenfamilie noemen wij in de eerste plaats, 

als wij thans eenige typen uit de tropische bosschen vermelden, 

echter niet omdat zij de hoofdmassa daarvan vormen — dit toch 

is geenszins het geval — maar omdat zij èn door haren bouw, 

èn door hare grootte een zoo karakteristiek bestanddeel van de 

tropische vegetatie zijn. Hare slanke, onvertakte, zuilvormige 

stammen, gekroond door de naar alle zijden uitgespreide groote 

bladen aan den top, deze nu eens vedervormig verdeeld als in 

den kokos- en arènpalm, dan weder handvormig als in de 

waaierpalmen, bij het geslacht Caryota op eigenaardige wijze 

uit driehoekige slipjes samengesteld, maken een geheel eenigen 

indruk. Meest zijn de stengelleden kort, zoodat de merken der 

afgevallen bladen als dicht opeengeplaatste ringen over de 

lengte van den stam zichtbaar zijn; maar bij bepaalde vormen 

worden de leden langer en tegelijk dunner, en verschijnen dus de 

bladen op grooter afstanden over het jongste uiteinde van den 

stam verspreid. Dit zijn vooral de klimpalmen, de rotans, niet in 

staat om op zich zelf te staan, maar door middel van doorns, 

als weerhaken op de bladstelen, stengels en bijzondere ranken 

geplaatst, tusschen de andere boomen opklimmend. In het 

algemeen hebben de palmen behoefte aan veel licht, zoodat de 

rechtstammige, wanneer zij te midden van het woud voorkomen, 

hoog opgroeiende vormen zijn, die met hare bladerkroon 

boven het overige loofdak uitsteken; andere groeien gezellig 

bijeen buiten het overig woud, zooals bv. de groote waaierpalm, 

Corypha umbraculifera, in westelijk Java met bamboe in grasvelden. 

Sommige verkiezen zelfs een droger lucht, zooals de 

lontar (Borassus flabelliformis), die ook op Timor voorkomt, 

en in die eigenschap eene toenadering vertoont tot den dadelpalm 

in Afrika. Wij zullen niet behoeven te herinneren aan het veelvuldig 

gebruik, dat van de palmen gemaakt wordt, van het 

vruchtvleesch of de kern hunner vruchten, van de melige en 

houtige omhulsels, van den teederen eindknop als groente, van


de bladen, van bet hout en, bij palmen met inwendig zacht 

en melig weefsel, van den inhoud daarvan. Alleen zij opgemerkt, 

dat, wanneer bijzondere palmen in Oost- of West-indië 

vermeld worden als sago-palmen, suiker-palmen of wijn-palmen, 

wij eigenlijk slechts te denken hebben aan drieërlei gebruik, 

berustende' op dezelfde eigenschap, namelijk op het bezit 

van een melig weefsel binnen in den stam. Het zetmeel, hierin 

vergaderd als reserve-voedsel ten behoeve van de ontwikkeling 

der°reusachtige bloeikolven, levert sago, wanneer de boom vóór 

den bloei geveld en het meel uit het inwendig weefsel uitgewasschen 

wordt. Wacht men totdat de blöeikolf zich ontwikkelt, 

en snijdt men deze door, dan bevat het uit de wond vloeiend 

sap hetzelfde zetmeel in suiker veranderd, en kan men deze 

door uitdamping afzonderen. Laat men het vocht gisten, dan 

wordt dezelfde palm tot wijnpalm. Tot het winnen van sago 

worden in den Indischen Archipel bij voorkeur Metroxylon sagus 

en M. Rumphii gebruikt. 

Het aantal palmensoorten in den Indischen Archipel staat 

ongeveer met dat in tropisch Amerika gelijk, en bedraagt ongeveer 

300 soorten. In Amerika hebben echter de hoogstammige 

palmen, en in O. I. de klimpalmen de overhand. 

De Pisang's, soorten van het geslacht Musa, behooren, behalve 

Masa ensete van Abyssinië, in de bosschen van tropisch 

Azië te huis, waarin zij tot eene hoogte van 6000 voet opstijgen. 

Zij worden elders door andere geslachten der familie, met droge 

za'addoozen en welker bladen waaiervormig naar twee zijden 

uitstaan, vertegenwoordigd. Het zijn slechts schijnbaar boomen, 

in werkelijkheid vaste planten met zeer lange in elkander gerolde 

bladscheeden, die in schijn een stam vormen. Op de 

scheede volgt de bladsteel en eene groote langwerpige bladschijf 

met middelnerf en daaruit ontspringende zijnerven. Als de plant 

gaat bloeien, ontstaat uit den knolvormigen stengel een bloemsteel, 

die in het midden der bladscheeden oprijst en aan den 

top te voorschijn komt. De bloemen komen in grooten getale, 

in onvolkomen kransen gezeten en door groote schutbladen gedekt, 

te voorschijn; de onderste, zich het eerst ontwikkelende, 

brengen vruchten voort, de hoogere, die daarna komen, bevatten 

enkel meeldraden, en vallen achtereenvolgens, tegelijk 

met hare schutbladen, af; vandaar het kale deel van den bloeistengel 

tusschen de vruchten en den eindknop, waarin de vorming 

van nieuwe schubben en mannelijke bloemen nog langen tijd 

wordt voortgezet. 

Als eigenaardige vorm in de tropische bosschen mogen voorts 

de Boomvarens worden genoemd, met recht opgaande, soms vrij

GROEP I. 5= Klasse. -107 

hooge, onvertakte stammen, en den sierlijken krans van groote, 

vaak zeer fijn verdeelde bladen aan den top. Behalve aan de 

spoorhuisjes aan de achterzijde of langs de randen van deze 

bladen, herkent men ze terstond aan het eigenaardig slakkenhuisvormig 

ingerold zijn van de jonge bladen en bladslippen. 

Aan een half ontwikkeld blad ziet men het onderste gedeelte in 

rechte of achterwaarts gebogen richting uitgestrekt, terwijl de 

top, en evenzoo de toppen van de bladslippen nog opwaarts 

ingekruld zijn. Uit den stam dalen dunne wortels naar beneden, 

somwijlen in grooten getale en tot een dicht vlechtwerk onderling 

en met den stam vergroeid, zoodat het gebeuren kan, dat 

de stam van onderen het grootste deel van zijne dikte en stevigheid 

in werkelijkheid aan deze wortels verschuldigd is. De 

boomvarens komen, even als de Pisangs, in de schaduw der bergbos'schen 

voor, tot eene hoogte van 9000'. Van twee soorten 

van een zelfde geslacht, Alsophila contaminans en lanuginosa is 

eigenaardig, dat de eerste in de onderste bergstreek, de tweede 

in de hoogste wordt waargenomen. 

De groote massa van het tropisch bosch bestaat uit tweezaadlobbige 

planten met vertakte en in de jongere deelen dunner 

stammen en takken. Het zou te ver voeren om zelfs maar de familiën 

waartoe deze blijkens hare bloemen en vruchten behooren, 

te schetsen. Wat den blad vorm betreft, zoo is die bij de meeste 

enkelvoudig, vaak met glinsterende oppervlakte en min of 

meer leerachtige zelfstandigheid. Daarna komen gevinde bladen 

het meest voor, als bij de Tamarinde. Het zeldzaamst zijn 

handvormige bladen, gelijk bij den Kapokboom en andere 

stamverwanten van onze Malva's. . Een periodiek afvallen der 

bladen wordt, gelijk reeds gezegd, in den regel niet waargenomen. 

Eene uitzondering maakt o. a. de Djatiboom, Tectona 

grandis, behoorende tot .de familie der Verbenaceeën, die het 

bekende harde hout, in Engeland teakhout genoemd, oplevert. 

Deze ook op Oost-Java en eenige der kleine eilanden van den 

archipel voorkomende boom laat zijne groote en breede bladen 

in het droge seizoen vallen; in de streken waar de grootste 

vochtigheid heerscht komt hij niet voor. 

Een boom die door bijzondere hoogte uitmunt, en eene 

kroon vormt die, als tweede verdieping, boven het overig loofbosch 

uitsteekt, is de Liquidambar Altingia, waarvan de rasamala-hars 

gewonnen wordt. Hij bereikt eene hoogte van 150 

voet, terwijl de gemiddelde hoogte der bosschen 70 a 80 voet 

bedraagt. Volgens Junghuhn wordt hij nog overtroffen door 

den Kamferboom van Sumatra en Borneo, Dryobalanops camphora, 

terwijl ook zijne stamverwanten onder de Dipterocarpeeën

108 GROEP I. 5


hoogste streek, voortkruipen, en zich door hare sierlijke langgesteelde 

kruiken aan de bladen onderscheiden. 

Naast de planten die een steun bij andere zoeken, komen 

er eindelijk ook voor die haar voedsel daaruit trekken, de echte 

parasieten; van welke in de eerste plaats de Loranthaceeën 

moeten worden genoemd, verwant aan de ten onzent voorkomende 

Maretakken.(Viscum album). Zeldzamer zijn de Balanophoren, 

uiterlijk meer op paddestoelen dan op bloemplanten gelijkend, 

en eindelijk de Rafflesia's, waarvan een vijftal soorten 

bekend zijn, onder welke de grootste en tevens het eerst ontdekte, 

Rafflesia Arnoldi, aan Sumatra toebehoort. Woekerende op de 

neerliggende stengels van Cfesus-soorten, bestaat de geheele plant 

uit eene reusachtige bloem, bij R. Arnoldi tot een meter middellijn 

bezittende, omgeven door eenige vleezige bladen, en zelve bestaande 

uit een vijflobbig bloemdek met een binnenkroon, waarin 

eene groote schijf, die aan haren rand öf de talrijke meeldraden 

of de stempels draagt, en in het laatste geval in haar onderste 

zich tot vrucht ontwikkelend gedeelte de zaden voortbrengt. 

De naaldboomen, over het geheel karakteristiek voor de 

koudere gewesten, worden noordelijk van den evenaar, op 

Sumatra, door een enkelen Den, voorts inzonderheid door de 

met breede leerachtige bladen voorziene Damar, die de bekende 

hars oplevert, door soorten van het geslacht Podocarpus, 

en door de Dacrydiurus met hare meest slanke en sierlijk afhangende 

takken vertegenwoordigd. In uiterlijken vorm sluiten zich 

hierbij de Oasuarineeën aan, waarvan de slanke gelede takken 

met de tot kleine scheeden vergroeide blaadjes eenige gelijkenis 

met onze Paardestaarten of Schuurbiezen aanbieden. 

Op de toppen der gebergten, als de boomvegetatie ophoudt, 

neemt de plantengroei meer het karakter aan van dien der gematigde 

luchtstreken. Nergens echter wordt de sneeuwgrens 

bereikt, en nergens komt dus ook eene eigenlijke Alpenflora 

voor, ofschoon de reeds genoemde Rhododendrons, Gentianen 

enz. eenigermate daaraan herinneren. 

Dit eenvoudig overzicht moge voldoende wezen om den nietbotanischen 

lezer een algemeen denkbeeld van de flora der 

koloniale gewesten te geven, een schema, waarin hij de afzonderlijke 

voorwerpen, die de Tentoonstelling zal aanbieden, 

plaatsen, en in de gedachte vereenigen kan. Den wetenschappelijken 

lezer mogen wij verwijzen naar de werken van Rumphius, 

Blume, Jnnghuhn, Miquel en anderen, die onder de geschriften 

en plaatwerken aan het einde van dit hoofdstuk van den 

Catalogus zullen worden vermeld. 

W. F. R. SURINGAR.

1. Verzameling van levende 

planten in een 

daarvoor in het park gebouwde 

verwarmde plantenkas, 

geleverd door den 

Heer Bruhns, te Breinen. 

Deze verzameling is bestemd om de 

voornaamste tropische plantenvormen 

GROEP I. 5e Klasse. 

's Rijks Academietuin te Leiden. — 

H. Leid. t t t 

's Rijks Academietuin to Utrecht. — 

H. Utr. 

's Rijks Academietuin te ttromngen. 

— H. Gron. 

De Hortus Botanicus te Amsterdam. 

— H. Amst. 

Het Kon. Zool. Genootschap Natura 

Artis Magistra. — N. A. M. 

De Heer H. de Block van Scheltinga 

te Heerenveen. — de Bl. 

De Heer H. W. Dros te Bennekom. 

— Dr. 

Mevr. de Wed. C. Glijm te Utrecht 

— Gl. 

De firma Groenewegen en CA te 

Amsterdam. — Gr. en C". 

De Heer J. B. van Merlen te Heemstede. 

— v. M. 

Filices. 

I Adiautum conciunum. D. de 

w. — w. 

o ., Edgeworthii. H. 

Leid. - W. 

3 excisum multifiduni. 

D. de W. — W. 

4 Farleyense. D. de 

W. - W. 

5 gracillimum. D. de 

w. - w. 

6 macrophyllum. D. de 

w. — w. 

7 ., patens. D. de W. 

— W. 

8 Aneiopteris Teysmanuiaua. H. 

Leid. - ü. 

9 „ Willinkü. Gr. en 

c°. — o. 

10. Asplenium nidus. W. — O. 

II Blechnum brasiliense. H. Gr. 

— W. 

zooveel mogelijk aanschouwelijk voor 

te stellen. Zij werd bijeengebracht door 

de samenwerking van de Directiënvan 

verschillende openbare instellingen en 

van onderscheiden particulieren. De 

inzenders, die in de hieronder medegedeelde 

lijst worden aangeduid door de 

verkortingen hier ter plaatse achter 

hunne namen opgegeven, zijn de volgende 

: 

De Heer de Boo van Westmaas te 

Velp. — d. R. 

De Heer C. W. B. Seholteu Jr. te 

AmBterdam. — S. 

De Heer J. J. Duyvené de Wit te 

Velp. — D. d. W. ' 

De Heer B. Wüste te Zandpoort. 

— W. 

De Heer E. Daniël Wolterbeek te 

Oosterbeek. — Wb. 

De letters O. en W. achter de namen 

der planten geplaatst, wijzen aan 

of zij in Oost- dan wel in West-Indiè' 

thuis behooren. Nog verdient te worden 

opgemerkt, dat enkele dezer planten 

slechts tijdelijk in de kas aanwezig 

zullen zijn, naarmate dit met hare natuur 

overeenkomt. 

12. Blechnum brasiliense. H. Leid. 

— W. 

12aCibotium Schiedei. H. Leid.— 

W. 

13. Diagrammaria sp. Javae. H. 

Leid. — O. 

14. Goniophlebium Beinwardti. H, 

Gr. — O. 

15. Hemiteliasetosa.H. Leid —W. 

16. Lastrea erinita. H.Leid. — W. 

17. Microlepia hirta cristata. H. 

Leid. — O. 

18. Nephrolepis exaltata. Dr. — W. 

19. Platycerium grande. H. Leid. 

— O. 

20. Pteris argyreia. D. de W. — O. 

21. „ cretica variegata.W. — O. 

22 elata Karsteniaua. H. 

Leid. - O. 

Lycopodiaceae. 

23. Selaginella apoda. D. de W.

24. Selaginella apoda de R. — O. 

25. „ Krauseana aurea. D 

de W. — O. 

26. „ Browuii. D. de W 

— O. 

27. „ Browuii. deR.— O 

28. „ eaesia. de R. — O 

29- ii „ arborea. D, 

de W. — O. 

30. „ cuspidata. D.deW, 

— O. 

3 1 

• » Danielsii. D. de W. 

— O. 

32. „ denticulata. do R. 

— O. 

33. „ denticulata variegata. 

de R. — O. 

34. „ dichroa. deR. — O. 

35. „ involvens. D. de W 

— O. 

36. „ involvens. de R.—O. 

37. „ Krameriana. de R. 

— O. 

38. monstrosa. D. 

W. — O. 

de 

39. „ monstrosa variegata. 

D. de W. — O. 

4 0 

- 

4 1 

- 

n 

ii 

plumosa.deR. — O. 

Poulterii deR.— O. 

42. „ rubella. D. de W. 

— O. 

43. „ rubricaulis. 

W. — O. 

D. de 

ii Btenophylla albo-spiea. 

D. de W. — O. 

4 f l 

4 

- stenophylla albo-spi- 

ea. de R. — O. 

6. „ vitieulosa. 

W. — O. 

D. de 

,i vitieulosa. de R. 

— O. 

«- Vogelii. D. de W. 

— O. 

- ii Vogelii. de R. — O. 

4 

4 9 

GO- ii Warszewiozii. D, de 

W. — O. 

M. ii Wildenovfii. D. de 

W. — O. 

Cycadeae. 

52. Cycas giauca. H. Amst. — O. 

68. „ ,, Gr. en C°. - O. 

Gramineae. 

54. Bambusa arundinacea. H. Gr 

— O. 

55. „ arundinacea. V. M. — O. 

56. Oryza sativa. H. Leid. — O. 

GROEP f. 5e Klasse. \\{ 

Commelynaceae. 

57. Tradescantia discolor linoata. 

S. - O. 

Liliaceae. 

58. Calodracon Jacquinii. H. Amst. 

— O. 

59. Dracaena amabilis. de Bl. — O 

W. „ „ D. de W.' 

— O. 

61- ,i „ Gr. en C —O. 

62. „ Baptisti. de Bl. — O. 

63. „ Denissonii. deBl.—O. 

64. „ ferrea. do Bl. — O. 

65. „ fragrans. Gr. en C°. 

— O. 

66. „ Goldieana. D. de W. 

— O. 

67. Goldieaua. Gr. en C. 

— O. 

68. „ Guilfoylei. D. de W. 

— O. 

„ Hendersonii. H.Leid. 

7 0 

7 1 

— O. 

- ,1 marginata latifolia. Gr. 

- ii 

en C°. — O. 

marginata latifolia. 

Leid. — O. 

H. 

ii Massangeana. Gr. en 

C°. - O. 

73. DracaenaMooreana.deBl. — O. 

7 4 

- „ nigro-striata. de Bl. 

— O. 

75. .. picta. Gr. enC°. — O. 

n reginae. de Bl. — O. 

77. ,, Eotliiana. Gr. en C° 

— O. 

78. „ umbraculifera. H. 

Leid. — O. 

79. „ Youngii. de Bl. — O. 

80. „ „ Gr. en O. — O. 

81. Phorinium tenax. N. A. M. (vóór 

de kas). 

Sta. ,, tenax Veitchii. Wb. 

(vódr de kas). 

82. Sanseviera fasciata. H. Leid. 

— O. 

83. Yucea pendula. N. A. M. (vóór 

de kas). 

Hypoxideae. 

84. Curculigo recurvata. de Bl 

— O. 

85. „ recurvata. Dr. — O. 

86. „ „ variegata. 

D. de W. — O. 

87. „ recurvata variegata. 

Gr. en C°. — O.

•Ha GROEP 1. 5° Klasse. 

Bromeliaeeae. 

88 Aechmea Luddemanniana. H. 

Utr. — W. 

gg miniata discolor. H. 

Utr. — W. 

90. „ spectabilis. Tï. A.M. 

— W. 

91 Auanassa macrodonta. H. Utr. 

QO ., 

_ O. en W. 

penangensis variegata. 

' N. A.M.-O.enW. 

penangensis variegata. 

D. de W.-O.enW. 

94 , sativa. de R. — O. 

en W. 

95. Billbergia Leopoldii. N. A. M. 

— O. en W. 

96 ,, rosea. D. de W. — 

O. en W. 

97. Bromelia bracteata. N. A. M. 

O. en W. 

98. Commelyniana.H.Utr. 

— O. en W. 

99. Catopsis paniculata. Gr. en C°. 

— O. en W. 

100 Eneliolirion roseum. D. uSW. 

— O.enW. 

ïoi. „ „ 

G r 

- e n 

%- 

— O. en W. 

102. „ „ N A . M . 

— O. en vV . 

103 ., Saundersii. N. A. 

M. — O. en W. 

104. Greigia spbaeelata. H. Utr.— 

O. en W. 

105. Guzmannia picta. Gr. en O . 

_ O. en W. 

106. Massangea musaïoa.H. Utr. 

O. en W. 

107. „ * 

G r 

e n 

A ^"- 

108. Nidularimn amazouieum.N. A. 

M. — O. en W. 

1 o

144. Phalsenopsis Schilleriana. H. 

Leid.. — O. 

145 „ Schilleriana. Gr. 

en C°. — O. 

146. „ amabilia. Gr. en 

C°. — O. 

147. „ grandiflora. Gr. 

en C°. — O. 

148. Saccolabium ampullaceurn. Gr. 

en C». — 0. 

149. Sobralia macrantha. H. Leid. 

— W. 

150. Stanhopea oeulata. Gr. enC. 

— W. 

151. „ tigrina. Gr. en C°. 

— W. 

152. Trichopilia suavis. Gr. en 

C°. — W. 

153. Uropedium Lindenii. Gr. en 

C°. — O. 

154. Vanda tricolor. Gr. en C°. 

— O. 

155. „ „ H. Leid. —O. 

156. Vanilla planifolia. H. Leid. 

— O. en W. 

Zingiberaceae. 

157. Alpinia vittata. Gr. en C°. 

158. Amomura grana Paradisii. H. 

Leid. — O. 

159. „ Malegueta. H. Utr. 

— O. 

160. Elettaria Cardamomum. H. 

Leid. — O. 

Cannaceae. 

161. Costus elegans. Gr. en C°. 

— O. 

162. Maranta argyreia. D. de W. 

— W. 

163. ., arundinacea. H. Gr. 

— W. 

164. „ Kegeljeaneana. de Bl. 

— W. 

165. „ „ 

W. — w. 

D. de 

166. „ Kerchovei. D. 

W. — W. 

de 

167. „ majestica. D. de W. 

— W. 

168. „ Makoyana. de Bl. 

— W. 

169. „ „ D. 

w. — w. 

de 

170. „ Massangeana. D. de 

w. - w. 


171. Maranta Oppenheimiana.D.de 

w. — w. 

172. „ Porteana. de Bl. — 

W. 

173. „ „ D. deW. 

— W. 

174. „ princeps. de Bl.—W. 

175. „ roseo-pieta. D. de 

w. — w. 

176. „ sanguinea. D. F de 

W. — W. 

177. „ splendida. Gr. en 

C°. — W. 

178. „ villosa. D. de W. 

— W. 

179. „ Wallissii. D. de W. 

— W. 

180. „ Warszewiczii. Gr. en 

C°—W. 

181. „ „ D. de 

w. — w. 

182. „ zebrina. Gr. en C°. 

— W. 

183. Phrynium sanguineum. Dr. 

— W. 

184. „ „ Gr. 

en C°. — W. 

185. Stromanthe Lubbersii. H. 

Leid. — W. 

Musaceae. 

186. Musa rosacea. de Bl. — O. 

187. „ rosacea. H. Amst. — O. 

188. „ vittata. H. Leid. — O. 

Aroideae. 

189. Aglaonema commutatum. 

Leid. — O. 

H. 

190. „ marantajfolium. H. 

Amst. — O. 

191. „ maranteefolium. Gr. 

en O 0 

. — O. 

192. Alocasia ilhiBtris. Dr. — O. 

193. „ intermedia, de Bl. 

— O. 

194. „ metallica. Gr. en C°. 

— O. 

195. „ Sedenii. Gr. en C°. 

— O. 

196. „ Veitchii. Gr. en C°. 

— O. 

197. „ zebrina. Gr. en C°. 

— O. 

198. Anthurium Andréanum. D. de 

w. — w. 

199. „ coriaceum. H. Leid. 

— W. 

8


200. Anthurium crystallinum. Gr. 

en C°. — W. 

201. „ Dechardii. D. de 

w. — w. 

202. „ fissum. H. Leid. 

— W. 

203. „ Hookerii. H. Leid. 

— W. 

204. magnificum. "W. 

— W. 

205. „ regale. Gr. en C°. 

— W. 

206. „ Seherzerianum. Gr. 

en C°. — W. 

207. ,, Seherzerianum. N. 

A. M. r W. 

208. „ Waroquéanum. Gr. 

en C°. — W. 

209. Caladium bicolor, varr. Gr. en 

C°. — O. 

210. „ odorum. H. Amst. 

— O. 

211. Dieffenbachia Baraquinii. Gr. 

en C°. — W. 

212. ,, Baumannii. 

Bl. — W. 

de 

213. „ Baumannii. Gr. 

en C°. — W. 

214. „ Bauseï. de Bl. 

— W. 

215. „ Bauseï. Gr. en 

C°. — W. 

216. „ gigantea. Gr. 

217. „ 

en C. — W. 

insignis. Gr. en 

C°. — W. 

218. „ latimaculata. Gr. 

en C°. — W. 

219. „ Leopoldii. Gr. 

en c°. — W. 

220. ,, lueinda. Gr. en 

c°. — w. 

221. „ Memoria-Corsi. Gr. 

en C°. — W. 

222. „ Parlatoreï. Gr. 

en C°. — W. 

223. „ Seguina piëta. 

Gr. en C°. — W. 

224. Homalonema rubescens. D. de 

W. — O. 

225. „ rubescens. 

Utr. — O. 

H. 

226. „ rubescens. Gr. 

en C°. — O. 

227. Monstera Lennéa. Gr. en C°. 

- O. 

228. Pothos argyreia. Gr. en C°. 

— W. 

229. Pothos aurea. Gr. en C". — W. 

230. „ ceratocaulos. Gr. en 

c°. — w. 

231. Philodendrum bipinnatifidum. 

Gr.enC 0 

. —W. 

232. „ elegans. Gr. en 

C». — W. 

233. „ gloriosum. D. 

de W. — W. 

234. gloriosum. Gr. 

en C°. — W. 

235. „ lacerum. H. 

Utr. — W. 

236. „ Lindenii. D. de 

W. — W. 

237. „ Melinonii. Gr. 

en C«. — W. 

238. „ Melinonii. H. 

Leid. — W. 

239. „ pinnatifidum. H. 

Leid. — W. 

240. Spathiphyllum Candolleanum. 

H. Utr. — W. 

241. „ caunaofolium. Gr. 

en C°. — W. 

242. Scindapsus pertusus. D. de 

W. — O. 

243. Schismatoglottis Eobellini. Gr. 

en C. — O. 

244. XantliOBOma atroyiride. D. de 

w. — w. 

245. „ versicolor. D. de 

W. — W. 

246. ,, Tiolaceum. H. 

Leid. — W. 

Pandaneae. 

247. Freycinetia nitida. Dr. — O. 

248. Pandanus Pancherii. Gr. en 

C». — O. 

249. „ Veitchii. Gr. en C°. 

— O. 

250. ,. elegantissimus. H. 

Leid. — O. 

250a. .. utilis. Wb. — O. 

Cyclantheae. 

251. Carludoyiea maeropoda. H. 

Utr. — W. 

252. „ palmata. Dr. — W. 

253. „ „ Gr. en 

C. — W. 

254. „ palmata. H. Leid. 

— W. 

255. ,, plicata. H. Utr. 

— W. 

256. „ Sartorii. H. Amst. 

— W.

Palmae. 

267. Areea Catechu. D.deW. — O. 

258. „ monostachya. D. de W. 

— O. 

259. „ paniculata. Gr. en C°. 

— O. 

260. „ Verschaffeltii. Dr. — O. 

261. „ „ Gr.enC». 

— O. 

262. Arenga saccharifera. D. de W. 

— O. 

263. „ „ H. Utr. 

— O. 

264. „ „ H.Amst. 

— O. 

265. Calamus asperrimus. H. Leid. 

— O. 

266. Caryota Cumingii. H. Leid. 

267. ,. furfuracea. D. de W. 

— O. 

268. „ propinqua. H. Amst. 

— O. 

269. ., sobolifera. H. Amst. 

— O. 

270. Chamttdorea elatior. Gr. en 

C°. — W. 

271. n elegans. D. de 

W. - w. 

272. „ elegans. Gr. en 

C°. — W. 

273. „ elegans. H. Leid. 

— W. 

274. „ Ernesti-Augusti. 

D. de W. — W. 

275. „ Ernesti-Augusti. 

N. A.M. — W. 

276. „ Karwinskiana. 

H.Leid —W. 

277. Chamcerops humilis. N. A. M. 

— (voor de kas). 

278. Cocos butyracea. H. Leid. 

— W. 

279. „ nucifera. D.deW. — O. 

280. Da-monorhops Lewisianus. Gr. 

en C°. — O. 

281. „ palembanieus. H. 

Leid. — O. 

282. „ periacantbus. D. 

de W. - O. 

283. „ periacanthuB. Dr. 

— O. 

284. Drymophlceus paradoxus. Gr. 

en C°. — O. 

285. Geonoma prinoeps. D. de W. 

— w. 


286. Hyophorbe indica. D. de W. 

— O. 

287. „ „ Gr.enC 0 

. 

— O. 

288. „ „ H. Leid. 

— O. 

289. Licuala amplifrons. Dr. — O. 

290. ,, horrida. Dr. — O. 

291. Livistona altissima. H. Leid. 

— O. 

292. „ Hogendorpii. D. de 

W. — O. 

293. „ Hogendorpii. Dr. — 

— O. 

294. „ moluccana. H. Utr. 

— O. 

295. „ olivaeformis. H. Utr. 

— O. 

296. „ sinensis. D. de W. 

— O. 

296a. „ „ Wb. — O. 

297. Phoenix sylvestris. G. — O. 

298. Pinanga Kuhlii. H. Amst. 

— O. 

299. Plectoeomia elongata. D. de 

W. - O. 

300. Ptychosperma Kuhlii. H.Leid. 

— O. 

301. Sabal eoeruleseens. H. Leid. 

— W. 

302. „ Palmetto. H. Leid. — 

W. 

303. „ sp. W. — W. 

304. Thrinax elegantissima. H.Leid. 

- W. 

305. „ radiata. H. Amst. — 

W. 

306. „ stellata. H. Amst. — 

W. 

307. Wallichia porphyrocarpa. Dr. 

— O. 

308. Zalacca edulis. H.Leid.—O. 

Conifereae. 

309. Dammara alba. Gr. en C°. 

— O. 

Gnetaceae. 

310. GnetumGnemon.H.Utr.-—O. 

Piperaceae. 

311. Artanthe cordifolia. H. Amst. 

— O. 

312. Chavica Betle. H. Utr. — O. 

313. „ officinarum. H. Utr. 

— O.

116 GROEP I. 5 Klasse. 

314. Maeropiper excelsum. H. Gr. 

— O. 

315. Piper nigrum. H. Utr. — O. 

Casuarineae. 

316. Casuarina sumatrana. D. de 

W. - O. 

Artocarpeae. 

317. Antiaris toxicaria. H. Utr. 

— O. 

318. Covellia macrophylla. H. Gr. 

— O. 

319. Ficus benjamina. H. Leid. 

— O. 

320. „ cerasiformis. H. Utr. 

— O. 

321. „ elastica. Gr. en C°. 

— O. 

322. ., Saussureana. H. Utr. 

— O. 

Polygoneae. 

323. Coccoloba guatemalensis. H. 

Amst. — W. 

Laurineae. 

324. Actinodaphne ca'sia. Gr. en 

C°. — O. 

325. Cinnamomum aromaticum. Gr. 

en C°. — O. 

326. „ dulce. H. Utr. 

— O. 

327. „ zeylanicum. H. 

Gr. - O. 

Nepentheae. 

328. Nepenthes intermedia, de Bl. 

— O. 

Rubiaceae. 

329 Coffea arabica. H. Utr. — O. 

en W. 

330. „ „ S. — O. en W. 

331. „ liberica. H. Leid. — O. 

332. „ myrtifolia. Gr. en C°. 

— O. 

333. Pavetta sp. Menado. H. Leid. 

— O. 

Jasmineae. 

334. Jasminum Sanibac. W. — O. 

Asclepiadeae. 

335. Hoya carnosa. Gr. en C. — O. 

Labiatae. 

336. Coleus hybridae. N. A. M.— O. 

337. Pogostemon Patchouli. Gr. en 

C°. — O. 

Gesneriaceae. 

338. JEschynanthus ramosissimus. 

Gr. en C°. — O. 

339. „ speciosus. Gr en 

C°. — O. 

340. „ splendens. Gr. en 

C°. — O. 

341. „ zebrinus. Gr. en 

C°. — O. 

Crescentieae. 

342. Colea Commersonii. H. Amst. 

— W. 

343. CrescentiaCujete.H.Utr—W. 

Myrsineae. 

344. Clavaya sp. H. Leid. — W. 

345. Hymenandra Walliehii. H. 

Leid. — O. 

346. Theophrasta imperialis. D. de 

W. — W. 

347. „ Jussieuii. H.Leid. 

— W. 

348. „ macrophylla. Gr. 

en C°. — W. 

Araliaeeae. 

349. Brassaiopsis speciosa. H. Leid. 

— O. 

350. Paratropia macrostachya. H. 

Leid. — O. 

351. Tetraplasaudra paucidens. H. 

Leid. — O. 

Bixaceae. 

352. Bixa Orellana. H. Gr. — W. 

Begoniaceae. 

353. Begonia rex hybridae. W. — O. 

354. „ ricin'folia. Gr. en C°. 

— O. 

Ternstromiaceae. 

355. Thea viridis. Gr. en C°. — O.

Clusiaeeae. 

356. Xanthoehymus pictorius. H. 

Amst. — O. 

Meliaeeae. 

357. Heynia Bivmatrana. H. TJtr. 

— O. 

Erythxoxyleae. 

358. Erythroxylon Coca. S. — W. 

Euphorbiaceae. 

359. Croton Disraéli. de Bl. — O. 

360. „ longifolium varicgatum. 

de Bl. — O. 

361. „ pictum varr. Gr. en 

C". — O. 

362. „ varicgatum. deBl — O. 

363. ,, Youngii D de"W. — O. 

364. Phyllanthus sp. ? fol. var. W. 

— O. 

Diosmeae. 

365. Galipea macrophylla. H. Utr. 

— W. 

366. Galipea ornata. Gr. en C°. 

— W. 

Melastomaceae. 

367. Cyanophyllum speciosum. Gr. 

en C°. — O. 

Myrtaceae. 

368. Couroupita guyanensis. H. 

Leid. — W. 

369. Eugenia macrophylla. H. Leid. 

— O. 

370. Myrtus Pimenta. H. Gr. — O. 

371. Psidium Guayava. H. Leid. 

— O. 

Papilionaceae. 

372. Brownea erecta. H. Leid. 

— W. 

373. Hasmatoxylon Campechianum. 

H. Utr. — W. 

374. Tamarindus indica. H. Utr. 

— O. 



gedroogde, nuttige en 

merkwaardige planten, 

met de daarbij behoorende 

vruchten en producten. 

Geëncadreerd. — De 

Directeur van 's Lands Plantentuin 

te Buitenzorg, in vereeniging 

met den Directeur 

van 's Rijks Herbarium te 

Leiden. 

1. Myroxylon peruiferum, L. fs. Papilionaceae. 

Afkomstig uit Amerika. 

Peru-balsem. 

2. lndigofera tinctoria, L. Papilionaceae. 

Indigo. 

3. lndigofera Anil. fi. polyphylla 

Hassk. Papilionaceae Indigo. 

4. lndigofera leptostachya, DC. Papilionaceae 

Indigo 

5. Eucalyptus alba, Reiuw. Myrtaceae. 

Hars en aetherische olie. 

6. Caryophyllus aromaticus, L. Myrtaceae. 

Kruidnagelboom. 

7. Cinnamomum zeylanicum, Breyn. 

Laurineae. Kaneel. 

8. Cinnamomum Sintok, Bl. Laurineae. 

Geneeskrachtige schors sintok. 

9. Cinnamomum Cassia, Bl. Laurineae. 

Geneeskrachtige schors cassia. * 

10. Nepenthes Rafflesiana, var. nivea, 

Jack. Nepenthaceae. Bekerplant. 

11. Nepenthes Reinwardtiana, Miq. 

Nepenthaceae. Bekerplant. 

12. 13. Nepenthes bicalcarata, Hassk. 


14. Nepenthes alho-marginata, Lobb. 


15. Myristica fragans, Houtt. Myristiceae. 

Nootmuskaat, foelie. 

16. Gossypium indioum, L. Malvaceae. 

Katoen. 

17. Eriodendron anfractuosum, DC. 

Sterculiaceae. Kapok. 

18. Durio Zibethinus, L. Sterculiaceae. 

Doerian. 

19. Pterospermum acerifolium, W. 

Büttneriaeeae. 

20. Theobroma Cacao, L. Büttneriaeeae. 

Cacao, chocolade. Afkomstig 

uit Amerika. 

21. Boehmeria nivea Gaud., var. 

tenacissima. Urtieeae. Vezelstof rameh. 

22. Artocarpus integrifolia, L. Arto-


carpeae. Meubelhout. Eetbare vruchten, 

melksap. 

23. Antiaris toxicaria, Lesch. Artocarpeae. 

Pohon Oepas, Antjar (Pijlgift). 

24. TJrostigma benjaminum, Miq. 

Artocarpeae. Melksap, Balam bringin 

(caoutchouk-soort). 

25. Hevea brasiliensis, Müll. Arg. 

Euphorbiaceae. Para-rubber. Afkomstig 

uit Amerika. 

26. Chavica Betle, Miq. Piperaceae. 

Sirih (voor het betel kauwen). 

27. Styrax Benzoïn, Dryand. Styraceae. 

Bonzoè'hars. 

28. Hopea fagifolia, Miq. Dipterocarpeae. 

Plantenvet (tengkawang) en 

harsrijke bast. 

29. Calophyllum ïnophyllum, L. Clusiaceae. 

Houw- en meubelhout; harsrijke 

bast. 

30. Erythroxylon Coca, Lam. Lineae. 

Geneeskrachtige opwekk. bladeren. Afkomstig 

uit Amerika. 

31. Cephaè'lis Ipeeacuanha, Rich. Rubiaceae 

Geneeskr. wortel ipeeacuanha. 

32. Coffea arabica, L. var. Deli. Rubiaceae 

Deli-koffie. 

33. Coffea arabica, L var. Djamboe. 

Rubiaceae. Djamboe koffie. 

34. Coffea arabica, L. var. Woengoe 

Kedoe. Rubiaceae. Woengoe Kedoekoffie. 

35. Coffea arabica, L. var. Mokka 

ketjil. Rubiaceae. Kleine Mokka koffie. 

36. Coffea arabica, L. var. Padang. 

Rubiaceae. Padang-koffie. 

37. Coffea arabica, L. var. Meuado. 

Rubiaceae. Menado-koffie. 

38. Coffea arabica, L. var. angustifolia. 

Rubiaceae. Smalbladige koffie. 

39. Coffea arabica, L. var. Aden. 

Rubiaceae. Aden-koffie. 

40. Coffea arabica, L. var. Preanger. 

Rubiaceae. Preanger koffie. 

41. Coffea arabica, L. var. Mokka 

besar. Rubiaceae. Groote Mokka-koffie. 

42. Cofl'ea arabica, L. var. ïjikeumeuh. 

Rubiaceae. Tjikeumeub-koffie. 

43. Coffea arabica, L. var. Mauritiana. 

Rubiaceae. Mauritius-koffie. 

44. Coffea bengalensis, Roxb. Rubiaceae. 

Kengaalsche koffie. 

45. Coffea laurina, DC. Rubiaceae. 

Laurina-koffie. 

46. Coffea liberica, Buil. Rubiaceae. 

Liberia-koffie. 

47. Morinda eitrifolia, L. Rubiaceae. 

Roode verfstof. 

48. Leuconotis eugenifolia, DC. Apocyneae. 

Melksap, Gitan pipit. 

49. Tectona grandis, L. fs. Verbenaceae. 

Teak- of Djati-hout. 

50. Isonandra Gutta, Hook. Sapotacsae. 

Oetah-pertja. 

51. Ceratophorus Leerii, Hassk. 

Sapotaceae. Balam tandoek (soort van 

Getah-pertja). 

62. Pinus Merkusii, Jungh. et de 

Vriese. Abietineae. 

53. Dammara alba, Rumph. Abietineae. 

Damar-hars. 

64. Saccharum officinarum, L. Gramineae. 

Suikerriet. 

55. Arnomum Cardamomum, L. Zingiberaceae. 

Cardamom. 

3. Vruchten op spiritus, 

alphabetisch gerangschikt. 

— 's Lands Plantentuin, te 


alphabetisch gerangschikt. 

1. Achras sapota, L. — Saoe Manilla. 

2. Anacardium occidentale, L. p. 

indicum. — Djamboe monjet. 

3. Ananassa sativa, var. dulcis. — 

Nanas manies. 

4. 5. Anona muricata, Dun. — 

Nangka wolanda; zuurzak. 

6. Anona retieiüata, L. — Boeah 

nona. 

7. Antidesma Bunias, Spr. —Boeni. 

8 Artocarpus integrifolia, L. — 

Nangka. 

9. Averrhoa carambola, L. — Baliembieng 

manies. 

10. Carica papaya, L. — Papaja. 

11. Capsieum fastigiatum, Bl. — 

Tjabé rawiet. 

12. Capsieum pendidum, Wild., var. 

major. — Tjabé gedé. 

13. Citrullus edulis, Spach. — Semangka. 

14. Citrus aurantium, L. —• Djeroek 

ragi. 

15. Citrus aurantium, L. var. limettiformis. 

— Djeroek djepoen sedang. 

16 Citrus decumana, L. — Djeroek 

bali; pompelmoes. 

17. Cucumis sativus, L. — Ketimoen, 

bonteng. 

18. Dialium indum, L. — Ranji, 

kranji, koerandji.

19, 20. Durio Zibethinus, L. — 

Doerèn, doerian. 

21. Elettaria specioaa, BI. — Hbnjeh 

benar. 

22. Embliea officinalia, Grtn. — 

Boeab malaka. 

23. Evia dulcia, Comm. — Kadongdong. 

24. Flacourtia cataphracta, Bl. — 

Roekem. 

25. Flaeourtia eapida, Bxb. — Lobilobi 

aaem. 

26. Gareinia mangoatana, L. — 

Mangia, mangiatan. 

27. Gnetum Gnemon, L. — Tangkiel. 

28. Jambosaalba, Enaph. — Djamboe 

Samarang poetih. 

29. Jambosa aquea, Rmph. — Djamboe 

ajer merah. 

30. Jambosa cauliflora, DC. — 

Koepa. 

31. Jambosa domeatica, Bmph. — 

Djamboe bol. 

32. Lansium domeaticum, Jack. — 

Doekoe. 

33. Lansium domesticnm, Jack. var. 

— Kokosan. 

34. Mangifera foetida, Lour. — Ambatjang, 

batjang 

35. Mangifera foetida, Lour. var. — 

Manga kawini. 

36. Mangifera foetida, Lour. var. — 

Bumbum. 

37. Mangifera indiea, L. var. — 

Manga dapang. 

38. Mangifera indica, L. var. — 

Manga dolol. 


Manga santan. 


Manga obi. 


Manga sentok. 


Manga hi-oh. 


Manga kelapa. 

44. Mangifera laurina, Bl. var. — 

Manga pari. 

45. Mangifera laurina, Bl. var. mazunda. 

— Manga mazoenda. 

46. Mangifera laurina, Bl. var. microcarpa. 

— Manga oedang. 

47. Mangifera laurina, Bl. var. telor. 

— Manga telor. 

48. Mimusops kauki, L. — Saoe. 


49. Mamordica charantia, L. — Papareh. 

50. Muaa Cliffortiana, L. ft. aaperma. 

— Pisang kosta. 

51. Musa Cliffortiana, L. ft. aaperma. 

— Piaang siam. 

52. Musa Cliffortiana, L. ft. aaperma. 

— Piaang kapok. 

53. Musa Bumphiana, Krz. y aapientum. 

— Piaang aeripiet. 

54. Muaa Bumphiana, Krz. y aapientum. 

— Pisang longlong. 

55. Musa Bumphiana, Krz. y sapientum. 

— Pisang sakati. 


— Pisang oedang. 

57. Musa Bumphiana, Krz y sapientum. 

— Pisang Palembang. 

58. Musa Bumphiana, Krz. / sapientum. 

— Pisang mas. 


— Pisang lampeneng. 

60. Musa Rumphiana, Krz. y sapientum. 

— Pisang gembor. 


— Pisang ambon. 


— PiBang aoeaoe. 

63. Muaa Bumphiana, Krz. y sapientiun. 

— Pisang radja. 


— Pisang radja sereh. 


— Pisang ambon loemoet. 

66. Muaa Bumphiana, Krz. y sapientum. 

— Pisang saboelan. 

67. Musa Bumphiana,Krz.


Klasse. 

79. Salacia oblonga, Wall. •— Aroi 

kitjepot. 

80. Sandoricum nervosum, Bl. — 

Katjapi. 

81. Solarium melongena, L. var. ovigerum. 

— Terong kopek. 

82. Solanum melongena, L. var. luteum. 

— Terong koepa koening. 

83. Solanum melongena, L. var. fragile 

viride. — Terong rangoe idjoe. 

83. Syzygium Zippelianum, Miq. — 

Kopoh beuriet. 

85. Tamarindus indicus, L. — Asem 

djawa. 

86. Theobroma Cacao, L. — Tjoklat. 


vezelstoffen, alphabetisch 

gerangschikt. — 's Lands 

Plantentuin, te Buitenzorg. 

1. Abelmoschus Manihot, Med. Ind. 

or. in Molluc. eult. 

2. Abroma angusta, L. — Kitojangkir. 

— Java. 

3. Abutilon albescens, Miq. — 

Hunde-ong. — Java. 

4. Abutilon angustum, L. 

5. Abutilon Lechenaultianum, Don. 

— Ind. angl. 

6. Abutilon populifolium, Lam. — 

Ind. angl. 

7. Abutilon timorense, DC. — Timor. 

8. Agave cantula, Bib. — Nanas 

sabrang. — Java, Molucc. 

9. Ananassa sativa, Lindl. —Nanas. 

— Java, cult. 

10. Arenga saceharifera, Lab. — 

Gomoetoe, Iendjoekj Akel. — Ind. or. 

11. Artocarpus Blumei, Tréc. — 

Teureup. — Ind. or. 

12. Artocarpus pubescens. — Ind. or. 

13. Artocarpus spec. — Borneo. 

14. 15. Artocarpus spec. — Kajoe 

poedoek. — Blitong. 

16. Asclepias curassavica, Linn. — 

Kapas tjindeh. 

17. Bambusa apus, Schlt. — Bamboe 

tali. 

18. Bixa orellana, L. — Galiengam, 

Glingam. — Ind. Java cult. 

19. Boehmeria nivea, Gaud. — Eamih 

oetan. 

20. 21. Boehmeria nivea. Gaud. — 

Bamih. 

22. Boehmeria candicans, Bl. — 

B. nivea f} tenacissima. — Hamarai. 

23. Borassus flabelliformis, L. Ind.or. 

24. Butea frondosa, Bib. — Ploso. 

— Java. 

25. Calamus javensis, Bl. — Botan 

tjatjing. 

26. Calamus melanoloma, Mart. — 

Botan lüin, B. leumeur. — Java. 

25. Calotropis gigantea, B. Br. — 

Badoeri. — Timor. 

28. Ceratolobis glaucescenB, Bl. 

29. Commersonia echinata, Forst. — 

Ki-orai. — Java. 

30. Corchorus capsular's, L. —Jute, 

Goeni, Gandja, Bamih-tjina. 

31. Corypha Gebanga, Bl. — Gebang. 

— Timor. 

32. Corypha umbraculifera, L. — 

Bongol-bas, Gebang. — Java. 

33. Daemonorops melanochastes, Bl. 

— Botan selang. — Java. 

34. Daphne pendula, Sm., montana 

major. — Kamanden oetan, kakapasan. 

35. Drimyspermum Blumei. Den. — 

Apiet. — Java. 

36. Drimyspermum, spec. — Blitong. 

37. Eriodendron anfractuosum, Bl. — 

Kapok. 

38. Ficus alba, Ewdt. — Hamberang-boenjoer. 

— Java. 

39. Ficus asperiuscula, Kunth et 

Bouché. — Oeja-oejaan. — Java. 

40. Ficus elegans, Hsskl. — Hamberang-bodas. 

— Java, Sumatra. 

41. Ficus globosa, Bl. 

42. Ficus hirta, Vahl. — Hamberang. 

— Java. 

43. Ficus procera, Miq. 

44. Ficus scandens, Bib. 

45. Ficus toiiearia, L. — Birong. 

— Java, Molucc. 

46. Ficus, spec. — Hamberang. 

47. Giganthochloa apus, Kurz. — 

Bamboe-apoes. — Java. 

48. Gnetum gnemon, Linn. — Bagoe, 

Taugkil oetan. — India. 

49. Grewia acuminata, Juss.— Java. 

50. Grewia microcos, Linn. — Java. 

51. Grewia odorata, Bl. — Kalakwarei. 

— Java. 

52. Helicteres Isora, L. — Kekontalan, 

Poeteran. — Java, Timor. 

53. Hibiscus mutabilis, fl. rubr. 

simpl. — Java. 

54. Hibiscus grewiaefolius, Hssk. 

— Java. 

55. Hibiscus rosa sinensis. — Java. 

66. „ sabdarifla. — Java.

57. Hibesous rulpinus. — Tisoek. 

— Java. 

58. „ (Paritium) tiliaceua, 

L, — Waroe goenoeng. — Java. 

59. HibiseuB (Paritium) aimilis, Bl. 

— Waroe laut. — Java. 

60. Hibiscus (Paritium) tortuosus. 

— Ind. angl. 

61. Laporteaerenulata, Gaud. — Java. 

62. „ ' costata, Miq. — Java. 

63. Malvastrum ruderale, Miq. — 

Java, Timor etc. 

64. Marsdenia tenacissima, W. et 

Arn. — Timor. 

65. Melaleuea Ieucadendron, Linn. 

66. Melodinua orientalis, Bl. — Aroi 

ki kadantja. — Java, Sumatra. 

67. Muaa Cliffortiana var. aeminifera. 

— PiBang batoe besar. — Java. 

68. Musa Cliffortiana, ft asperma.— 

Java. 

69. Musa mindanensis. — Koffo. — 

Menado. 

70. Musa Bumphiana, ft simiarum.— 

Java. 

71. Musa ornata, Bxb. — Java. 

72. Nelumbium specioBum, Wild. 

73. Oreocnide major, Miq. — Java. 

74. Pandanus aenophyllus, Kurz. — 

Java. 

76. Pandanus labyrinthicus. — Sumatra. 

76. Pandanus moschatus, Bumph. — 

Poedak. — Java. 

77. PandanuB odoratissimus, L. —- 

Java. 

78. - samak. — Pandan samak. 

— Java. 

79. Pandanus spurius. — Pandan 

laut. — Java. 

80. PandanuB spec. — Nov. Guinea. 

81. Piagianthera oppositifolia, — 

Tjalik angin. — Java. 

82. Salmalia malabarica, Sch. et 

Endl. — Bandoe alas. — Java. 

83. Sanseviera zeylanica. — Ceilon. 

84. Sesbania coehinchinensis, DC. 

— Java. 

85. Sida compressa. 

86. „ acuta, Burm. — Sidagori 

la'aki. — Java, Sumatra. 

87. Sida eordifolia, Linn. — India. 

88. „ mucronulata, DC. — Java. 

89. „ angustifolia. 

90. „ retuaa, Linn. — Sidagori. 

— Java, Sum. etc. 

91. Sponia spec. — Koerai.— Java. . 

GROEP I 5" Klasse. 121 

92. Thespesia populnea, Corr. — 

Java, Timor. 

93. Trichospermum javanieum, Bl. 

— Dolok. •— Java. 

94. Triumfetta cana, Bl. — Poeloet 

poeloet kambing. — Sumatra. 

95. Triumfetta triloculariB, Bl. — 

Java. 

96. Theobroma cacao, L. Java, cult. 

97. Tlrena Blumei, Hask. — Pompoer 

oetan. — Java, Sum. 

98. Urena lappago, Sm. — Pompoer 

oetan. — Java. 

99. Urena lappago, ft glauca Bl. — 

Pompoer oetan. — Java. 

100. Urena lobata a sinuoaa, Miq. 

— Java. 

101. Urena heterophylla, Smith. 

— Java. 

102. Urostigma infectorium, Miq. 

— Soembawa. 

103. Unona dasymaschala, Bl. — Aroi 

kiladja besar. •— Java. 

104. Viaenia indica, Houtt. — Bintinoe. 

— Java Sum. et al. 

5. Voedingsmiddelen 

en h an d elsprod u eten, met 

uitzondering van koffie, alphabetisch 

gerangschikt. — 

's Lands Plantentuin, te Buitenzorg. 

1. Arenga saccharifera, Labill. — 

Aren. — Meel door inlanders bereid. 

2. Arachis hypogaea, L. •— Katjang 

tanah. — Amerika, in Java cult. 

3. Arachis hypogaea, var. Waspada. 

— Katjang tanah. — In Java cult. 

4. Batatas edulis, Chois. — Oebi 

boled. — Meel door inlanders bereid. 

5. Cajauus indicus, Spr. — Katjang 

goedeh. 

6. Caryophyllus aromaticus, Truf. — 

Tjengkeh. — Mollucc, in Java cult. 

7. Coleus tuberosus, Bth. — Koemili 

djawa, Kentang. — Meel; ruwe 

bereiding. 

8. Colocasia antiquorum, Schtt. — 

Talas hedjoh. — Meel; ruwe bereiding. 

9. Coriandrum sativum. — Katoembar. 

— In Java cult. 

10. Curcuma longa, L. — Koneng 

gedé. — Meel; ruwe bereiding. 

11. Curcuma longa, L. p. minor. — 

Koneng taman. — Meel; ruwe bereiding.

122 GROEP 1. 5 e 

Klasse. 

12. Dioscorea hirsuta, Krth. — Ga- i 

doeng. — Meel; ruwe bereiding. 

13. Manihot utilissima. — Oebi manies. 

— Meel; ruwe bereiding. 

14. Manihot utilissima, var. —Oebi 

singkong. — Meel. 

15. Musa Cliffortiana, fl. asperma.— 

Pisang Siam. (?) Tim bloei nam. — 

Meel. 

16. Myristica fragrans, Houtt. — 

Pala. •— Moluccae, in Java cult. 

17. Myristica fragrans, Houtt. — 

Foelie. 

18. Pachyrrhizus angulatus, Kich. — 

Bangkoang. — Meel; ruwe bereiding. 

19. Phaseolus radiatus, L. — Katjang 

idjoe. — Java. 

20. Phaseolus vulgaris, L. — Katjang 

djogo. — Java. 

21. Piper nigraum, L. — Maritja, 

lada — Java. 

22. Sesamum indicum, DC. — Met 

zwarte zaden. — In Java cult. 

23. Sesamum indicum, DC. — Met 

witte zaden. — In Java cult. 

24. Soya hispida. — Katjan djepoen, 

K. kadelé. — Java. 

26. TJncaria gambir, Bxb. •— Gambir. 

— Ind. or., in Java cult. 

26. Vigna sinensis, Savi.— Katjang 

girgadji; k. gadji. 

27. Vigna sinensis, Savi. — Katjang 

dadap. 

28. Theobromacacao, L. fs., rubr.— 

Tjoklat. — In Java cult. 

29. Zea Mays, L. — Djagong. — 

Meel; ruwe bereiding. 

30. 31. Zea Mays, L. — Djagong. 

— meel. 

6. Herbarium en producten 

van koffie. — 

'sLands Plantentuin, te Buitenzorg. 

a. Herbarium van Coffea arabica, L. 

1. Var. Deli. 

2. „ Djamboe. 

3. „ Woengoe-Kedoe. 

4. „ Mokka-ketjil. 

5. „ Padang. 

6. „ Menado. 

7. „ Aden. 

8. „ Preanger. 

9. „ Mokka-besar. 

10. „ Tjikeumeuh. 

11. „ Mauritiana. 

12. „ Angustifolia. 

13. Coffea Laurina, DC. 

14. „ Bengalensis, Bxb. 

15. „ Liberica, Buil. 

b. JProduct van Coffea arabica, L. 

16. Var. Djamboe. \ d J" Ö -O 

17. „ Mokka-ketjil. 

18. „ „ besar. g 0 - 

19. „ Woengoe-Ke- & 2 3 J 

20. „ Angustifolia. | £ . g § 

21. „ Aden. g^g^-g 

22. „ Padang. ' S ^ j * 

23. „ Menado. [ .4« g -o 

24. „ Preanger. IfSJI*. 

25. „ Veelzadige. I'C o — g _ 

26. „ Mauritiana. I > § -2 ^ $ 

27. Coffea Laurina, IjJ I J9 

DC. «g'ssg 

28. n Liberica, 1 

§ > * % 1 

Buil. [> e ü s c 

29. „ Coffea Bengalensis, Bxb. 

[5 flesschen]. 


damar- , gom- en harssoorten. 

— 's Lands Plantentuin 

te Buitenzorg. 

1. Albizzia saponaria, Bl. — Tautau. 

— Moluccae. 

2. Albizzia stipulata, Boiv. — Sengon, 

djendjing. — Java. 

3. Albizzia spec. — Kawéné. — 

Timor, Java. 

4. Calamus draco, Willd. — Botan 

djemang. 

5. Calamus draco, Willd. — Poeder 

lste soort. 

6. Calamus draco, Willd. —Poeder 

2de soort. 

7. Calamus draco, Willd. — Vernis. 

8. Calophyllum Inophyllum, L. 

9. Canariopsis glabra, Bl. — Damarsela. 

Java. 

10. Canariopsis decumana, Bl. — 

Kanari-babi. — Moluc. 

11. Canarium, spec. —Damar kadji. 

Sumatra. 

12. Cochlospermum, spec. — Tjanigara. 

— Java. 

13. Corypha umbraculifera, L. — 

Gembang. — Java. 

14. Dammara alba, Bxb. — Damar 

poetih. — Java. 

15. Dammara orientalis. — Damar 

dagin kinjan. — Borneo.

16. Dryobalanops camphora, Colebr. 

— Marabantajan. 


— Simorbantajan. 


— Marabantajan. 

19. Garciniacambogia, Desr. — Siaru. 

20. „ mangostana. — Getahmangies. 

— Java. 

21. „ , spec. — Sumatra. 

22. „ , „ — Damar Kandis. 

— Borneo. 

23. Hopea fagifolia, Miq. — Damar 

kedemoet Banka. 

24. Hopea maranti, Miq. — Damar 

batoe. 

25. „ „ „ — Damar 

maranti. Blitong. 

26. Hopea selaniea, Bxb. — Damar 

selain Borneo. 

27. Hopea selaniea, Bxb. — Damar 

selain. Boeroe. 

28. Hopea macrophylla lanceolata. 

30. „ spec. — Damar n°. 1. 

— Koetei, Bomeo. 

31. Hopea spec. — Damar n°. 2. 

— Koetei, Borneo. 

32. Hopea mengarawan, Miq. — 

Damar mengarawan. 

33. Hymenaea verrucosa, Grtn. — 

Copal, Kisapi-benar. 

34. Liquidambar Altingiana, Bl. — 

Kasamala. — Java, Sumatra. 

35. Melia Azedirach, L. — Mindi. 

36. Moringa pterygosperma, Gartn. — 

Kelor. 

87. Myristica Irya, Gartn. — Lilin 

narahan. — Borneo. 

38. Odina gummifera, Bl. (Spondias 

Wirtgenii Hasskl.). 

39. Parkia speeiosa, Hasskl. — Peté. 

— Java. 

40. Pterocarpus indicus. — Drakenbloed. 

— Java. 

41. Shorea sublacunosa. Miq. — 

Damar sorong. — Bangka. 

42. Sindora sumatrana. — Siendoer. 

43. Stalagmitis dulcis. — Moendoe. 

44. Styrax Benzoin. Sumatra. 

45. Vatica Rassak ? — Damar rassak. 

— Borneo. 

46. Vatica sublacunosa. — Damar 

kloetoep. — Bangka, Sumatra. 

47. Vatica, spec. — Damar aloeng. 

— Batjan. 

48. Damar bintang. Borneo. 

49. „ mang. Blitong. 

50. „ bidaroe. Borneo. 


51. Damar tjengal. Blitong, Borneo, 

Sumatra. 

52. „ „ Sumatra. 

53. „ ngerawan abang. Sumatra. 

54. „ poetih ngrawan. „ 

65. „ seloewai atau ngoerawan. 

Sumatra. 

56. „ njeroen. Blitong. 

57. „ merantik. „ 

58. „ mengeris. Sumatra. 

59. „ klekoeng. „ 

60. „ seloewai. „ 

61. „ itam — Kajoekloengkoeng. 

— Sumatra. 

62. „ „ „ maranti. Sumatra. 

63. „ „ „ mengeris. 

Sumatra. 

64. Tak van Durio zibethinus met 

coccus laccae. 


plantaardige vetten en 

o 1 i e ë n. — 's Lands Plantentuin 


1. Canarium commune, L. — Kanari. 

2. „ Mehenbethene, Grt. — 

Kanari ambon. 

3. Cacosmanthus macrophyllus, 

Hssk. 

4. Cinnamomum zeylanicum, Breyn. 

— Kajoe manies. 

5. Cocos nucifera, L. — Minjak 

kalapa. 

6. Elaeis guinensis, L. 

7. Eriodendron anfractuosum, DC. 

— Minjak kapok, randoe. 

8. Helianthus annuus, L. — Minjak 

kembang matahari. 

9. Hodgsonia heteroelita, Hssk. — 

Kadam. 

10. Hopea macrophylla lanceolata. — 

Tengkawang. — Borneo. 

11. Myristica Horsfieldii, Miq. — 1 

Minjak tjempaka. — Ceilon. 

12. Myristica Irya, Grtn. — Lilin 

narahan. — Borneo. 

13. Pangium edule, Bl. —Pitjoeng, 

kapetjing, samaun. 

14. Parinarium lanceolatum, T. et. B. 

— Ki soka. 

15. Parinarium scabrum, Hssk. — 

Ki soka. 

16. Ricinus communis, L. — Djarak 

koliki.


17. Sesamum indicum, DC. — Biedjen, 

wiedjen (Minjak). 

18. Sideroxylon glabrescens, Miq. — 

Ketiouw. 

19. Stadmannia sideroxylon, DC. — 

Koesambi. 

20. Terminalia Catappa, L. — Minjak 

katapang. 


looi middelen. — 's Lands 

plantentuin te Buitenzorg. 

1. Aleurites triloba, Forst. — Kamiri. 

2. Artocarpus integrifolia, L. — 

Nangka beuriet. 

3. Casuarina equisetifolia, L. — 

Tjamara. 

4. Cocos nucifera, L. — Kalapa. 

5. Mangifera indica, L. — Manga. 

6. Punica Granatum, L. — Delima. 

7. Tamarindus indicus, L. — Asem 

djawa. 

8. Tectona grandis, L. —• Djati. 

9. Terminalia Catappa, L. — Katapang. 


plantaardige kleurstoffen. 

— 's Lands Plantentuin 


a. Eene collectie plantendeelen in 

stopflesschen (bast, wortels, hout, 

zaden etc), waaruit de inlander in "VVest- 

Java de kleurstoffen bereidt tot het 

verven van garens en kains. 

1. ArtocarpuB integrifolia, L. — 

Nangka. — Hethout levert een kleurstof 

tot het geel-verven van garen en kleedingstoffen. 

2. Bixa orellana, L. — Glingam, 

Galiengam, Gloege. — De zaden geven 

de bekende kleurstof Orlean, Oreille, 

Anatto etc., door den inlander gebruikt 

tot het oranje- en rood-verven van meubelen, 

garens en kleedingstoffen. Staal 

n°. 3. 

3. Briedelia tomentosa, Bl. — Kanjéré-badak-aroi. 

— Uit den bast der 

ranken wordt een zwarte verfstof bereid 

voor garens en kleedingstoffen. 

4. Briedelia tomentosa, Bl. — Kanjéré-badak. 

— Bast der stammen gebruikt 

als die der ranken. 

5. Caesalpinia arborea, Zoll. — Soga. 

— Staal n°. 1. 

6. Caesalpinia dasyrachys, Miq. — 

Beta-peta. — Uit den bast van deze en 

andere Caesalpinia-soorten wordt een 

bruin-roodbruine verfstof getrokken in 

gebruik voor garens en kleederen. 

Staal n°. 2. 

7. Caesalpinia sappan,L. — Setjang. 

— Het hout levert een roode kleurstof. 

Deze met kalk gemengd geeft paars 

(staal n°. 14); met ki sierum (24) en 

gambir (26) bruin (staal n°. 13); 

met gambir (26) stalen nos. 11 en 

12; met glingam (2) en kalk staal 

n°. 21. 

8. Curcuma longa, L. — Koneng 

gedé. 

9. Curcuma longa, L. var. /3 minor. 

— Koneng temen. — De bekende curcuma 

in veelvuldig inlandsch gebruik 

(staal n°. 10); met kalk gemengd 

oranje (staal n°. 16). Met kalk en 

gambir (staal n°. 15) Met taroem 

(13) gemengd verschillende nuancen 

van groen (stalen nos. 17, 18 en 20). 

10. Emblica officinalis, Grtn. — Malaka 

(staal n°. 6). Met taroem (13) 

vermengd geeft zij een zwarte kleurstof; 

met setjang (7), ki siernm (24) 

en gambir (26), of met taroem (13), 

katapang (25), ki sierum (241 en soga 

(21) een donkerbruine kleur (staal 

n°. 22). 

11. Eugenia lucidula, Miq. — Salam. 

— (Staal, n°. 7). Gebruikt en 

gemengd met andere verlstoffen evenals 

Malaka (10). 

12. Homalanthus populifolius, Grtn. 

— Karumbi. — De bast van Karumbi 

vermengd met Tjangkoedoo (17) levert 

een roode kleurstof voor kains en garens. 

13. lndigofera spec. div. — Taroem, 

indigo. — (Stalen, n°. 4 en 19). 

Vergelijk hetgeen gezegd is hierboven 

bij n°. 9 en 10. 

14. Leiocarpus fruticosus, Bl. — 

Sasa lemboet. — De bast vermengd met 

Tjangkoedoo (17) of Djirak burrura (22) 

levert een roode kleurstof. 

15. Marsdenia parviflora, DC. — Taroem 

aroi. — In gebruik om de zwarte 

kleurstof die uit den bast kan getrokken 

worden. 

16. Melodorum latifolium, Don. — 

Aroi Ki tjantoen. De bast wordt, met 

Taroem vermengd, uitgetrokken tot het 

verkrijgen van een zwarte verfstof.

17. Morinda citrifolia, L. — Tjangkoedoe. 

— De bast op zich zelf uitgetrokken 

geeft een roode verfstof. Andere 

tinten van rood worden verkregen 

door vermenging met Karumbi (12) of 

Sasa Iemboet (14). Vergelijk hetgeen 

gezegd is bij 22, 23 en 25. 

18. Pithecolobium lobatum, Bth. — 

Djengkol. — Bast vermengd met Malaka 

(10) of Salam (11) of Taroem (13) uitgetrokken 

tot het verkrijgen van een 

zwarte kleurstof. 

19. Kottlera tinetoria, Kxb. — Binong 

pentjang. — De vruchten leveren 

een roode kleurstof. 

20. Sauseviera spec. div. — Daoen 

soedji. — Geeft eene groene kleurstof, 

vooral in gebruik voor hoofddoeken 

(staal n°. 5). 

21. Serianthus grandiflora, Bth. — 

Soga. •— De bast laat eene bruine kleurstof 

uittrekken. Vermengd met Ki sierum 

(24), Setjang (7) en Gambier(26), 

of ook met Malaka (10), Taroem (13), 

Katapang (25) en Ki sierum (24) verkrijgt 

men de donkerbruine kleurstof 

van staal n u 

. 22. 

22. Symplocos fasciculata. — Djirak. 

— Geeft een roode kleurstof met Tjangkoedoe 

(17) en Pinang (Areca Catechu). 

Staal n u 

. 21. 

23. Symplocos odoratissimus, Ch. — 

Ki Bariawan. — De bast gemengd met 

Tjangkoedoo (17) uitgetrokken, geeft 

een donkerroode kleurstof voor kains. 

24. Syzygium spec. div. — Ki sierum. 

De bast geeft de kleurstof van staal 

n°. 8. Vergelijk verder het hierboven 

gezegde bij 7 en 10. 

26. Terminalia Catappa, L. — Katapang. 

— De bast levert op zich zelf 

of vermengd met Tjangkoedoo (17) of 

Ki sierum (24) een zwarte, met Soga 

of Setjang vermengd een donkerbruine 

kleurstof. Staal n°. 22. 

26. Uncaria gambir, Bxb. — Gambir. 

— In veelvuldig gebruik als bijmengsel 

bij andere kleurstof houdende 

stoffen. Vergelijk 7, 9, 10, 11 én 20. 

27. Uncaria spec. div. — Aroi koait 

besi. De bast wordt vermengd met 

Taroem (13) tot het verkrijgen vaneen 

zwarte kleurstof. 

28. Uncaria concava, T. et B. — 

Aroi ki ladja. Gelijk 26. 

29. Willughbeia javanica, Bl. — 

Aroi Ki batara. Gelijk 26. 

GROEP I. 5e Klasss. 125 

b. 22 Btalen gekleurd met de verschillende 

hierboven genoemde enkelvoudige 

en samengestelde kleurmiddelen, 

met beschrijving als onderschrift. 

11. Eenige merkwaardige 

gewassen van Java 

op spiritus. — 's Lands 

Plantentuin te Buitenzorg. 

1. Myrmecodia echinata, Gaud. 

2. Hydnophytum montanum, Bl. 

3. Bafflesia Bochussenii, T. et B. 

4. Dischidia Baffiesiana, Wall. 


negen kina-soorten, opgezette 

takken met bloemen en 

vrucbten, benevens monsters 

van de basten. — 's Rijks 

Herbarium, te Leiden. 

a. Cinchonina lancifolia. 

b. „ suceirabra. 

c. „ calisaya. 

1

9. Caryophyllus aromaticus, L. Myrtaceae. 

— Tjengkeh. — Kruidnagelboom. 

10. Psidium Guajava, L. Myrtaeeae. 

— Djamboe-bidji. — Eetbare vruchten. 

11. Punica Granatum, L. Myrtaeeae. 

— Dalima. — Eetbare vruchten. 

12. Terminalia Catappa, L. Combretaceae. 

— Adapo, Katapan. — Zwarte 

kleurstof. 

13. Citrullus vulgariB, Schrad. Cucurbitaeeae. 

— Samangka. — Eetbare 

vruchten. 

14. Momordica Charantia, L. Cucurbitaceae. 

— Papareh. — Eetbare vruchten. 

15. Santalum album, IJ. Santalaeeae. 

— Kajoe Tjindana. — Sandelhout. 

16. Liquidambar Altingiana, Bl. 

Hamamelideae. — Rasamala. — Welriekende 

hars. 

17. Michelia Champaca, L. Maguoliaceae. 

— Tjampaka oetan. — Meubelhout. 

18. Anoua squamosa, L. Anonaeeae. 

— Atis. — Eetbare vruchten. 

19. Myristica fragrans, Houtt. Myristiceae. 

— Pala. — Nootmuskaat 

Foelie. 

20a. Nymphaea Lotus, L. var. rosea. 

Nymphaeaceae. — Tembang. — Sierplant. 

b. Nymphaea Lotus, L. var. alba. 

Nymphaeaceae. — Sierplant. 

c. Nymphaea Lotus, L. var. rubra. 

Nymphaeaceae. — Sierplant. 

d. Nymphaea stellata, Willd. var. 

cyanea. Nymphaeaceae. — Sierplant. 

e. Nymphaea blanda, Meyer. Nymphaeaceae. 

— Sierplant. 

21. Nymphaea Lotus, L. Nymphaeaceae. 

— Sierplant. 

22. Nelumbium speciosum, W. Nelurobiaeeae. 

— Taraté. — Sierplant. 

23a. Nelumbium speciosum , W. var. 

floribus albis. Nelumbiaceae. — Taraté 

poetih. — Sierplant. 

b. Nelumbium Bpeeiosum, W. var. 

floribuB rubris. Nelumbiaceae. Taraté 

mérah. — Sierplant. 

24. Bixa Orellana, Flacourtianeae. — 

Dawon Galinggam. — Kleurstof (Orleansgeel 

en Orleansrood). 

25. Taraktogenos Blumei, Hassk. 

Flacourtianeae. — Ki-loetoeng. 

26. Durio Zibethinus, L. Sterculiaceae. 

Doerian. — Eetbare vruchten. 

GROEP I. 5c Klasse. 127 

27. Sterculia macrophylla, Vent. 

Sterculiaceae. — Hantap. 

28. Theobroma Cacao, L. Buttneriaceae. 

— Kakau, tjoklat. ~ Cacao, 

chocolade. 

29. Artocarpus integrifolia, L. Artocarpeae. 

— Nangka. — Meubelhout, 

melksap. 

30. Drostigma benghalense, Gasp. 

Artocarpeae. — Ba-a-lo. — Eetbare 

vruchten. 

31. Drostigma religiosum, Gasp. Artocarpeae. 

— Boenoet-kaladja. — Eetbare 

vruchten, caoutchouk. 

32. Antidesma Bunias, Spr. Antidesmeae. 

— Boeni-karbau, bonni. —. 

Eetbare vruchten. 

33. Cubeba officinalis, Miq. Piperaceae. 

— Kamoekoes — Soort van Peper. 

34a. Piper nigrum, L. Piperaceae. — 

Maritja. — Zwarte Peper. 

b. Chavica densa, Miq. Piperaceae. 

— Tjabé djawa. — Soort van Peper. 

35. Gordonia Wallichii, Bl. Ternstroemiaeeae. 

36. Garcinia Mangostana, L. Clusiaceae. 

— Mangies. — Eetbare vruchten. 

37. Aegle Marmelos, Boxb. Aurantiaceao. 

— Bilak. — Eetbare vruchten. 

38. Citrus deeumana, L. Aurantiaceae. 

— Djeroek-bali. — Eetbare 

vruchten. 

39. Lansium domesticum, Jack. Meliaceae. 

— Ai mahoe. — Eetbare 

vruchten. , 

40a.Nephelium lappaceum, L. Sapindaceae. 

— Ramboetan. — Eetbare 

vruchten. 

b. Nephelium mutabile, Bl. Sapindaceae. 

— Poelasan. — Eetbare vruchten. 

41. Mangifera indica, S. Anacardiaceae. 

— Ambe. — Eetbare vruchten. 

42. Spondias mangifera, W. = Evia 

amara, Commers. Anacardiaceae. — 

Kondongdong asam. — Eetbare vruchten. 

43. Canarium commune, L. Amyrideae. 

— Kanari, Jar. — Eetbare vruchten. 

44. Nauclea Gambir, Hunt. = Uncaria 

Gambir, Miq. Bubiaceae. — 

Gambir. — Afkooksel der bladeren 

dient bij het betel kauwen. 

45a.Pavetta stricta, BI. Rubiaceae. — 

Kembang-Santen-mérah. — Sierplant. 

b. Jonesia Asoca, Rxb. Papilionaceae.

428 GROEP L 5« Klasse. 

46. Coffea arabica, L. Rubiaceae. — 

Koppi. — Koffie. 

47. Jasminum Sambac, Ait. Jasmiueae. 

•— Baloer. — Sierplant. 

48. Cocos nucifera, L. Palmae. — 

Klappa. — Kokosnoot. 

49. Zalacca edulis, Reinw. Palmae. 

— Salak. — Eetbare vruchten. 

50. Pandanus odoratissimus, L. Pandaneae. 

—• Pandan. — Welriekende 

bloemen. 

51. Xanthosoma violaceum, Schott. 

Aroideae. — Talas. — Afkomstig uit 

Amerika. 

52. Musa Rumphiana, Krz. Musaceae. 

— Pisang. 

53. Zingiber officinale, L. Zingiberaeeae. 

— Diahé. — Gember. 

54. Curcuma longa, L. Zingiberaceae. 

— Goratji. —• Gele kleurstof. 

55. Maranta arundinacea, L. Cannaceae. 

— Arrow-root. 


afbeeldingen van planten 

tot aanvulling van de 

vorige. In eikenbouten lijsten. 

— Botanisch Laboratorium, 

te Leiden. 

1. Dryobalanops Camphora, Colebr. 

2. Carolinea princeps, W. 

— Pachira aquatica. Aubl. 

3. Neesia altissima, Bl. 

4. Cinchona Calisaya, Wedd. 

5. Rafilesia Hasseltii, Suring. 

6. „ Patma, Bl. 

7. „ Bochussenii, Teysm. 

et Binnend. 

8. Pandanus furcatus, Roxb. ó*. 

9. Pandanus furcatus, Boib. 

bloem vergroot. 

10. Pandanus furcatus, Roxb. S}. 

11. Pandanus spurius, Bumph. 

vrucht. 

12. Amorphophallus campanulatus. 

BL 

28. Een tros vruchten 

van Musa Paradisiaca. 

Teekening in waterwerf in 

gladde vergulde lijst. — Collectie 

Eeinwardt. 

29. Album van wilde 

en gekweekte planten 

uit N.-I., onder den titel „Album 

botanique et horticole"; 

teekeningen met Franschen 

tekst in handschrift door T. de 

Rijk. — T. de Rijk te Soerabaja. 

30..De platen uit het 

werk: Fleurs, fruits et feuillages 

choisis de Java, van 

Mevr. Hoola van Nooten (zie 

n°. 34), tweede uitgave. Veertig 

platen in geelhouten lijsten. 

— Mr. F. T. Pahud de Mortanges, 

te Arnhem. 

1. Codiaemn variegatum, Rumph.— 

Kajoe poering. 

2. Amherstia nobilis, Wall. 

3. Citrus decumana, L. — Djeroek 

besar. 

4. Theobroma cacao, L. —Tjoklaad. 

5. Tradescantia discolor, Smith. — 

Géwor mérah. 

6. Elettaria speeiosa, Bl. — Honjeh 

Laka. 

7. Nephelium lappaceum, L. — 

Eamboetan Atjeh matjan. 

8. Lansium domesticum, Jack. — 

Doekoe. 

9. Caladium bicolor, Vent. — Talas 

Sabrang. 

10. Saraca declinata, Miq. — Kisoka. 

11. Sterculia nobilis, Smith. — 

Hantap. 

12. Otophora alata, Bl. — Pisang 

Tjina. 

23. Amarantus tricolor, L. — Bajem 

mérah. 

14. Spathiphyllopsis Minahassae, T. 

en B. — Tjariang poetih. 

15. Xanthochymus dulcis, Boxb. — 

Moendoe. 

16. Garcinia Mangostana, L. — 

Mangies. 

17. Poinsettia Pulcherrima, Grah. 

— Kajoe mérah. 

18. Butea frondosa, Boxb. — Ploso. 

19. Anona squamosa, L. — Sirikaja. 

20. Anona reticulata, L. — Boewa 

nonna.

21. Pisonia sylvestris. T. en B. 

Pisonia alba, Spangh. — Widjojo 

koesoemo of Éohl Banda. 

22. Lagerstroemia regia, Boxb. — 

Boengoer. 

23. Citrus sarcodactylus, Hort Bog. 

— Djeroek tangan. 

24. Cynometra eauliflora, L. — 

Namnam. 

25. Strophantbua dichotomus, Dec. 

— Kikoeja. 

26. Artocarpus polypliema, Pers. — 

Tjampedak. 

27. Anacardiuni occidentale, L. —• 

Djamboe monjet. 

28. Durio Zibethinus, L. — Doerian. 

29. Flores Jambosae Domesticae, 

Bumph. — Kembang Djamboe ból. 

30. Fruetus Jambosae Domestieae, 

Bumph. — Djamboe böl. 

31. Mangifera indica, L. — Manga 

wangi. 

32. Syzygium Jambolauum, Dec. —. 

Djamblang. 

33. Musa coccinea, Andr. — Pisang 

sole. 

34. Musa paradisiaca, L. — Pisang 

mas. 

35. Theobroma cacao, var. alba, 

L. — Tjoklaad. 

36. Averrhoa Bilimbi, L. — Blimbing. 

37. Poinciana regia, Boj. — Biamboyant. 

38. Zalacea edulis, Beinw. — Salak. 

39. Anona Muricata, L. — Nangka 

Wolanda. 

40. Carica Papaya, L. — Papaja. 

31. Botanische platen 

uit het werk Midden-Sumatra, 

(IVedeel, 13e Afl.) vier stuks, 

opgeplakt op twee bladen karton. 

— Aardrijkskundig Genootschap, 

te Amsterdam. 

32. Hortus Indicus of 

verzameling van gekleurde afbeeldingen 

van Oost-Indische 

planten en boomen. Handschrift 

uit de 17de eeuw, zonder naam. 

Twee deelen in groot f°., gebonden. 

— Bibliotheek der 

Rijksuniversiteit, te Leiden. 


33. Het handschrift 

van G-. E. Rumphius, 

Amboinsch kruidboek, met de 

zwarte en gekleurde afbeeldingen 

in Indië vervaardigd door 

Pbilippus van Eyck en Petrus 

de Ruyter. Groot f°. Twee 

deelen van de dertien als proeve. 

— Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 

te Leiden. 

34. Een prachtexemplaar 

van het werk: Fleurs, 

fruits et feuillages choisis de 

1'ile de Java, peints d'après 

nature par Madame Berthe 

Hoola van Nooten; 40 planches 

chromolithographées, grand 

in folio, avec téxte. 3e édition. 

Bruxelles, Librairie C. Muquardt. 

•— Mevr. Hoola van 

Nooten, te Batavia. 


botanische werken, voornamelijk 

Nederlandsch Oosten 

West-indië betreffende. — 

Prof. I>. J. Veth. 

a. Gulielmi Pisonis, Medici Amstelaedamensis, 

de Indiae utriuBque re 

naturali et medica, libri quatuordecim. 

Amstelaedami apud Elzevirios, 1658 f°. 

NB. In dit werk van Piso zijn ook 

bevat de zes boeken over natuurlijke 

historie en geneeskunde van 

J. Bontius, geneesheer te Batavia , 

over wien wij eene belangrijke 

studie van dr. Swaving bezitten 

in het Nat. Tijdsch. v. N. I., Deel 

XXX, bl. 285 en 475. 

b. Het Amboinsch kruidboek (Herbarium 

Amboinense) door G. E. Rumphius, 

uitgegeven door J. Burmannus. 

Zes deelen in f°. Amsterdam en 's Hage 

1741—1750. In vier half marokijnen 

banden. 

c. Neuer Schlüssel zu Bumph's Her- 

9

130 GROEP I. 5* Klasse. 

bariurn Ainboinense van Dr. J. K. 

Hasskarl. Halle, 1866 4°. (Besonders abgedruckt 

aus den Verb. d. Naturf. GeB. 

IX. 2). In half marokijnen band. 

d. Bumphia s. commentationes botanieae, 

in primis de plantis Indiae 

Orientalis, scripsit C. L. Blume. Drie 

deelen in f 0 

., Leiden, 1835—1845. In 

half marokijnen banden. 

e. Flora Javae nee non insularum 

adjacentium, auctore C. L. Blume, 

adj'utore J. B. Fischer. Brussel, 1828 

en volgende jaren. In drie half marokijnen 

banden. 

NB. Het werk is onvoltooid gebleven 

ten gevolge der Belgische omwenteling. 

Dit exemplaar bevat ook 

de onuitgegeven platen, die bij 

de staking van het werk reeds 

waren afgedrukt. 

/. Annales Musei Botanici Lugduno- 

Batavi ed. F. A. G. Miquel. 4 deelen 

in f°. Amsterdam en Utrecht 1863— 

1869. In half marokijnen banden. 

36. Eenige botanische 

werken, geheel of gedeeltelijk 

over de planten van 

Nederlandsch Indië handelende. 

— A. W. Sijthoff, uitgever 

en drukker te Leiden. 

a. Plantae Junghuhnianae, Enumeratio 

plantarum, quas in insulis Java 

et Sumatra detexit F. W. Junghuhu. 

b. C. L. Blume, Collection des orchidées 

les plus remarquables de 1'Archipel 

Indien et du Japon. 

c. P. F. de Siebold et W. H. de 

Vriese, Flore des Jardins. 5 Volumes. 

d. W. H. de Vriese, Tuinbouwflora. 

3 dln. 

e. W. H. de Vriese, de handel in 

getah pertja. 

f. W. H. de Vriese, de vanielje. 

ff. W. H. de Vriese, de kamferboom 

van Sumatra. 

h. Oh. Morel, Kuituur der orchideeën. 

i. F. Dozy. Plagiochila Sandei D. 

37. J. Dozy et J. H. 

Molkenboer, Bryologia 

Javanica, sen descriptio 

muscorum frondosorum Archipelagi 

Indici, iconibus illustrata, 

post mortem auctorum 

edd. R. B. van den Bosch et 

C. M. van der Sande La Coste. 

Lugd. Bat. Brill 1855—1870. 

2 vol. 4°. — Kon. Mil. Akademie, 

te Breda. 

38. Botanische werken. 

— J. H. de Bussy, uitgever 

te Amsterdam. 

L Plantkundig woordenboek voor 

Ned. Indië, met korte aanwijzingen 

van het geneesk. en huishoudelijk gebruik 

der planten, en vermelding der 

inlandsche .en wetenschappelijke benamingen, 

door G. J. Filet. Leiden, Kolff, 

1876. 

2. De bruikbare planten van Nederlandsch 

Indië, systematisch gerangschikt, 

beschreven en met aanteekeningen 

voorzien van derzelver waarde 

in den handel, de nijverheid en de 

geneeskunde, door A. H. Bisschop 

Grevelink. Amsterdam, de Bussy, 1882.

Go Klasse. 

DE DIERENWERELD: OPGEZETTE EN OP ANDERE WIJZEN GE 

CONSERVEERDE DIEREN, AFBEELDINGEN VAN DIEREN 

EN BESCHRIJVINGEN DER FAUNA. 

fschoon liet in vele opzichten te bejammeren is, kan het 

ons echter niet verwonderen, wanneer de reiziger en 

naturalist zich meer voelt aangetrokken tot 0. Indië 

dan tot W. Indië. Een blik op de kaart geeft terstond 

reeds eene verklaring van dit verschijnsel. W. Indië toch 

i. i • i l i l i • i i 

maakt deel uit van een groot continent, en het laat zich dan 

ook reeds te voren verwachten dat de Fauna met die van dat 

vaste land zal overeenkomen en weinig of geene vormen zal 

vertoonen die typisch voor zulk een beperkt gebied zullen zijn. 

Van 0. Indië daarentegen, als bestaande uit eene reeks van 

ontelbare grootere en kleinere eilanden en eilanden-groepen, 

van het vaste land zoowel als van elkander gescheiden door 

eene min of meer diepe zee, kan men verwachten, dat het tal 

van wezens zal bevatten, hetzij eigen aan een of meer dier eilanden 

, hetzij afwijkende vertegenwoordigers van de vormen, die 

op het vaste land voorkomen. De eigenaardige ligging tusschen 

Azië en Australië geeft aan eene dergelijke vooronderstelling 

nog meer grond. En inderdaad heeft het onderzoek ook geleerd, 

dat, terwijl de Fauna van W. Indië eene groote overeenkomst 

vertoont met die van Zuid-Amerika, de Fauna van den O. I. 

Archipel juist het midden houdt tusschen die der aangrenzende 

continenten, wanneer het vergund is ook Australië met dien 

naam te bestempelen — met dien verstande evenwel, dat de 

dieren van het westelijk gedeelte meer overeenkomen met die


van het vaste land van Azië, terwijl die van het oostelijk gedeelte 

meer gelijken op de dieren van Australië. W. Indië kan 

gezegd worden geene karakteristieke dieren te bezitten, 0. Indië 

daarentegen kan een aantal vormen aanwijzen, die of daar 

alleen voorkomen of wel daar het sterkst vertegenwoordigd 

zijn. Tot opheldering wijs ik slechts op enkele Zoogdieren. 

Terwijl op Sumatra tal van Apen leven, na verwant aan die 

van Achter Indië, zoo verdwijnen zij langzamerhand oostwaarts, 

tot op Celebes de laatste Aap wordt gevonden; hier komen wij 

op het terrein der Buideldieren, die zich westwaarts van Celebes 

niet vertoonen, doch oostwaarts in aantal soorten toenemende, 

in Australië en N. Guinea hun maximum bereiken, terwijl zjj 

daar bijna alle andere zoogdierengroepen representeeren. Terwijl 

op Sumatra en Borneo de Orang-oetan, de hoogst ontwikkelde 

Aap uit het gansche geslacht, leeft, treft men aan den anderen 

kant door den ganscben Archipel het Spookdiertje aan als 

laatsten Halfaap, en den Vliegenden Aap, die nergens elders gevonden 

wordt. Groote, vruchten etende Vledermuizen zoekt men 

te vergeefs in Z. Amerika, en zij juist hebben hare hoogste ontwikkeling 

in den Indischen Archipel bereikt. Olifant en Rhinoceros 

komen op Sumatra en Borneo, de laatste ook op Java voor; 

van zulke groote pachydermen echter geen spoor in W. Indië, 

waar slechts de Tapir leeft, die trouwens soortelijk verschilt 

met dien van Sumatra. De kleine Pekari (Dicotyles torquatus) 

en de wat grootere Poeïngo (Dicotyles labialus) zijn in Suriname 

de eenige Varkens 1 

), terwijl in O. Indië juist een grooter aantal 

Varkens leeft, dan in de geheele overige wereld te samen. 

Insectivoren, in Tupaja, Gymnura en Sorices zoo sterk in O. Indië 

vertegenwoordigd, zijn in W. Indië slechts in ééne soort, 

den merkwaardigen Solenodon paradoxus van Haïti, aanwezig. 

Terwijl Z. Amerika uitmunt door een overgroot aantal 

soorten van Knaagdieren, vindt men in 0. Indië betrekkelijk 

weinige groepen, doch daaronder enkele met verbazend vele 

soorten, met name de Eekhoorns. Zoogenaamde Tandeloozen 

vindt men in Suriname in de Luiaards, Gordeldieren en Miereneters, 

in O. Indië alleen in de Schubdieren. Terwijl de 

Canes in O. Indië alleen door Canis rutilans zijn vertegenwoordigd, 

komen de Feles, met name de Tijgers, Panters en kleine 

Katten, er menigvuldig voor. Suriname heeft, wat de Honden 

') Volgens Hartsinck's Beschrijving van Guiana komen in de bosschen vele 

wilde zwijnen voor. Men heeft hierbij te deuken aan het zoogenaamde waterzwijn, 

Mydrochoerus Capibara (Sus hydrochoerus L.), dat werkelijk volgens 

Kappler, „HoÜandisch Guiana" bl. 156, in de binnenlanden van Suriname 

menigvuldig is, maar niet tot de varkens, maar tot de knaagdieren behoort.

GROEP I. 6° Klasse. 133 

betreft Icticyon venaticus met Brazilië gemeen, en de Katten 

vindt men er in vormen die over geheel Zuid-Amerika verspreid 

zijn, die van den Poema of Qoegoear, den Jagoear, de 

Felis pardalis en de Felis Yaguarundi. Eindelijk vindt men 

den Manatus of zoogenaamde Zeekoe van Suriname terug in 

de Doejong of Halicore van 0. Indie. 

Van de andere dierklassen geldt hetzelfde als van de Zoogdieren, 

doch het zou te ver voeren, wanneer we van alle 

klassen zelfs maar zóó veel als van deze mededeelden. 

Het overzicht zou steeds oppervlakkig blijven en bovendien 

op verre na niet zoo leerzaam zijn als een bezoek aan het Museum 

van Natuurlijke Historie te Leiden, waar, door de zorg 

der Nederlandsche Regeering, een uitgebreid materiaal is bijeengebracht 

en bewaard wordt. Daar beter dan in eenig ander 

Museum vindt men de Fauna van onze Koloniën, verzameld 

grootendeels op last der Nederlandsche Regeering door tal van 

Reizigers, die hunne gezondheid en hun leven in het belang der 

wetenschap Opofferden. Met trots mag de Nederlandsche Natie 

den vreemdeling op die uitgebreide verzameling wijzen. En 

deze ontleent hare grootste waarde aan de wijze, waarop de 

voorwerpen tentoongesteld zijn, met andere woorden, aan den 

hoogen trap van volmaking, waarop daar de Taxiderinie of de 

kunst om dieren op te zetten en te conserveeren, is gebracht. 

In de school van een Temminck en een Schlegel gevormd, zijn 

kunstvaardige en vlugge handen bezig om de natuur op het 

nauwkeurigst na te bootsen, haar zoo na mogelijk te volgen. 

Door de wijze van opstellen wordt het overzicht vergemakkelijkt. 

Daar ziet men van elke soort zooveel mogelijk alle variatiën, 

zoowel in sekse als door leeftijd of jaargetijde of bijzondere 

locale omstandigheden veroorzaakt. Op deze wijze en op 

deze wijze alléén is het mogelijk om zich eene voorstelling te 

vormen van het door niemand nog onder juiste woorden gebrachte 

begrip „soort". Gebaseerd op en naar aanleiding van de 

collectiën in dat Museum zijn door tal van vroegere en latere 

geleerden een aantal monographiën en prachtwerken, vooral 

over de dieren van onze O. Indische Koloniën, in het licht gegeven 

, waaronder als de voornaamste genoemd mogen worden: 

Temminck's Monographies de Mammalogie; zijne Èsquisses zoologiques 

sur la Cöte de Guinee, waarin vele O. Indische zoogdieren 

beschreven zijn; de Verhandelingen over de Nederlandsche 

O. Indische Bezittingen, waarin Schlegel, S. Muller en Snellen 

van Vollenhoven tal van Monographiën over Zoogdieren, Vogels, 

Visschen, Reptielen, Slangen en Insecten leverden, met eene 

groote menigte platen, op steen gebracht door Sandifort, Mau-

134 GROEP I. 6 Klasse. 

re vert, Schlegel, Bruining, Mulder, v. Kaalte, v. Oort, Hoffmeister 

en Snellen van Vollenhoven; Temminck's Coup d'oeil 

général sur l'Inde Archipëlagique en het Nouveau receuil de 

planches coloriées d'oiseaux van hem en den Baron de Chartreuse; 

Schlegel's Vogels van Nederlandsch O. Indië en zijne 

Observations zoologiques; die Papageien door O. Finsch; Conspectus 

generum avium van Lucien Bonaparte; Essai sur la 

physionomie des serpents, een van Schlegel's beroemd geworden 

werken; Bleeker's Atlas ichthyologique des Indes Orientales Neerlandaises; 

Snellen van Vollenhoven's Essai d'une Faune entomologique 

de l'Archipel Indo-Néerlandais. Onder den bescheiden 

titel van Catalogue du Muséum d'Histoire naturelle heeft Schlegel 

eene reeks monographiën, grootendeels door hem zeiven bearbeid 

, in het licht gegeven. Daarin worden de Apen en bijna alle 

vogels, behalve de zangvogels, critisch onderzocht en een overzicht 

van die groepen in het Museum gegeven. In de laatste 

jaren hebben de Conservatoren aan het Museum en een aantal 

buitenlandsche specialiteiten bijdragen geleverd in het tijdschrift 

van dat Museum, getiteld: „Notes from the Legden Museum". 

Gebrek aan financiëelen steun maakte het tot dusverre ondoenlijk 

om dit tijdschrift met afbeeldingen op te luisteren. Groot 

is het aantal werken door niet-Nederlanders over de Fauna van 

O. Indië geschreven. Alleen de noodzakelijkheid om kort te zijn 

is de reden waarom hier slechts eenige der voornaamste werken 

vermeld werden, geschreven onmiddellijk naar aanleiding van 

hetgeen door Nederlanders voor Nederland in O. Indië verzameld 

werd. Dat er over de dieren van W. Indië nagenoeg geene 

afzonderlijke werken bestaan, volgt uit hetgeen hierboven is 

opgemerkt aangaande het samenvallen van de Fauna van Suriname 

met die van Z. Amerika. In de vorige eeuw echter verscheen 

het beroemde werk van Maria Sibylla Merian, Metamorphosis 

insectorum Surinamensium ad vivum picta atque descripta 

(Amst., 1705), terwijl onder de nieuwere schrijvers over Suriname 

vooral Kappler bijzondere aandacht aan de dierenwereld 

gewijd heeft. 

F. A. JENTINK.

1. Een jonge, levende 

koningstijger (Felis tigris, 

matjan lorèk) $, als huisdier 

opgevoed. Lampongs. — J. C. 

van Hasselt, Controleur B. B. 

te Soekadana, res. Lampongs. 

2. Een levende Maleische 

beer (Ursus Malayanus, 

beroeang), uit de Z. en O. afdeeling 

van Borneo. — D. D. 

Veth, te Amsterdam. 

3. Een roode papegaai 

en een blauwe d° of zoogenaamde 

raaf in kooi, 

levende exemplaren uit Suriname. 

— C, J. Hering, in 

Suriname. 


opgezette zoogdieren uit 

den Indischen Archipel. — 

Genootschap Natura Artis 

Magistra, te Amsterdam. 

1. Simia satyrus. — Oraug oetan.— 

Borneo, Sumatra. 

2. Hylobates leuciscus. — Wou wouw. 

— Java. 

3. Hylobates syndactylus. — Siamang. 

— Sumatra. 

4. Semnopithecus nasica. — Kahau. 

— Borneo, Sumatra. 

6. SemnopithecuB maurus. — Loetoeng. 

— Java. 

6. Inuus (Macaeus) nemestrinus. — 

Beroek. — Sumatra, Borneo. 

7. Inuus niger. — Menado. 

8. „ nigrescens. — Gorontalo. 

9. Cercoeebus cynomolgus. .— Monjet. 

— Soenda-eilanden. 

10. Cercoeebus cynomolgus var. 

alba. — Soenda-eilanden. 

11. Stenops (Nycticebus) tardigradus. 

— Sumatra, Borneo. 

12. Tarsius spectrum. — Sumatra, 

Bangka, Borneo. 

13. Tupaja (Cladobates) tana, — 

Sumatra, Borneo. 


14. TTrsus malayanus. — Beroeang. 

— Sumatra, Borneo. 

16. Arctictis binturong (penicillata). 

— Bintoeroeng. — Java, Sumatra. 

16. Canis rutilans. — Soenda-eilanden. 

17. Viverra indica.— „ 

18. Paradoxurus musanga. — Moesang. 


19. HerpeBtes javanicus. — Java, 

Sumatra. 

20. Pelis tigris. — Matjan lorèk. — 

Java, Sumatra. 

21. Pelis pardus. —• Matjan toetoel. 

— Java, Sumatra. 

22. Felis pardus, var. nigra. •— Java, 

Sumatra. 

23. Felis minuta. — Matjan rempak. 


24. Sciurus bicolor. — Sumatra, 

Malakka. 

25. Sciurus plantani. (vittatus). — 

Java, Sumatra, Borneo. 

26. Pteromys nitidus. — Soendaeilanden. 

27. Hystrix javanica. — Java. 

28. Manis „ — Soendaeilanden. 

29. Antilope (Anoa) depressicornis. 

— Anoa. — Celebes. 

30. Antilope sumatrensis. — Sumatra. 

31. Cervus russa moluccensis. — 

Boesa. — Amboina, Timor. 

32. Cervus muntjao. — Mintjak, 

Kidang. — Soenda-eilanden. 

33. Cervus Kuhlii. — Bawéan. 

34. Moschus javanicus. — Java. 

35. SUB barbatus. — Borneo. 


zoogdieren, bijeengebracht 

in Noord-Celebes en op de 

Westkust van Sumatra, door 

F. von Faber, vroeger Controleur 

te Amoerang, res. 

Menado, thans te Loeboe Basong, 

afd. Priaman. — F. von Faber, 

te Loeboe Basong. 

NB. De verzameling zoogdieren van 

den heer von Faber omvat 49 

soorten, sommige in een aantal 

exemplaren. Tijdsgebrek zoowel 

als de groote kosten verhinderden 

al deze dieren voor de Tentoonstelling 

te doen opzetten. Er is


dus eene keuze gedaan, die zich 

uitstrekt tot één exemplaar van 

alle soorten, die niet reeds onder 

het vorige nommer voorkomen. 

De dieren geschoten gedurende 

het verblijf van den heer v. Faber 

te Amoerang zijn hieronder aangeduid 

door den naam Menado, 

de later op Sumatra verzamelde 

door den naam Priaman. 

1. Hylobates agilis. — Priaman. 

2. Semnopithecus 

Priaman. 

melalophus. — 

8. Semnopithecus pruinosus. — Priaman. 

4. Galeopithecus volans. — Priaman. 

5. Pteropus Wallacei. — Menado. 

6. „ hypomelanus. —• Menado. 

7. Cynonycteris brachyotis. — Menado. 

8. Cynopterus marginatus. — Priaman. 

9. Cephalotes Peronii. — Menado. 

10. Harpyia cephalotes. — Menado. 

11. Macroglossus minimus. •— Menado. 

12. Bhinolophus 

Menado. 

megaphyllus. — 

13. Rhinolophus 

Priaman. 

hipposideros. — 

14. Phyllorhina bicolor. — Menado. 

15. Megaderma spasma. — „ 

16. Vespertilio adversus. — „ 

17. Tesperugo pachypuB.— 

18. Felis sp. ? — Priaman. 

„ 

19. Mustela Henrici. — Priaman. 

20. Paradoxurus 

Priaman. 

leucomystax. — 

21. Paradoxurus Musschenbroekii. — 

Menado. 

22. Tupaja javaniea. — Priaman. 

23. „ ferruginea. — Priaman. 

24. Sciurus albiceps. — „ 

25. „ hippurus.— „ 

26. „ murinus. — Menada. 

27. „ rubriventer. — Menado. 

28. „ leucomuB. — „ 

29. „ Prevostii. — Priaman. 

30. Pteromys nitidus. — ,, 

31. Mus hellwaldii. — Menado. 

32. „ Faberi 1 

) — „ 

') Mus Faberi is eene nieuwe soort, 

door Dr. Jentink naar den heer von 

Faber genoemd. 

33. Mus xanthurus. — Menado. 

34. Echiothrix leucura. — „ 

35. Cervus equinus. — Priaman. 

36. Mosehus kanchü. — „ 

37. Phalangista ursina. — Menado. 

38. „ celebensis. — „ 

6. Koesoekoesoe nonau 

(boschkater) en koesoekoesoe 

vovoheka (boschkat) 

van Ternate. — J. H. W. 

Freytag Jr., te Ternate. 

NB. Een soort van het geslacht Cuscus, 

dat tot de Phalangisten behoort. 

7. Koesoe (boscbkat) van 

Andai (Geelvinksbaai, Nieuw- 

Guinea). — J. H. W. Freytag 

Jr., te Ternate. 

8. Schedel van een 

babiroesa (hertzwijn, Sus 

babirussa), afkomstig van 

Nieuw-Guinea. — J. H. W. 

Freytag Jr., te Ternate. 

9. Zoogdieren op spiritus, 

benevens huiden en 

skeletdeelen van zoogdieren, 

alles uit Suriname. — C. J. 


a. Een Kwatta (Coaita) op spiritus 

(Ateles paniscus L.). 

4. Een witte vleermuis (Diclidurus 

albus Neuw.), op spiritus. 

c. Drie tijgervellen. 

d. De huid van een luiaard (Bradypus 

didactylus L.). 

e. Twee hertshoorns (Cervus savannarum). 

f. Schedel van een aap. 

g. Schedel met onderkaak van een 

tijgerkat (Felis yaguarundi Desm.). 

10. Twee nagels van 

een armadillo (Dasypus). 

— Jos. Mesado, in Suriname.


173 soorten van vogels, 

opgezet, systematisch gerang 

schikt en gedetermineerd, afkomstig 

deels van Sumatra, 

deels van Celebes. — G-. C. 

van Schuylenburch, assistentresident 

von Moeara Doea, afd. 

Komering, res. Palembang, en 

F. von Faber, controleur B. 

B. te Loeboe Basong, afd. Priratnan, 

res. Padangsche Bene- 

denlanden. 

Deze verzameling is door Dr. F. A. 

Jentink bijeengebracht uit de honderden 

vogels gedurende eene reeks van 

jaren door den heer von Faber geschoten, 

deels op zijne vroegere standplaats 

Amoerang, res. Menado, deels op 

zijne tegenwoordige op Sumatra, en 

uit eene kleinere verzameling, die de 

heer van Schuylenburch in de hovenlanden 

van Palembang bijeenbracht. 

Het was zoowel .wegens de groote kosten, 

als wegens de kortheid van den 

tijd tusschen do aankomst der voorwerpen 

en den aanvang der Tentoonstelling, 

onmogelijk de duizend vogels 

, door deze heeren ter onzer beschikking 

gesteld, allen to laten opzetten. 

Wij zijn genoodzaakt geweest eene 

keuze te doen, waarbij wij echter gezorgd 

hebben met zeer enkele uitzonderingen, 

van alle aanwezige soorten 

één exemplaar, waar het wenschelijk 

Bcheen een exemplaar van beiden seksen, 

in onze verzameling op te nemen. Wij 

hebben daarvoor van do hulp van Dr. 

Jentink dankbaar gebruik gemaakt. 

De namen Menado, Priaman en 

Komering, achter de vogels geplaatst, 

onderscheiden die van Celebes van die 

van Sumatra, terwijl de letters v. S. 

en v. F. den jager aanwijzen, aan wie 

wij ze te danken hebben. 

1. Bubo orientalis. — Priaman (Res. 

Padang). — v. F. 

2. Bubo javanensis. — Priaman. — 

v. F. 

3. Scops menadensis. — Menado. — 

v. F. 


4. Strix Rosenbergii. — Menado. — 

v. F. 

5. Hbctua ochracea. — Menado. — 

v. F. 

6. IVoctua hirsuta. — Menado. — v. F. 

7. „ punctulata. — Menado. — 

v. F. 

8. Falco coerulescens. — Komering 

(Res. Palembang). — v. S. 

9. CircuB Jardinii. — Menado. — v.F. 

10. Spizae'tus cirratus celebensis. $ 

en J. — Menado. — v. P. 

11. Spizaëtus limnaëtus. — Priaman. 

— v. F. 

12. Astur griseiceps. — Menado. — 

v. F. 

13. Nisus trinotatus. $ en %. — 

Menado. — v. F, 

14. Buteo poliogenys. — Menado. — 

v. F. 

15. Circaëtus rufipectus. $ en J.— 

Menado. — v. F. 

16. Aquila malayensis. — Menado. 

— v. F. 

17. Haliaëtus leucogaster. — Menado. 

— v. F. 

18. Haliaëtus indus. $ en J. — Menado 

en Priaman. — v. F. 

19. Pandion haliaëtus. — Menado. 

v. F. 

20. Milvusafflnis. — Menado. — v.F. 

21. Elanus hypoleucus. $ en §. — 


22. Pernis cristatus celebensis. — 


23. Alcedo melanorhyncha. — Menado. 

— v. F. 

24. Alcedo minor celebensis. —• Menado. 

— v. F. 

25. Alcedo leucocephala. — Komering. 

— v. S. 

26. Dacelo cyanotis. — Menado. — 

27. Dacelo princeps. — Menado. — 

v. F. 

28. Dacelo coromanda. — Menado. 

— v. F. 

29. Dacelo chloris. — Menado. — 

v. F. 

30. Dacelo fallax. — Menado. — v. F. 

31. Merops badius. — Priaman. — 

v. F. 

32. Merops ornatus. — Menado. —• 

v. F. 

33. Merops amictus. — Priaman. •— 

v. F. 

.34. Buceros scutatus. — Priaman. — 

v. F.


35. Buceros bicornis. — Priaman. 

— v. F. 

36. Buceros rhinoceros. — Priaman. 

— v. F. 

37. Buceros galeritus. en }. — 

Priaman. — v. F. 

38. Buceros comatus. — Priaman. — 

v. F. 

39. Buceros eassidix. f en j. — 


40. Buceros exaratus. J ei J, — 

Menado. — v. F: 

41. Eclectus platurus. — Menado. 

v. F. 

42. Eclectus Mülleri. — Menado. — 

v. F. 

43. Psittacula incerta. — Priaman. 

— v. F. 

44. Palaeomis longicaudus. — Komering. 

— v. S. 

45. Trichoglossus ornatus. — Menado. 

— v. F. 

46. Trichoglossus flavoviridis. — Menado. 

— v. F. 

47. Lorioulus exilis. — Menado. — 

v. F. 

48. Loriculus stigmatus. — Menado. 

— v. F. 

49. Loriculus galgulus. — Priaman. 

— v. F. 

50. PicuB fulvus. $ en $. — Menado. 

— v. F. 

51. „ Temminckii. — Menado.— 

v. F. 

62. Picus poicilophus. — Priaman. 

— v. F. 

53. Picus miniatus. — Komering. — 

v. S. 

54. Picus badius. - Komering. — 

v. S. 

56. Megalairaa chrysopogon. — Priaman. 

— v. F. 

56. Megalaima mystacophanos. — 


57. Megalaima Henrici. — Priaman. 

— v. F. 

58. Megalaima flavigula. — Priaman. 

— v. F. 

59. Megalaima Duvaucelli. — Priaman. 

— v. F. 

60. Cueulus melanorhynchus. — Menado. 

— v. F. 

61. Cueulus Sonnerati. — Menado. — 

v. F. 

61a. Scytrops novae hollandiae. — 


62. Phoenicophaës chlorophaeus. .$ 

eu J. — Komering. —. v. S. 

63. Phoenicophaës sumatranus. — 

Komering. — v. S. 

64. Phoenicophaës calorhynchus. — 


65. Phoenicophaës curvirostris. — 


66. Centropus eurycercus. — Komering. 

— v. S. 

67. Centropus bicolor. — Menado. — 

v. F. 

68. Hirundo javanica. •— Menado. 

— v. F. 

69. Cypselus longipennis. — Menado. 

— v. F. 

70. Cypselus esculentus. — Menado. 

— v. F. 

71. Caprimulgus Temminckii.— Pri-j 

aman. — v. K. 

72. Nectarinia aspasia. — Menado- 

— v. F. 

73. Nectarinia frenata. ^ en J, — 


74. Nectarinia lepida. $ en J. — 

Menado en Priaman. — v. F. 

76. Nectarinia siparaja. $ en J. — 


76. Nectarinia phoenicotis. — Priaman. 

— v. F. 

77. Nectarinia eximia. — Komering. 

— v. S. 

78. Nectarinia Hasselt ii. — Komering 

— v. S. 

79. Dicaeum celebicum. •— Menado. 

— v. F. 

80. Dicaeum cantillans. .— Priaman. 

— v. F. 

81. Dicaeum erythronotus. — Komering. 

— v. S. 

82. Dicaeum pyrrhonotus. — Komering. 

— v. S. 

83. Pardalotis percussus. — Menado. 

— v. F. 

84. Phyllornis cyanopogou. — Priaman. 

— v. F. 

85. Zosterops nigrifrons. — Menado. 

— v. F. 

86. Pitta celebensis. — Menado. — 

v. F. 

87. Timalia mitrata. — Priaman. — 

v. F. 

88. Turdus erythronotus. — Menado. 

— v. F. 

89. Pycnonotus ochrocephalus. — 


90. Ixos psidii. —• Komering. — v. S. 

91. „ atriceps. — „ „ „ 

92. „ dispar. — „ „ „

93. Muscieapa 

man. —• v. F. 

banjumas. —• Pria 

94. Myiagra azurea. — Menado. — 

v. F. 

95. Dicrurus 

nado. .— v. F. 

carbonarius. — Me 

96. Dicrurus brachyphorus. — Komering. 

— T. S. 

97. Irena turcosa. — Komering. — 

v. S. 

98. Ceblepyris orientalis. — Menado. 

— v. F. 

99. Ceblepyris leueorhynchus. — Menado. 

— v. F. 

100. Graucalus leucopygialis. — Menado. 

— v. F. 

101. Graucalus Temminckii. — Menado. 

— v. F. 

102. Eurylaimus nasutus. — Priaman. 

-— v. F. 

103. Eurylaimus cuculatus. •— Priaman. 

— v. F. 

104. Corvus enca. — Menado. — v. F. 

105. Glaucopis leucopterus. — Priaman. 

— v. F. 

106. Coracias Temminckii. — Menado. 

— v. F. 

107. Eurystomus orientalis. — Menado. 

— v. F. 

108. Oriolus indicus. — Menado. — 

v. F. 

109. Oriolus xanthonotus. — Priaman. 

— v. F. 

110. Lamprotornis cantor. — Komering. 

•— v. S. 

111. Lamprotornis obscurus. — Menado. 

— v. F. 

112. Basilornis celebensis. — Menado. 

— v. F. 

113. Enodes erythrophrys. — Menado. 

— v. F. 

114. Scissirostrum Pagei. — Menado. 

v. F. 

115. Garrula torquata. — Menado. 

— v. F. 

116. Gracula venerata. — Priaman. 

— v. F. 

117. Fringilla atricapilla. — Menado. 

— v. F. 

118. Fringilla moluccana. — Menado. 

— v. F. 

119. Iora scapularis. — Menado. — 

v. F. 

120. Ptilopus melauocephalus. en 

J. — Menado. — r. F. 

121. Ptilopus superbus. — Menado. 

— v. F. 


S 

122. Ptilopus gularis. — Menado. 

— v. F. 

123. Treron vernans.


151. TotamiB inoanus. — Menado. 

— T. F. 

152. Totanus einereus. — Menado. 

— v. F. 

153. Numenius major. — Menado. 

— v. F. 

154. Numenius phaeopus. — Menado. 

— v. F. 

155. — Himantopus leueocephala.— 


156. Charadrius Peronii. — Menado. 

— v. F. 

157. Kallina minahasa. — Menado. 

— T. F. 

158. Kallina plumbeiventris. •— Menado. 

— v. F. 

158a. Kallina isabellina. — Menado. 

— v. F. 

159. Hypotaenidia philippensis. — 


160. Porzana einerea. — Menado. — 

v. F. 

161. Gallinula phoenieura. — Menado. 

— v. F. 

162. Porpbyrio indicus. — Menado. 

— v. F. 

163. Podiceps minor. — Menado. — 

v. F. 

164. Anas querquedula. — Menado. 

— v. F. 

165. Dendrocygna vagaus. — Menado. 

— v. F. 

166. Dendrocygna guttata. — Menado. 

— v. F. 

167. Fregata aquila. — Priaman. — 

v. F. 

168. Sula fiber. — Menado. — v. F. 

169. Graculus melanoleucua. — Menado. 

— v. F. 

170. Procellaria leucomelas. — Menado. 

— v. F. 

171. Sterna pelecanoides. — Menado. 

— v. F. 

12. Een opgezette Cas 

u a r i s , Casuarius indicus (galeatus). 

— Genootschap TJatura 

Artis Magistra, te Amsterdam. 

13. Een opgezette koewau 

of Argus-fazant, 

Argus giganteus Temm. — 

E. G. van Schuylenburch, 

assistent-resident te Moeara 

Doea. 


opgezette paradijsvogels, 

zooveel mogelijk in reeksen die 

de ontwikkeling van het prachtkleed 

aantoonen. — Mr. S. C. 

J. W. van Musschenbroek, 

te Leiden. 

a. Paradisea minor (papuaua).

woordigd door H. C. Seydenzaal, 

te Amsterdam. 

16. Twee paradijsvogels 

(mannetje en wijfje) van 

Nieuw-Guinea. — J. H. W. 

Preytag Jr., te Ternate. 

17. Een paradijsvogel 

en twee andere vogels 

van Nieuw-Guinea. — H. C. 

Voorhoeve, te Monster. 

18. Eene verzameling 

opgezette vogels van 

Ternate. — J. H. W. 

Preytag Jr., te Ternate. 

a. Woka woka (kraai) nonau (mannetje) 

en id. vovoheka (wijfje). — 

Corvus orru. 

b. Kaleha $ en J. — EcleetiiB polychlorus. 

c. Pantjetja


is een vogel die op Curacao te 

huis behoort, zoo groot is als een 

kraai en aardig fluit. 

24. Een Colibri met 

nestje. — Mr. R. M. Ribbius, 

op Curacao. 

25. Zes stopflesschen 

met kleine dieren uit 

Ned.-Indië op spiritus: 

kleine slangen , twee gekko's, 

vliegende hagedis, kameleon, 

spinnen, schorpioenen , sprinkhanen 

, duizendpoot, enz. — 

H. J. Smid, op Dennenoord 

te Laren. 

26. Schaal van een 

landschildpad (Testudo tabulata). 

De grootste tot dusver 

in Suriname gezien. — J. C. 


27. Acht flesschen met 

reptilien, batrachiën 

en insecten op spiritus. 

— C. J. Hering, in Suriname. 

28. Twee visschen van 

Ternate. — J. H. W. Preytag 


o. Ikan mandera. 

b. Ikan kabila. 

29. Eenige opgevulde 

visschen uit Ned. Indië. 

— F. von Faber, Controleur 

B. B. te Loeboe Basong, afd. 

Priaman. 

a. Balistes lineatus. 

b. Diodon hystrix. 

c. Tetraodon mappa. 

d. Ostracion tetragonum. 

30. Tien zagen van 

zaagvisschen van verschillende 

grootte (Pristis antiquorum 

Lath.). — C. J. Hering, 

in Suriname. 

31. Een zaag van een 

z a a g v i s c h. — A. Fernandes, 

in Suriname. 


schelpen, ingezonden door 

een Chinees van Blitong (Biliton). 

7 stuks sipoet kok; 7 st. sipoet groes; 

1 sip. oenam; 1 sip. soesoe tiara; 5 

sip. kimpang batoe; 1 sip. kimpang; 

1 sip. kima; 1 sip. longko; 1 sip. kitamau 

geling; 1 sip. blanda; 1 sip. loekan; 

1 sip. gangang en 3 diverse schelpen. 

33. Twee karkos (schelpen), 

afkomstig van Curacao. 

— (N. N.), op Curacao. 


schelpen van Aruba. — 

Jacob Thielen, op Curacao. 

35. Een verzameling 


A. J. van Koolwijk, op 

Curacao. 

36. Een verzameling 


M. P. Curiel, op Curacao.


schelpen en opgezette 

insecten van Curacao. — 

Dr. F. C. Epp, op Curacao. 

38. Twee platte doozen 

met glas overdekt, 

inhoudende een kleine verzameling 

van kevers, allen gedetermineerd 

en met naainetiquetten 

voorzien. Bestemd 

om een overzicht te geven van 

de keverl'auna der Soendaeilanden 

, Nieuw-Guinea en de 

Molukken. — Mr. J. W. van 

Lansberge, Oud-Gouverneur- 

Generaal, te Brummen. 

39. Kleine verzameling 

van gedetermineerde 

vlinders uit de 

Nederlandsche Oost- en West- 

Indische bezittingen, als overzicht 

der genera en merkwaardigste 

vormen der vlinderl'auna. 

In b' kartonnen doozen met 

glas. — Dr. H. J. Veth, te 

Rotterdam. 


nieerendeels gedetermineerde 

Coleoptera, H emiptera, 

Lepidoptera 

enz., bijeengebracht door Dr. 

Hagen gedurende zijn verblijf 

in Serdang en op zijne reis 

naar het meer van Tobah. 

Voor de tentoonstelling gereed 

gemaakt, en in 34 kartonnen 

doozen met glas gerangschikt 

door C. Ritsema Czn. te Leiden 

GROEP I. 6 Klasse. 143 

en P. C. T. Snellen te Rotterdam. 

— Dr. B. Hagen, te 

Tandjong Morawa in Serdang, 

vertegenwoordigd in Nederland 

door C. Bitsema Czn., te 

Leiden. 

41. Acht kistjes met 

torren, kapellen en andere 

insecten uit Nederlandsch 

Guiana. — M. B. 

Matthes, in Suriname. 

42. Drie fleschjes verschillende 

insecten, die 

nadeelig zijn voor de cacao. — 

C. J. Hering, in Suriname. 

a. Twee soorten van krekels (Gryllus 

campeslris? en Grylloialpa spec.) 

b. Een soort mier (Atta cephalotes). 

c. Een langhoornige kever (Sfeirastoma 

depressum). Rups, pop en volkomen 

insect. 

43. Een flesch cacaowormen. 

— J. R. C. Gonggrijp, 

in Suriname. 

NB. De cacao-tor vreet den bast der 

boomen een weinig af, en legt in 

de gemaakte wondjes bare eieren, 

waaruit de cacao-wormen voortkomen, 

die, meestal spiraalsgewijze, 

den bast doorvreten en tot in het 

hart der takken of stammen doordringen, 

waar zij verpoppen en 

als tor weder uitkomen. 

44. Elf fleschjes met 

insecten, nadeelig voor de 

cacao-cultuur. — J. H. A. 

Horst, plantage Rust en Lust 

in Suriname.

144 GROEP I. 6 E 

Klasse. 

NB. Volgens den inzender onderscheidt 

men in Suriname: 1°. den witten 

of gewonen cacao-worm, 2°. den 

rooden, die minder bekend is, 

hoofdzakelijk in distr. Beneden- 

Suriname voorkomt, en grootere 

schade veroorzaakt, 3°. eene soort 

die des nachts de jonge boompjes 

aan de wortels afvreet. 

a. Fleschje 1—5. De witte cacaoworm: 

kevers van beide sekse, jonge 

worm, volwassen worm, pop, bijzonder 

groot exemplaar van den kever. 

b. Fleschje 6—8. De roode cacaoworm 

: kevers van beide seksen, worm 

en pop, pop alleen. 

c. Fleschje 9. Tor van de derde soort. 

d. Fleschje 10. Twee wormen van 

een nog weinig bekende soort, die zich 

in half verdroogde boomen onder den 

bast ophoudt. 

e. Fleschje 11. Koningin der houtluizen. 

45. Een fleschje met 

cacao-torren en een fleschje 

met cacao-wormen. — A. Samuels, 

in Suriname. 

46. Zeegarnalen van 

Ternate. — J. H. W. Freytag 


a. Soloree nonau (

26. Dogfish. — Esoeide? 

26. Sriba. — Salmonoide? 

27. Witti-witti. — Prochüodu.8. 

28. Sriba. — Salmonoide? zie 26. 

29. Catfish. — Siluroïde. 

30. Hamerhaai. — Squalus zygaena. 

31. Matroziplatkop kwikwi. — Silurus 

ealichthys. 

32. Maka-wfish. — Chalceus maerolepidatus. 

33. Ouroewefi. — Centrarchus? 

34. Graaumunk Jewfish. — Plectropoma 

chlorum. 

35. Kwassi mama. — Siluroïde. 

36. Pakoessi. — Salmonoïde. Zie 13. 

37. Warako. — ? Chalceus nigropinnatus. 

38. Matoeri. — Erythrinus ? 

39. Kroeroe. — Carpio? 

40. Geelbagger. — Silurus Parkeri. 

41. Wara-wara. — Acanthurus? Loricaria 

? 

42. Katarina kwikwi. —. Silurus ealichthys. 

43. Warappa. — Erythrinus? 

44. Koebi. — Schelvisch, Gadus aeglefinus. 

45. Pani. — Siluroïde. 

46. Pogo-logo. — Gymnotus labiatus. 

47. Para matuari. — Perca saxatilis. 

48. Patakka. — Erythrinus? 

49. Pylheeht. Scomberesox, ?Ternodon 

Saltator. 

50. Parsisi. — Siluroïde. 

51. Kweriman. — Salmonoide? 

52. ïamissi fissi, miBsilobe. — ? 

63. Opokondri. — Hypophthalmus ? 

Zie 4. 

54. Spikrikatti. — ? Platystoma tigrinum. 

55. Wassardine. — Clupea ? Alauaa ? 

56. Zwamp Noya. — Siluroïde. 

57. Steenkoebi, steenschelvisch. — 

Gadus ? 

58. Paardevisch. •— Squamipinnes ? 

Platax ? 

59. Para sardine. — Clupea pilchardus. 

60. Saprapi. — Gymnotus albifrous. 

61. Trompé, een geluidgevende Tisch 

3 

GROEP I. O Klasse. 145 

62. Makreel. — Cybium Caballa? 

63. Dagoefisi. — Alausa? 

64. Prari-prari. — Hypophthalmus 

Davalla. 

65. Dagoefissi. — Esoeide? 

66. Zaagvisch. — Pristis antiquorum. 

67. Para Noya. — Siluroïde. 

68. Nenge-nenge. — Siluroïde ? 

69. Pakoe. — Salmonide. 

70. Soke. — Loricaria. 

71. Snoek. — Centropomus undecimalis. 

72. Sroepi. — Loricaria goniodonta. 

73. Boterman. — Siluroïde. 

74. Hagoesoke. — Loricaria? 

75. Zeebaars. •— Ballistes detula. 

76. Bajonetvisch. — Scomberesox? 

77. SnekifisBi. — Muraenide? 

78. Beefaal. — Gymnotus electricus. 

79. Velvetfiseh. — Serranus ? — Barbados. 

80. Porgeegrant. — Haemulon Heterodon. 

— Barbados. 

81. Blue barber. —Acanthurus caeruleus. 

— Barbados. 

82. Dogchub. — Julis maculissima. 

— Barbados. 

83. Greenhunterchub. — Scarus Veluta. 

— Barbados. 

84. Brownsnapper. — Priacanthus. 

•— Barbados. 

85. Kook. — Holocentrum longipenne. 

— Barbados. 

86. Goldlace Grunt. — Haemulon 

quadrilineatiun. — Barbados. 

87. Sweetlips. — Serranus? •— Barbados. 

88. Nengneng. — Holacanthus? — 

Barbados. 

89. SehoolmistresB. — Chaetodon 

striatus. — Barbados. 

90. Catchub. — Julis? —Barbados. 

50. Overzicht van hetgeen, 

in het bijzonder 

door Nederland, gedaan is voor 

de kennis der Fauna van Ned. 

Indië, door H. J. Veth. Leiden, 

1879. — Dr. H. J. Veth, 

te Rotterdam. 

10

•146 GROEP I. 6* Klasse. 

51. Monographies de 

mammologie, par C. J. 

Temminck, 2 deelen, 4°. Leiden, 

1827 en 1835—1841. — 

Genootschap Natura Artis 

Magistra, te Amsterdam. 

52. De Vogels van Nederlandsch-Indië,beschreven 

en afgebeeld door H. 

Schlegel. Leiden en Amsterdam. 

— Prof. P. J. Veth, te Leiden. 

NB. Dit werk bevat de volgende 

groepen: 

a. De Pitta's. 

b. De Valkvogels. 

c. De Ijsvogels. 

Na de uitgave dezer derde groep 

werd bet werk gestaakt. 

53. Atlas ichthyologique 

des Indes Neérland 

ais es par le Dr. P. Bleeker. 

Amsterdam, 1861—1877. Zesen-dertig 

afleveringen. — Departement 


NB. Het beroemde werk van Bleeker 

bleef onvoltooid ten gevolge van 

zijn ontijdig overlijden 18 Jan. 

1878. De verschenen zes-en-dertig 

afleveringen worden op omstreeks 

drie vierden van het geheel geschat. 

54. Een boekdeel bevattende 

de oorspronkelijke, 

gekleurde teekeningen, 

behoorende bij de 

afdeeling „Gemeene en ongemeene 

visschen van Amboina", 

in Valentijn's Oud- en Nieuw 

Oost-Indië, D. III. Stuk 1. — 

Bibliotheek der Botterdamsche 

Diergaarde. 

Vgl. de verhandeling van P. A. 

Leupe over Bumphius in de Nat. Verh. 

der Kon. Akad. van Wetenseh. 

55. G. E. Rumphius, 

d'Amboinsche rariteitkamer, 

behelzende eene beschrijvinge 

van allerhande 

schaalvisschen, hoorntjes en 

schelpen, benevens sommige 

mineralen. Amsterdam 1705. 

f°. — Kon. Mil. Akad., te 

Breda. 

56. D'Amboinsche Rariteitkamer 

door G. E. 

Rumphius. Amsterdam 1741. 

— Dr. H. J. Veth, te Rotterdam. 

NB. Deze uitgave bevat een aanhangsel, 

t. w. „Eene beschrijving der 

Amboinsche hoornen en schelpen 

door den doctor in de medicijnen 

Sipman", die te gelijk met 

Bumphius op Amboina heeft vertoefd. 

57. Essai d'une faune 

entomologique de 1'archipel 

Indo-Néerlandais par S. C. 

Snellen van Vollenhoven. Onvoltooid 

werk, drie stukken in 

één band. Den Haag, 1863. — 


a. Pamilie der Scutelleriden. 

b. Familie der Pieriden. 

c. Familie der Pentatomiden. Eerste 

gedeelte. 

58. Teekeningen van 

vlinders der Sumatraexpeditie, 

door Mr. A. 

Brants, 2 bladen opgezet op 

één blad karton, in lijst. — 

Mr. A. Brants, te Arnhem. 

59. Teekeningen van 

kevers der Sumatraexpeditie, 

door Dr. H. W. 

de Graaf. Vier stuks op één

lad karton in lijst. — Dr. 

H. W. de Graaf, te Leiden. 

60. Een portefeuille 

met teekeningen in 

waterwerf van vogels 

en zoogdieren van Oost- 

Sumatra. — Dr. B. Hagen, 

te Tandjong Morawa, Serdang. 

61. Vogels der Sumatra-expeditie, 

vier stuks 

op steen gebracht en eigen 

GROEP. I. 6e Klasse. 147 

handig gekleurd door J. G. 

Keulemans te Parijs. Opgezet 

op twee bladen karton. — Prof. 

P. J. Veth, te Leiden. 

62. Zoölogische platen 

uit het IV e 

deel van het werk 

Midden-Sumatra (1—12 Afd.). 

29 platen, geplakt op acht 

bladen karton. — Aardrijkskundig 

Genootschap, te 

Amsterdam.

7e Klasse. 

ANTHROPOLOGIE: BESCHRIJVINGEN EN AFBEELDINGEN, AF 

GIETSELS, SCHEDELS, GEPREPAREERDE HOOFDEN, ENZ. 

et was eene gelukkige gedachte van hen, die het Programma 

dezer Tentoonstelling ontworpen hebben, om 

daarin ook de antbropologie op te nemen. De mensch 

toch is in de hoogste mate van zijne omgeving afhankelijk, 

evenzeer als hij op deze laatste zijn stempel 

drukt. Waar dus thans de in de koloniën door de natuur voortgebrachte 

voorwerpen te gelijk met de door de inboorlingen 

vervaardigde producten van kunst als anderszins worden tentoongesteld, 

heeft men te recht ingezien, dat aan de anthropologie 

eene plaats, zij het dan ook eene bescheidene, behoorde 

te worden toegekend. Op deze tentoonstelling, waar de verschillende 

voortbrengselen van onze O.-I. bezittingen, deze zoowel 

om de rijke voortbrengselen van haren met een weelderigen 

plantengroei getooiden bodem, als om hare fauna en hare 

geologische gesteldheid merkwaardige streek der aarde, zoo volledig 

mogelijk worden bijeengebracht, behoort ook „de leer van 

den mensch" vertegenwoordigd te zijn. 

Terwijl de oudere mededeelingen van anthropologischen aard 

thans van betrekkelijk geringe waarde zijn, heeft de nieuwere 

anthropologie strengere eischen gesteld, waaraan ook bij het 

verzamelen behoort te worden voldaan. Een aantal koene reizigers 

heeft de meest verschillende deelen van den aardbol doorkruist 

en gewichtige anthropologische feiten aan het licht 

gebracht, vóórdat de zich steeds uitbreidende beschaving de 

sporen daarvan, wellicht voor altijd, heeft weggevaagd. Het 

anthropologisch materiaal, zal het inderdaad aan de gestelde

GROEP I. 7" Klasse. 149 

eischen voldoen, behoort op de plaats zelve verzameld te worden. 

Daardoor wordt de waarde er van aanzienlijk verhoogd, of 

liever, alleen door de juiste kennis van den oorsprong bezit het 

voldoende waarde. 

In dat opzicht zijn wij, voor zoo ver onze O.-I. bezittingen 

bezittingen betreft, niet slecht bedeeld. Een schat van hoofdzakelijk 

osteologische voorwerpen (skeletten, schedels, bekkens) 

is door de zorg van den ijverigen Dr. Swaving met niet genoeg 

te prijzen volharding en met groote nauwgezetheid bijeengebracht. 

En de groote waarde dier verzameling is juist gelegen 

in de meestal zeer voldoende opgaven en aanteekeningen omtrent 

afkomst, leeftijd, geslacht, enz. Swaving was in staat 

dit alles nauwkeurig te weten, omdat de meeste voorwerpen 

toebehoord hebben aan personen, die in onder zijn beheer 

staande hospitalen zijn overleden. De Leidsche Universiteit mag 

zich gelukkig rekenen in het bezit van het grootste gedeelte 

van het door Swaving bijeengebrachte. De door 's Rijks Anatomisch 

Kabinet tentoongestelde schedels a 

) zijn slechts voor een 

zeer gering gedeelte door vroegere reizigers (Reinwardt, Macklot, 

Muller e. a.) gezonden. De bekkens zijn wij voor een deel aan 

Dr. Mens Fiers Smeding, destijds stads-geneesheer te Soerabaja, 

verschuldigd. Al het overige danken wij aan Swaving, die zich 

niet alleen verdienstelijk heeft gemaakt door zooveel kostbaar 

materiaal te verzamelen, maar die ook, te midden van zijne 

drukke, praktische bezigheden, den tijd heeft weten te vinden 

voor het wetenschappelijk bewerken zijner craniologische schatten. 

Ook de bekkens zijn onderzocht en beschreven. De resultaten 

der schedelmetingen van Swaving, benevens die van Bleeker en 

van der Hoeven zijn medegedeeld en beoordeeld in het boven 

mijn lof verheven werk Java van den Heer Veth (Deel II, 

bl. 283 en volg.), waarin ook andere anthropologische vraagstukken, 

betreffende onze O.-I. bezittingen, zijn behandeld. 

In lateren tijd zijn de resultaten van anthropologisch onderzoek 

in den O.-I. Archipel bijna uitsluitend door vreemde 

geleerden bekend gemaakt. Ik noem hier slechts de namen van 

A. B. Meyer en von Miklucho-Maclay, zonder de bedoeling om 

de verdiensten van anderen in dit opzicht eenigszins te willen 

verkleinen. 

Zoowel op physisch als op physiologisch terrein blijft echter 

nog veel te doen over. Van het onderzoek der hersenen der 

!) Alleen de Tan JaTa, Madoera en Sumatra afkomstige Toorwerpen zijn ter 

expositie ingezonden. Voor het tegenwoordige doel scheen meerdere uitbreiding 

niet wenschelijk.


lagere rassen is veel te verwachten en wij weten daarvan nog 

slechts zeer weinig. De afwijkingen in spieren, vaten, zenuwen, 

ingewanden zijn van anatomische curiosa geworden tot 

zaken van hoog wetenschappelijk gewicht. De kunstmatige misvormingen 

van den schedel verdienen niet uit het oog verloren 

te worden, in verband met de zeer veelvuldig voorkomende 

asymmetrie aan Maleische en vooral Javaansche schedels, welke 

door van der Hoeven en Swaving werd waargenomen en later 

door Halbertsma tot het onderwerp van een afzonderlijk onderzoek 

gekozen werd (van der Hoeven, Annotatio de craniorum 

Javanensium mensura, in zijn Catalogus craniorum diversarum 

gentium, 1860, bl. 36, Swaving, Eerste bijdrage tot de kennis 

der schedels van Volken in den Indischen Archipel, in Natuurkundig 

Tijdschrift voor N. 1., Deel 23 en 24, Halbertsma, De 

asymmetrie der Javaansche schedels, in Nederlandsch Tijdschrift 

voor Geneeskunde, 1865, 2 Afd., bl. 228). Op physiologisch 

gebied is nog een ruime oogst te garen; de scherpte van sommige 

zintuigen, het vermogen om kleuren te onderscheiden 

b. v. bij de inboorlingen, zijn zaken, die een nauwgezet onderzoek 

overwaardig zijn. Ook de sexueele gewoonten en misvormingen 

verdienen in meer dan één opzicht de volle aandacht. 

Von Miklucho-Maclay heeft laatstelijk omtrent de ovariotomie 

en de mika-operatie bij de inboorlingen van Australië belangrijke 

mededeelingen gedaan. 

Eene vraag, die nog op hare volledige beantwoording wacht, 

is die omtrent de rassen, die in den O.-I. Archipel aangetroffen 

worden. Neemt men aan dat de bewoners der verschillende 

eilanden, al wijken zij in zoovele opzichten van elkander af, 

tot één ras behooren (natuurlijk met uitzondering van Negrito's 

en Papoea's), en wil men daaraan den naam geven van het 

Maleische ras, dan blijft toch, zelfs na de mededeelingen van 

Wallace, de vraag over in hoeverre de Bataks, die volgens 

Junghuhn van het Maleische ras behooren gescheiden te worden , 

eene zelfstandige plaats innemen. Het valt echter niet te ontkennen 

dat tegen die onderscheiding vele gewichtige gronden, 

vooral ook van linguistischen aard, kunnen worden aangevoerd 

(Veth, Java, Deel II, bl. 17). Verder is het van belang de 

overblijfselen van een zwart ras op de verschillende eilanden na 

te sporen. Hier en daar zijn die reeds aangetoond. Voor zoover 

de z. g. Kalangs op Java betreft (Veth, Java, Deel III, bl. 

579), is dit, tot op heden, eene opene kwestie. Ook ten opzichte 

der Alfoeren en hunne beteekenis uit een ethnologisch 

oogpunt, is het laatste woord nog niet gesproken. 

Hier ter plaatse kunnen slechts enkele dezer belangrijke


vragen even aangestipt worden x 

). Een rijk veld ligt ter bearbeiding 

open. Moge deze tentoonstelling, ons de gelegenheid 

schenkende om een oordeel te vellen over hetgeen wij bezitten 

en tevens over hetgeen wij missen, ook voor de anthropologie 

rijke vruchten dragen. Met tact en volharding is ook te midden 

der wilde bevolkingen veel te leeren, dat de wetenschap met 

dankbaarheid aanneemt. Dit heeft o. a. het voorbeeld getoond 

van Maclay, die verscheidene maanden heeft doorgebracht te 

midden der Papoea's aan de Oostkust van Nieuw-Guinea, wiens 

leven herhaalde malen bedreigd werd en die ten slotte hun 

vertrouwen wist te winnen. Zoo er zich iemand mocht voordoen, 

die, met de vereischte bekwaamheden toegerust, de zeker 

niet lichte taak zou willen aanvaarden om onze anthropologische 

kennis van de O.-I. bezittingen door onderzoek op de plaats 

zelve te vermeerderen, dan vertrouwen wij dat onze Regeering 

bereid zal gevonden worden aan eene zoo belangrijke onderneming 

haren steun te schenken! 

T. ZAAIJER. 

Onze West-indische bezittingen verkeeren uit anthropologisch 

oogpunt in zeer bijzonderen toestand. Van de oorspronkelijke 

bevolking zijn slechts geringe overblijfselen voorhanden. 

Tegenover de Europeesche kolonisten beschouwt men er als 

inlanders: de weinige Indianen, de op Surinaamschen bodem 

overgeplante Afrikanen, die als slaven zijn ingevoerd, en eindelijk 

de zoogenaamde Boschnegers (Marrons), de nakomelingen 

van weggeloopen slaven. 

De Indianen behooren meestal tot den stam der Arrowakken; 

hier en daar echter vindt men nog eenige Caraïben, b.v. 

aan de Coppename en aan de Marowijne; voorts in het district 

Nickeri de Warau's en aan de Tibiti de zoogenaamde Tibitiof 

Karboeger-Indianen. Deze onderscheiden zich van hunne stamverwanten 

door een donkerder huidkleur en kroeshaar. De Arrowakken, 

Caraïben en Warau's hebben, zooals alle Amerikaansche 

Indianen, zwart, sluik neerhangend haar. De gissing dat de 

') Een onlangs verschenen arbeid Tan Dr. H. E. C. ten Kate Jr. (Over 

anthropologisch onderzoek op reis, in Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, 

Deel VI, bl. 254) beTat hieromtrent meerdere bijzonderheden. Dit Tan 

grondige studie getuigend geschrift geeft zeer behartigenswaardige wenken Toor 

hen, die met het doel om de leemten in onze anthropologische wetenschap aan 

te vullen, onze O.-I. bezittingen mochten willen bereizen.

-152 GROEP I. 7e Klasse. 

Karboeger-Indianen zouden afstammen van Caraïben die, van 

een op de kust gestrand scbip , de mannen gedood en de vrouwen 

medegevoerd hebben, komt mij niet ongegrond voor, daar zij 

blijkbaar van gekruist ras zijn. 

Sedert de afschaffing der slavernij zijn in de kolonie ook 

Chineezen en koelies uit Britsch Indië ingevoerd. 

Creolen noemt men allen die in de kolonie zijn geboren. 

De Creolen-bevolking bestaat dus uit Blanken, Negers en 

Kleurlingen. 

Met uitzondering van eenige nakomelingen van de zich in 

het midden der I7 de 

eeuw in Suriname gevestigd hebbende 

Joden, vindt men geene blanke bevolking die als onvermengde 

nakomelingschap van vroegere kolonisten kan beschouwd worden. 

De kleurling-bevolking bestaat uit: 

a. Mulatten, van een blanken vader met negerin of omgekeerd. 

b. Karboegers, van een neger met eene mulattin. 

c. Mestiezen, van een blanken vader met een mulattin. 

d. Kastiezen, van een blanken vader met mestiezin. 

e. Poestiezen, van een blanken vader met kastiezin. 

ƒ. Testiezen, van een blanken vader met poestiezin of omgekeerd 

, enz. 

De talrijke afstammelingen dezer variëteiten logenstraffen het 

denkbeeld dat bastaardrassen onvruchtbaar zouden zijn. Tijdens 

de slavernij is echter de bevolking van Suriname steeds alleen 

door nieuwen toevoer in stand gebleven, en toen deze ophield 

is zij afgenomen. Van de talrijke uit Afrika ingevoerde negerslaven 

is maar een betrekkelijk gering getal overgebleven. 

Voor de Europeanen is de kolonie in den regel slechts eene 

tijdelijke verblijfplaats geweest, geene volksplanting. Voor den 

veldarbeid zijn de Europeanen ongeschikt. De proeven om eene 

kolonisatie met Europeanen te stichten zijn steeds mislukt. Voor 

de bebouwing van het land wordt groote lichaamskracht of 

althans groote geschiktheid voor het verduren van het tropisch 

klimaat vereischt. Slechts Negers, Chineezen, Koeli's, Javanen 

en andere bewoners van den Indischen Archipel, zijn daarvoor 

geschikt. 

F. A. C. DUMONTIER.

1. Verzameling, van 

schedels, bekkens en 

skeletten van Java en Madoera 

en van Sumatra. — 's 

Rijks Anatomisch Kabinet. 

I. Java en Madoera. 

a. 26 schedels (24 M., 2 Vr.) van 

Java, zonder nadere plaatsbepaling. 

4. 29 schedels (25 M., 4 Vr.). Res. 

Bantam. 

c. 58 „ (37 M., 21 Vr.). Bes. 

Batavia. 

d. 2 „ (M.). Bes. Krawang. 

e. 1 „ (M.). Res. Tjeribon. 

ƒ. 9 „ (8 M., 1 Vr.). Res. 

Preanger Regentseh. 

0. 11 ,, (8 M., 3 Vr.). Res. 

Tagal. 

h. 7 „ (M.). Res. Pekalongan. 

1. 2 „ (M.). Res. Banjoemas. 

k. 1 „ (M.). Res. Bagelen. 

t. 1 (M.). Res. Kadoe. 

m. 3 ,, (1 M., 2 Vr.). Res. 

Samarang. 

(M.). Res. Djapara. 

o. 4 „ (M.). Res. Soerakarta. 

p. r 

> ,, (M.).Res. Jogjakarta. 

q. 1 „ (M.). Res. Rembang. 

r. 4 „ (M.). Res. Madioen. 

f. 4 „ (M.). Res. Soerabaja. 

{. 2 „ (1 M., 1 Vr.). Res. 

Pasoeroean. 

u. 1 „ (M.). Res. Probolinggo. 

c; 16 „ (M.). Eiland Madoera. 

iv. 23 bekkens (1 M., met dijbeenderen, 

22 Vr.). Java. 

x. 1 skelet van een Javaan. 

y. 1 skelet van een Soendasche 

vrouw, geb. te Tangeran. 

1. skelet van een Javaansche 

vrouw , geb. te Samarang. 

II. Sumatra. 

o. 2 schedels (M.) van Sumatra, zonder 

nadere plaatsbepaling. 

4. 2 schedels (1 M. en 1 Vr.). Noord- 

Sumatra. 

c. 2 schedels (M.). Atjeh. 

d. 1 „ (M.). Delie. 

e. 5 „ (M.). Padang. 

/. 7 „ (M.). Benkoelen. 


0. 1 schedels (M.). Korintji. 

'h. 17 „ (15 M. en 2 Vr.). Palembang. 

1. 16 „ (M.). Lampong. 

k. 1 „ (M.) van 't eiland Lingga, 

met bekken. 

1. 1 „ (Vr.) van 't eiland Engano, 

met bekken. 

m. 1 bekken (M.) met dijbeenderen 

van Atjeh. 

n. 1 skelet van een man, geb. te 

Kampong Pager, Lampong. 

2. Eenige schedels van 

Sumatra's Oostkust. — 

Dr. B. Hagen, te Tandjong 

Morawa, Serdang. 

a. Batak $, uit den stam der Orang 

Kara. 

4. Batak


c. O Swaving, Eerste bijdrage tot 

de kennis der schedels van volken in 

den Indischen Archipel, met daaraan 

toegevoegde Aanteekeningen en Verbeteringen 

(Natuurk. Tijdschr. v. Ned. 

Indië, Dl. 23, bl. 241, en Dl. 24, 

bl. 176). 

d. C. Swaving, Eenige aanteekeningen 

over de Sumatra'sche volkstammen 

(Ibidem, Dl. 25, bl. 295). 

e. C. Swaving, Beschrijving van 

schedels van inboorlingen uit de bovenlanden 

van Palembang (Ibidem, Dl. 31, 

bl. 238) en Tabellen (bl. 275). 

f. O Swaving, Description of the 

skulls of the inhabitants of Palembang, 

London, 1870. 

g. T. Zaaijer, Untersuchungen über 

die Form des Beckens javanischer 

Prauen. Haarlem, 18615 (Natuurkundige 

verhandelingen van do Hollandsche 

Maatschappij der Wetenschappen to 

Haarlem, Dl. XXIV). 

5. Album van 400 borstbeeld 

e n van verschillende 

menschentypen uit alle stammen 

van den Indischen Archipel: 

Maleiers, Soendaneezen, Javanen, 

Madoereezen, Boegineezen, 

Atjehers, Hindoes enz., elk 

beeld photographisch genomen 

en /ace en en profil, met aanduiding 

van naam, herkomst, 

geslacht, ouderdom, kleur enz. 

en van de verschillende afmetingen 

des lichaams. — C. 

Dietrich, te Samarang. 

NB. Dit album is het eerste gedeelte 

van een uitgebreider werk, en 

zal in het licht verschijnen onder 

den titel: Für Anthropologen; 400 

anthropologische Aufnahmen von 

Niederl.-Indién. Erste Sammlung, 

Physiognotnische Aufnahmen, 

„Brusthilder." 

ü. Acht-en-dertig inlanders 

uit Ned.-Indië. 

Behalve de wel in aantal geringe, 

maar in waarde belangrijke inzendin 

gen die de anthropologie op deze Tentoonstelling 

vertegenwoordigen, zal aan 

de bezoekers ook de gelegenheid geboden 

worden het type der inlandsche 

bevolking, zoowel van West- als van 

Oost-Indië, te leeren kennen, door de 

aanwezigheid van een aanzienlijk aantal 

inlanders. Uit Oost-Indië kwamen 

vooral bewoners van Java, ten deele 

bestemd om hunne nationale muziek, 

de gamelan, op de Tentoonstelling 

ten gehoore te brengen. Maar onder 

dezen reeds zijn de bewoners van verschillende 

, deels Soendasche, deels echt 

Javaansche gewesten te onderscheiden, 

terwijl bovendien ook Sumatra dooreen 

Atjeher en een Maleier uit de Padangsche 

Bovenlanden vertegenwoordigd is. 

Van de namen, plaats van herkomst 

en op het Tentoonstellingsterrein te 

vervullen taak der inboorlingen van 

Oost-Indië laten wij eene lijst hier 

volgen. 

Gamelan-spelers. 

0. Sonto Taroeno. Soerakarta. Mandoer 

panijagan (orkest-directeur). 

b. Sidin. Toekang rebab en \ 

Dalang. ö 

c. Eimbo. „ bonang. Sd. 

Eman. „ gambang. " 

e. Djamiln. „ saron. 

f. Saminan. „ gendang. S. 

g. Ahoem. „ saron. a> 

h. Oetja. „ saron. 1 g 

1. Wadi. „ kenong. / f 

j. Empang. „ selentem. 1 

k. Maih. ,, gong. I g 

l. Antessin. „ bonang. 1 3 

m. Enong. „ paneroes. I 

«. Salir. „ kempoel. I td 

o. Andoet. „ saron. I os 

p. Elos. „ Panijagan. J 

Ronggèngs (danseressen). 

q. Amsa. Tjitjoeroeg, Preang. Beg. 

r. Eno. „ „ „ 

Weefsters, 

s. Mina. Tjitjoeroeg, Preang. Beg. 

t. Hati. „ „ „ 

Paarden jongen s. 

«. Doel. Tjileboet, afd. Buitenzorg. 

v. Saman. Kampong baroe, „ 

w. Amad. Tjiandjoer, Preang. Beg. 

Karbouwen-hoeders. 

x. Ahan. Tjitjoeroeg, Preang. Beg. 

y. Kamoet. „ „ „

Visschers, tevens Landbouwers. 

x. Toebagoes Abdoe'lgani. Serang, 

Bantam. 

o . Toebagoes Brabim. Serang, Bantam. 

Timmerlieden. 

4'. Si Mail, galar Soetan Mabaradja, 

vroeger Mandoer der koeli's bij 

de Sumatra-Expeditie. Danau Manindjoe, 

Padangsehe Bovenlanden. 

c'. Mas Prawiro di Sastro. Djatibarang, 

afd. Brebes, Tegal. 

Diversen. 

d' en e'. Toekoe Mohammed en zijne 

te Batavia geboren vrouw, die als 

kind naar Atjeh verhuisde. Djembaroe, 

Groot Atjeh. 

ƒ'. Kantjil. Tangerang, Batavia. 

a'. Mas Saujar. Tjahjana, Banjoemas. 

A'. Wiro di Kromo. Kanigoro, Madioen. 

i' en j'. Mangoeng Prawiro en zijne 

vrouw. Soerakarta. 

k'. Emod, vrouw van Si Mail (4'). 

Tjibodas , Preang. Beg. 

I. Emod, vrouw van Sidin (4). Tjitjoeroeg, 

Preang. Beg. 

7. Vier-en-twintig inboorlingen 

van Suriname. 

Uit West-indië wordt verwacht een 

troep inboorlingen, deels uit roodhuiden 

en boschnegers, deels uit Karboegers 

en verdere gekruiste rassen bestaande. 

Over de roodhuiden en boschnegers 

deelt ons de heer Bonn, President van 

de Surinaamsche Exploitatie-Maatschappij 

, te 's Gravenhage, aan wien 

wij de overkomst dezer lieden voornamelijk 

verschuldigd zijn, het volgende 

mede: 

Voor zoover ons bekend is, zullen 

deze roodhuiden, behoorende tot de 

Arrowakken, de eersten zijn van dezen 

volksstam, die naar Europa worden 

overgebracht. Zij bewonen het binnenland 

van Guyana, en worden voor de 

oorspronkelijke bewoners van de N. W. 

kust van dat land gehouden. De Arrowakken 

zijn zachtzinnig en goedaardig 

van karakter en veel vredelievender 

van aard dan de andere Indianen die 

men in Guyana aantreft. Eerlijk en 

trouw tegenover elkander, betrachten 

zij deze deugden ook tegenover de 


vreemdelingen. Even als de andere 

roodhuiden van Amerika leiden zij een 

zwervend leven; maar zij spreken eene 

van die der andere stammen geheel 

verschillende taal. Als zij met elkander 

een gesprek voeren, ziet de spreker 

den aangesprokene niet aan, maar keert 

hem meestal den rug toe; „de honden", 

zeggen ze, „zien elkander aan, wanneer 

zij met elkander spreken". 

De vrouw bewijst den man eene 

slaafsehe onderdanigheid; in 't algemeen 

eerbiedigen zij de ouderen van 

jaren, en nemen tegenover elkaar zekere 

vormen in acht, waarvan zij zelden 

afwijken. Zoo dient de vrouw den 

man het eten voor, maar gaat niet bij 

hem aanzitten. 

De vrouwen dragen snoeren koralen 

vast om de kuiten, die daardoor geheel 

, misvormd worden; hare reeds geringe 

aantrekkelijkheid wordt daardoor zeker 

niet verhoogd. 

Bij de geboorte van een kind gaat 

de man in zijn hangmat liggen, terwijl 

de vrouw, alsof er niets bijzonders gebeurd 

was, hare werkzaamheden voortzet. 

Zij tellen tot vier naar de vingers; 

vijf wordt uitgedrukt door ééne hand, 

zes door een hand en één vinger, 

tien door twee handen, elf door twee 

handen en één toon, twintig door twee 

handen en twee voeten, of, zoo als zij 

zich in hunne taal uitdrukken, door 

een mensch. 

Ten einde het tijdstip te bepalen 

waarop de eene of andere gebeurtenis 

moet plaats hebben, of eene bijeenkomst 

bepaald is, gebruiken zij een 

touw waarin even zoovele knoopen zijn 

gelegd, als er dagen moeten voorbijgaan, 

totdat het tijdstip zal aanbreken. 

Eiken morgen wordt dan een 

knoop losgemaakt, tot de bepaalde dag 

daar is. 

Bij feestelijke gelegenheden beschilderen 

zij het geheele lichaam met roode 

en zwarte kleurstof. 

Even als de meeste roodhuiden, zijn 

zij liartstochtelijke liefhebbers van sterken 

drank, en zoo zij dien kunnen 

machtig worden, deelen zij zelfs de 

zuigelingen daarvan mede. Pogingen 

om hen te beschaven bleven steeds 

vruchteloos. 

Zij zijn door de Caraïben-kalibis, van 

welken stam in het vorige jaar eene 

familie in den Jardin d'aeclimatation te


zien was, van de kustlanden verdreven, 

en zullen vermoedelijk het lot 

der andere roodhuiden ondergaan en 

geheel uitsterven. 

De boschnegers bewonen het hoog 

en bergachtig land der bovenrivieren 

in de kolonie Suriname. Zij stammen 

af van afrikacnsche negerslaven die in 

vorige eeuwen van de plantages zijn 

weggeloopen, en tijdens het beleg 

der kolonie Suriname door den Franschen 

admiraal de Cassard in het jaar 

1712 door hunne meesters naar de 

bosschen zijn gezonden, om zich aldaar 

tot na het sluiten van den vrede te 

verbergen, maar toen weigerden terug 

te komen. In latere jaren voegden zich 

daarbij telkens slaven die van de plantages 

wegliepen. Meer dan een halve 

eeuw hebben zij de kolonie verontrust 

, tot het bestuur eindelijk verplicht 

was, vrede met hen te sluiten. Bij 

verdrag van 1761 werden zij als een 

vrij en onafhankelijk volk erkend. Hun 

opperhoofd moest door de Kegeering 

worden erkend en jaarlijks moesten hun 

geschenken worden uitgereikt, waartegen 

zij zich verbonden, de tot hen 

komende slaven, die zich van de plantages 

verwijderden, uit te leveren. Hun 

regeering bestaat, behalve uit het groot 

opperhoofd, uit een majoor en kapiteins. 

Bij het overlijden van het groot 

opperhoofd volgen niet zijne zonen maar 

de eerstgeboren zoon van zijn oudste 

zuster hem op. Heeft hij geen zuster 

of heeft deze geene mannelijke afstam 

melingen, dan benoemt het groot opperhoofd 

bij zijn leven zijn opvolger. 

De boschnegers zijn in hooge mate 

bijgeloovig, en met enkele uitzonderingen 

afgodendienaars. In hunne dorpen 

hebben zij priesters, Loekemans genaamd, 

die zij als een orakel raadplegen. 

Zij gelooven dat de geesten hunner 

overleden ouders en voorouders hen 

blijven omzweven en weder in jong 

geboren kinderen overgaan. Als, bij 

voorbeeld, een grootvader sterft en 

kort daarna een kind wordt geboren, 

zeggen zij dat de ziel van den grootvader 

in het kind is gevaren. 

Iu geval van ziekte raadplegen zij 

de priesters. Zij gelooven niet dat 

iemand een natuurlijken dood kan sterven, 

maar meenen dat hij door de 

geesten zijner voorouders, wier ontevredenheid 

hij heeft opgewekt, van het 

leven is beroofd of door zijne vijanden 

is vergiftigd. 

De boschnegers zijn over hot algemeen 

welgevormd, zwaar gespierd en 

veel krachtiger dan de geëmancipeerde 

negers. Zij zijn jaloersch, wantrouwend 

en haatdragend van karakter en daarbij 

zeer lui, vooral de mannen. Tot geregelden 

arbeid heeft men hen nog niet 

kunnen bewegen. Door de onvermoeide 

pogingen der Herrnhuttcr-zendelingen 

zijn wel eenigen tot het Christendom 

overgegaan, maar in het algemeen zijn 

de resultaten der pogingen om hen te 

beschaven nog zeer gering.

amsterdam. - Acehbooks.org

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?