Hoogbegaafdheid - Vrije School De Berkel

Inhoudsopgave pagina
Inleiding 2.
Hoofdstuk 1: Wat is hoogbegaafdheid/hoge intelligentie? 3.
§1.1. Wanneer ben je hoogbegaafd? “
§1.2. Het drie-componentenmodel/meerfactorenmodel “
Hoofdstuk 2: Het IQ 5.
§2.1. De IQ-test en zijn geschiedenis 6.
§2.2. De huidige IQ-tests “
§2.3. De betrouwbaarheid van IQ-tests 7.
Hoofdstuk 3: Gevolgen van (zeer) hoge intelligentie 9.
§3.1. De “andere” manier van denken “
§3.1.1 Sternberg en Horvath “
§3.2. Fysieke gevolgen van hoogbegaafdheid 10.
§3.3. Gevolgen voor het sociale leven “
§3.3.1. Gevolgen van vroege herkenning van hoogbegaafdheid 12.
op het sociale leven van hoogbegaafden.
§3.4. Hoogbegaafdheid in verband met “
(persoonlijkheids)stoornissen en angsten.
§3.5. Kenmerken van hoogbegaafdheid 15.
§3.6. Hoe vergaat het hoogbegaafden na het voortgezet 16.
onderwijs?
Hoofdstuk 4: Leonardoonderwijs en plusonderwijs. 17.
§4.1. De verschillen tussen Leonardo-/plusonderwijs en regulier “
onderwijs.
§4.1.2. Het Leonardo College 20.
§4.2. Leonardo docenten “
§4.3. De vrije school en hoogbegaafde leerlingen 21.
Hoofdstuk 5: Beïnvloed zelf je intelligentie 27.
§5.1. De invloed van voeding op de hersenen “
§5.2. De invloed van muziek op de hersenen “
Bronvermelding 29.
1

Inleiding
Er zijn weinig mensen met een gemiddelde of lagere intelligentie die er iets op tegen zouden
hebben als hun aangeboden zou worden om een paar puntjes aan hun IQ toe te voegen. Een
beetje ruimtelijk inzicht, een vleugje logica en wat geheugencapaciteit erbij, gratis en voor
niets. Wie wil er nou niet slim zijn, altijd een antwoord klaar hebben, oplossingen kunnen
bedenken voor de moeilijkste problemen, goed presteren op school en misschien ook wel
werk? Het klinkt allemaal zo aanlokkelijk, maar is dit wel zo leuk? Is het fijn om altijd anders
te zijn dan je klasgenoten, collega’s en soms ook familie? Is het nog steeds zo leuk als
niemand je begrijpt, terwijl je het toch niet duidelijker kan uitleggen dan je hebt gedaan? Is
het hoge IQ nog steeds zo handig als je je kapot verveelt op school? Maakt een hoog IQ
eigenlijk wel gelukkiger?
In dit werkstuk nemen we een kijkje in de wereld van de hoogbegaafden, gaan we op zoek
naar het antwoord op onder meer deze vragen en zoeken we uit of het beter moet, beter
kan of beter gaat worden.
2

Hoofdstuk 1: Wat is hoogbegaafdheid/hoge intelligentie?
§ 1.1 Wanneer ben je hoogbegaafd?
Het gekke van hoogbegaafdheid is dat er duidelijk mensen zijn die met dit fenomeen te
maken hebben, maar dat er in elk woordenboek een andere definitie te vinden is. Men is het
er nog steeds niet over eens wat hoogbegaafd zijn nou precies inhoudt.
Het gratis woordenboek op www.vandale.nl zegt “uitzonderlijk intelligent.” Wat hier wil
zeggen “vlug van begrip” of “schrander”. Op www.encyclo.nl is de volgende definitie te
vinden: “Potentiële intelligentie die onder invloed van gunstige omstandigheden, zowel op
school als thuis is uitgegroeid tot begaafdheid op verschillende gebieden.” In het
Nederlandse woordenboek van uitgeverij Standaard staat dat een hoogbegaafde iemand is
met grote verstandelijke of artistieke vermogens. Vele definities leggen uit dat je
hoogbegaafd bent als een gerenommeerde test die je aflegt onder toezicht van een goede
psycholoog, dat aangeeft. De meest simpele definitie is dat je gewoon ergens heel goed in
bent. Dat kan dus ook balletdansen of schilderen zijn. Men is het er echter wel over eens dat
hoogbegaafden in de regel meerdere dingen goed kunnen. Personen die op één bepaald vlak
uitblinken, noemen we eerder wonderkinderen. Hoogbegaafden kunnen dus ook op hele
verschillende gebieden de potentie hebben goed te presteren. Dit kan zijn op taal-
/rekenkundig gebied, maar ook creatieve, motorisch ver ontwikkelde en zeer sociale mensen
kunnen tot de groep hoogbegaafden worden gerekend. Velen zijn dan ook van mening dat
componist W.A. Mozart tot de hogere begaafden hoorde, terwijl dit niets van doen heeft
met zijn prestaties op school. Toch wordt dit niet gemeten in intelligentietests omdat deze
vooral gericht zijn op cognitieve vaardigheden.
Omdat mijn werkstuk zich vooral richt op dat wat gemeten kan worden met een
intelligentietest laat ik vooral de mathematische, verbale en de ruimtelijke intelligentie naar
voren komen. In deze gevallen spreekt men dus van een hoogbegaafde als er sprake is van
potentie om op een gerenommeerde IQ-test (hoger dan) onder toezicht van een psycholoog
130 te scoren. Dit is natuurlijk alleen het geval als er in die test uit wordt gegaan van een
grens van 130, zoals bij de WISC. Dit is echter wel de meest gebruikte norm.
§ 1.2 Het drie-componentenmodel meer-factorenmodel
De Amerikaanse psycholoog Joseph Renzulli concludeerde uit zijn onderzoeken dat er sprake
is van een basis voor hoogbegaafdheid als de volgende drie componenten aanwezig zijn:
- Hoge mate van intelligentie
- Doorzettingsvermogen, ijver en taakgerichtheid
- Creativiteit
Dit resultaat van onderzoek, noemde hij het drie-componentenmodel.
Hoogleraar psychologie en pedagogiek Franz Mönks breidde dit model uit met de factoren
school, gezin en peers (personen die qua ontwikkeling even ver zijn als de persoon in
3

kwestie). Over het laatste: als de persoon geen peers in zijn/haar omgeving heeft, komt
hoogbegaafdheid minder snel tot uiting omdat er bijvoorbeeld wordt ondergepresteerd
door de hoogbegaafde als hij/zij ziet dat anderen veel dingen anders doen. Mönks was
namelijk van mening dat de aanwezigheid van de drie componenten zich alleen ook
daadwerkelijk naar de buitenwereld toe kon uiten als hoogbegaafdheid in de juiste
omgeving.
Het meer-factorenmodel:
is-hoogbegaafd)
( http://www.pharosnl.nl/?hoogbegaafd-wat-
4

Hoofdstuk 2: Het IQ
Hoogbegaafd ben je officieel als je een IQ van 130 of meer hebt, maar wat houden die twee
letters in?
De afkorting IQ staat voor Intelligentie Quotiënt. Uit het woord quotiënt kunnen we
opmaken dat het hier om een deling gaat. Jouw resultaat van de IQ test wordt hierin
vergeleken met de resultaten van de tests van leeftijdsgenoten. M.a.w. het aantal punten
dat je hebt gescoord met het juist beantwoorden van vragen wordt gedeeld door het aantal
punten dat leeftijdsgenoten gemiddeld scoren. De uitkomst gaat x 100 om de komma kwijt
te raken. Door de vergelijking te maken met mensen in dezelfde leeftijdscategorie, blijft het
je IQ meestal je hele leven ongeveer constant, al kan de uitslag van twee dezelfde IQ tests
door dezelfde persoon gemaakt wel een paar punten verschillen door factoren als een
goede/slechte nachtrust of ziekte.
Het IQ van een groep geteste personen, van wie niet per definitie wordt verwacht dat ze
rond dezelfde score op de test uitkomen (zoals bijvoorbeeld in een havoklas), is normaal
verdeeld met een gemiddelde van 100 en een standaardafwijking van 15. Er moet dan
uiteraard wel rekening zijn gehouden met eventuele cultuurverschillen als er in de test
algemene kennisvragen voorkomen. Een gemiddelde van 100 wil zeggen dat 50% van de
geteste mensen een IQ van 100 of minder heeft. Met standaardafwijking 15 wordt bedoeld
dat 68% tussen de 85 en de 115 scoort. 13,5% scoort tussen de 70 en de 85. Een even groot
percentage scoort tussen de 115 en de 130. In totaal behaalt 5% (per groep 2,5%) een
testresultaat van 70 (30 is 2x de standaardafwijking) of minder of 130 of meer. Dit wil dus
zeggen dat hoogbegaafden diegenen zijn die het als enige groep lukt op een IQ test boven
(of op) de 130 te scoren.
Een fout die echter veel gemaakt wordt door personen die buiten de hoogbegaafde groep
vallen, is te denken dat alle hoogbegaafden hetzelfde zijn. Vergeet in de eerste plaats niet
dat “boven de 130” nogal ruim genomen is. Een van de hoogste gemeten IQ’s ooit is dat van
de Koreaan Kim Ung-yong. Hij scoorde op de Binet-Stanford intelligentieschaal (zie §2.1.)
5

210. Dit was een van de eerste betrouwbare intelligentieschalen. Kim Ung-yong is
overduidelijk hoogbegaafd (hij kon bijvoorbeeld al in de zevende maand van zijn eerste
levensjaar schrijven en schaken en sprak op zijn vierde al vloeiend Duits, Engels en Japans
naast de Koreaanse hoofdtaal), maar iemand die 130 scoort is dat dus even goed.
Hoogbegaafden kunnen dus niet alleen in gedrag ontzettend van elkaar verschillen, maar
ook in IQ.
§2.1. De IQ-test en zijn geschiedenis
De beginselen voor degelijke intelligentietests ontstonden in de 19 e eeuw. Het was echter
nog flink zoeken naar een juiste methode. Mensen besloten bijvoorbeeld te beoordelen op
grootte van het hoofd (hoe groter de schedel, hoe meer volume de hersenen zouden
hebben en dus hoe hoger de intelligentie).
De test die de toegang gaf tot het ontwikkelen van de huidige intelligentietests is ontworpen
door Alfred Binet en Théodore Simon. Zij ontwierpen in 1905 samen een test voor kinderen
om uit te zoeken welke kinderen ondersteuning op school of speciaal onderwijs nodig
hadden en welke niet. Deze test werd afgenomen aan de hand van 30 vragen die
verschillende vaardigheden testten die nodig waren om goed te kunnen scoren op school.
De resultaten van de geteste kinderen werden met elkaar vergeleken en zo werd vastgesteld
of iemand ondersteuning nodig had of niet. Bijvoorbeeld: Een kind van 10 scoorde even
hoog als een gemiddeld kind van 8, dan was zijn mentale leeftijd 8 jaar. Kinderen die als
mentale leeftijd twee jaar lager scoorden dan de werkelijke leeftijd, hadden volgens Binet en
Simon ondersteuning nodig. Pas later gingen verschillende wetenschappers hierop door en
ontstond het begrip “IQ”. In deze test werd mentale leeftijd gedeeld door werkelijke leeftijd.
Om de komma weg te halen, deed men de uitkomst maal honderd en zo kreeg men het IQ.
§2.2. De huidige IQ-tests
Tegenwoordig is de meest gebruikte test de Wechsler Adult Intelligence Scale (WAIS),
ontwikkeld in 1939. Hierop is ook een kindervariant gemaakt: de Wechsler Intelligence Scale
for Children (WISC). De Nederlandse variant (WAIS-III-NL) bestaat uit 16 subtests:
Onvolledige tekeningen,
Woordenschat,
Symbool substitutie (paren associëren. Proefpersoon krijgt een blad met de
cijfertekens (1-9), in willekeurige volgorde, met onder elk cijferteken een leeg hokje.
Op de pagina staan ook welke symbolen bij welke cijfers horen. De Proefpersoon
moet zo snel mogelijk de juiste symbolen onder de cijfers zetten)
Overeenkomsten
Blokpatronen
Rekenen
6

Matrix redeneren (de Proefpersoon krijgt een patroon of matrix waaruit een stukje
ontbreekt. De bedoeling is dat de proefpersoon het patroon afmaakt.)
Cijferreeksen
Informatie
Plaatjes ordenen
Begrijpen
Symbool zoeken
Cijfers en letters
Figuur leggen
Symbool kopiëren (optioneel)
Symbool substitutie/incidenteel leren.
Er bestaat een verschil tussen de Amerikaanse test en de Nederlandse test omdat er andere
normen gelden in Nederland. Sowieso moet er bij het maken van een IQ test worden
gekeken naar de herkomst van degene die de test maakt. Verschillende culturen kennen
verschillende waarden toe aan bepaalde (bijvoorbeeld historische of politieke)
gebeurtenissen. Bij veel IQ-tests is namelijk ook algemene kennis van belang.
Zelf heb ik deelgenomen aan de Mensa iq-test die vrijwel alleen gericht was op logica en
inzicht (cijferreeksen en opgaven als “≤” staat tot “≥” als “{“ staat tot …). Er bestaat dus ook
een aanzienlijk verschil tussen de verschillende IQ tests. Zelf behaalde ik overigens op de
cijferreeksen een percentielscore van onder de 50 (meer dan 50% van de bevolking scoort
beter dan ik) en daarom werd daarvoor geen IQ-score gegeven. Op de andere test kwam ik
op een IQ van 121.
Een grappig feit over de verschillen in uitkomsten op IQ-tests is dat volgens de statistieken
het gemiddeld IQ in de afgelopen 60 jaar met 15 punten is gestegen. Dat wil zeggen dat het
gemiddeld aantal goede antwoorden is gestegen. Zijn we dan slimmer geworden?
Waarschijnlijk niet, want 60 jaar is voor een genetische aanpassing een veel te korte periode.
Wel spelen verbeterde scholing en leefomstandigheden een rol.
§2.3. De betrouwbaarheid van IQ-tests
Lang niet alle intelligentietests zijn even betrouwbaar. Zeker op internet zwerven een
behoorlijk aantal tests rond die geen juiste indicatie geven van je IQ. Let daarom bij het
maken van een (gratis) intelligentietest altijd op de volgende punten:
Correcte spelling.
Minimaal 30 serieuze vragen.
Word je daadwerkelijk vergeleken met de juiste groep mensen en dien je dus ook je
leeftijd in te voeren?
Wordt er voldoende uitleg bij de test gegeven?
Heeft de testuitgever een goede naam?
7

Geeft de test ongeveer dezelfde uitslag als hij later voor een tweede keer wordt
gemaakt?
Berekent de test wat hij hoort te berekenen?
Wil je zoveel mogelijk zekerheid over je uitslag? Dan is een gerenommeerde test
(bijvoorbeeld de WAIS of WISC) onder toezicht van een professionele psycholoog nodig.
Hiervoor wordt vaak wel een geldbedrag gevraagd. Als je gewoon nieuwsgierig bent naar je
IQ en dus liever geen geld besteedt aan een IQ-test, let dan op de bovenstaande punten.
Voor zowel betrouwbare als relatief minder betrouwbare tests is het goed om te weten dat
er vanaf het 14 e levensjaar het best kan worden gemeten. Er zijn echter wel gerenommeerde
testbureaus die kinderen testen onder deze leeftijdsgrens omdat het belangrijk is dat
hoogbegaafdheid op jonge leeftijd wordt herkend (zie §3.2.3).
8

Hoofdstuk 3: Gevolgen van (zeer) hoge intelligentie
De gevolgen van hoogbegaafdheid zijn per kind verschillend en onder de juiste
omstandigheden, kan hoogbegaafdheid erg nuttig zijn. Niet alle hoogbegaafde kinderen
krijgen de kans om zich volop te ontwikkelen, maar dit geldt ook voor kinderen met lage
intelligentie, al wordt er aan hen iets meer aandacht besteed. Toch kunnen we aan de
geschiedenis zien dat hoge intelligentie die zich goed ontwikkelt zeer interessante en voor
onze geschiedenis belangrijke mensen oplevert. Leonardo da Vinci wordt bijvoorbeeld
gerekend onder de hoogbegaafden vanwege zijn uitzonderlijke prestaties in de
schilderkunst, bouwkunst, scheikunde, natuurkunde, filosofie, beeldhouwkunst èn biologie.
Een echte alleskunner dus met een hoog IQ, maar tevens ook beschikkend over een oom die
met hem de natuurgebieden in trok om hem de schoonheid ervan te laten zien. Dit
inspireerde hem tot tekenen en is dus een van de omstandigheden waarin zijn intelligentie
zich kon ontwikkelen. Omdat er niet erg veel bekend is over zijn jeugd weten we ook niet
exact wat zijn omstandigheden dan waren, maar dat hij er gekomen is, is zeker. Albert
Einstein is nog zo’n voorbeeld.
§3.1."De andere manier van denken"
Als iemand je vertelt hoogbegaafd te zijn, wekt dit waarschijnlijk een reactie op als ontzag,
bewondering of misschien zelfs jaloezie. Wat zouden we soms graag willen wisselen. Dan
hoef je nooit meer te leren voor een proefwerk, snap je wiskunde zonder veel moeite, krijg
je waarschijnlijk een goedbetaalde baan en ga zo maar door. Maar kloppen deze
vooroordelen eigenlijk wel?
Het is duidelijk dat hoogbegaafden in elk geval anders denken dan mensen met een
gemiddeld IQ. Ze denken vaak veel sneller en kunnen meer informatie onthouden. Ook
denken ze vaak in oplossingen (minder begaafden zijn sneller geneigd van problemen alleen
het negatieve te zien, niet te denken: hoe kan ik dit aanpakken) en kunnen ze problemen
van een onverwachte, maar effectieve kant benaderen.
§3.1.1. Sternberg en Horvath
Psychologen Sternberg en Horvath deden onderzoek naar de verschillen in manier van
denken tussen gemiddeld - en hoogbegaafden. In hun onderzoek hebben zij drie opvattingen
hierover vastgesteld en dus is er nog steeds geen duidelijke definitie hierover.
1. De eerste opvatting van Sternberg en Horvath legt uit dat hoogbegaafden op precies
dezelfde manier denken als gemiddeld/laagbegaafden, maar dan sneller en maken zij in hun
denken minder snel fouten. Vrijwel alle hoogbegaafden geven aan dit te ervaren.
2. De tweede theorie zegt dat hoogbegaafden over de juiste combinatie van een goed
geheugen en grote nieuwsgierigheid beschikken (is van toepassing op veel hoogbegaafden).
Hierdoor hoeven ze dus veel dingen maar een keer te horen en zullen ze het meteen
9

onthouden. Hoogbegaafden blijken ook hoger te scoren qua algemene kennis dan hun lager
begaafde leeftijdsgenoten.
3. De derde theorie heeft te maken met de manier waarop hoogbegaafden informatie
indelen in hun hoofd. Een hoogbegaafde organiseert de kennis die het meest nodig is zó dat
hij/zij daar gemakkelijk en effectief gebruik van kan maken. Denk maar aan twee mannen die
graag Frans willen leren. De één leert het vanuit een boek, de ander gooit het roer om en
gaat in Frankrijk wonen. De laatste zal waarschijnlijk minder boeken nodig hebben en toch
beter presteren omdat hij de belangrijke en onbelangrijke kennis hiervoor op de juiste plek
in het hoofd heeft georganiseerd.
§ 3.2. Fysieke gevolgen van hoogbegaafdheid
Het klinkt misschien vreemd, maar men is er vrijwel zeker van dat hoge intelligentie in
verband staat met een aantal fysieke klachten zoals hoofd- en buikpijn en bedplassen. Dit
zou komen door een aantal spanningsvelden die veel hoogbegaafden tegenkomen. Dit zijn
slechts voorbeelden die niet op alle hoogbegaafden van toepassing zijn. Toch dienen ze
vanzelfsprekend ook weer niet te worden ontkend.
Bij veel hoogbegaafde kinderen zijn de cognitieve (niet alleen met betrekking tot wiskunde,
maar ook tot wereldoriëntatie en filosofie) en emotionele intelligentie niet in balans. Het
kind kan bepaalde kwesties dus erg serieus nemen, maar hier op een kinderlijke manier mee
omgaan. Dat zorgt voor een bepaalde mate van spanning, want het kind denkt anders dan
het zich voordoet. Nog een spanningsveld is het verschil tussen de cognitieve en performale
intelligentie. Dat wil zeggen dat hij/zij zich vaak niet goed kan uiten. Als je altijd denkt, maar
nooit kunt realiseren wat je in je hoofd hebt zitten omdat het verschil tussen deze twee
intelligenties te groot is en omdat leeftijdsgenoten je vaak niet begrijpen, kan dit leiden tot
stress, verveling en een laag zelfbeeld. Die factoren (met name stress) hebben al eerder
aangetoond dat ze niet goed zijn voor de lichamelijke gesteldheid van zowel kinderen als
volwassenen.
§ 3.3. Gevolgen voor het sociale leven
Een ander veelgehoord vooroordeel over hoogbegaafde mensen is: “O, maar dan zal hij/zij in
sociaal opzicht wel een achterstand hebben.” Zo zwart-wit blijkt het allemaal niet te liggen.
Elke hoogbegaafde is natuurlijk anders en de problemen die hieronder omschreven worden,
zijn dan ook vaak, maar niet in alle gevallen van toepassing.
Hoogbegaafden ontwikkelen zich vanaf het begin van hun leven over het algemeen al sneller
dan gemiddeld begaafden. Zij lopen vaak al na een maand of 9 en leren zichzelf al in het
begin van hun peuterjaren lezen of lossen al graag rekensommetjes op. De meeste
klasgenootjes hebben deze stappen echter nog niet gemaakt en hier voelt het kind zich dus
soms voor de eerste keer anders dan de rest. “Waarom doen zij zo? Laat ik ook maar net zo
kleuren en knutselen als zij, ook al kan ik het volgens mij wel beter. Is dat wat ik doe eigenlijk
10

wel beter?” De kleuter of soms zelfs peuter gaat het gedrag van leeftijdsgenootjes imiteren
om met hen om te kunnen gaan en er zelfs al bij te horen. Van binnen voelt een
hoogbegaafde echter wel het verschil tussen zichzelf en de anderen. Daarbij komt ook nog
eens de frustratie die bijvoorbeeld kan worden opgewekt tijdens een gesprek met een
gemiddeld begaafde leeftijdsgenoot. Het gaat een hoogbegaafde vaak allemaal veel te
langzaam en hij/zij begrijpt niet waarom zijn gesprekspartner hem niet kan volgen en
waarom hij telkens opnieuw dingen moet uitleggen die voor een hoogbegaafde in de regel al
duidelijk waren geweest.
Naarmate de kinderen ouder worden, gaan gemiddeld begaafde klasgenoten ook inzien dat
die ene jongen of dat ene meisje constant geneigd is hun zinnen af te maken, wat vaak
wordt beschouwd als onvriendelijk en soms zelfs arrogant, en soms van die vreemde dingen
zegt. Dingen waarover zij niet eens nadenken. Als dit het geval is, wordt de kloof tussen de
klasgenoten en de hoogbegaafden vaak alleen maar groter en steeds moeilijker te
overbruggen.
Hoogbegaafden kunnen dus naast fysieke problemen als buikklachten en hoofdpijn ook last
krijgen van onderpresteren en gedragsproblemen. Als hoogbegaafdheid niet op tijd wordt
herkend, er om de een of andere reden niet goed mee wordt omgesprongen en kinderen
zich niet lekker in hun vel zitten (dit geeft 50% tot 80% van de hoogbegaafden aan) kunnen
de kinderen zelfs suïcidaal gedrag gaan vertonen op latere leeftijd.
Een omgeving van mensen die een hoogbegaafd kind niet begrijpen, kan dus leiden van een
sociaal isolement tot onderpresteren. Door hun hoge intelligentie bevinden de begaafden
zich al snel in een uitzonderingspositie. Ze voelen zich anders dan de rest en kunnen
hierdoor op sociaal gebied soms minder goed functioneren. Dat wil echter niet zeggen dat ze
niet sociaal zijn. Sterker nog, in een omgeving met mensen die op hetzelfde gespreksniveau
zitten, praten ze soms honderduit, ook al zonderen ze zich soms af van hun
leeftijdsgenootjes die over een lagere intelligentie beschikken dan zij. Het sociale isolement
wat soms kan ontstaan, komt niet voort uit een gebrek aan sociale intelligentie. Zoals het
document “achtergrond t.b.v. Actie “Red het Plusprogramma” aangeeft: Waar een
gemiddeld of laagbegaafde kleuter iets van een andere kleuter afpakt, vraagt een
hoogbegaafde kleuter veel sneller of hij/zij het voorwerp misschien over vijf minuten mag.
Deze keurige manier van omgang wordt vaak niet begrepen door leeftijdsgenoten. Als een
kind merkt dat hij/zij niet begrepen wordt of zich “anders” gaat voelen, kan het gebeuren
dat hij/zij zich gaat afzonderen.
Op de Leonardoschool waar ik stage gelopen heb, was onder geen van de kinderen enig
sociaal isolement te bekennen. De meesten van hun vonden het zelfs geweldig als ze samen
mochten werken bij een opdracht.
Op www.hoogbegaafdvlaanderen.be was het volgende mooie gedicht te vinden over het
belang van begrip en acceptatie vanuit de omgeving van ieder kind op deze wereld
hoogbegaafde kinderen en zeker bij een hoogbegaafde:
“Het meisje met de vleugels”
11

“Er was eens een meisje dat vleugels kreeg,
die groeiden uit haar schouderbladen.
De buren spraken de ouders er op aan,
dat ze die vleugels moesten afknippen,
maar de ouders reageerden verbaasd en weigerden.
Een poosje later zeiden de buren:
““Als je ze dan niet wil laten afknippen,
laat ze dan tenminste kortwieken.””
Weer weigerden de ouders en gingen de buren onverrichterzake naar huis.
Nog enige tijd later kwamen de buren er weer op terug: ““Wat doe je het kind aan?””
De ouders zeiden: ““we leren haar vliegen””.
§ 3.3.1. De gevolgen van vroege herkenning van hoogbegaafdheid op het sociale leven van
hoogbegaafden.
Psychologe Nancy Alvarado zocht uit of het van groot belang is dat hoogbegaafdheid op
jonge leeftijd herkend wordt. Het geaccepteerd worden door de groep begint namelijk vaak
bij het accepteren van jezelf. Als jouw gedrag, wat voor jou niet meer dan normaal is, wordt
afgekeurd door bijvoorbeeld leeftijdsgenoten, ouders of docenten, krijg je het gevoel dat jij
iet goed in elkaar zit. “Dat bepaalde delen van je persoonlijkheid onacceptabel zijn”, zoals het
op www.mensa.nl mooi wordt uitgelegd. Als je alleen maar inziet dat je “anders” en
eenzaam bent en het idee hebt dat er in je persoonlijkheid rare kronkels zitten, krijg je geen
goed beeld van jezelf. Pas als men er een naam aan kan geven, kun je zien dat je eigenlijk zo
gek nog niet bent en dat er op deze wereld duizenden mensen rondlopen die zich precies zo
voelden als jij toen je hoorde dat je “rare” eigenschappen te wijten waren aan hoge
intelligentie.
§ 3.4. Hoogbegaafdheid in verband met (persoonlijkheids)stoornissen en angsten
Al zou je het tegenovergestelde vermoeden: veel hoogbegaafde kinderen (en volwassenen)
hebben geregeld last van faalangst. De verstikkende angst die veel mensen hebben om
dingen fout te doen. Vrijwel iedereen is wel eens bang om te falen, maar veelal is hier sprake
van positieve faalangst: de angst die er juist voor zorgt dat iemand beter gaat presteren. Bij
negatieve faalangst richt het denkpatroon zich alleen maar op alles wat er fout kan gaan en
waarom de persoon in kwestie ergens niet in zal slagen.
Hoogbegaafde kinderen krijgen hier soms last van op het moment dat ze merken dat leren
niet meer vanzelf gaat (faalangst kan zich zowel richten op cognitieve en sociale
vaardigheden als op motorische vaardigheden). Voorheen waren ze gewend alles meteen te
begrijpen en nergens moeite voor te doen, maar naarmate de schooljaren vorderen,
verhoogt zich het niveau van de lesstof. Nooit hebben ze geleerd om met dit soort
problemen om te gaan omdat die er voor hen niet waren, maar nu de rest van de klas
12

gestaag alles leert te begrijpen, komt de hoogbegaafde zichzelf tegen omdat hij/zij nooit
echt heeft leren leren vanwege gebrek aan uitdaging. Als hij/zij ziet dat het de rest wel lukt,
ontstaat er een gevoel van minderwaardigheid en omdat hij/zij nooit heeft leren accepteren
om fouten te maken is er ook angst om te falen ontstaan als hij/zij bijvoorbeeld een beurt of
een proefwerk krijgt.
Er bestaan een aantal stoornissen die vaak verward worden met hoogbegaafdheid omdat de
kenmerken van beiden erg overeenkomen. Een hiervan is ADHD. Zo kunnen hoogbegaafden
bijvoorbeeld uitzonderlijk veel praten, hebben ze vaak moeite om de aandacht bij bepaalde
taken te houden en maken ze vaak hun werk niet af. Bij hoogbegaafden heeft dit echter
andere oorzaken dan bij ADHD. Er worden in “ADHD and children who are gifted”
geschreven door James Webb twee lijsten met kenmerken mijns inziens doeltreffend naast
elkaar gezet.
Kenmerken van ADHD volgens dr. Barkley kenmerken van hoogbegaafdheid volgens
Webb
Slecht de aandacht erbij kunnen houden in Geringe aandacht, verveling, dagdromen in
bijna alle omstandigheden.
bepaalde omstandigheden.
Geringe volharding bij opdrachten die niet Geringe taakgerichtheid bij taken die
onmiddellijk logische gevolgen hebben. onbelangrijk lijken,
Impulsiviteit, wil direct behoeften
Achterstand in beoordelingsvermogen, bij
bevredigen
zich ontwikkelende intelligentie.
Vindt het moeilijk om zich te houden aan Intensiteit kan leiden tot machtsstrijd met
opdrachten, bestemd om gedrag in sociaal
verband te reglementeren ofte verhinderen
autoriteiten.
Actiever, rustelozer dan gewone kinderen. Hoge mate van activiteit: heeft soms minder
slaap nodig
Heeft problemen met het zich houden aan Plaatst vraagtekens bij regels, gewoonten en
regels en voorschriften
tradities.
Er zijn dus wel een aantal cruciale verschillen. Zo kan een hoogbegaafd kind zich wel degelijk
lang concentreren op iets wat hij/zij interessant vindt. Hoogbegaafden kunnen wel erg actief
zijn, maar zijn hierin doelgerichter dan ADHD’ers, die erom bekend staan op willekeurige
tijdstippen erg druk te zijn. Zij zijn ook vaker hyperactief dan hoogbegaafden.
Er zijn dus veel overeenkomsten tussen de kenmerken, maar het maakt voor de persoon in
kwestie veel uit of hij/zij hoogbegaafd is of lijdt aan ADHD. De kenmerken hebben ook
verschillende oorzaken. Natuurlijk kan iemand ook zowel hoogbegaafd zijn als ADHD
hebben.
Dan is er nog de vraag of er een connectie bestaat tussen hoogbegaafdheid en ASS
(autistisch spectrum stoornis, een verzamelnaam voor de bekende autistische stoornissen).
Er zijn evenals in het geval van ADHD veel overeenkomsten tussen deze twee.
Hoogbegaafden houden er bijvoorbeeld vaak ook van systematisch te werken en veel te
analyseren. Nog een aantal overeenkomsten bij kinderen zijn het liever contact hebben met
13

volwassenen dan met leeftijdsgenoten, de interesse voor details en de al vroeg serieuze aard
van de kinderen.
Er is wel een verschil tussen hoogbegaafde mensen die niet lijden aan autisme en mensen
met Autisme Spectrum Stoornis (ASS) in de sociale en emotionele intelligentie. Bij mensen
met ASS zijn de laatste twee meestal vrij zwak ontwikkeld terwijl dit bij hoogbegaafden
doorgaans niet per definitie het geval is. Ook zijn “hoogbegaafden vaak op meerdere vlakken
erg intelligent terwijl de intelligentie van iemand met ASS zich vaak richt op één onderwerp.”
Schrijft expert in autisme Sander Begeer. Hoogbegaafden zijn vaak flexibeler dan mensen
met ASS, bijvoorbeeld in het veranderen van schema’s of afspraken.
Ook hier geldt dus dat de twee fenomenen niet hetzelfde zijn, maar dat de kenmerken
elkaar vaak overlappen. Er bestaat natuurlijk ook een aantal autistische hoogbegaafden, dan
zijn de verschillen nog moeilijker te ontdekken.
Asperger is een voorbeeld van een ontwikkelingsstoornis uit het Autisme spectrum die niet
alleen vaak wordt verward met hoogbegaafdheid, maar waarvan de patiënten ook vaak een
zeer hoog IQ hebben. Als iemand èn hoogbegaafd is èn een stoornis heeft, wordt dit “twee
maal speciaal” genoemd, een mijns inziens goede benaming omdat het niet uitdrukt dat de
persoon in kwestie geen twee maal zo groot probleem vormt, maar dat deze combinatie
gewoon voorkomt. Asperger is namelijk een ontwikkelingsstoornis die zich vrijwel alleen
voordoet bij personen met een gemiddelde tot hoge intelligentie. De oorzaak van Asperger
is nog niet definitief bekend. De hypothese is dat er in de eerste maanden van de
zwangerschap een aantal verbindingen in de hersenen anders worden gelegd.
Op de site voor personen uit het autistisch centrum (www.pasnederland.nl) worden de
verschillende kenmerken wederom naast elkaar gezet:
Hoogbegaafd
1. Brede interesse op meerdere gebieden
en vaak met meerdere interesses tegelijk
bezig. Neiging niets echt diepgaand te
ontwikkelen.
2. Motorische, sociale en ruimtelijke
vaardigheden min of meer in evenwicht met
cognitieve. Op sociaal gebied potentie om
aan te passen.
3. Groot gevoel voor rechtvaardigheid, niet
naïef.
4. Meestal creatief .
Asperger en hoogbegaafd
1. Diverse of vele zeer specifieke
interessegebieden,
maar met slechts één tegelijk daarvan
geconcentreerd
en diepgaand bezig.
Asperger
1. Kleiner aantal zeer specifieke
interessegebieden.
2. Motorisch, sociaal en ruimtelijk vaak zwak
in verhouding tot algehele intelligentie. Niet
goed in staat tot aanpassing aan
gedragscodes en vaak onhandig.
3. Naïef, eerlijk.
4. Meestal creatief.
14

2. Motorisch, sociaal en ruimtelijk vaak (niet
in elk geval)
zwak in verhouding tot algehele
intelligentie;
daardoor vaak niet in staat tot aanpassing
aan gedragscodes en daardoor vaak
onhandig.
3. Naïef, eerlijk, zeer sterk
rechtvaardigheidsgevoel.
4. Creatief of geniaal in wetenschap en/of
kunst.
Er bestaan dus wel degelijk een aantal verschillen tussen de twee fenomenen en daarom
moet de diagnose met grote secuurheid worden vastgesteld, want pas als je weet wat je
hebt, kun je er iets mee.
§3.5. kenmerken van hoogbegaafdheid
Het herkennen van hoogbegaafdheid is echter niet altijd even gemakkelijk. Een voorbeeld is
het onderpresteren.Als een kind onderpresteert, wil dat zeggen dat zijn/haar hoge
intelligentie niet in het schoolwerk te herkennen is.
Tijdens het maken van een IQ test, worden bij hoogbegaafden in fysiologische (betreffende
de processen in het lichaam van iemand) zin een aantal dingen opgemerkt:
Prikkels vanuit zintuigen komen bijvoorbeeld snel binnen en worden snel doorgeleid en
hoogbegaafden blijken te beschikken over een grote hoeveelheid kennis die ze goed kunnen
toepassen.
Qua gedrag gelden de volgende bijzonderheden als kenmerken:
hoogbegaafden over het algemeen:
- praten graag veel en snel.
- zijn snel verveeld.
- denken buiten de gegeven kaders en vinden vaak op creatieve manieren oplossingen voor
problemen.
- hebben de neiging andermans zinnen af te maken.
- zijn gevoelig voor indrukken.
- passen vaak slecht in een groep.
- worden soms wanhopig van al die trage mensen om hen heen.
- leggen de lat hoog voor zichzelf.
- worden vaak teruggevonden in beroepen waarbij er een beroep wordt gedaan op
zelfstandigheid, creativiteit, afwisseling en veel vrijheid.
- zijn vaak extra gevoelig voor impulsen als harde geluiden of agressieve beelden.
Hoogbegaafden kunnen vaak ook minder goed omgaan met indrukken die te maken
onrechtvaardigheid.
- hebben vaak gedachten die niet worden begrepen door het gros van de leeftijdsgenoten.
15

- hebben vaak het gevoel dat hun grappen niet begrepen worden. (Dit geldt voornamelijk
voor taalgrappen.)
- zien snel beren op de weg en gaan die vaak uit de weg omdat ze goed niet gewend zijn
problemen aan te pakken. Alle leerstof is immers makkelijk voor hen en waar anderen tegen
problemen aan lopen, komen zij moeiteloos verder. Dit is tevens vaak de reden waarom
hoogbegaafden op het middelbaar-/hoger onderwijs, als de stof moeilijker wordt, snel
onderuit kunnen gaan.
§ 3.6. Hoe vergaat het hoogbegaafden na het voortgezet onderwijs?
Uit onderzoek is gebleken dat slechts 16% van de hoogbegaafden erin slaagt een
universitaire studie af te ronden. Hoe dit kan? Hoogbegaafden kunnen in het basisonderwijs
relatief makkelijk over problemen heenstappen. Ze zien de logica in dingen en/of onthouden
ze na een keer horen. Hoogbegaafden wennen hieraan als er te weinig uitdaging voor hen
wordt gegeven. Ze kunnen de motivatie om te leren verliezen als school saai wordt en ze op
die plek zichzelf niet kunnen zijn. Als dit het geval is, raken de kinderen er vaak aan gewend
dat ze voor school toch geen moeite hoeven te doen. Als ze dan op het middelbaar
onderwijs terechtkomen worden er vakken gegeven als Duits en natuurkunde op een niveau
dat voor hun wèl uitdagend is, weten ze niet hoe ze moeten leren omdat ze niet gewend zijn
problemen aan te pakken. Niemand kan uit het niets Frans begrijpen en spreken zonder daar
even moeite voor te hebben gedaan als het niet zijn/haar moedertaal is. Hierdoor kunnen
hoogbegaafden onderuit gaan op het middelbaar onderwijs, maar dit kan ook pas
voorkomen op het universitair-/hoger onderwijs.
Er blijkt geen duidelijk verband te zijn tussen de hoogte van het inkomen, of het beroep bij
de persoon in kwestie past en de intelligentie van iemand. Een hoog IQ schept dus geen
zekerheid voor een lang gelukkig leven, al kun je er wel je voordeel mee doen.
16

Hoofdstuk 4: Leonardo onderwijs/plusonderwijs:
Voor hoogbegaafde kinderen is het, net als voor gemiddeld – en laagbegaafde kinderen,
belangrijk dat ze het gevoel hebben dat ze geaccepteerd worden. Het is dus van belang dat
hier aandacht aan wordt besteed omdat de maatschappij toch gericht is op de middenmoot:
de gemiddeld begaafden. Degenen met een laag IQ hebben wel hulp en ondersteuning
nodig, maar hoogbegaafden, die redden zich toch wel?
Al vele malen is echter gebleken dat hoogbegaafde kinderen in omgeving van kinderen met
een aanzienlijk lager IQ niet optimaal gebruik kunnen maken van hun kennis. Uit de
natuurlijke drang om bij de groep te horen, wordt er zoals gezegd soms ondergepresteerd en
wordt de “rare” kennis voor die leeftijd onderdrukt. Omdat hoogbegaafde kinderen anders
zijn dan de anderen, krijgen zij ook vaak te maken met een laag zelfbeeld. Hierdoor krijgen
ze vaak de drang goed te presteren en leggen ze de lat vaak uitzonderlijk hoog voor zichzelf.
Natuurlijk is zelfdiscipline geen slechte eigenschap, maar het is psychisch ongezond om je
doelen zo hoog te stellen dat je ze niet eens kùnt bereiken. Is het eigenlijk wel de juiste
beslissing van deze maatschappij om ervan uit te gaan dat hoogbegaafden zelf het hoofd wel
boven water kunnen houden? Zeker als je je realiseert dat we in een kenniseconomie leven.
Laten we niet veel kennis verloren gaan als we te weinig aandacht schenken aan
hoogbegaafden?
Bij iedere hoogbegaafde uit zich de hoogbegaafdheid overigens anders. De een legt de lat
inderdaad zo hoog voor zichzelf, de ander is ervan overtuigd dat hij/zij een middelmatige
leerling is die niet beter kan dan de rest. Dan valt soms pas op veel latere leeftijd het woord
“hoogbegaafd”.
Pharos, vereniging voor ouders met een hoogbegaafd kind, is een groep die het toejuicht dat
er meer aandacht komt voor hoogbegaafde kinderen. Bijvoorbeeld door het stichten van
speciale Leonardo-/plusscholen.
§4.1. De verschillen tussen Leonardo-/plusonderwijs en regulier onderwijs.
Leonardo klassen of plusklassen zijn schoolklassen voor hoogbegaafde kinderen waarin zij
dus ook hoogbegaafde klasgenoten hebben, uitdagende leerstof aangeboden krijgen en
waar de mogelijkheid wordt geboden hun intelligentie volledig te ontwikkelen. De meeste
Leonardo klassen en plusklassen bevinden zich in een reguliere school om zo het contact
met kinderen die minder begaafd zijn dan Leonardo leerlingen te behouden en het
hokjesplaatsen zo min mogelijk een kans te geven. We zijn tenslotte met meer mensen op
deze wereld dan alleen degenen die beschikken over een hoge mate van intelligentie. De
communicatie tussen hoogbegaafden en mensen van lager intellectueel niveau, wordt
meestal erg belangrijk geacht. Zijn deze kinderen dan nog wel tolerant genoeg ten opzichte
van kinderen die minder intelligent zijn dan zij? Die discussie is nog steeds volop gaande. Het
zou ook nog even kunnen duren voordat we op deze vraag een duidelijk antwoord krijgen.
Het onderwijs aan hoogbegaafde kinderen staat immers nog in de kinderschoenen. (De
17

eerste Leonardoschool werd pas gesticht in 2007). Over enkele jaren zullen we waarschijnlijk
pas goed de verschillen in tolerantie kunnen meten tussen hoogbegaafde leerlingen die
basisonderwijs hebben genoten op een reguliere basisschool en zij die dat deden op een
Leonardoschool of plusschool. Allicht zullen we dan ook kunnen beoordelen of het beter is
om die kinderen een of twee dagen per week of juist uitsluitend plusonderwijs te geven.
Een van de grote verschillen tussen regulier onderwijs en Leonardoonderwijs is de manier
waarop de lesstof wordt aangeboden. Bij regulier onderwijs is er sprake van het bottom-up
systeem. Tijdens mijn stage sprak ik hierover met een van de leraressen van de klas. Zij
vertelde me dat beide soorten onderwijs eigenlijk te vergelijken zijn met een muur. Bij
bottom-up onderwijs gaat de leraar of lerares voor de klas staan en biedt de kinderen
allemaal in hetzelfde tempo een voor een stenen aan. De ene leerling kan die stenen volledig
en op de juiste manier neerleggen, maar bij de ander ontstaan er gaten omdat hij/zij dingen
niet begrijpt of het tempo niet bij kan houden. Omdat je met de hele klas zoveel mogelijk
hetzelfde tempo aanhoudt, kan het soms gebeuren dat een leerling zich stierlijk verveelt of
het veel minder snel begrijpt dan de rest van de groep. Als alle stenen zijn aangereikt,
hebben de leerlingen een muur en op dat moment valt pas te zien dat bijvoorbeeld breuken
eigenlijk werden aangeleerd om verhoudingen en procenten beter en sneller te kunnen
begrijpen.
Bij Leonardo-/plusonderwijs is er juist sprake van de zogenaamde top-down aanpak. Hierbij
wordt de kinderen meteen de muur aangeboden (dus de verhoudingen eerst in plaats van
de breuken) en wordt er daarna per kind gekeken naar de hiaten. Dit is mogelijk omdat veel
“Leonardokinderen” dingen als het metrisch systeem maar hoeven te zien en het dan uit
zichzelf al snel begrijpen zonder dat er veel uitleg aan te pas komt. Natuurlijk snapt niet
ieder intelligent kind meteen alles wat hij/zij ziet en om de reden dat iedereen weer andere
dingen goed kan, wordt er in het Leonardoonderwijs veel meer beroep gedaan op
zelfstandigheid. De kinderen worden vaak ieder aan datgene gezet waar zijzelf nog aan
moeten werken en ondertussen loopt de leraar of lerares langs, beantwoordt vragen en
helpt waar nodig. Dit soort momenten komen, in vergelijking met het reguliere
basisonderwijs veel vaker voor.
Bij het Leonardoonderwijs of plusonderwijs wordt geen limiet gesteld aan stof die kinderen
op een bepaalde leeftijd dienen te leren. Als blijkt dat een leerling meer aankan, wordt er
voor meer uitdaging gezorgd. Het leertempo wordt dus verhoogd, maar kinderen worden
zoveel mogelijk bij hun eigen leeftijdsgenoten gehouden. Er worden dus geen klassen
overgeslagen.
De kinderen tonen ook een grote mate van nieuwsgierigheid en creativiteit; het Leonardo
onderwijs probeert hier zoveel mogelijk aan tegemoet te komen. In de groep waar ik stage
liep was van het volgende nog geen sprake van omdat de kinderen nog te jong waren, maar
in hogere groepen werd er Spaanse les en filosofie gegeven en werden er schaakwedstrijden
georganiseerd. In de groep waar ik stage liep, werd veel geknutseld, ontworpen en
18

getekend. De kinderen kregen bijvoorbeeld kaartjes met daarop een stelling of vraag als
“Wat komt er uit het ei?” of “Wie staat er onder de regenboog?”en mochten dan tekenen
wat ze wilden.
Natuurlijk zou zo’n oefening ook hartstikke leuk zijn voor minder intelligente kinderen en dat
is ook niet het punt dat ik hiermee wil maken. Het toont alleen aan dat er op
Leonardoscholen en plusscholen niet alleen kennis naar binnen wordt gestampt, maar dat
de kinderen ook, net als op de vrije school en op reguliere basisscholen, de kans krijgen zich
creatief te ontwikkelen. Iets wat niet onbelangrijk moet worden geacht, toch?
Tekening van P. uit Leonardogroep 1 op de vraag “Wat komt er uit dit ei?”.
Tekening van J. uit Leonardogroep 1 op de vraag “Waar ben jij trots op?” (zijn poes Otje).
Daarnaast zijn er, zoals eerder al even aangegeven, nog enige verschillen in onderwijs voor
hoogbegaafde kinderen:
19

Op bepaalde plusscholen is er bijvoorbeeld de mogelijkheid om een ochtend in de week naar
de plusklas te gaan, die dan de bovenschoolse plusklas wordt genoemd. De rest van de week
volgen de leerlingen dan les in hun eigenlijke klas.
De plusschool is te vergelijken met de Leonardoschool. Hier volgen de leerlingen alleen vijf
dagen in de week het aangepaste programma waarin extra aandacht wordt besteed aan de
werkhouding, hoe moet ik leren? en onderpresteren. Problemen waar veel hoogbegaafden
last van hebben.
§ 4.1.2. Het Leonardocollege
Als logisch gevolg op de Leonardo basisscholen, zijn er ook een aantal Leonardo colleges in
het leven geroepen. Citaat van het Picasso lyceum te Zoetermeer:
“De Leonardo-leerlingen doen het reguliere programma van de eerste klas in de helft van de
tijd. In de overgebleven tijd doen zijn vakken als Spaans, wetenschapsoriëntatie, strategie,
extra ICT en filosofie. Er worden tevens zogenaamde leonardomiddagen georganiseerd
waarbij de leerlingen (gezamenlijk) projecten uitwerken”.
Aan de laatste drie jaar van het voortgezet onderwijs voor zeer intelligente leerlingen is nog
geen definitieve invulling gegeven. Men denkt erover hier stages in te geven, maar op dit
moment worden de kinderen in de eerste fase klaargestoomd om door te stromen naar het
reguliere gymnasium/VWO.
§ 4.2 Leonardo docenten.
De Leonardo leraar/lerares moet aan een aantal eisen voldoen die te vinden zijn op
www.leonardostichting.nl.
De ideale Leonardo leerkracht:
Heeft een duidelijke klik met de aan zijn zorgen toevertrouwde kinderen;
Accepteert dat kinderen slimmer kunnen zijn dan hij/zij zelf;
Is meer begeleider en stimulator van leerprocessen dan overdrager van kennis;
Kan de orde bewaren, maar durft tegelijkertijd ook af te wijken van de
standaardmethodes en durft kinderen vrijheid te geven;
Denkt niet in “goede”of “foute” antwoorden.
Kan goed luisteren naar wat kinderen te vertellen hebben;
Is tolerant, maar weet waar nodig grenzen te stellen;
Treedt liever stimulerend op in plaats van corrigerend;
Ziet zijn klas als een veilige thuisbasis van waaruit kinderen de wereld verkennen, in
en buiten school;
Is creatief in het ontwikkelen van nieuwe lesinhouden;
Heeft gevoel voor humor en kan de typische humor begrijpen die hoogbegaafde
kinderen hebben;
Kan omgaan met gedifferentieerd klassenmanagement en meerdere
ontwikkelingsniveaus in zijn groep;
20

Heeft een open relatie met de ouders van zijn kinderen, maakt gebruik van hun
kennis en durft zich kwetsbaar op te stellen, geen betweter;
Verdiept zich in de achtergrondkennis over hoogbegaafdheid en de mogelijke relatie
tussen hoogbegaafdheid en Asperger, PDD-NOS, ADD etc.;
Is bereid de voor Leonardo onderwijs benodigde trainingen te volgen;
Werkt mee aan door de Leonardostichting begonnen onderzoeken en
kwaliteitsmetingen;
Een vooropleiding VWO of een academische opleiding strekt tot aanbeveling, evenals
redelijke kennis van Engels en ICT;
Bij gebleken geschiktheid is de Leonardo leraar een LB functie. Een LB functie wil
zeggen dat deze leerkracht niet alleen andere (beginnende) collega’s ondersteunt en
begeleidt, maar zich ook specialiseert in bijvoorbeeld in leerachterstanden bij
kinderen.
§ 4.3. De vrije school en hoogbegaafde leerlingen
Op de vrije school probeert men in plaats van niveaus te differentiëren, verschillende
groepen juist dichter bij elkaar te houden door zoveel mogelijk lessen te geven waarin een
klas (met leerlingen van het VWO, HAVO en VMBO-t) in het geheel aanwezig is. Om te
onderzoeken of dit een positief of negatief effect heeft op leerlingen, heb ik een enquête
gehouden in twee 9 e klassen. In de 9 e klas worden tegenwoordig een aantal lessen (als
wiskunde en Frans) op niveau gegeven, maar zit de klas het gros van de lessen nog bij elkaar.
De enquête zag er als volgt uit:
Klas:
Niveau (omcirkelen): VMBO-tl/HAVO/VWO/nog niet bepaald
De antwoorden zijn weergegeven in een schaal van 1 t/m 5. Vul je 1 in, dan is de stelling
totaal niet van toepassing. Vul je 5 in, dan is de stelling juist heel erg van toepassing.
De volgende vragen gaan over lessen die worden gegeven in gemengde klassen (Havo,
VWO en VMBO-t zitten bij elkaar).
1. De lesstof die wordt aangeboden is voor mij te makkelijk.
1 2 3 4 5
2. Ik erger me vaak aan klasgenoten die storen tijdens de les.
1 2 3 4 5
3. Ik maak altijd mijn huiswerk.
1 2 3 4 5
4. Ik vind het vervelend als de lera(a)r(es) stof uitlegt die ik allang onder de knie heb.
1 2 3 4 5
Als je al les hebt op niveau:
21

5. Ik vind het fijner om les te krijgen op mijn eigen niveau dan in een gemengde klas.
1 2 3 4 5
Dank je wel!
Lisa
Uitkomsten:
Stelling 1: De lesstof die wordt aangeboden is voor mij te makkelijk.
Verwachting: Vwo en HAVO/VWO zal de aangeboden lesstof waarschijnlijk over het
algemeen makkelijker vinden dan HAVO (gemiddeld) en VMBO-t (moeilijk).
Antwoord 1 Antwoord 2 Antwoord 3 Antwoord 4 Antwoord 5
5% 28% 47% 18% 2%
Waarvan:
VMBO-t(9ll) HAVO(16ll) HAVO/VWO(3ll) VWO (18ll) Niet bepaald (14ll)
Antwoord 1 11% 12,5% 0% 0% 35,7%
Antwoord 2 44,5% 37,5% 0% 11% 35,7%
Antwoord 3 44,5% 50% 100% 44,5% 28,6%
Antwoord 4 0% 0% 0% 39,8% 0%
Antwoord 5 0% 0% 0% 5,5% 0%
Conclusie: Wat mij opvalt aan deze grafiek, is dat er inderdaad een beweging naar beneden
is. Dat wil zeggen: de VMBO-t’ers en havisten antwoorden vaker antwoord 1 of 2 dan
HAVO/VWO en VWO, die juist veel meer antwoorden dat de stof over het algemeen te
makkelijk is. Wel is er maar een klein aantal dat de stof vrijwel altijd te makkelijk vindt.
Stelling 2: Ik erger me vaak aan klasgenoten die storen tijdens de les.
Verwachting: Ik denk dat de VWO’ers zich het meest op de nagels bijten over het storende
gedrag van hun medeleerlingen tijdens de les.
1 2 3 4 5
10% 30% 32% 20% 8%
Waarvan:
VMBO-t HAVO HAVO/VWO VWO Niet bepaald
Antwoord 1 22,2% 6,25% 0% 11,1% 7%
Antwoord 2 22,2% 37,5% 66,7% 16,7% 35%
Antwoord 3 11,1% 43,75% 33,3% 16,7% 50%
Antwoord 4 33,3% 6,25% 0% 38,9% 7%
Antwoord 5 11,1% 6,25% 0% 16,7% 0%
Conclusie: Er heerst een grote verdeeldheid, voornamelijk bij de VMBO-t’ers. De havisten
hebben er over het algemeen geen moeite mee, evenals de HAVO/VWO’ers, terwijl de
VWO’ers juist meer neigen naar antwoord 4 (“ik erger me vrij veel”). Toch zijn de
antwoorden ook bij hen verdeelder dan ik dacht. Dit komt waarschijnlijk vanwege de
22

tolerantie die de afgelopen jaren is opgebouwd of omdat ze zelf in de les weinig doen en zelf
ook vaak storen.
Stelling 3: Ik maak altijd mijn huiswerk.
Verwachting:
Ik verwacht dat er bij de HAVO groep een vrij groot aantal zal zijn dat meestal trouw het
huiswerk maakt. Bij VMBO-t en VWO verwacht ik meer verdeeldheid.
1 2 3 4 5
0% 8% 15% 63% 13%
Waarvan:
VMBO-t HAVO HAVO/VWO VWO Niet bepaald
Antwoord 1 0% 0% 0% 0% 0%
Antwoord 2 0% 0% 0% 0% 14,3%
Antwoord 3 11% 18,75 33,3% 27,8% 14,3%
Antwoord 4 78% 75% 33,3% 55,6% 57,1%
Antwoord 5 11% 6,25% 33,3% 16,7% 14,3%
Conclusie: Alleen bij de groep waarvan het niveau nog niet bepaald is, wordt er aangegeven
dat er niet vaak huiswerk wordt gemaakt. Zowel VMBO-t, als HAVO, als VWO maakt geregeld
huiswerk. Toch is er bij de VMBO-t groep een aanzienlijk groter percentage dat antwoord 4
geeft dan bij VWO terwijl er maar een vijftal procenten zit bij antwoord vijf. VWO maakt dus
geregeld huiswerk, maar over het algemeen lang niet altijd, terwijl de VMBO’ers en havisten
hier wel naar neigen.
Stelling 4: Ik vind het vervelend als de lera(a)r(es) stof uitlegt die ik allang onder de knie heb.
Verwachting: Ik verwacht wederom verdeeldheid bij alle niveaus, maar voornamelijk bij
VWO omdat ik denk dat VMBO-t niet zo veel te maken heeft met de situatie dat ze iets al
snappen terwijl de rest van de klas het nog niet doorheeft.
1 2 3 4 5
3% 22% 33% 32% 10%
Waarvan:
VMBO-t HAVO HAVO/VWO VWO Niet bepaald
Antwoord 1 11,1% 6,25% 0% 0% 0%
Antwoord 2 22,2% 25% 0% 16,7% 21%
Antwoord 3 33,3% 37,5% 33,3% 22,2% 42%
Antwoord 4 33,3% 18,75% 33,3% 38,9% 35%
Antwoord 5 0% 12,5% 33,3% 22,2% 0%
Stelling 5: Ik vind het fijner om les te krijgen op mijn eigen niveau dan in een gemengde klas.
Hierbij verwacht ik dat voornamelijk de VWO’ers in grote getale “ja” zullen antwoorden
omdat ze nu eindelijk tussen gelijkgestemden zitten en het niveau eindelijk op hen wordt
aangepast. Dit verwacht ik ook, maar minder bij VMBO-t. Bij HAVO denk ik dat het veel
minder het geval is omdat er al veel op HAVO niveau les werd gegeven.
1 2 3 4 5
23

2% 5% 22% 38% 33%
Waarvan:
VMBO-t HAVO HAVO/VWO VWO Niet bepaald
Antwoord 1 0% 0% 0% 5,6% 0%
Antwoord 2 33,3% 0% 0% 0% 0%
Antwoord 3 22,2% 43,75% 66,6% 0% 14,3%
Antwoord 4 44,4% 18,75% 33,3% 33,3% 64,%
Antwoord 5 0% 37,5% 0% 61,1% 14,3%
Conclusie: VMBO-t heeft er over het algemeen het minst moeite mee om in gemengde
klassen les te krijgen. Dit heeft denk ik zowel te maken met de vermindering aan uitdaging
als met de sociale contacten. HAVO, HAVO/VWO en VWO en nog niet bepaald geven aan het
over het algemeen prettiger te vinden om op eigen niveau lessen te volgen. Slechts 1 VWO
leerling antwoord het totaal niet prettig te vinden in een VWO-les De grote meerderheid van
VWO is het erover eens dat het les krijgen op niveau fijner is. De havisten vinden het ook
geen probleem, maar trekken iets meer naar antwoord 3 (gemiddeld, niet erg fijn, niet erg
vervelend).
Vraag 1 schematisch weergegeven:
24
5% vindt de stof vrijwel
nooit te makkelijk voor
hem/haar.
28% vindt de stof over het
algemeen niet te makkelijk
voor hem/haar.
47% vindt de stof redelijk
makkelijk voor hem/haar.
18% vindt de stof over het
algemeen te makkelijk
voor hem/haar.
2% vindt de stof vrijwel
altijd te makkelijk voor
hem/haar.
Uit de antwoorden op stelling 3 blijkt dat de VMBO-t leerlingen over het algemeen meer
doen aan hun huiswerk dan de VWO-ers (VMBO-t antwoordt duidelijk veel meer 4 en maar
3% minder 5 dan VWO).
Het is een vrij logisch antwoord als je nagaat dat VWO’ers in de voorgaande jaren (7 en 8) de
lesstof meestal snapten en dat waarschijnlijk een juiste werkhouding wel aanwezig is, maar
die is niet nodig omdat ze het zo ook wel aankunnen. Ze gebruiken hem dus wel als het
noodzakelijk, maar zijn gewend dat àls ze hem gebruiken, ze lekker alleen negens en tienen
kunnen scoren. Nu wordt de lesstof al langzamerhand moeilijker (zie antwoorden op stelling
1), maar hebben veel van hen nog niet geleerd hun huiswerk te maken terwijl de

moeilijkheidsgraad in de 10 e en 11 e klas alleen nog toe zal nemen. Een aantal 11 e klasleraren
klaagt ook over VWO’ers die wel willen leren, maar die niet weten hoe omdat ze niet genoeg
gewend zijn tegen problemen aan te lopen.
Dit geldt niet voor alle vakken, maar ik heb het zelf ook meegemaakt. De exacte vakken
gingen me tot en met de 9 e vrij goed af. Als ik iets niet snapte, had ik zat tijd om erover na te
denken en mijn fouten in te zien. Toen ik naar de 10 e klas ging, heb ik dan ook gekozen voor
het Natuur en gezondheid profiel (voornamelijk bèta) met als keuzevak natuurkunde. Ik
schrok me een ongeluk toen bleek dat ik wel gewoon op dezelfde manier huiswerk maakte
voor natuur- en scheikunde als voorheen, maar dat ik toch meestal maar net voldoendes
scoorde. In een soort paniek ben ik na een trimester gestopt met NG en ben ik overgestapt
naar het profiel Economie en Maatschappij (weinig bèta, vooral talen, geschiedenis,
economie etc.). Ik miste gewoon doorzettingsvermogen, een gebrek dat ik weliswaar vaker
tegenkom bij mezelf, maar waar ik op school niet aan heb gewerkt omdat het tot voor kort
niet nodig was. Ik weet niet of ik zou zijn geslaagd voor mijn examens als ik door was gegaan
met NG, maar ik verwijt mezelf wel dat ik vaak de makkelijke weg kies omdat ik bang ben de
lastige niet aan te kunnen als het moeilijk wordt.
Op vraag 5 beantwoordt 2% (d.w.z. 1 leerling) van het totaal aantal ondervraagde leerlingen
het absoluut fijner te vinden om in een gemengde klas les te krijgen dan in een klas waar op
niveau lesgegeven wordt terwijl 33% (d.w.z. 20 leerlingen) het juist absoluut fijner vindt om
op niveau les te krijgen. Een opmerkelijk verschil, want zoals het er nu voor staat worden er
in de 9 e nog steeds het grootste aantal lessen in gemengde klassen gegeven.
Uit de antwoorden op de stellingen 2 en 4 blijkt de tolerantie in een klas. Bij de HAVO’ers en
degenen van wie het niveau nog niet bepaald is lijkt het het merendeel niet erg veel uit te
maken of een ander stoort tijdens de les, bij VMBO-t’ers is de uitkomst zeer verdeeld. Alleen
Bij de HAVO/VWO’ers en VWO’ers zit iets meer ergernis dan in de andere groepen. De
VMBO-t’ers lijken echter het meest tolerant als er lesstof wordt uitgelegd die ze allang
kennen. Waarschijnlijk is dit omdat deze situatie zich bij hen minder vaak voordoet dan bij
VWO’ers. Toch zit het de VWO’ers ook niet erg hoog, maar de meningen zijn verdeeld.
De conclusies die ik hieruit durf te trekken zijn dat alle niveaus inderdaad vrij veel van elkaar
tolereren, wat een goede zaak is, want we leven nu eenmaal met zijn allen op deze aardbol
en niet als een soort eliteclubje van alleen maar topslimme, gemiddeld- of laagbegaafde
mensen. Maar ik ben toch van mening dat er te laat gedifferentiëerd wordt. Ik blijf erbij dat
het goed is om met elkaar een klas te vormen, maar kan dit niet wat meer beperkt worden
tot de muziek-, koor-, en gymlessen etc.? Ook VWO’ers moeten leren leren en eenmaal in de
10 e klas zittende is het daarvoor wel erg laat. Daarbij komt dat iedereen zich toch meer op
zijn/haar gemak voelt op school tussen personen die ongeveer op hetzelfde denkniveau
zitten? Het is niet leuk om te zien dat al die VWO’ers telkens alles meteen begrijpen terwijl jij
3 uur moet leren voor een magere voldoende? Andersom kost het juist weer veel geduld.
25

Als ik het voor het zeggen had, zou ik na het brugjaar van de 7 e klas in ieder geval bij
wiskunde een splitsing maken van VMBO-t/HAVO en HAVO/VWO het liefst ook bij vakken als
Engels en Frans.
26

Hoofdstuk 5 : beïnvloed zelf je intelligentie
Hoogbegaafd zul je misschien niet worden (alhoewel: zeg nooit nooit), maar toch zijn er een
aantal leuke manieren die je intelligentie kunnen bevorderen. Of: dat wil zeggen waardoor je
je intelligentie optimaal kunnen benutten. Je intelligentie is namelijk voor het leeuwendeel
erfelijk bepaald en afhankelijk van aandoeningen als het syndroom van down of
zuurstofgebrek bij de geboorte. Er bestaat geen wondermiddel dat je aan een hoger IQ
helpt, maar hoe gezonder je hersenen, hoe beter je scoort op een toets. Dat is toch mooi
meegenomen?
§ 5.1. De invloed van voeding op de hersenen.
Cafeïne (energie om te focussen), suiker (geheugen), het ontbijt (korte termijn geheugen en
concentratie), vis (ontwikkeling van de hersenen), avocado (verlaging van cholesterolgehalte
waardoor de hersenen meer bloed toegediend krijgen en dus beter kunnen functioneren),
chocolade en noten (zorgen ervoor dat je hersenfuncties niet snel verouderen) en bosbessen
(voorkomt stress, Alzheimer en dementie) zijn (behalve ontbijten wat goed is als geheel)
producten die je kunnen helpen aan een goed gebruik van je brein.
Vis bijvoorbeeld is goed voor de hersenen vanwege de n-3 langeketenvetzuren
eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur (DHA). Het menselijk lichaam maakt ook
zelf visvetzuren aan uit alfa-linoleenzuur (ALA, tevens een n-3 vetzuur). De visvetten (omega
3 vetten) zijn voornamelijk onverzadigd (zogenaamd “goed” vet). Omega-3 vetzuren hebben
een positieve werking op hart en bloedvaten, maar ook op de hersenen. EPA is bijvoorbeeld
essentieel voor de vorming van eicosanoïden (weefselhormonen die door het lichaam
worden gebruikt om veel functies zoals de bloeddruk, die belangrijk is om voldoende bloed
aan de hersenen toe te dienen, te kunnen reguleren). Zonder kunnen we dus niet. Ook bevat
elk celmembraan van ons lichaam een grote hoeveelheid aan vetzuren. Verzadigde vetzuren
zijn vast/hard in tegenstelling tot onverzadigde vetzuren die erg vloeibaar en dus soepel zijn.
Hoe soepeler het celmembraan, hoe beter een cel water en gezonde voedingsstoffen vast
kan houden èn hoe beter een cel kan communiceren met andere cellen. In de
hersenencelmembranen is er vooral sprake van DHA terwijl dit in de rest van het lichaam
EPA is.
Gezondheidsinstanties bevelen aan 1 à 2 keer per week een vismaaltijd te eten.
§ 5.2. de invloed van muziek op de hersenen
Heel veel is er nog niet over bekend, maar de hypothese dat muziek in ieder geval van
invloed is op je concentratievermogen, bestaat al enige tijd. Hierbij gaat het wel om
klassieke muziek. Zo werd er op de Universiteit van Californië in 1993 een onderzoek gedaan
waarbij een groep proefpersonen een intelligentietest uitvoerde direct na een compositie
van Mozart te hebben beluisterd. Zij bleken aanzienlijk beter te presteren dan de
controlegroep. Toch blijft er onzekerheid over het daadwerkelijk verbeteren van het IQ. Het
zou voornamelijk gaan om een grote mate van concentratie die de proefpersonen konden
27

opbrengen door naar de muziek te luisteren. Het bleek overigens ook belangrijk of de
proefpersoon de compositie kon waarderen of niet.
Wel lijkt het erop dat veel muzikale training (muziek luisteren, lessen nemen) het auditieve
systeem in de hersenen ontwikkelt waardoor bijvoorbeeld musici, beter zouden kunnen
luisteren naar anderen (minder aandacht zou schenken aan ruis op de achtergrond en zich
dus beter zou kunnen focussen). Wie goed kan luisteren, heeft voorsprong bij het leren
lezen. Als je letters hoort in een woord, kun je die namelijk ook beter opschrijven. Denk
maar eens aan het leren van de Engelse taal. Wie bij uitspraak het verschil tussen de “th” en
de “f” hoort, kan over het algemeen beter Engels spellen dan iemand die dit soort
verschillen niet kan waarnemen.
Als er een geluidsprikkel binnenkomt, wordt deze in de hersenstam voor het eerst
geanalyseerd, maar het grote werk wordt gedaan door het auditieve centrum in de hersenen
waar de prikkel naartoe gaat. Hier wordt er na analyse een interpretatie/betekenis gegeven
aan de prikkel en die wordt gestuurd naar de hersenschors (de buitenste laag van de
hersenmassa) gezonden, die zich daarop moet afstemmen. De hersenschors kan aan de
thalamus (filterend gedeelte van de hersenstam) doorgeven dat hij bepaalde tast-/geluids-
/gezichtsprikkels moet onderdrukken. Dat verklaart dat musici beter naar anderen kunnen
luisteren, want muzikale training zou de bundels met verbindingen die nodig zijn voor het
terugzenden van de prikkel naar de hersenschors verdichten en daarmee verbeteren. Dit kan
ook gebeuren bij het lezen van een boek (daar hebben we concentratie voor nodig en zo min
mogelijk afleiding).
Zelf muziek maken lijkt echter wel bevordelijker voor het leveren van cognitieve prestaties
dan muziek luisteren.
§5.3. Zelf oefenen
Gezond eten en muziek luisteren zijn manieren om je hersenen optimaal te laten presteren,
maar het kan ook een aantal punten verschillen op een IQ-test als er wordt geoefend in de
specifieke opgaven die worden gevraagd op een intelligentietest. Het gaat hier dus niet om
het daadwerkelijk slimmer worden, maar het beter scoren op een IQ-test. Je verbetert
hiermee dus vaardigheden als symboolsubstitutie, symbool zoeken of plaatjes ordenen,
waardoor je op een IQ-test beter scoort. Om deze reden bestaat de Mensa IQ-test alleen uit
logische en inzichtelijke opdrachten. Dit geldt, zoals reeds duidelijk gemaakt, echter niet
voor alle IQ-tests. Men zou dit kunnen bestempelen als “oneerlijk”, maar als iedereen een
beetje “vals speelt” komen we toch weer op een gelijk niveau. Een voorbeeld van het
oefenen met deze opgaven is het door Dr. Kawashima voor de Nintendo ds ontworpen spel:
Brain training, how old is your brain? Hiermee kun je niet alleen oefenen, maar ook je
hersenleeftijd bepalen. Vanochtend scoorde ik hiermee 31, terwijl ik vorige week nog een
score van 23 wist te behalen vanwege het verschil in oefeningen. Vanochtend moest ik o.a.
in de juiste volgorde 25 cijfers onthouden. Vorige week waren de oefeningen voor mij veel
makkelijker omdat ik ze al vaak had geoefend. Hieronder staan afbeeldingen van 2
28

oefeningen. Het zijn beiden oefeningen die op tijd lopen. Bij de eerste moet je zo snel
mogelijk het hoogste getal aanraken. In het begin staan de getallen stil, naarmate het spel
moeilijker wordt, gaan ze bewegen.
In het andere spel moet zo snel mogelijk uit het hoofd worden gerekend.
Bronvermelding:
literatuur:
Standaard Nederlands woordenboek
Het Mensa Quotiënt
Ik ben hoogbegaafd – de Ruiters documentatie centrum – Mariëtte Wendelgelst
internet:
www.leren.nl
www.mensa.nl
www.wikipedia.nl
www.hoogbegaafd.nl
www.bureau-avant.nl
www.ru.nl
www.vandale.nl
www.iq-test.nl
www.123test.nl
www.eduration.be
www.leonardostichting.nl
www.xs4all.nl
www.pharos.nl
www.xi2.nl
www.associatedcontent.com
www.peuterplace.com
www.interwel.nl
www.stichtingsurplus.nl
www.portal.edu.almere.nl
www.regenboog.apeldoorn-onderwijs.nl
www.leonardogooienomstreken.nl
www.vriendenleonardoeindhoven.nl
www.goedgevoel.be
29

www.visbureau.nl
www.enerchia.nl
www.jeugdcultuurfonds.nl
www.encyclo.nl
www.kennislink.nl
www.natuurinformatie.nl
www.psychologiemagazine.nl
www.11821.09sco.thinkquest.nl
www.hoogbegaafdvlaanderen.be
www.scholieren.com
www.pasnederland.nl
www.volkskrant.nl
www.trustedreviews.com
http://uk.ds.ign.com
30