dpo_8282.pdf

V E R K L A A R I N G
OVER [IET
NIEUWE TESTAMENT
DOOR
CHRISTOPH. AUGUST. HEUMANN,
IN DESZELFS LEEVEN
HOOGLEERAAR DER GODTGELEERTHEID, WYS-
GEERTE, EN GELEERDE GESCHIEDKUNDE,
OP DE HOOGE SCHOOL TE GOÏTINGEN.
Z E S D E DEEL»
ff aar in de Handelingen der jfpoftelen, zoo ah die
door L UKA S befchreeven zyn , bêfcbouvod
en opgehelderd voorden.
Uit het Hoogduitfch vertaald, en me.t .aantekeningen
verrykf dooj
A U G U-S T U S S T E R K-»
Leeraar der Gemeente toegedaan de onwandtrdè
^ugsburg/cbe Cebofsbslydsnisje in / Hage.
, 0%.
Jê

V E R V O L G
V A N C E
V E R K L A A R I N G
D E R
GESCHIEDNISSE
Pag. i
V A N DE
APOSTELEN,
VOLGENS DE BESCHRYVING
f A K
L U K A S.
HOOFDSTUK XIIL
ggtagj^ers i. Daar waren te Amiochien in de Gemeen*
t e
M vlk Propbeeten en Leeraaren, Barnabas en Sisl__J?
meon, mét den toenaam de zwarte, en Luyr-i
van Cyrene, en Manabam, die met den VU,vorjt
Herodes opgevoed vuas, en Sauhis, 'HF«» Si' *i*t leeft
VL Deel. A !
-»

jt Verklaaring van de Handelingen
men in de gewoone uitgaaven. Dan dcwyl men in de
oude Latynfche overzettinge het woord MH niet vertaald
heeft, heeft LUTHERÜS het in de zyne ook overgeflaagen.
BEZA dacht insgelyks, dat dit woord overtollig
was, voornaamlyk dewyl hy het in zyne Oude
handfchriften niet vondt. Het ontbreekt ook in het
beroemd Alexandrynfch handfchrift, gelyk mede m
eenige anderen. En dewyl men het ook in de Syrifche°
overzettinge niet vindt, is het buiten twyfel zeer
waarfchynlyk, zoo als BENGEL het ook begreep, dat
T«>S? een byvoegfel is. In. deeze gedachte wordt men
beveftigd, wanneer men de woorden van den grond,
text van na by befchouwt: 'He-a» Je e*» 'A*ria%ei* ——
«• SOQÏT»,
*«» JiJ«'i« in B«e»«/3*«» etc. Eerft voegde
men achter J

der Apoftclen. Roofdft. XIII: r. 3
zegt. Door de Leeraaren (a) heeft men mannen te
verdaan, die het Evangelie predikten, en niet flechts
in het openbaar, maar ook by byzondere gelegcnheden,
anderen in den Chriitelyken Godtsdienft onderweezen.
Onder deezen is SIMEON of SIMON, met den
toenaame de zwarte Qniger), ons niet verder bekend
geworden. En dit denken de uitleggeren ook gemeen»
iyk van Lucius en MENAHEM»
Dan, het geen ik in myne Poecile T. II. p.

4 Verklaaring wan de Handelingen
Dit is intufïchen zeker, dat, dewyl LUKAS met PAU­
LUS van Antiochien vertrokken, en naderhand beftendig
in zyn gezelfchap gebleeven is, en dewyl hy dus
ook een Evangelift en Leeraar onder de Heidenen is
geweeft, hy zynen naam niet heeft kunnen vergeetea
of verzwygen, toen hy (vers i) de Leeraaren, die
men te Antiochien vondt, optelde. En-bygevolg moet
hy die Lucius geweeft zyn, van welken hier gefproken
wordt.
Dat Lucius en LUKAS dezelfde naam is, zal geen
geleerde in tvvyfel trekken. De eerfte is de rechte
naam, • de tweede, zoo als die in den gemeenen wandel
verbafterd wordt. Er is dan geen ander onderfcheid
tuffchen Lucius en LUKAS, dan tuffchen Jo-
HANNES en JAN — PETRUS en PIETER — LEONARDUS
en LEENDERT — VALENTINUS en VELTEN. — Om
deeze rede wordt onze LUKAS ook door PAULUS , ROM.
XVI- 21. Lucius genaamd. Want dat hy aldaar onzen
LUKAS bedoelt, blvkt (&), om dat hy, toen hy
te Korinthe deezen brief fchreef , LUKAS by zich
hadt, en dus ook in. zynen naame de Chrifteuen te
Rome moeft groeten.
Men werpe my niet tegen, dat PAULUS , COL. IV:
14. en 2 TIM. IV: 11, als mede in zynen brief aan
PHIIEMON, vers 24, zynen Reisgenoot, onzen gefchiedfehryver,
niet Lucius , maar LUKAS genaamd
heeft. Want, gelyk hy EPAPHRODITUS , PHIL. II: 25
en IV: 18 by zynen rechten naam, maar COL. I: 7 en
IV- 12, met het gemeen, EPAPHRAS noemt; konde
hy onzen Evangelift ook nu eens LUKAS, dan eens
Lucius noemen. En toch wy vinden ook, dat de E>
vaneelift, dien LUKAS in de Hand- der Apottelen al.
a
toos,
Cb) Om die rede denken ook LANCTIÜS, in de voorrede
00 zvnen Commeatariusin ABa Apoflnhmm, en BASNAGS, An-
«& «d arm. 60 5. 33- dat ROM. XVi: 21 LUKAS bedoeld wordt.
Ook verhaalt ORIGENJSS, het geen merkwaardig is, m zynen
CmWtarius ad Rom. XVI, dat men deezen Lucius in zynen
tyd voor den Evangelift LUKAS hieldt.

der Apoftelen. Hoofdjl. XIII: r. 5
toos, volgens de gemeene ukfpraak, SILAS noemde,
door PAULDS 2 CoR. I: 19. 1 THESS. I: 1 en 2 THESS.
I: 1, gelyk mede door PETRUS, r Petr. V: 12. by
zynen rechten naam SYLVANUS genaamd wordt.
Meer fchyn heeft de tegenwerping, dat Lrcius,
van wieu hier gefproken wordt, van Cyrene geboortig
was, daar Antiochien gezegd wordt, de geboorteplaatze
van LUKAS den Gefchiedfchryver geweeft te
zyn. — Dan, wie is de geloofwaardige getuige, die
dit verzekert? my is geen ouder bekend, daa EUSK.
BIOS, Kerk!. Gefibiedn. B. III. Hoofdft. IV, dien
PIIERONYMUS, in zynen Catalogus Scriptorüm écelefiau
ticorwn cap. 7, volgens zyne gewoonte, heeft nagefchreeven.
Het was naamlyk bekend, dat,LUKAS met
PAULUS van Antiochien vertrokken, en vervolgens een
geduurig reisgenoot van dien Apoftel geweeft was.
Dit fchynt EUSEBIUS verleid te hebben, om Antiochien
als de geboortepteatze van LUKAS aantémerken
: daar men lange te vooren, naamlyk ten tyde
van ORIGENES, gelyk ik reeds gezegd hebbe, vaft.
ftelde, dat LUKAS Lucius van Cyrene, en dus geenszins
een Antiochier -geweeft is.
Was LUKAS dan uit Cyrene geboortig, wy herinneren
ons uit kap. II: 10 , dat ook in dit Land zich
Jooden hadden aedergeuaagerj; en uit kap. XI: 20,
dat fommigen der bekeerde Jooden van Cyrene, als
.Leeraaren , den Chriftelyken Godtsdienft hebben
voortgeplant. In dit land werdt, gelyk HERODOTÜS,
lib. II, getuigt, de Grickfche taaie gefproken; en wy
behoeven ons dus niet te verwonderen , dat LUKAS
beter Griekfch fchryft, dan de drie andere Evangeliften,
welker moédertaale de gewoone fpraak der Jooden
was. Want dewyl LUKAS zich in zyne jeugd op
de weetenfehappen geïegd, en inzonderheid de Geneeskonft
(e) geleerd hadt, kunnen wy niet twyfelen,
of
(Y) Dat deeze wectenfehsp te Cyrene vlytiglyk beoefend
A 3 wcrJt,

6, Verklaaring van de Handelingen
of hy zal ook de regelen zyner moederfpraake geleerd»
en zich geoefend hebben, om zich in die taaie zuiver
en cierlyk uic te drukken.
Wy kunnen uit deeze byzonderheid noch eene aanmerking
afleiden. Te vveetcn, dewyl in beide de boeken
van LOKAS eenige fpreekwyzen voorkomen, die
men by gcene andere Griekfche Schryveren vindt, is
het zeer waarfchynlyk, dat dezelve aan de inwooneren
van Cyrene eigen, en in andere landen, daar men
Griekfch fprak, niet gebruiklyk geweell zyn. En gelyk
HIERONYMUS in de Schriften van PAULUS , die uit
Cilicien was, Cilicismi (Cilifche fpreekwyzen) meende
gevonden te hebben; zoo kan men ook, niet zonder
grond, vermoeden, dat LUKAS in zyne Schriften
eenige Cyrenismi (uitdrukkingen aan die van Cyrene
eigen) zal hebben laaten invloeijen.
Dan, het geen ik zoo even, gezegd hebbe, noodzaakt
my , om te bewyzen, dat LUKAS zich op de
Geneeskonft heeft toegelegd. Dit is een oud gevoelen,
en ook noch in laatere tyden algemeen aangenomen
, beruftende op het getuignis van PAULUS , COL.
IV: 14: Lukas, de Geneesmeejter, groet u. Het geen
tot beveiliging van dit gevoelen dient, is, dat PAU­
LUS hem rit

der Apofielen.

Verklaaring vart de Handelingen
wift te verlosfen. Dit laatfte wil BASNAGE intusfchen
niet gelooven. Een Evangelift, zegt hy, helpt de
zieken alleenlyk door wonderwerken. En, vaart hy
-voort, men vooronderftelle al eens, dat de Evange-
Jift LUKAS een Arts geweeft was, dan zoude hy evenwel
toen afltand van deeze konft gedaan hebben, en
dus konde hy niet meer een geneesmeefter genaamd
worden.
Ik moet deeze dwaaling van dien geleerden manne,
die hem deedt denken, dat een Evangelift, als een
Artz der ziele, niet teffenseen Geneesmeefter van het
lichaam zoude kunnen zyn, afzonderlyk wederleggen.
BASNAGE dacht, dat een Apoftel, ja zelfs een Evangelift,
alle ziektens door eene wonderdaadige kracht
heeft kunnen wegneemen. Dan hy bedriegt zich. De
Apoftelen waren dan alleen in ftaat, om eene wonderdaadige
geneezing te bewerken, wanneer zy daar toe
zekeren aandrang van den Heiligen Geeft ontfingen.
Daarom moeft PAULUS, 2 TIM. IV: 20, toen hy van
Mileten vertrok, TROPHINUS in zyne ziekte verhaten
, en hy konde hem niet gezond medeneemen.
Daarom konde hy ook, PHIL. II: 27, EPAPHRODITUS,
die zeer gevaarlyk krank was, niet gezond maaken,
hoe hartlyk hy ook zyne geneezing wenichtte , en
hoe zeer hy zich ook over deszelfs gevaariyken toeftand
bedroefde: hy moeft hem aan de Artzen overlaaten,
dewyl de Heilige Geeft hem geen bevel gaf,
om aan deezen lyder eene wonderdaadige geneezing
te verrichten.
Nu zien wy, dat. LUKAS de geneeskonft niet maar
sis een Evangelift, dat is , door het doen van wonderwerken,
geoefend heeft, maar dat hy, door broe.
derliefde aangefpoord, de zieken ook, a!s Artz, met
zynen raad bvftondt, en van de middelen, die hem
zyne weetenfehap aan de hand gaf, gebruik maakte,
om hunne herftelling te bevorderen. En hier uit blykt
dan, dat PAULUS hem den naam van Geneesmeefter

der Apoftelen. Hoofdft, XIII: r. 9
niet gaf» om dat hy een Arts geweeft was, maar om
dat hy het noch was, en deeze konft noch by alle
gelegenheden oefende.
Het laatfte bewys van BASNAGE is ten éénenmaale
zonder grond, en gcener wederleggingc waardig: hy
beweert" naamlyk , dat LUKAS de geneesmeefter. een
Heiden geweeft is, terwyl niemand twyfeit, om Lu.
KAS den Evangelift als eenen Jood van geboorte aantemerken.
Ik zal noch ééne byzonderheid tegen BASNAGE aanmerken,
dewelke krachts genoeg by my gehad heeft,
om my van myn cerfie gevoelen te doen afgaan. Naamlyk
dewyl PAULUS, in zynen brief aan PHILEMON, vers
23, 24 , hem niet flecbts van den Evangelift LUKAS ,
maar ook van EPAPHRAS, MARKUS, ARISTARCHUS en
DEMAS groet; en dc Coiosfers i;,sgc!yks nietmaaralleen
van LUKAS, den Geneesmeefter, maar ook van
dezelfde vier, vers 10, 12 en 14, is het middagklaar,
dat op beide deeze plaatzen van éénen en denzelfden
LUKAS gefproken wordt. — Dit bewys wordt door
SAL. VAN TIL noch fterker gemaakt , wanneer hy in
zyn Opus analyticum T. II. p. 429 aanmerkt, dat PAU
LUS den brief aan de Coiosfers en dien aan PHÏLE.
MON, genoegfaam op óénen tyd gefchreeven heeft.
Noch ééne plaatze kan ik niet onaangeroerd laaten;
In welke LUKAS, beaeffens noch twee anderen een
c-vyyuii van PAULUS genaamd wordt. Dit gefchiedt
HOM. XVI: 21. Wat PAULUS hiermede bedoele, kari
men daar uit afneemen, dat by deeze drie tegen Ti-
MOTHEUS overftelt, die cer.en Heiden tot vader hadt.
Hy noemt der'nalven deeze drie zyne a-vyyum , om
dat zy, zoo wel als hy, geboorne Jooden waren.—
Op deeze wyze noemt dezelfde Apofiel, ROM. IX:
•3, alle de Jooden zyne Tiyyniït 'iar* »•«'?«*. ——Toen
jk deeze verkiaaring in myne Beecile, T. II. p. 51;:,
hadt voorgefle'd, gaf WOLF in zyne Cwa 'er cerftond
zyne toeftemming aan. Dan GROTIUS heeft het voor
A s iny

ao Verklaaring van de Handelingen
my reeds, op die wyze verklaard. Die derhalven, met
fommige uitleggeren, tot dus verre gedacht heeft,
dat LUKAS hier de Neef van PAULUS genaamd wordt,
en dit, door de afgelegenheid van hunne geboorteplaatzen
niet heeft kunnen begrypen, is nu in ftaat,
om deeze zwaarigheid te verdryven.
De naam MENAHEM komt 2 KON. XV: 15, 17 ook
voor. In den Griekfchen Bybel leeft men M
LUKAS fchryft, met eene kleine verandering, M*»*;».
Van meer andere lieden, die deezen naam droegen,
vindt men by LIGHTFOOT, WOLF en BISCÖE §. 53
gewag gemaakt.
ARCULARIUS befluit uit de byzonderheid, in dit vers
gemeld, (dat onze MENAHEM met den Viervorft HE­
RODES, den Moordenaar van JOHANNES DEN DOOPER,
was opgevoed) dat hy van eene voornaame afkomft
moeft geweeft zyn, en dus dat men tot zynen roem
moet zeggen , dat hy aan den Chriftelyken Godtsdienft,
hoe zeer toen ook veracht, boven den luifter
van het hof-lccven, den voorrang gegeeven heeft.
Dan c-a»T ?«

der Apoftelen. Hoofdjl. XIII: 2. u
soo'>d waren. In de eerfte betekenisfe wordt dit woord
by ÏWARCHUS gebruikt, cap. VI, over de Opvoeding
van kinderen. Andere voorbeelden van beide betekenisfen,
heeft RAPHELIUS', in zyne Jantekeningen uit
Polybius, by een gezameld.
Behalven den naam, wecten wy van deezen Leeraar
van het Chriftendom, MENAHEM, niets het geringde,
en geen Gefchiedlchryver heeft het geheugen van
zyne, buiten twyfel goede, daaden bewaard.
vers 1. Toen zy nu (eens op zekeren tyd) den Godlsdienfl
waarnamen en vaften, [prak de Heilige Geefi:
zondert my Bamabas en Saulus af, tot het werk, waar
toe ik hen beroepen hebbe. ERASMOS heeft het vertaald:
cum facrificarent Domino (toen zy den Heere offerden)
dit verwerpt BEZA, dewyl het het Misoffer der
Roomichgezinden fchynt te begunftigen. Dan dit was
het oogmerk van ERASMUS niet. Hy hadt LUK. l:
en HEBR. X: 11 in de gedachten, en dacht, dat
Afir.. r/>r. offeren betekenende , men er hier het doen
van geeftlyke offeranden onder te verftaan hadt; gelyk
hy 'er, zoo wel in zyne parapbrafis, als in zyne aanmerkingen,
by voegde, dat geen offer Gode aangenaamer
is, dan het Evangelium te lecren en te prediken.
Intusfchen is het niet te verwonderen, dat veele
Leeraaren der Roomfche Kerke hier hunne Miffe vinden.
Dewvl deeze hunne leere nergens in de H.
Schrift pegrond is , cn ook het Mis-offer , zoo als
DALE-T.US , lib. IX , de cultibus Latinorum rehgiofu
breedvoerig en op het bondigft beweezen heeft aan
de oude Kerke onbekend geween: is, zynde eene laatere
uitvinding van het bygeloof, hebben zy zich in
de noodzaaklykheid gevonden, om deeze plaatzc, die
'er een flauw zweemfel van hadt, aan te grypen, cn
op dien losfen zandgrond hunne dwaalleere te veftigen.
De jonge GERHASD geeft de naamen van eenige
der-

j2 Verklaaring van de 'Handelingen
dergelyke Leeraaren der Rbomfche Kerke op. Ja in
den jaare 164.Ö hadt de Jcüiiet VERON, te Parys, de
vertaaling van het Nieuwe Teitament te deezer plaatze
op de volgende wyze (e) veranderd: Eux difants
la Mesje au Seigneur (toen zy de Mis dceden) hetwelk
terllond door een hekclfchrift, onder den titel la
Mesje trouvée dans V Kscriture (de Mis in den Bybel gevonden)
gegispt werdt. Men kan van dit hekelfchnft
nader bericht vinden by GOETZE, in het tweede deel
der Merkwaardigheden van de Koninglyke Bibliotheek te
Dresden, bi. 526 enz. Dan BELLARMYN belydt zelf
de zwakheid van dit bewys, wanneer hy lib. 1. de Mis-
Ja, cap. 13, fchryft: Auroógyi» Act. XIII: 2, non videtur
aliud esje potuisje , quam facrijicium Misjtz (het
woord z.uTtt>£ Vfii HAND. XIII: 1, Jbynt niet wel iets
anders te kunnen betekenen, dan het offer van de Misfe)
en dit, cap. 15. Jententiam probabiliorem (het waar.
fchynlykft gevoelen) noemt. Zoo noemt ook de Jefuiet
LORINÜS dit, bewys voor de Misfc argumentum
non nêcesjarivmi, Jed tarnen volde probabile (een bewys,
het welk de zaak wel niet volftrekt zeker, maar echter
zeer waarfchynlyk maakt); cn de Jefuiet TIRINUS
durft het in zyne aanmerkinge op deeze plaatze in het
geheel met waagen, dezelve van de Misfe te verklaaren.
Ja CAJETANUS , ARIAS MONTANOS, en BE-
NEDICTUS JUSTINIANI hebben die woorden, metCHRY-
SOSTOMUS vertaald : prcedicantibus illis (toen zy Predikten
cn Godcs woord leeraarden). Men zie GER-
HARD zyne Confesjïo Catholica, lib, II. P. II, Artk.
15. cap. 1. p. 128.
AILTCV^/HV is zekerlyk een woord, het welk dikwijs
gebruikt wordt, om Godtsdienltige handelingen'te-b*è.
tekenen. En hier ter plaatze is het van zelf klaar,
dat men toen den Godtsdienft gehouden, dat is, eenen
bepaalden tyd met bidden, zingen, en prediken
door-
(e) Dat de Jefuiet COTON deeze plaatze insgefyks op die
wyze heeft overgezet , roeide RICH. SIMON in de Lettres
thijies, T. III. p. 2.7*0.

der Apcflelen. Hoejdjl, XIII: 2. 13
doorgebracht heeft, en wel vóór den maaltyd, zonder
iets genooten te hebben; het welk ïmx.vajtengenaamd
wordt. In de Overzettinge van CLERICUS is deeze
plaatze zeer wel vertaald: comme ils fervoient putti*
wement le Seigneur. Ik twyfdeniet, of dit zal
op eenen zondag gefchied zyn, dewyl op dien tyd
reeds de dag der Opftandinge JESUS, tot eenen dag
van openbaarc Godtsdienftoefeningc was afgezonderd.
De Heilige Geejl [prak, wel te verdaan door iemand,
die mede in de vergaderinge was. Deeze manier van
fpreeken is ook in het Oude Teftament gebruiklyk. —
Door wien de Heilige Geeft thans gefproken hebbe,
geeft LUKAS niet te kennen. Dan het kan met misfon,
of deszelfs naam< moet in het eerfte vers gemeld
ftïan,
De woorden van den Heiligen Geeft zyn kort, en
kurnen pp de volgende wyze omfchreeven worden.
Zondert my ;
'f;, dat is, ten mynen diende, BARNA-
B\S en SAULUS van u af, en laat hen uit deeze Stad
(Antiochien) vertrekken, om, het geen ik door hen
wil gedaan hebben, te verrichten, — « ^rXU>.^ftci,(g) dvröi, wordt, naar het oordeel van GROTIUS , gebruikt
D a n d c w
e r
in plaatze van *(it ° «, tU 0 •Kf'xU^m Dat ook by de
Latynen deeze Ellipfis niet vreemd is, heeft BURMAÏÏ
by VELLEJUS PATERCULUS , Lib. h cap. 7, en Wo-
TKENS,
(ƒ) By CAEPZOV, 'Jmiq. Èebr. p. 614. ƒ?. kan men denaamen
vinden van eenige Geleerden, die ln bet woord d^irctrt
hier ter plaatze, fommisen deezen, anderen dien byzonderétJ
nadruk meenen te ontdekken. Het is eigcnlyk eene Hebreeuwfche
manier van fpreeken, die men 1 CHRON. XXVI: 1, ook
aantreft.
(g) Dit woord komt kap. XVI: 10, en MARK. UI: 13 Ö«H
jelyks in eene doende (attiva) betekerihTe voor.

ï j. Verklaaring van de Handelingen
PHENS, in zyne Le6tiones Tulliane t Lib. I. cap, i p,
4. ten cap. 3. p. 15.
vers 3. Tom vaften en baden zy, en zy leiden bun de
banden op, en lieten ben vertrekken. Dewyl hier op het
nieuw van hun gezegd worde, dat zy gevalt hebben,
heeft men dit hun vaften van het voorgaande, waar
van vers 2 gefproken werdt, te onderfcheiden. Wy
zien 'er uit, dat, het geen hier verhaald wordt, op
eenen anderen, misfehien wel op den volgenden dag,
gefchied is. Men kan 'er uit befluiten, dat de Heilige
Geeft het bovengemelde bevel eerft by het fcheiden
der voorgaande vergaderinge gegeeven heeft, en
men daarom tcrflond den volgenden dag op het nieuw
by één kwam, om dit zyn bevel te volbrengen.
In deeze vergaderinge nu leiden zy, te wecten, de
Propheeten en Leeraaren, van dewelken vers 1 ge.
fproken wordt, hun de handen op. Dat zy by dit
opleggen der handen Godt om zegen over deeze heilige
reize aangeroepen , en aan deeze hunne broederen
eenen gewenfehten uitflagvan het hun aanbevolen werk
toegewenfcht hebben, is een redelyk en zeer natuurlyk
befluit van GROTIUS, CALOV en LINDHAMMER.
De twee laaftgemelden, zoo wel als BASNAGE, ad a.
45» §• 3» verwerpen hier by met recht den waan der
Roomfchgezinden, die te dcezcr plaatze het Sacrament
der Priefterwyinge, het welk in hunne Kerke is opgekomen,
meenen te vinden.
vers 4. Deeze nu, dewelke de Heilige Geeft had uit*
gezonden, kwamen te Seleucia, en voeren van daar na
Cypren. Dat PAULUS en BARNABAS de Stad Seleucia
doorgetrokken zyn , zonder aldaar het Evangelie te
prediken, heeft men aan den Heiligen Geeft toetefclrryven,
die hun daar toe geen bevel gaf. Wy ontmoeten
kap. XVI: 6 en 7 een foortgelyk voorbeeld.
vers 5. Ook hadden zy Jobannes by zich, als dienaar.
De Apoftelea haddea doorgaans ééaea of meer diensarea

der Jpofielen. Hoofdft. XIII: 3—7» *5
naaren by zich, die hun niet flechts andere dienften
deeden, maar hun ook by de bekeeringe der Ongeloovisen
de behulpzaame hand booden; gelyk wy van
deezen JOHANNES MARKUS kap. XV: 38, van LUKAS
kan XVI- 10, van TIMOTHEUS en ERASTUS kap. XIX:
22leezen' VITRINGA merkt dit, volgens zyne gewoonte
, 'als eene navolging der Rabbynen aan, lib.
III, de Synagoga, cap. 4. p. 654. ƒ?. dan dit is wat
te verre gezocht. Lange voor de tyden der Rabbynen
reeds, hadden MOSES en ELIAS eenen dienaar.
vers 6 Teen zy naderhand door dit eiland trokken tot
de Jlad Paphos , 'vonden zy eenen Magus en valfchen
Propheet, die eenen Jood was, en den naam Barjejus
drties De naam BARJESUS, die in alle handfehnften,
eelvk mede in de oude Latynfche Overzettinge voorkomt,
betekent den zoon van eenen manne, die JESUS
genaamd was. Op dezelfde wyze zyn ons de naamen
BARTIM.'EUS, BARTHOLOMSUS, BARSABAS, BARNABAS,
BARTONA, BARRABAS (b) voorgekomen. De naam JE­
SUS was by de Jooden zeer gemeen, en de naarftigc
Heer VAN SEELEN heeft in zyne Meditationes exegetica
P. II, DiJJ. 10 eene vry groote menigte van Jooden
, dewelken deezen naam droegen , by één gezameld.
Intusfchen hebben fommigen der Oaden, inzonderheid
HIERONYMUS en BEDA, deezen BARJESUS dien
naam misgund, en hem BARJEHU genaamd: waar m
hem fommigen der laatere Schryveren gevolgd hebben,
onder dewelken ik alleen onzen LUTHERUS, (0 den
Abt
(/;) Over diergelyke naamen, zie men de aantekening vaÜ
DRUSIUS op LUK. VI: 14.
(0 Hy is in zyne kanttekeninge, van oordeel, dat deeze
Magus zich deezen naam BARJEHU zelf gegeeven, en zich
daar door eenen zoon van Godt genoemd heeft, als het welk
de betekenis van deezen naam is. In deeze dubbelde dooüng
heelt

i6 Verklaaring van de Handelingen
Abt HILLER, en BENGEL zal noemen. Dan dat BAR­
JESUS de rechte naam is, heeft DRUSIUS en BASNAGE
(ad ann: 45. §. 9) getoond, vveike laatfte insgelyks dc
befpotlyke invallen van LIGHTFOOT (k) wederlegt.
Deeze BARJESUS was een Jocdfche Magus en een
valfch Propheet. Wat dit betekene, hebben wy te
vooren reeds gezien, toen wy van den Magus SIMOK
ipraken. BARJESUS naamlyk gaf zich , zoo wel als
SIMON, voor eenen man uit, die in Magifche konden
bedreeven was; inzonderheid beroemde hy zich, een
meeftêr te zyn in Magifche geneezingen, en uit het
gefternte en andere tekenen, zoo wel geheime gebeurtenisfen
, als toekomftige dingen, te kunnen bekend
maaken. Dergelyke konden, mitsgaders zyne pochery
op andere weetenfehappen,-hadden hem by SER-
GIUS PAULUS in gunft gebracht: die hem daarom aan
zyn hof een langduurend verblyf gunde.
De Magifche wfietenfchnp is met haare konden
heden ten 'dage onder de Jooden noch niet uicgeftorven.
Men noemt dezelve Cabbala pra&ica, en men
kan, om thans niet van andere geleerde Mannen te
fpreeken, daar over SCHUDT loczen, Joodfche Merkwaardigheden,
B. IV, kap. XXXI, bl. 331 enz.
Voor het overige, gelyk de bovengemelde SIMON,
in oude tyden, op den lyft der Ketteren in de Chriftlyke
kerke geplaatst is , zoo is dit ook deezen BAR­
JESUS ten deele gevallen, wiens naam men echter bedorven,
en in VARTÜUUS veranderd heeft; gelyk ITTIG in
zyn A:;pendi% deEtzreJïarchis, § XVIII gclukkiglykgistte.
•vers 7.
hec

der Apofteleh. Hoofdji. XIII: 3—7- «7
vers 7. Deeze Meldt zich by den Proconful, (Landvoogd)
Paulus Sergius, een' verftandig man,, op. Dezelve
Het Barnabas en Saulus by zich roepen, en oegeerde
Godts woord te booren. 5
E

18 Verklaaring man de Handelingen
Dan noch fraaijer is de titel, dien LUKAS aan deezen
SERGIUS geeft , wanneer hy hem een' verftandig'
man noemt. Wat «Wf «wr« s cigenlyk betekeue,
ftelt ARISTOTELES , in zyne 'Ledekunde, aan NIOMA-
CHUS, B. VI, kap. 10, met zyne gewoone fcherpzinnigheid,
voor; alwaar hy leert, dat 'er geenzins
een man, die zich wyslyk in zynen wandel gedraagt,
maar die over alle dingen verftandig oordeelt, door
verdaan wordt. Wy kunnen bier deeze betekenis aanncemen,
dewyl wy gemaklyk kunnen zien, dat LU­
KAS bedoeld beeft, SERGIUS aan ons voortedellen, als
eenen man, die niet blind was in den Godtsdienft,
maar denzelven met de oogen van zyne rede oplettend
gade iloeg (/). Als een geleerd Romein erkende
hy reeds, zoo wel als de Hoofdman CORNELIUS, de
valfchheid van den Heidenfchen Godtsdienft, mitsgaders
het voordeel van den Joodfchen boven denzelven.
Denklyk was zyne begeerte, om van dien Godts.
dienft eene nadere onderrichting te bekomen , ééne
van de redenen, waarom hy BARJESUS, die een Jood
was, zoo lange by zich hielde. Toen hy naderhand
hoorde, dat 'er Leeraaren van den Chriftlyken Godtsdienft
op het Eiland gekomen waren, en hem, buiten
twyfel, ook bekend was geworden , dat deeze
Godtsdienft op Godtlyke wonderwerken gegrond was ,
liet hy deeze beide Leeraaren ook by zich komen,
met oogmerk, om hunne leere te hooren en te toet.
len. Naar alle waarfchynlykheid, en ik twyfele 'er
niet aan, heeft hy eene proeve willen neemen, wie
van beiden, de Joodfche of Chridlyke Leeraaren
eikanderen zouden overwinnen. In deeze gedachte
woide ik door het volgend vers beveiligd-
Wanneer LUKAS fchrvft, dat de Proconful begeerig
was, om Godts woord ie hooren, is zyn oogmerk niet,
te zeggen, dat hv de leere der Apoftelcn reeds voor
Godts 1
woord hielde, maar alleenlyk, dat hy de leere
van
(i) Deeze verklaaring van LUKAS hebbe ik in rayne Aiït,
JPhikfophorum, T. III. y. 669 reeds voorgefteld.

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 8. 19
van die twee Chriftlykc Predikers, (dewelken Godts
woord verkondigden;, heeft willen hooren. Deeze
wyze van zich uitcedrukken komt in meer plaatzen
der heilige fclinfc voor, gelyk CLERICUS, in zyne Ars
critica, P. II. Sett. I, cap. XIII, §. 6 fqq., heeft
aangemerkt.
vers 8. Toen fprak Elymas, de Magus, (want dus
wordt zyn naam overgezet) hun tegen, en trachtte den
Proconful van bet geloof (aan JESUS) te rugge te trekken.
Terwyl LUKAS hier te kennen geeft, dat Elymas
en Magus één en dezelfde naam is , onderricht
hy ons teffens, dat deeze Magus zich zei ven den titel
Elymas gegeeven heeft, en daarom door anderen,
niet de Magus, maar de Elymas genoemd werdt. Dit
heeft gelegenheid gegeeven om te onderzoeken, tot
welke taaie het woord Elymas behoore.
DRUSIUS houdt het voor de Arabifche benaaming
van eenen Magus, en twyfelt 'er in geenen deelen
aan. HOTTINGER oordeelt dit ook zeker, in zynen
Thefaurus Philologicus p. 57 en in zyne Analecta hiflo*
rico-theologica p. 259; gelyk mede BOCHAKT, Hieroz.
P. I, Lib. III, cap. 3 p. 750; de jonge GËRHARD by
dit vers, en PFEIFER, in het aanhangfel op zyne Du*
bia vexata p. 943. Wy behooren deeze uitfpraak van
vyf, in de Arabifche taaie zoo bedreevene, mannen,
zonder eenige bedenkinge aanteneemen, en, hetgeen
door anderen daaromtrent is voorgefteld, te verwerpen»
LIGHTFOOT vermoedt, niet zonder waarfchynlyk»
heid, dat deeze Jood in Arabien gebooren of opgevoed
was: en .evenwel maakt hy tegen den ArabifcheQ
oorfprong van den naame ELYMAS eene tegenwerping,
die BASNAGE ad amu 45 § 8, zeer ongeichikt geoordeeld,
en wederiegd heeft. Het verwondert my, dat
LAKEMACHER deeze zelfde tegenwerping, in zyne
Obfervationes philologicce P. II, p, \6i fq, heeft voorgefteld,
zonder haare ongegrondheid te zien, of zyaen
Leezeren onder het oog te brengen.
B 2 Deczc

2 0 Verklaaring van de Handelingen
Deeze Magus nu (prak hun, te weeten PAULUS en
BARNABAS , tegen. Wy ontmoeten het woord, het
welk hier in den grondtext voorkomt, ook m die
zelf'e betekenisfe. GAL. U: it, 2 TIM. III: 8 en
IV- '5. Uit dit tegenfpreeken kunnen wy aineemen,
dat PAULUS en BARNABAS den Proconful een brecdvoerie
bericht, aangaande JESUS en zyne leere, gegeeven
, en zich bevlytigd hebben, om hem te overtuigen,
dat [ESUS degiootfte afgezand van Godt geweeft
is en dat een iegelyk, die zich door zyne Apoflelen
tot het geloof aan hem laat bekeeren, naa dit leeven
tot het genot van akoosduurende zaligheid zal ko-
M T D BARJESUS, die noch een ongeloovig Jood
was' tot dus verre den Proconful zynen Godtsdienft
hadt' aangeprcezen , en daarenboven ook voor een
boo^ekefd Man wilde gehouden worden, konde in
dit geval niet zwygen. Hy fprak dan den Apoflelen
tegen, en poogde te beletten, dat de Proconfd den
Chriftlvken Godtsdienft niet als waar en godtlyk leerde
aanmerken. Hy moet eene taaie, die de Apoflelen
zeer trof, hy moet de onbcfchaamdfte Iafternn:en en
leugenen tegen JESUS en zyne leere,gefproken hebben:
d^vvyl PAULUS ZOO driftig wierdt, cn in zyne oogen
zvn misnoegen en zvne verontwaardiging te lcezen
was Dan, eer ik dit'verhandde, moet ik noch eemg
nad.r licht over eene byzonderheid verfpreiden, die
in het volgende vers gemeld wordt.
vers 9 Maar Saulus (die ook Paulus heef) vserdt met
den Heiligen Geeft vervuld, en hy zag hem met drift
onder de oogen, en fprak. 1 ÜKAS houdt ons hier met
eere tusfchenrede (parentbefiO op. Saulus, ichryft
hv, die ook den naam van Paulus draagt. J->at dit de
betekenis van de uitdrukkingen i x») nWA«s is , ziet
men gcmaklyk van zelf: ALBERTI bewyft het ten overvloede
met gelykluidende plaatzen.
I UKAS voegt 'er niet bv dat SAULUS deezen Hebreeuwfehen
naam, als Jood, gedraagen, maar als een
Romeinfch Burger den Romeinfchcn naam PAUIUS
ont-

der Apoflelen. Hoofdjl. XIII: 9. •21
ontfangen heeft; om dat dit den Chriftenen reeds be,
kend was.
Om welke redenen LUKAS hier deeze tulïchenrede
'er invoege, geeft hy niet met ronde wooruen to'kennen.
Hy leert het ons aheenlyk, voor zo verre hy
toen ophielde, hem SAULUS te noemen , en in het vervol
' hem altoos den naam van PAULUS gaf. Immers
geeft hy daar door te verdaan, dat de Apoftcl omtrent
dien tyd zvnen Hebreeuwfchcn naam afgelegd,
en zich zeiven in het vervolg alcoos PAULUS genoemd
heeft.
LUKAS laat het aan zyne Leezeren over, de rede van
deeze naamsveranderinge na te fpeuren (m). Dan wy
behoeven 'er niet lange na te zoeken. Wy wecten,
dat SAULUS door CHRISTUS tot zynen Apoitel onder
de Heidenen verkooren was. Dewyl hy nu thans,
om zoo te fpreeken, dit werk aanvaarde, lcide hyzy.
nen joodfehen naam af, en naraden Romeinfchea open.
lyk aan, en dit te meer, dewyl dezelve onder de Heid'epen
zeer bemind t was Hierby kwam noch zyne
geeftlyke vriendfehap met den Proconful PAULUS; de.
welke zich verblvd zal hebben, dat de Apoltel, zoo
wel als hy, een 'Roomfch burger was, en als zoodanig
ook den naam van PAULUS droeg, daar hy onder
de Jooden tot dus verre Hechts SAULUS genaamd was.
Ons komt hier noch iets voor, het welk onze opmerking
verdiept. Naamlyk tot hier toe hadt LUKAS
den naam van BARNABAS altoos vóór dien van SAULUS
geplaatst: men zie kap. XI: 30, XII: 25, X M : *»
2, 7. Maar van nu af noemt hy genoegzaam altoos
PAULUS het eerft; zoo als, kap. XIII: 46, 5°> XV:
2, 35»
(ra) De verfchillende gevoelens der ouden brengt ERASMUS.
by ROM. I: 1. • Onder de lgatere Scliryvercn feeze men WIT-
SIUS, Meiclem'ta Leidenfia, p. 47 fqq. en WOLF, Curie, als
jjrede BASNAGE, Annal. ad am. 37 g. 54 ö J
55-
B 3

S3I
Verklaaring van de Handelingen
2, 353 36". Het eerfte deedt hy, dewyl BARNABAS
niet Hechts ouder Chriflen, maar oolc ouder Leeraar
van den Chnftlyken Godtsdienft was. Maar naderhand,
toen PAOLUS zyn Apoftelampt, onder de Heidenen
aanvaardt hadt, "oordeelde hy het redelyk, hem
vóór BARNABAS te noemen, dewyl hy zyne beroeping
tot het Apoftelampt ommiddelyk van Chnflus zeiven
bekomen hadt. Dus was het niet met BARNABAS gefield,
hoewel hy in zekeren opzichte ook een Apostel
konde genaamd worden, gelyk wy by kap. XIV:
24 zullen zien. Dat BARNABAS zelf erkend heeft, dat
aan PAULUS de voorrang toekwam, kan niet in twyfel
getrokken worden»
Ik herinnerc my by deeze gelegenheid eene fout tegen
de fpraakkonfl , dewelke men meeflal over het
hoofd ziet. Naamlyk fommige leermeefteren der Latynfche
taaie noemen onzen Apoflel niet Paulus ,
maar Paullus, hoe zeer LUKAS niet alleen, maar de
Apoflel zelf altoos IWA« 5 fchryven. Dit is dus met
andere woorden gezegd, den Apoflel te befchuldigen,
dat hy niet in {laat gewcefl is , om zyn eigen naam
goed te fchryven. Dan wie ziet niet, dat dit eene
handtaftlyke dooling is?
Vooreerfl beroept men zich op de Steenhouwers,
die op de oude Opfchriften zeer dikwils PAULLUS gefield
hebben. Slechte leermeeflcrs voorzeker in de
fpeldekonfl! waarom volgt men de geleerde Grieken
niet liever, dewelken nooit anders, dan iw^s, fchryven
P* Men zie flèchts PLUTARCHUS, in bet leeven van
PAULUS ÜLMILIUS. •
Ten tweeden is het tegen den aart van alle taaien,
achter eenen langen klinker, (vocalis) of tweeklank
(dipbtongus), twee medeklinkers (confonanten) te fchryven
, dewvl die ter deezer plaatze noch aitgefprokeö,
noch gehoord kunnen worden. In het Hebreeuwfch
niet alleen, maar ook in alle andere taaien is de regel;
vocalis leuga, adeoque Êf dipbtongus finit Jyllabam
(een

der Apoflelen. Hoofdjl. XIII: 10. 23
reen lange klinker, en dus ook een tweeklank eindigt
een lettergreep). Dan genoeg van deeze
ketterye tegen de fpraakkonft.
Nu komen wy met LUKAS'wederom tot het gedrag
van PAULUS tegen dien Joodfchen dwarsdryver, BAR-
TESUS. Toen deeze JESUS, cn zyne leere, verachtte
en verwierp, werdt PAULUS met den Heiligen Geeft vervuld,
dat is, de Heilige Geeft ontftak in hem eenen
vuurigcn yver, dien men zelfs in zyne oogen konde
leezen. LUKAS zegt: «TSHV«« B

24 Verklaaring van de Handelingen
Gy zyt vol argliftigheid, vaart hy voort, cn vaardig
in allerleie uitvindingen, om kwaad te doen.
'Vcfètov^yU (van welk woord de Heer WETSTEIN veele
voorbeelden uit oude fchryvcren bybrengt) ftamt af
van 'guhiit factie en i'eyov opus; en betekent eene vaardigheid
om kwaad te doen, en zyne naaften te bedriegen.
PAULUS heeft het oog op de Sophistifche konften,
waarvan zich deeze Magus-in zyne tegenfpraak
tegen den Chriftelyken Godtsdienft bediend hadt.
De Apoftel noemt hem vervolgens eenen vyand van
alle hwturptti, met welk woord hy de waare leere bedoelt,
die ook op andere piaatzen, by JOH. XVI: 10
gemeld, Smatanltv heet, gelyk eene valfche leere meer.
maaien dhxU genaamd wordt,
Aiaret'4-"» r c\ ifo*s rr.g Kw;'ia» (de wegen des PIceren
verkeeren) is niets anders, dan hafpfu, T*»'{ diB-sü*nvt
**>" «ï*» tou K-JJUV (de menfehen van den rechten
weg aftrekken, cn op eene verkeerden weg brengen,
gelyk wy vers 8 leezen. Ook moet men aanmerken,
dat de leere in de heilige fchrift 'ȕit genaamd wordt (o),
zoo dat «i èt»i di £'vS-i7uf het zelfde betekent, als 2 PETR.
II: 21 r, «£»s Ö

der Apoflelen. Hoofdft. XIII: i r. 25
Gy zult blind zyn, en het daglicht niet zien. In liet
Griekfch leeft men: de zonne niet zien. Deeze ftraffe
was voor dien zondaar het beft gefchikt. Hy wilde
her helder fchvnend licht der Goddyke leere, de zonne
der waarheid, niet zien, cn floot 'er zyne oogen
voor, nu moeft hy ook zyn lichaamiyk gezicht verliezen,
en in gedunrige duifternisfe lecven.
Dan , wat PAULUS 'er mede bedoele, wanneer hy
ze°r, dat de Magus blind zoude zyn a%^i adiffv, voor
zekeren tyd, of toe zekeren tyd, wordt ons niet gezegd-
Dit zien wy 'er uit, dat deeze godtlooze Magus niet
tot zynen dood toe blind zoude blyven.
OSIGENF.S, CHRYSOSTOMUS , en OECUMENIUS hebben
hier uit bcflooteh, dat BARJESUS door deeze ftraffe
tot inkeer gebracht is, en toen zyn gezicht weder bekomen
heeft. —— Maar hoe kan men denken , dat
LUKAS dit zoude kunnen verzwygen? ja zoude PAU-
LUS zelf dan niet gezegd hebben: " gy zult eenen
" tyd lang blind zyn; maar, wanneer gy daar uitGodts
" hand leert kennen, zal hy u van deeze ftraffe weder-
" om ontheffen? " Dan in plaatze van zich dus uittedrukken,
zegt PAULUS zonder eenige bepaalinge, dat
hy op zekeren tyd van zyne blindheid wederom zoude
verloft worden.
Ik befluit hier uit, dat de Apoftel ten dienfte van
den Proconful twee wonderwerken gedaan heeft; en
wel voorcerft, dat hy den Magus blind deedt worden
• waar door hy den Landvoogd tot het geloof aan
JESOS bracht , en ten tweeden, dat hy hem, kort
voor zyn vertrek, het gezicht wedergaf ——- waardoor
hy SERGIOS in dit geloof verfterktc.
Wat BARJESOS zeiven betreft; dewyl LUKAS van
zyn geloof niet fpreekt, denke ik, dat hy in zyn ongeloof
zal volhard hebben. En van dit gevoelen is
BASNAGE insgelyks, ad anti, 45 § XI. Dan, toen hy
dit geval voor eene gehe ;
me voorbeduiding hieldt,
B j dat

26 Verklaaring van de Handelingen
dat het Joodfche volk eenen geruimcn tyd in de blindheid
van ongeloof zal blyven, maat naderhand evenwel
op het laatst tot het licht der kenniffe van JESOS
komen, verviel hy tot eenen uitlegkundigen droom,
dien hy wel voor zich hadt moogen behouden. Echter
heeft hy wel gedaan, dat hy § XII toont, hoe ongefchikt
het bewys van JBELLAKMYN is, die uit deeze
gebeurtnisfe befloot, dat men de ketters met den dood
behoorde te llraffen.
vers 12. Toen nu de Proconful zag, wat 'er gefchied*
de, werdt by geloovig, en verwonderde zich over de leere
des Heeren. De Landvoogd werdt met verbaasdheid
(o) over dit wonderwerk getroffen, en erkende,
dat het een werk van Godt was. Nu konde hy ook
niet langer loochenen, dat de leere van Jefus, of de
leere der Apoflelen aangaande Jefus (de Griekfche uitdrukking
heeft beide deeze betekenisfen) van eenen
Godtlyken oorfprong was, en dus, dat hy den Chriftlyken
Godtsdienft behoorde aanteneenien. Hy werdt
derha'.ven een geloovige, een Chriften.
Wy vinden in deeze woorden van LOKAS eene Ily-
Jlerologie (verzetting), die by de gefchiedfehryveren
niet ongewoon is. Duidelyker zoude het geweeft
zyn, indien hy omgekeerd gefchreeven hadt: by werdt
verbaasd over dit'wonderwerk, het welk de leere van Je.
fus vergezelde, en werdt daar door geloovig.
Men. ziet hier, dat de geloovige Landvoogd zich
niet heeft Iaaten doopen,en dus den Chriftlyken Godtsdienft
niet in het openbaar aangenomen, maar, gelyk
weleer NICODEMOS, zyne bediening,-even als te vooren,
heeft blyven waarneemen. Indien hy zich openlyk
by de gemeente der Chriftenen gevoegd hadt ,
zoude hy zyn ampt niet hebben kunnen behouden,
het welk hy evenwel ten voordeelc van zoo veel duizen-
(0) Deeze woorden tHx^irtriftsttt Èfrl r»v Kvgiso^
komen ons MATTH. VII: 28 ook voor.

der Apoflelen. Heofdfl. XIII: 12. 27
zenden van Onderdaanen waarnam. De Keizer zoude
bed, uit hoofde van dien nieuwen Godtsdienfr., van
zyne Landvoogdve ontzet hebben. Maar zonder uiterlvke
belydeniïTe een Chriften te zyn, benadeelde
by "de Romeinen niemand; gelyk wy PH,L, IV: 22
onder de Keizerlyke Hofbedienden Chnltenen aantreffen.
Dewyl nu PAULUS den Landvoogd niet gedwongen
heeft, om zich te laaten doopen , cn zyne aanzienlyke
bediening nederttleggen, moeten wy 'er uit befluiten,
dat hy dit, in byzondere omftandigheden,
nietvolflrckt noodzaaklykheeft geoordeeld, maar, volgens
zyne Apoftolifche wysheid begreepen, dat men
ten dien opzichte, in zekere gevallen, van de gewoone
regel mocht afwykcn. Men zie, tot opheldering
van deeze merkwaardige afwykinge, het geen
ik by IOH. XII: 42 heb aangemerkt, (p)
vers
(p) Ik zie ook noch gecne redenen, om van myn gevoelen
aftegaan, het welk ik in eene vry breede aantekening by
dat veis heb voorgeile'd. En, byaldien Sr.RGius PAULUS, om
zyne Landvoogdye te behouden, niet openlyk voor den Godtsdienst
van JESUS CHRISTUS uitkwam, kan ik niet zien, hoe hy
een echt jonger van dien mceftcr konde genaamd worden ,
die wilde, dat men zelfs zyn leeven niet te dierbaar zoude
achten , om , wanneer zulks de bclangens van zynen dienft
vorderden, liet 'er gewilligiyk aan opteoffcren. En was SER­
GIUS PAULUS nu veel duizenden nuttig door het waarneemen
van zyne bedieninge, het voorbeeld van zulk een' man, die
van een luider en alle 'de voordeden van zynen poft afzag,
om belydenis van Jesus CHRISTUS te doen, zoude gewislyk
niet hebben kunnen na'aaten, veelen tot navolging te verwekken,
en hy dus op die wyze niet minder nuttig voor veelen
geweeft zyn. Waar by men noch kan voegen, dat, wanneer
de duidèlyke letter van Godts woord ons tot eenige zaak verplicht,
het ons niet voegt, te onderzoeken, of wy, door aan
dezelve niet te gchoorzaamen, aan onze naaften of ons ze'ven
ook eenig tydlyk voordeel kunnen aanbrengen. Onze zaak is
dan Godc te gehcorzaainen , en het overige aan den wyzerj
cn weldaadigcn Albeftierer ovcrtelaatcn. VERTAALER.

28 Verklaaring van de Handelingen
vers 13. Toen nu Paulus, en de geenen, die by ben wa~
ren, van Paphos afvoeren, kwamen zy te Pergen in Pain*
fhylien. Maar Johannes ging van hun af,ren reisde te
rugge na Jerufalem. Dat •< wig) T\V UXV^S-, hier niet vertaald
moet worden, zoo als de Grieken fomtyds fpree.
ken, (zie by JOH. XI: 19)> en zoo als het'ERASMüs
hier ook verdondt, door PAULUS zeiven, maar door
PAULUS, en de geenen, die by-hem waren, leert ons de
zaak zelve. BEZA, ZEGERUS, GLASSIUS , RAPHELIUS
(in de aantekeningen uit POLYBIUS) en LINDHAMMER
toonen, dat deeze manier van fpreeken insgelyks by
de Grieken gebruikiyk is. Wy ontmoeten dezelve
kap. XXI: 8 noch eenmaal.
In de (tad Pergen hadt men eenen Tempel, der Godinne
DIANA gewyd, dewelke dien teEphefen in vermaardheid
byna gelyk was. Dit, en wat 'er ten opzichte
van deeze Stad meer in de oude fchriften gevonden
wordt, heeft BAYLE in zyn Dictionaire by één
gezameld.
Voor het tegenwoordige trok PAULUS alleenlyk door
deeze dad, gelyk wy uit het volgend vers zien; op
eenen anderen tyd predikte hy hier ook het Evangelium,
kap. XIV: 25.
Tn deeze ftad befloot de reisgenoot en dienaar van
PAULUS en BARNABAS, JOHANNES MARKUS, van wien
wy kap. XII: 25 en XIII: 5 gewag hebben zien maakcn
, niet langer by hen te blyven, maar te huiswaarts
, na Jerufalem, te keeren. Toen hy naa verloop
van eenigen tyd wederom by hén kwam , en
BARNABAS wenfchtte, dat hy wederom als hunne gemeenfchaplyke
dienaar zoude worden aangenomen:
werdt dit door PAULUS vo'.ftrekt geweigerd; waar uit
ik befiüite, dat deeze JOHANNES thans eenen grovcn
misdag moet begaan hebben , en mbfehien niet eens
affcheid van PAULUS cn BARNABAS genomen heeft.
Want, zo hy dit gedaan, efl om zyn affcheid verzucht
hadt , zouden zy hem niet } door kracht van
voor-

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 13, H- 29
voortellingen, tot andere gedachten gebracht hebben?
Wy zien, dat hy toen noch zeer zwak was, en
door het vooruitzicht van de moeylykheid en het gevaar
der reize, van dezelve werdt afgefchrikt.
Echter heeft hy zich naderhand gebeterd. Hy ver.
eezelde eerft BARNABAS op zyne reize, kap XV: 39;
Vervolgens verwierf hy, door zyne getrouwe dienften,
ook wederom de gunlt en vriendfehap van PAULUS,
en werdt de reisgenoot en medearbeider van deezen
Anoftel. Dit meldt PAULUS zelf COL. IV. 10, ».
1 TIM. IV: 11, en PHILEM. vers 23, 24.
wrt id En zy reisden van Pergen af, en kwamen te
Antiocbiain bet landfebap Pifidien, en gingen in de Sy.
wlTop L Sabbatl, en zetten zich neder.
K t n.S», heeft BEZA vertaald: cum perrexijfent
* .*(toen zy tot Pergen waren voortgetrokken) Be-
V
^S^peragratitregionibus a Perga venerunt Anüochiam
(toen zy Se landlchappen doorgetrokken waen
zyn zy van Pergen te Antiochie gekomen): alieenlyk
hadt hy peragrata regime, in het enkelvouwL
ge, behooren te fchryven.
AÜn***i ri* nr»t betekent, vers 6, door bet Eiland
reizen." Boor eene ftad, of door een land reizen,
S MATTH. Vil: 43, LUK. XiX: 1 en 1 C o ^ V I :
i voor. Somtyds ftaat de plaatze , die men doorreift,
'er riet by; wanneer dezelve uit het voorgaande gemaklvk
kan begreepen worden. Dit vinden wy kap
XVlf: 23 en LUK/XIX: 4. En het zelfde heeft pok
in ons tegenwoordig textvers plaatze, het welk cieihalven
op deeze wyze behoort vertaald te worden.
zy reisden van Per gen af, het land door, en kwamen t e
Antiochia in Pifidien. Toen zy nannlyk door he. landfchap
Pamphylien waren voortgetrokken, Kwamen zy
uit dit land in Pifidien.
Dat men door »' i^è* S$-JT*» den Sabbatb te
verftaan heeft, lydt geenen twyfel. Immers wordt

30 Verklaaring van de Handelingen
hier van de Godtsdicnftoefeninge gefproken, die OD
den Sabbath gebruiklyk was. ünze Gefchiedfchryvet
bedient zich van dezelfde manier van fpreeken kap.
XVI: 13. Op andere plaatzen fchryfthy: •» *>/ f * «?,
v*fifidTöv t
by voorbeeld, in zyn Evangelie, kap. IV:
16, en XIII: 14. Het komt op het zelfde uit, dewyl
de Sabbath nu eens ri e-as"^*», dan eens ré
«ra'^ar* genaamd werdt. Men zie MATTH. XII: 1, 2,
j, 8, 10, 11 en 12.
PAULUS en BARNABAS plaatftcn zich in de Synagoge
onder de andere toehoorers, en hun oogmerk was ook
niet anders, dan toerehooren , en den openbaaren
Godtsdierjfl waartencemen (q). Op deeze wyze zat
JESUS ook, twaalf jaaren oud, in den Tempel als toehoorer,
Luk. Ii: 46. VITRINGA is lib. HL de Syna.
goga P. 1, cap. 1 p. 709 fq. van gedachte, dat PAU-
LUS en BARNABAS zich niet onder de toehooreren ,
maar op de bank der Leeraaren geplaatfl: hebben (r),
en
(?) ïk verfchi! hier grootlyks met onzen fehryver, diens
gevoelen waarlyk op geenen den minden grond fteunt. Wat
was toch het oogmerk van deeze geheele reize, die PAULUS
en BARNABAS deeden; zo niet JESUS ais den Mesfias te prediken?
En waarom deeden zy dit altoos het eerft in de Synagogen
? om dat deeze gefchlkte plaatzen waren, om za'aken
van dien aart voor te draagen; — om dat zy dan inzonderheid
tot Jooden fprakerj, die noch het eerfte recht fcheenen
te hebben, op de aanbiedinge van het Evangelie; — cn om
dat men daar ook Prof lf.ei, Heidenen van geboorte, vondt,
die door hrnne betickkingen op de Afgodifche inwooneren
van zalk eene ftad of plaatze, zeét diktoils den voortgang van
hunne leeie bevorderden? ~ — Wanneer men dit in het
oog houdr, zal men geen verder bewys behoeven, dat PAU­
LUS en BARNABAS thans ook, niet enkel om hunnen Godtsdienft
waarteneemen, maai 1
om .de leere der Zaligheid te ver.
kondigen, in de Synagoge gekomen zyn. VERTAALER.
(O Naa het geen ik in friynè voorgaande aantekening gezegd
hebbe, zal de Leezer van zelf wel begrypen, dat dl;

der ^pofzelen. Iloofdft. XIII: 15. 31
cn hy befluit dit daar uit, dat men hen niet zoude
verzocht hebben, eene redevoering te doen, indien
zy midden onder de toehoorers gezeten hadden, WOLF
heeft de woorden en het gevoelen van VITRINGA ,
overgenomen. Dan zy hebben beiden de waare rede
niet bemerkt, die de voorftanderen der Synagoge bewoog,
om deeze twee mannen te vraagen, of zyook
eene redevoering geliefden te doen. ik zal dezelve
by het volgende vers voordellen.
vers 15. Toen nu de Wet en de Propheeten waren
voorgeleezen, zonden de voorftanderen der Synagoge ie.
mand aan hun, en lieten hun zeggen: lieve Broeders,
zo gy aan het volk eene redevoering en vermaaning te
doen hebt, zoo doet het. Ten opzichte van het lee«
zen der Wet en Propheten in de Synagogen, vindt
men een breedvoerig bericht by VITRINGA , lib. III.
de Synagoga P. II, cap. 10. Met deeze voorleezinge
nam doorgaans de openbaare Godtsdienfloefening een
einde. Dan zo het gebeurde dat 'er een vreemd Rabbyn
in de vergadering tegenwoordig was, werdt hem
vryheid gegeeven, om een woord tot ftichtingte fpreeken.
Dewyl nu PAULUS cn BARNABAS thans deeze
eer genooten, moet men hen voor Rabbynen gehouden
hebben. Zekerlyk wift men niet, dat zy Leeraaren
van het Chriftendom waren: want anders zoude
men hun den naam Broeders niet gegeeven hebben.
Dat men hen dan voor Rabbynen hieldt, moet hunne
kleeding veroorzaakt hebben. Zy waren weleer Rabbynen
geweeft, en hadden de kleederen van die Orde
niet afgelegd. En waarom toch zouden zy van eene
kleedinge afgaan, aan dewelke zy gewoon waren? —
Lu.
nry ook het waarfchynlykft voorkomt. En hier mede is de
gisfing van den Heerc HEUMAN, in zyne aantekening op vers
15, niet alleen zeer wel beftaanbaar , maar dezelve ftrekt,
myns bedunkens ook, om dit gevoelen noch meer te bevefti.
gen; dewyl het onbegryplyk zoude zyn, waarom zy, die met
oogmerk om te onderwyzen gekomen waren, en de kleeding
van Leeraaren droegen, zich niet by de Leeraaren plaatften,
maar onder de toehoorers gingen zitten. VERTAALER.

32 Verklaaring van de Handelingen
LUTHERUS hadt reedts lange opgehouden een Monnik
te zyn, toen hy noch als een Monnik gekleed ging.
Hy veranderde eerlt in den jaare 1524 van kleedinge
(s), en trok eenen priefter-rok aan; gelyk SECKEN.
DORF in het eerfte Bock zyner gefcbiedenisje van Luiberus
§ 78 («) verhaalt. En het geen my in myn gevoelen
beveiligt, is, dat CASAUBONUS reeds in dit
denkbeeld geweeft is, gelyk men in de Cajauboniana
p. 30 zien kan.
Dat in fommige Synagogen meer dan één voorftander
geweeft is, blykt uit deeze gefchiedenisfe : ook
ten. deezen opzichte kan men by VITRINGA, lib. II
de Synagoga cap. XI, nadere onderrichting vinden.
vers 16". Toen flondt Paulus op, en gaf een teken met
de hand, en fprak: gy Israeliten, en gy anderen, die
Godt vreeft, hoort my (genegen) aan. PAULUS ftondt
van zynen zetel op , om eene redevoering te doen.
Wy behoeven dit niet, onder de Oudheden te plaatzen,
gelyk fommige uitleggeren doen; want, het is
zeer natuürlyk, dat iemand, die voor eene vergadering
denkt te fpreeken , opftaat, en, door zich aan alle
aanweezendcn te vertoonen, dezelve tot opmerkzaamheid
zoekt te bcwecgen. Ook kan men ftaandej met
meer nadruks fpreeken , en de oogen en ooren der
vergaderinge door gepafte gebaarden beter tot zich
trekken. En met dat zelfde oogmerk hieldt PAULUS
zyne hand in de hoogte, en gaf daar mede een teken,
om hem met ftilie aandacht aantenooren.
Nu,
Cr) Schoon hy in den jaare 1517 reeds zyne thefes tegen het
verkoopen van Aflaat aangeplakt, en in 1521 tegen de Kloostergeloften
gefchreeven hadt. VERTAALER.
(f) Hflorie der Reformatie door Lwherus, B. I, AfJ. r, hl.
299. SECKENDORF voegt 'er noch deeze byzonderheid by, dat
de Keurvorft van Saxen he n 't ftof tot dit kleed vereerd hadt,
en hem boertende liet zeggen, dat hy daaruit een Predikers
rok, of een'Monnikskap, of een Spaanfche kap konde laatea maaken.
VERTAALER.

isr Apoflelen. Hoofdfl. XIII. 16. 33
Nu was alles (lil, en ieder een begeerig, om te ver*
neemen, wat deeze vreemde Lecraar zeggen zoude.
Schoon zyne redevoering taamlyk lang was, loopende
van dit vers af tot vers 42 toe, voort, en zynde door
LUKAS, volgens zyne gewoonte, buiten eenigen twyfel
noch verkort, echter wierdt hunne oplettenheid
niet veimoeyd. Hunne aandacht nam integendeel toe,
toen zy gewaar werden, dat deeze Rabyn van JESUS
predikte. Hunne verwondering en verbaasdheid hielde
hunne begeerte, om verder te hooren leevendig; en
veelen hunner, ten deele geboorene Jooden, ten deele
ook Profelyten , werden overtuigd , dat JESUS de
MESSIAS is, en geloofden aan hem, gelyk wy vers 43
vinden opgetekend.
Eerlt. zullen wy deeze redevoering in het algemeen
befchouwen, en het beloop daar van onderzoeken;
naderhand zal ik dezelve flukswyze ontvouwen.
In den beginne brengt hy hun Godts groote genade
jegens de nakomelingen van ABRAHAM, ISAAK en
JACOB onder het oog; hoe hy dezelve tot zyn byzonder
volk verkooren, en welke uineemende wtldaaden
hy hun van tyd tot tyd beweezen hadt; als mede dac
by hun uit de afftammelingen van DAVID eenen enderen,
eenenen zeer grooten, Koning hadt toegezegd;
van vers 16 tot 23. Dit hoorde de vergadering, als
eene redevoering van eenen welfpreekenden Rabbyn,
aan. Dan wel ras hoorde zy den Leeraar van het
Chriltendom : te weeten, toen PAULUS hun van vers
2
3
t o t
37 voorftelde, dat hun geen waereldlyk Vorft,
maar een geefllyk Koning was toegezegd. Deeze ,
vaart hy voort, was JESUS, wiens komst JOHANNESDE
DOOPER, door zyne boetprediking, hadt aangekondigd.
Hier op verhaalt hy, dat de Jooden te Jcrufalem hem
niet als den MESSIAS aangenomen, maar als eenen valfchen
Propheet, als eenen bedrieger, ter dood gebracht
hebben: hy voegt'er by, dat JESOS vervolgens
door zyne Opftimdinge en hemelvaart beweezen heeft,
dat hy waarlyk de MESSIAS was, waar by hy hen tef-
VI. Deel. C fena

24 Verklaaring van de Handelingen
fens doet opmerken, dat Godt zelf dit door DAVID
reeds voorzegd hadt. En eindelyk in het flot van zyne
redevoeringe, van vers 38 tot 42, vermaant PAU­
LUS hen, om JESOS toch voor den waaren MESSIAS te
erkennen, en aan hem te gelooven; waartoe hy hen
ansgelyks door het vooruitzicht de zwaare ftraffe, die
de ongeloovigen gewislykzullen moeten draagen, poogt
aantefpooren.
Laat ons nu deeze redevoering ftukswyze befchouwen.
Hy begint zyne aanfpraak met den naame,
dien de Jooden het liefst hoorden. Gy Israëliten ,
zege hy, gy kinderen van Israël. Dan dewyl onder
zyne toehoorers zich ook bekeerde Heidenen bevonden,
noemt hy deeze, de Godvreezenden. Deeze benaaming,
die, gelyk LIGHTFOOT toont, by de Jooden
gebruiklyk was, doelt op hunne voorgaande veelgoderye.
PAULUS wil dan zeggen: gy, die niet meer vee-
Ie Goden, gelyk te vooren, maar Hem, die alleen
Godt is, dient. Hy geeft hun deezen eernaam vers
26 noch éénmaal , s
en LUKAS noemt hen vers 43
«rt/3.,«£»ous, het welk kap. XVII: 17 cn XV1II: 7 wederom
gefchiedt.
vers 17. De Godt van dit Volk Israël heeft onze vaderen
verkeoren, en het Volk verhoogd, toen het in Mgypten
woonde, en met eenen Jlerken arm uit dat land ge-,
voerd. De verhooging van het volk van Israël wordt
tegen de nederigheid van hunnen toefland overgeheld.
De Israë'iten werden in iEgypten door de dwinglandye
der Koningen op het diepiï vernederd, en het jok
der drukkendfte flaavernye lag op hunne fchouderen,
Maar Godt verhoogde dit volk, voor zoo. verre hy den
iEgyptenaaren door gtoote en menigvuldige wonderwerken
toonde, dat het zyn volk, het volk van zyn
eigendom was , onder het wglk hy zich op eene byzondere
wyze openbaarde, en waaraan hy meer gunff,
betoonde, en grootere weldaaden fchonk, dan aan alle
andere volken der aarde. Van deèze manier van
fpreeken bedient DAVID zich veelmaalen: men zie Ps.
IX;

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 17, 18. 35
JX: 14. XVIII: 49. XXVII: 6 , en XXVIII: 9. —
BEZA, GROTIUS en LENFANT verklaaren dit vers ten
onrechte van de genade, die Godc door JOSEPH aan zyn
volk beweezen hadt. Immers is het met den eeriten
opllag zichtbaar, dat hier van de genade wordt gefproken,
den Israëliten betoond, door hunne verlosünge
uit de de dwinglandye van PHARAO.
De fpreekwyze, volgens welke Godts macht de arm
des Heeren genaamd wordt, is by JOH. XII: 38 reeds
opgehelderd,
•vers 18. Daar op heeft hy hen hy de veertig jaaren lang
in de woeftyne wel verzorgd, ' E T ^ O ^ ^ ^ S . Wy vinden
dit woord by CICERO, lib. XIII ad Atticum, Ep. 29,
alwaar rov -ritpo ruif r^tmipegfni, iemands trotfchheid met
geduld verdraagm betekent. Er worden dus in dit woord
kwaadc (y £oV*

^6 Verklaaring van de Handelingen
derhalven niets anders zeggen, dan het geen MOSES,
DEUT. I: 31 en XXXII: n getuigde. Godt heeft zyn
volk in de woeftyne gedraagen, zegt hy ter eerftgemelde
plaatze, gelyk een man zynen zoon draagt, door alle
wegen, tot dat zy op hunne plaatze gekomen waren, en
in "de volgende: Godt heeft ben in de woeftyne, gelyk
een Arend zyne jongen, op zyne vleugelen gedraagen. In
de eerfte van deeze twee plaatzen leeft men in de
Griekfche overzettinge O) erg*?'?»?*, welk woord
ook in onzen tegenswoordigen text, volgens fommige
oude handfehriften, voorkomt.
Ik vinde derhalven geene zwaarigheid, om, mèt
Mirxius en HAMMOND, deeze leezing als de rechte aanteneemen;
gelyk CASAUBONÜS in de Cafaüboniana p.
93, cn PFAFF in zyn bock de variantibus N. T.leEticnibus
cap. XII. p. 230, zoo wel als BENGEL, Gnomon
N. T. insgelyks gedaan heeft. Dan byaldien beweezen
kan worden, het geen zekere Enge'lfche Geleerde
in GATACHER zyne Adverfaria beweerd heeft, dat
rpoTrotbogs7« in dezelfde betekenisfe, die anders het woord
rgepo^iï» heeft, kan gebruikt worden, kan men by de
gewoone leezing, fre,o*oep,'gxri t blyven.
vers 19. Daarnaa heeft hy zeven Volken in het land
Canaan verdelgd, en derzelver land onder hen door het
lot verdeeld. Deeze zeven volken worden GEN. XV:
20, 21 door Godt zeiven genoemd, met noch drie anderen.
MOSES noemt deeze zeven insgelyks, DEUÏ.
VII: I, daar hy EXOD. III: 8 en XXIII: 23 niet meer
dan zes genoemd hadt. Dan by JOSUA , III: 10 wordt
mede van alle zeven gefproken.
Dewyl het getal der handfehriften, dewelke
xMgnéftvrs, leezen, veel grooter is, dan dat van die,
waarin «««KA^AV^» ftaat, hebben MILLIÜS, BENGEL
eu
(v) De plaatze 2 MACCAIJ. VII: 27 is mede merkwaardig:
myn zoon, leezen wy daar, ik hebbe u drie jaaren lang gezoog
411 met grotte moeite opgevoed, tTgetpe^ógvu.

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: ip. 3 >
en WETSTEIN het eerfte met rede voor de echte leezing
van LUKAS gehouden. Dewyl LUKAS ook de
woorden en fpreekwyzen van den Griekfchen Bybel
gaarne behoudt, komt het woord xnrax.Mp^^'ii hier
voor in de betekenisfe van bet lot uitdeden* zoo als
DEUT. I: 38, en III: 28; gelyk mede Jos, XIV: t en
XIX: 51. Op alie deeze plaatzen ftaat het, niet Hechts
in de uitgaaven van FRICHEN en LAME. BOS, maar
ook in die, dewelke in den jaare 1587 te Rome, op
bevel van Paus SIXTUS V, is uitgekomen. In het Alexandrynfch
Handlchrift (te) van den Griekfchen Bybel,
volgens de uitgaave van GRABIUS , vinden wy
het ook op drie van deeze plaatzen ; alleenlyk ftaat
DEUT. I: 38 *«T«xAii ?«o«rj(s-s/. In de Aldynfche uitgaave
van 1518 leeft men DEUT. III: 28 en Jos. XIV:
1, het woord x«r«*Auf«»,"!(», maar op de beide andere
plaatzen xara^polorut. Dewyl nu in de meefte oude
handfehriften van den Griekfchen Bybel op aile deeze
plaatzen ««««^««'«HM geftaan heeft, is het waarfchynlyk,
dat de een of andere geleerde, zich herinnerende,
dat xAüg«vo,tts7» in het Nieuwe Teftament anders
altoos erven, eene erfnis bekomen, betekent, op
den rand gefchreeven heeft: id eft, X«T»KA), ?«SÓTUTS, om
daar mede te kennen tegeeven, in hoedanig eene be.
tekeniffe men het woord, het welk hier in den text
voorkomt, heeft optevatten.
Intusfchcn behoeven myne Leczeren, zich over dit
oor-
Of) Ten behoeve van het ongeletterd gedeelte onzer Leczeren
tekene ik korteiyk aan, dat dit de naam is van dat handfchrift
der Griekfche Overzettinge van het Oude Teftament,
het welk door TIIECLA, eene TEgyptifche vrouw, gefchreeven,
door CYRILLUS LUCARIS van Aléxandryen te Conftandnopolcn
gebracht, cn van daar aan KARET. I, Koning van Engeland
, ten gefchenke gezonden is. JUNIUS hadt voor, het
zelve in het licht geevcn, en hadt 'er reeds- een begin mede
gemaakt, toen de dood hem zynen arbeid deedt ftaafee»; die
vervolgens door JOH. ER:\ T
. GRABIUS is opgevat, dewelke dit
Handfchrift ia den jaare 1707 te Oxford heeft öilgegeevéa.
VEÜ-TAALER. C 3

68 Verklaaring van de Handelingen
oordeelkundig verfchil niet te bekommeren , dewyl
beide deeze woorden het zelfde betekenen. Onze
zoowel, als de Latynfche overzetting blyft onveranderd,
welk van deeze twee Griekfche woorden men
ook als het echte, waarvan LUKAS zich bediend heeft,
aanmerke.
vers 20. Naa dien tyd gaf hy hun, geduurende omtren
vierhonderd en vyftig jaaren, Rechteren, tot op den Propheet
Samuel. Dus luidt dit vers volgens de gewoone
leezing, in dewelke geene verandering kan gemaakt
worden, dewyl zy in alle oude handfehriften gevonden
wordt. Om die rede heeft LUTHERUS, dewelke
geene zwaarigheid maakte, om in zyne overzettinge
driehonderd en vyftig te fchryven, zelfs zyne grootfte
veïeerers niet tot navolging kunnen beweegen. Hy'was
van oordeel, dat de tyd der Rechteren veel korter,
dan 450 jaaren , geduurd heeft. Dan dit ontkennen
veelen, dewelke bewceren, dat de rekening van PAU­
LUS nauwkeuriglvk met het boek der Rechteren overeénftemt.
Men" vindt het volgens dit Boek uitgerekend
door LIGHTFOOT; door PETAVIUS, in zyn Rationarium
temporum P. 11. Lib. 11, cap. 6; door PERIZO-
NIUS in FRANC. FAURICIUS zyne Chrijlologia Noachi.
ca p. 671; door VIGNOLE , in Cbronologia, T. I, p.
Ü9fq.'y door BISCÖE, in zyne verklaaring van de Han.
del. der Apoflelen § 447 ; alsmede door WOLF en WET­
STEEN. Is men begeerig, om deeze uitrekening zelve
na te leezen, men kan ze by WOLF, in zyne Curts,
of by BISCÖE § 447 vinden.
Daarentegen zyn 'er veelen, die deeze uitrekening
niet aanneemen, dewyl zy meenen , dat de tyd der
Rechteren, om meer dan ééne rede, veel korter moet
«..weeft zyn. Ik zal niet alle, op dien gron::fbg gebouwde,
verklaaringen deezcr woorden van PAULUS,
my bekend, bybrengen, maar die alleen, dewelke
veele en aanzienlyke aanhangers bekomen heeft.
Men legt naamlyk deeze woorden zoo uil', dat PAO-
LUS

der Apoflelen. Hoofdje. XIII: 20. 39
Lus niet van den tyd der Rechteren Ipreeke, maar
van den voorgaanden tyd, tot op de Rechtere toe.
Zy plaatzen daarom achter «*r*'x„r« eene zmineede,
en voeaen 'er het woord yt««>* of *i>«z9-t,tx by , nee
welk, naar hunne gedachten, hier, ooor eene B}W*+
gemift wordt. Zy geeven derhalven aan tic woorden
van PAULUS de volgen-c bctekeK.s: n ingen,
die in den tyd van omtrent 45? 7«g"» gejibit^.n, gaf
Godt bun Reebieren, lot op dsn Prof beet ^
tellen zy van het begin der regecringc van de Rechteren
te wigge, en vinden, dat dit vierhonderd en
vyftigfte jaar in de tyden van IJAAK valt: waar uit,
naar hun oordeel, VolgCi da: PAULUS deeze jaaren telt
van de verkieziuge van IsAAKat, tot de regcermg der
Rechteren toe.
Hoewel nu deeze verklaariug in tweeëtleie opzichten
op eene zichtbaare wyze zwak zy; voor zoo verre
men, vooreerft, de uitlaating van het woord y».^»*,
als waarvan men nergens een voorbeeld zal vinden;
als eene vooronderftelling, die geheel zonder grond
is, kan verwerpen; en 'er, ten tweeden, geene rede
te bedenken is O), waarom PAULUS zyne rekening
van Is AAK zoude begonnen hebben; (gelyk het een en
ander door SKBAST. SCHMIDT in zyn Cbronologijcb aanhang/el
tot bet boek der Rechteren, bl. 15S7 , tegen deeze
verklaaring ingebracht, en 'er noch meer bygevoegd
is, waardoor dezelve onwaarfchynlyk wordt) heelt zy
echter veele aanzienlyke aanhangeren gevonden, dewyl
men het onmooglyk achte, dien knoop op eene
andere wyze lostemaaken.
Onder de voorftanderen naamlyk van deeze verklaaringe
behooren LUD. DE DIEU, JOH. Tom AS MAJOR
bl. 170, GLASSIUS bl. 1206, de jonge GERIIARD, ÜA-
LOV, WALTHER in zyne RarmoniQ. Biblica, BUDDEUS
Mijt.
. O) Dit toont de Heer HARENBERG insgelyks in dc Hnê
yïjcelianea Llpficnjia, T. VlU. p. 395 /JJ.
C 4

40 Verklaaring van de Handelingen
Hifi. Eccï. V. T. T. 1. p. aao ƒ?., RAMBACH tnJUtut,
berm. kb. IV, cap. i § 9, CARPZOV introd. in libros
Hiftoricos V. T. P. I, cap. 10. p. 186 § 8, MILL ,
DODDRIDCE , LANGE , LINDHAMMER , HIERON. VAN
ALPHEN , in eene opzetiyke verhandeling, die in het
vyfde deel van den ^ttag ia fcen Scipj. sd^rtcn Scittutacrt/
S. 573 enz. wordt aangehaald.
Met meer fchyn van rede voegen zy zich by dee-
•ze verkiaaringe, die de leezing van het Alexandrvnfch
en eenige andere Handfehriften: *-h yi, «Vr»«, te vcoren door
hein verworpen, behouden, en dw.-zoo wei a's de
refr, aan den text geweld doen.
Dit

der Apoftêlen. Hoofdjl, XIII: 20. 41
Dit doet de Heer HARENBERG, in de Nova MifceU
lanea Lipjienfia T. VUL p. 385 ƒ??• > insgelyks, wanneer
hy deeze 450 jaaren van het veertigfte jaar van
MOSES tot het einde der Rechterlyke regeeringe rekent,
en dus MOSES en JOSUA mede onder de Rech.
teren telt, van dewelke PAULUS fpreekt. Dewyl hy,
nu, om op die wyze 450 jaaren te vinden, het begin
van MOSES rechterampt in het veertigfte jaar vóór
zyne komft in jEgypten moeft ftellen, beruft deeze
verklaaring op twee'voorondcrftellingen, waarvan de
eerfte tegen den text ftrydt, en de tweede niemand
anders, dan ten hoogften onwaarfchyniyk, kan voorkomen.
Naar myn gering oordeel heeft dit vers in het geheel
geene zwaarigheid, wanneer men maar in het oog
houdt, dat PAULUS hier niet als een tydrekenkundige
fpreekt, maar de jaaren der Rechteren volgens de rekening,
die toen by de Jooden in gebruik was, bybrengt.
Want dat de oude Jooden de jaaren der Rechterlyke
regeeringe uit het boek der Rechteren op dezelfde
wyze berekend hebben, als de bovengenoemde
uitleggeren onder de Chriftenen , is buiten allen
twyfel; dewyl men weet, dat zy zich met tydrekenkundige
onderzoekingen niet gewoon waren te vermoeijen,
maar de eerfte en gemaklykfte rekeningen
aannnamen. En hier van wordt men noch meer overtuigd,
wanneer men zich herinnert, dat ook de laatere
Jooden de tyden der Rechteren naa den dood van
JOSUA op 450 jaaren rekenen. Dit blykt uit des bckenden
Rabbi ISAAKS Chisfuk Emunak. Hoe zeer hy,
in dit werk, PAULUS van dwaalinge befchulJige, wegens
de veertig jaaren, die de Apoftel , in het volgend
vers, aan de regeeringe van SAUL toefchryft,
maakt hy tegen deeze 450 jaaren geene de minfle tegenwerping;
waar uit blykt, dat hy die rekening goed
oordeelt, en bygevolg, dat dezelve met zyne, en der
Jooden algemeene, manier, van deezen tyd te berekenen,
overéénflemt.
C 5 Ook

42 Verklaaring van de Handelingen
Ook vorderde de Apofblifche wyshcid van PAULUS ,
de jaaren der Rechteren volgens de manier van rekenen,
die de Jooden volgden, te tellen. Immers was
het thans de tyd niet, om met hun over de nauwkeurigheid
of valfchheid van deeze hunne tydrekeninge
te twiften. En, by aldien hy eene andere rekening
hadt voorgefteld , zouden zy hem niet eenen tegenipreeker
van de heilige Schrift genoemd hebben? zoude
hy zelf niet ten éénenmaale ftrydig met zyn toenmaalig
oogmerk gehandeld hebben? Hy laat hun daarom
hunne onfehadelyke dwaaling van de 450 Jaaren;
waar door hy niet geacht moet worden, aan dezelve
zyn zegel te hangen, maar alleenlyk, de zaak onbeflisd
te laaten; het geen de wysheid toen , gelyk ik
reeds heb aangemerkt, wel deeglyk van hem eilchtte.
Het zoude daarom zeer weinig voegen, indien men uit
2 KON. VI: 1, daar wy leezen, dat, naa de uittocht
der Kinderen Israëls, tot het vierde jaar der regeeringe
van SALOMO, 480 jaaren verloopen zyn, tegen PAU­
LUS eene tegenwerping wilde maaken. Deeze tegenwerping
maake men tegen de Jooden, niet tegen den
Apoltel , als die deeze berekening der Jooden noch
goed noch kwaad kent, maar 'er by deeze gelegenheid
alleenlyk, zoo als zy is, gebruik van maakt.
Deeze oplosfing dor zwaarigheid, by dit vers ontltaan,
komt my zoo duidelyk en gegrond voor, dat
ik niet twyfele, of dezelve zal door den tyd door de
bekwaamfte uitleggeren worden aangenomen. Ik verwonderde
my, dat ik dezelve nergens aantrof. Dan
eindelyk kwam my de eerfte aanmerking van CLERICUS
by zyne eerfte Tabula Chronologica in libros Hiftoricos
V. T. onder het oog, alwaar ik de volgende woorden
las: Facilius crediderim, Paulus Judceos alloquentem nu.
merum edidijje, quam vulgo Cbronologi Judai tune temporis
colligebani ex annis judicum, fine uiteriori examine
; quia nihil intererat, quam etc. (Liever zoude ik gelooven,
dat PAULUS, tot Jooden fpreekende, het getal
genoemd heeft, het welk de Joodfche tydrekenkundige
van dien tyd uit de jaaren der Rechteren gewoon

der Apoflelen. Hoofdjl. Xill: 21, 22. 43
woon waren optemaaken; en wel, zonder het verder
te onderzoeken; dewyl 'er niets aangelegen lag enz )
men ziet wel dat CLERICUS dit met yaftftelt, maar
het alleenlyk als een gevoelen, het welk niet onwaar,
fehynlyk is, bvbrengt. Dan men behoeft het flechts
net^pmerfaamheid te toetfen, om te zien, è*, ÓW
ille de andere verklaaringen op zulke zwakke gioaden
ruften dit gevoelen niet flechts den voorrang verdient,
maar ook als volkomen gegrond moet aangemerkt
worden.
-vers 21 Naa dien tyd baden zy om eenen Koning, en
Godt gaf bun Saul veertig jaaren lang. Byaldien
'er tegen deeze tydrekening al iets met grond konde
worden ingebracht, zoude men 'er dezelfde oplosfing
van moeten geeven, die ik by; het voorgaande vers
hebbe voorgefleld. Dan, dewyl JOSEPHUS op het emde
vïn zyn zesde boek fchryft, dat SAUL by het te*
ven var SAMUEL I3, en naa deszelfs dood noch 22
iaaren, geregeerd heeft, neemen veele beroemde geeerden
dit, met den ouden Bisfchop EUSEBIUS, preepor.
Euangl lib. II, cap. 14, als eene gegronde waarbeid
aan. Van dit gevoelen zyn naamlyk PETAVIUS,
ÜSSERIUS, SPANHEIM, VIGNOLE, ieder m zyne Chronoïogie;
alsmede CLERICUS in de bygebrachte plaatze ,
BEDFORT, BENSON, BISCÖE en WOLF.
Zy , die van gevoelen zyn, dat hier de regeering
van SAMUEL en SAUL te gelyk gerekend wordt, als
welke te zamen zy willen, dat veertig jaarengedumd
hebben, fchryven den Apoflel eene zeer ongefemkte
uitdrukking toe. Hoe kan men toch zeggen: deeze
heeft veertig jaaren geregeerd, wanneer men bedoel..
deeze en zyn voorganger hebben te zamen veertig jaaren
eereseerd? En nochtans hebben BEZA, GROTIUS, LAlov,
ZELTNEU , BENGEL en DODDRIGE m dit antwoord
genoegen genomen.
vers 22. Naa dat hy deezen verpoten hadt, verhief
David tot bunnen Koning;

44
Verklaaring van de Handelingen
den. let goed getuigenis gaf: ik helle in David, denzoon
van lfai, den man naar myn hart gevonden, die mynen
wil geheel doen zal. *!«»•

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 23, 24. 45
ven van zyne zonden, blyken van de oprcchtfte boetvaardigheid,
hy ftelde, wanneer hy de genade en den
Geeft van Godt weder ontfangen hadt, ook ten dien-
Se van anderen, boetpfalmcn op, cn deedt veelen
hunnen kwaaden weg verlaaten, en tot Godt komen;
Ps. LI: 13, i4> 1
5-
vers 34 Uit deszelfs nakomelingen heeft Godt, mar
zme belofte, den volke Israël eenen Heiland verwekt,
2aLhk%eL. Hier heeft LUKAS de redevoering van
E S ? ffeen kort begrip gebracht, en twee van zyip
voorft-Hin^cn in één . gefmolten. Die befhiite ik
uit netlogmerk van den Apoltel. Hy bedoelde naam-
SI zynen Toehooreren, vooreerft de belofte, door
Godt -cdaan , te herinneren ; beltaande daarin , dat
hv zvnfr1 vol e uit de nakomelingen van DAVID ee-
SJn'Snd zoude geeven. En vervolgens was zyn
ooP-merk hun aantetoonen, dat deeze Heiland nu reeds
Smen was, en wel dat hy in de perfoon van dien
IESU dien men weinig tyds te vooren, in het Joodfel
e land zag omwandelen, gekomen was. Met het
eerfte befloot hy het eerlte deel zyner redeyoennge,
met het tweede begon hy het tweede gedeelte.
In plaatze van ftaat in fommige hand fchnften
^.feen woord, het welk hier zeer weinig voeg ,
en dat MILLIUS en BENGEL evenwel voor de 1 echte
Lezing hebben willen houden. MASTSICHT en WOLK
hebben hen genoeg wederlegd.
Er komen in de M. S. S. noch andere afwykingen
van de gewoone leezinge van dit vers voor, die L.E-
ZA, kort en goed, voor valfch verklaart heeft. Dat
men in de oude Latynfche Overzettinge eduxitm plaat.
z e van er exit leeft, is, buiten eenigen twyfel, eene
fchryffout.
vers 24. Daar Johannes te vooren, eer hy verfcheen,
den aeheelen volke Israël den doop der boete gepredikt
badt? Dewyl de toehoorers wiften, dat Godt beioott

45 Verklaaring van de Handelingen
hadt, iemand vooraf te zullen zenden, om den volke
de komtt van den MESSIAS te verkondigen , voegt
PAULUS 'er terftond by, dat ook dit vervuld is. Hy
noemt deezen hcrout niet flechts by naame, maar verhaalt
ook, wat hy gepredikt hebbe, te weeten, dat
de Jooden boete moeiten doen, en zich, op het voorneemen,
om in het vervolg heiliglyk te leeven, door
hem laaten doopen. Dit ftrekte ten klaaren bewyze
dat de MESSIAS niet kwam, om een waereldlyk, maar
om een geeftlyk koningryk opterichtcn. En dit o- eef c
PAULUS thans ook aan zyne toehoorers te kennen.
Tipo xgetrüircv r?s citrl^av UVTÓB , is eene HebrCCUWfche
manier van fpreeken , in plaatze van r«c
- *TOZ, vóór zyne komft, of eer de Mesfias kwam, of, eer
hy zyn ampt aanvaarde.
vers 25. I11 den loop van dit zyn Ampt fprak Jobannes:
voor wien houdt gy my wel? ik ben bet niet: maar
weet, dat by (terftond) naa my zal komen, een man,
wiens fcboenen ik niet waardig ben om los te manken.
'Ex-xfav, ftaat 'er, niet ZELTNER heefthee
derhalven ten. onrecht vertaald : toen Johannes zyne
fampts- en leevens-) loop voleindt hadt. "Beter hebben
het LUTHERUS en BEZA met den ouden Latynfchen
Overzetter vertolkt: toen Johannes zynen loop vervulde
Dan deeze uitdrukking heeft eener naderen ophelde".
ringe noodig.
De loop betekent hier, gelyk 2 TIM. IV: 7, den
tyd des leevens, geduurende welken een menfeh zyn
ampt waarneemt, en zich naarftiglyk van den poft
kwyt, die hem is aanbevolen. De Latynen noemen
het ook curriculum vit® vel muneris. Zyn Ampt vervullen
— is dus het zelfde, het geen in het' Latyn
heet: in ftaclio of curricula fuo ftrenue currere, zyn ampt
getrouwlyk waarneemen.
Dus hebben dan de woorden van den grondtext in dit
vers deeze betekenis: toen JOHANNES zyn ampt waarnam
,

der Apoflelen* Hoofdft. XIII: 25, 16* 4?
nam, cn alles deedt, het geen dit ampt van hem eifch.
te; of korter: in den loop van zyn ampt, Jprak by enz»
By de woorden: TI»« P> CTTOVSIT'. tit«i, heeft LUTHE-
RUS niet opgemerkt, dat zy eene vraage behelzen, en
dezelve daarom vertaald: ik ben die niet, voor wien gy
my houdt. RAPHELIOS hadt deeze overzetting, in zy.
re aantekeningen uit HERODOTUS, niet behooren tc
verdeedigen , noch te beweeren, dat rit» hier in plaat,
ze van ï» gebruikt wordt. Want dit is in het Griekfch
niet gebruiklyk, en alle zyne bewyzen zyn zichtbaar
valfch.
Het volgende: o'v» lift) lym moet, gelyk ZELTNER
ook heeft aangemerkt, op deeze wyze vertaald worden:
ik ben bet niet, dat is, ik ben die niet, dien gy
thans verwacht, te weeten, de MESSIAS. Deeze (Elliptifebej
manier van fpreeken was niet duifter; wy heb.
ben ze JOH. VIH: 24, 28 en XIII: 19 ook uit den
mond van CHRISTUS gehoord, ö tift) betekent ook
op andere plaatzen: ik ben die niet, voor wien gy my
houdt; by voorb. JOH. I: 21. XVIII: 17 en 25 ; ch
daarentegen iyi , ik ben het; JOH. VI: 20. IX: 9,
XIII: 13. XVIII: 5 cn 6.
Het woord betekent hier in onze taaie, weet,
dat, gelyk MATTH. XXIII: 38, en JOH. XVI: 32.
vers 26. Lieve Broeders, gy kinderen uit het geflacht
van Abraham, en gy anderen, die Godt vreeft, tot u is
bet woord (de leere) van deeze groote zaligheid gezonden*
Dat door de geenen, die Godt vreezen, hier de
Heidenen, dewelken tot de Joodfche Kerk waren overgegaan,
moeten verftaan worden , hebbe ik by vers
16 reeds aangemerkt.
Waarom ik de woorden: i A oyot T'~; parngicci vetvrijs,
door bet woord of de leere, van deeze groote zaligheid,
vertaald hebbe, kan men in myne aantekening op kap.
V: 20 zien.
Niet

4'3 Verklaaring van de Handelingen-
Niet flechts van de Leeraaren, maar ook van de lee.
re zelve, wordt gezegd, dat zy van_ Godt gezonden
wordt. Wy hebbes kap. X: 36 deeze zelfde manier
van fpreeken ontmoet, en daar ook, gelyk hier, achter
««••«•/A-AM» een woord in den derden naamval. Indien
JOH. VAN DER MARK zich deeze plaatze herinnerd
hadt, zoude hy niet op de gedachte gekomen zyn ,
die door WOLF op eene bondige wyze wederlegd is,
dat het woord AÓy»« hier, zoo wel ais Jou. I: 1, Godts
zoon betekent.
vers 27. Want de inwoonêren van Jerufalem, en hun.
ne Overheden, hebben, door dien zy deezen, dewyl zy de
woorden van de Propbeeten , die toch op eiken Sabbath
worden voorgeleezen, niet verjionden, veroordeeld hebben,
dezelve vervuld. Dewyl ik bemerkte, dat men achter
het woord , het welk by K^WTU behoort, eene
zinfnede behoort te zetten , vertaalde ik dit vers op'
de bygebrachte wyze. Dan dit luidt, ik bekenne het,
vry hard in onze ooren ; het is daarom beter , de
woorden op deeze wyze te fchikken : " doordien zy
„ deezen veroordeelden, om dat zy zelfs de woorden der
,, Propbeeten niet verjionden , f hoon dezelve op eiken
„ Sabbath worden voorgeleezen, hebben zy deeze woor-
3, den vervuld. "
Het woord «y»«»e-*»«-£s kan buiten dien met rdrcv niet
verbonden worden, dewyl het niet gebruikiyk is'ten
zy misfchien by den éénen of anderen Dichter) achter
dit werkwoord den accufativus perfonce te plaatzen.
Ook zouden de andere Overzetteren dit niet gedaan
hebben, indien zy het woord ««< niet in de betekenisfe
van e?: hadden opgevat. Dan het betekent hier:
ook, en heeft deezen nadruk: buiten en behalven zyne
wonderwerken , konden ook de voorzeggingen der
Propheeten hen overtuigen. dat deeze de MESSIAS is.
'Ayïeit beduidt hier niet verjlaan, gelyk MARK. IX:
32 en LUK. IX: 45.
'&i Qaw Tuy Trgccpirü» f de woorden der Propheeten; gelyk

der Apofteltn. Roof-IJl. XITI: 29. 40
ïyb kap. XII: 22 ®uv de taaie van eenen Godt,
en 2 PETR. ii; x , *\3-£*V«i» , ae taaie van eenen
•mtnfcb,
vers 'Q- En toen zy alles vervuld hadden, iaat van
hem eefcbreeven ftaat, namen zy hem van den paal af,
en leiden hem in een graf. Zy, die hem begroeven ,
waten geerszins dezelfde lieden, die hem veroordeeld
hadden: en nochtans ichync hier het één en ander arn
dezelfde Jooden te worden toegefchréeven. Da
weg, dien BEZA en GLASSIUS hebben ingeflaagen, om
deeze zwaarigheid weg te neemen , heef, weinig fchyn
van waarheid (b). Het volgend antwoord zal, hoope
ik, den Leczer beter voldoen.
PAULUS verhaalt, wat de Jöoden, met betrekking
tot CHRISTUS gedian hadden. Nu waren het Jooden,
die hem ter dood veroordeeld hadden; en het waren
insgelyks Jooden, die hem van het kruis afnamen, ea
op°eene eerlyke wyze begroeven. En het was, tot
zyn oogmerk", niet noodzaaklyk, de onderfcheide ge»
moedsgefteldheid van deeze tweeërleie Jooden aantemerken.
betekent niet: zy hebben alles voleind,
maar: zy hebben alles, wat de"Propheeten voorzegd
hadden, vervuld en bewaarheid. Vers 27 vonden
wy het wonrd «VA»^*». — In dien zin komt
mede vo-r LUK. XVIII: 31 en XXII: 37;
rrrix^a, JOEL XlX: 30; by welke plaatze men myne
aanmerking gelieve nateleezen,
vers
(h) GLASSIUS fielt hier, Lib. IV. tralt. II, p. m. 566 eene
Vitlaating, die op deeze wyze behoorde ingevuld te worden ;
«7i teen zy alles vervuld hadden enz. namen zyne vrienden hem
van den paal af. Men kan niet ontkennen , dat dergelyk et' •
'we manier van fpreeken in de gewyde bladeren zeer gemeen
is, eelyk uit de menigvuldige voorbeelden blykt, d«or GL.AS-
SIUS bygebracht. VERTAALER.
VI. Deel. D
E N

50 Verklaaring van de Handelingen
vers 31. En hy is veele dagen verfcheenen aan de geenen,
die mei-hem uit Galilcea na Jerufalem waren opge»
gaan, en die nu zyne getuigen zyn by bet Volk. Het
geen PAULUS hier voorftelt, is ons uit kap, I: Q tot 9
reeds bekend.
Wanneer hy de geenen, die JESUS, naa zyne opftandmge,
meermaalen gezien hadden, getuigen van
JESUS noemt, bedoelt hy eigenlyk , dat zy getuigen
van zyne Opftandinge en Hemelvaart geweeft zyn;
gelyk kap. II: 32 en lil: 15. Van eene uitgeftrcktere
betekenisie is het, wanneer de Apoftelen, kap. li
8, getuigen van JESUS genaamd worden.
vers 32. En wy brengen u die blyde- boodfchap, dat
Godt de belofte, aan onze Vaderen gedaan, aan ons,
zyne kinderen, vervuld heeft, nademaal hy Jefus heeft
opgewekt. Vooreerft moet hier de rechte fchikking.
(conjtruiïio) deezer woorden gezocht worden. Dat de
gewoone de rechte niet is, blykt, om dat het woord
ivayythl^^, wel is waar, zoo wel den Dativxis als
Accujativus perfonce, by zich heeft, maar nimmermeer
den Accujativus perfonce en rei te gelyk. Men moet
derhalven achter het woord ivayyeti&s-u, eene zinlhede
plaatzen, en de volgende woorden op deeze wvze
lamenvoegen:
art T*» trfi ; mJf Vctripdi; yevt/xtvti» IxetyyiXl»)) ó QSoS
lx.n:i7rhifUKi roTf Tt'xfcis avvm , vfttv.
Dan, dewyl Sr, achter een geplaatst werdt, heeft
men 'er, het geen niet ongewoon is, het woord tWr«»
bygevoegd. Wy hebben kap. X: 38 een volkomen
loortgelyk voorbeeld gezien, alwaar wy leezen: 'i**
-«» «V« Na^tr ut ïxpi aurh ê e^'s. Men zie myne
aantekening by die plaaaze, in dewelke ik onder anderen
getoond hebbe, dat deeze manier van fchryven
ook by ongewyde Grieken niet onbekend is.
Dat de woorden vaa dit vers op deeze wyze behoorea

der Apoflelen. Hoofdfi. XIIÏ: 31, 32. $1
fen geleezen te worden , heeft GROTIDS reeds opgemerkt;
evenwel zonder die fchikking te bewyzen,of
zyne Leezeren daar toe overtehaalen.
Veele uitleggeren, door WOLF bygebracht, die hun
insgelyks zyne toeftemming geeft , zyn van gedachte,
dat «WüV« s Tjje-oïv hier betekent: by beeft Jefus
verwekt, of in de waereld gezonden; gelyk men vers
23 leeft: »V«ff* a-ar^x 'Urovt, en gelyk het
woord a'irtif* kap. II: 30 en III: 22 insgelyks gebruikt
worde. Naar hun oordeel was dan het oogmerk van
den Apoftel te zeggen.: Godt heeft zyne belofte vervuld,
na.derna.al hy Jejus verwekt, dat is, tot bet Joodfcbe
Volk gezonden heeft. — Dan het is gemaklyk te zien ,
dat deeze uitleggeren den famenhang niet behoorlyk
gade gellaagen , of dien naar hunne verklaaring gedraayt
hebben. Onder deeze munt inzonderheid Ou*
TREIN uit, die zich zelfs door JAC. PERIZONIUS, dewelke
hem tegenfprak , niet wilde laaten onderrichten.
Men kan de drie brieven van PERIZONIUS aan
ODTREIN , en twee van OUTREIN aan hem, in de Bibliotb.
Brem. T. II. p. 884. tot 905 vinden; en p. 906
enz. geefs LAMPE aan OUTREIN zyne toeftemming.
Doch dit gevoelen verheft alle waarfchynlykheid»
wanneer men zich maar te binnen brengt, dat overal,
waar van Godt, zonder nader byvoegfel, ^
'ir,

52 Verklaaring van de Handelingen
en een oogenblik daar naa, (vers 34) re kennen geefè*
dat hy bier van de opftandinge van CHRISTUS fpreekt.
Wy behoeven nu noch maar alleenlyk naregaan, hoe
PAULUS koude zeggen, dat Godt JESUS beeft opgewekt.
Men herinnere zich, dat PAULUS dikwils nier zeer
klaar fchryfe, en dat men fomtyds vry wat vlyt moet
aanwenden, om zyne meening te ontdekken. Inden
men dit hier ook doet, en het woord t'*:r»srA*' f «*•, het
welk in het Nieuwe Teftament ongewoon is, nauwkeuriglyk
gade flaat, zalmen fpoedig ontdekken, dat
PAULUS van eene Volledige en volmaakte vervullinge der
Godtlyke belofte fpreekt. Nu kreeg de belofte, door
Godt ten opzichte van den MESSIAS gedaan, eerft door
de opftanding van CHRISTUS haare volkome vervulling;
waar uit bleek, dat JESUS alles, wat hy doen
moeit, gedaan hadt, en dat de Jooden niets meer van
Godt verwachten of begecren konden. Vóór de opftandinge
en Hemelvaart van JESUS hadden zy altoos
noch, nu eens deeze , dan eens geene twyfelingen ,
die hen te rugge hielden, van JESUS voor den MES­
SIAS, den Zoon van Godt, te herkennen. Dan toen
zy hoorden, en door onwraakbaare getuigen verzekerd
werden , dat hy niet in het ryk der dcoden gebleeven,
maar uit het graf verreezen en ten Hemel opgevaaren
was, moeften zy bekennen, dat Godt zyne belofte
volkomen vervuld hadt, en 'er niets meer ontbrak
, om te bewyzen, dat JESUS de MESSIAS, de Zoon
van Godt, was. Van daar, dat zoo vecle Jooden, die
vóór de Opftandinge van CHRISTUS ongeloovig gebleevcn
wiren , naa dezelve volvaardig aan hem geloofden,
hem met de grootfte verzekeringe als hunnen
Heiland aannamen, en, in weerwil van alle vervolgingen,
in het geloof aan hem ftandvaftig biecven.
Door het voorftejJen van deeze waarheid, dat'er, naa
de Opftandinge en Hemelvaart van JESUS, aan zyn
Mesfiasfchap en Godtlyk Zoónfchap niet meer getwyffeld
konde worden, bracht "PETRUS zoo wel in zyne
eerfte

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 33. 55
eerfte Predikatie, kap. II: 32 en 36, als in de tweede,
kap. III: 15 vedc duizenden van jooden tot Bet
Beloof aaa tesos Cd). Het zelfde hadt PAULUS in het
oor, t0en hy ROM. VIII: 34fchreef: wy hebken .Christm,
die geflorven is, ja noch veil meer die opgeltaanis,
en nu ter rechte band van Godt zit; alsmede kap. IV:
25 in den zelfden brief, daar hy zich op deeze wyze
uitdrukt: by is om onzer zonden wille overgegeven,
en tot onze redtvaardigmaaking wederom opgewekt.
vers 33. Gelyk dan ook in den tweeden Pfalm gefcbrec
ven (laat: gy zyt myn zoon , heden beb ik u geteeld. Hoe
d-r vers met het voorgaande famenhange, is met mociielyk
te vinden. Uit het voorgaande vers zagen wy,
hoe het uit de Opftandinge en Hemelvaart van JESUS
«ebleeken zy, datJBSOS:waarlyk de beloofde MESSIAS
In de Zoon van Godt is. Nu brengt PAULUS zynen
toehooreren verder onder het oog, dat JESUS dczeli le
is, van wien Godt in den tweeden Pfalm getuigde:
gy zyt myn zoon, Deeze woorden verklaarden de Joo­
den zelve van den MESSIAS (e), gelyk men HEER I:
5 e
n
Het geen aan heï voorfte! van PETRUS in dit geval zulk
eenen klem gaf, was de gebeurtenis van den Pinkfterdag, diëten
opzichte der waarheid van JESUS Opftandinge cn Hemelvaart
geenen twyfel overliet, en op welke de Apoltel zien
•kap. II: 33 wel uitdruklyk beriep. En deeze gebeurtenis,
meenc ik daarom, dat men als het onwraakbaar!*, bewys voor
de waarheid van onzen Godtsdienft heeft aantemerken. Ik
heb dit opzetlyk betoogd in eene redevoering, over dit onderwerp,
die men in den bundel myner Leerredenen, onlangs
by den Heere DE CHALMOT gedrukt, van bl. 209 tot 240
kan vinden; VERTAALER.
(é) Non pratuiisfet hoe Paulus in Synagoga de Chrijlo, nifi
jam turn Judcei id de Chrijlo intellexisfent: fchryft NÖLDIUS,
Aanm 1128 op zyne Concordantie. (PAULUS zoude dit met in
de 'Synagore van CHRISTUS gezegd hebben, indien de Jooden
het toen niet al van CHRISTUS verftaan haddenO
D 3

^4 Verklaaring van de Handelingen
5 en V: 5 zien kan (ƒ). Dit beveiligde Godt ook
suitdruklyk, toen by , by den doop van JESUS, door
een ftemme uit den Hemel verklaarde : deeze is myn
geliefde zoon.
PAULUS brengt teffens de woorden : beden heb ik u
geteeld, by, dewyl men uit dezelve zien konde, hoe.
danig een Zoon van Godt JESUS was: te weeten de
Zoon van Godt van eeuwigheid.. Zy zyn het ipoor
byftcr , die deeze woorden van de Opftandinge van
JESUS verftaan, en derzelver verklaaring in dien zin
voor zich zelve moeijelyk, voor hunne Leezeren onverftaanbaar
maaken (g). Dit doen LIGHTFOOT en
BEN-
(ƒ) Dit wordt te waarfchynjyker, wanneer men in het oog
houdt, dat deeze brief aan bekeerde Jooden gefchreeven is;
en dat de Apoftel, fchoon al de kracht van zyne redekavelingen,
vooral in de eerltgemelde plaatze op deeze waarheid
berustte, dezelve zonder eenig bewys vooronderftelt, het welk
hy voorzeker niet zonde gedaan hebben; indien hy niet geweeten
hadt, dat dit by de Jooden in het algemeen als onbe-,
twiftbaar werdt vaftgcfteld. En wil men meer bewys, men
hoore den Joodfchen Lecraar JARCHI, die ten aanziene van
deezen Pfalm zegt : " onze Leeraaren vefkïaaren hem van
„ den Mesfias, maar, om den Ketteren te antwoorden , is
„ het dienftig, hem van de perfoon van DAVID te verklaag
„ ren "., VERTAALER.
, (g) Zonder my de beflisfïng tusfehen de tweeërlei verklaar
ringen van deeze woorden, die beide door mannen van bekende
geleerdheid en rechtzinnigheid verdedigd worden, aan-,
temaatigen, kan ik evenwel niet nalaaten aantemerken, dat
ik het, in dit opzicht, met onzen Scbryver niet ééns ben.
Wanneer men naamlyk met fommige geleerde mannen, waar
onder GLASSIUS, deeze woorden: heden hebbe ik u geteeld, zoo
verftaat, als of''er ftondt: heden heb ik iets gedaan, waar uit
icdereenen ten klaarften Myfftn zal, dat ik u geteeld hebbe; ca
die, volgens den flyJ der Propbeeten (die wel meer iets- als
tegenwoordig voorftcllcn, het welke noch toekomftig is, om
'er de or.betwiftbaare zekerheid van aantcduiden) van de opwek-

der Apoftelen. Hoofdft, XIII: 33. SS
BENGEL, behalven veele anderen, onder welke de JenaTche
Hoogleeraar HOFMAN in eene verhandeling over
dit vers, 1726 uitgekomen, kap. IV. §. 12. Myne
verklaaring , volgens welke PAULUS alleenlyk bedoelt
te doen zien , hoedanig een Zoon van Godt JESUS
was, i

56 Verklaarivg van de Handeling**
ROEL noch by, in zy; e.i CommM. in Epift. ad Epbef.
ar, i. p. 484.
t*ri 34. Ei Atf Z>;y Aem ven cfe dooiew tpgei&ekt beeft,
en by «u Me* «.eer 26/ verrott*», aW van beeft .by ook
ge'zsgd: ik zal, bei. gein U Oavid beiligtyk beloofd beb.
Ie, getro wlyk houden. PAIXU- zal nu ook toonen,
dat DAVID, als een Propheet, voorfpelti hocfc, d:.t
de MESSUS niet in bet graf . blyven or verrotten zoude.
Dit doet hy in het volgende vers. Her laat hy
-eene algemeene aanmerking voorafgaan; te weeten,
dat Godt al door JESA 1 AS, kap. 1 V:'3, beloofd hadt,
alles, het geen hy aan DAVID, cn door hem aan de
geh:elf Kerk, hadt toegezegd', te zullen vervuil', n.
"Hy brengt deeze woorden uit een Griekfchen Bybel
by, als cfie in de handen der rheefte' Chriftenen was.
Ho ewel ru deeze Overzetting met den He.' re, ewfehen
grondtext niet vohnaakteiyk overééuflemme, ligt
echter, het geen die vertaaling zegt, in den grond,
text opgeflooccn.
PABLOS voegt 'er de wyze der opwekkinge van JE­
SOS by. Hy is niet opgewekt, gelyk anderen door
hém opgewekt werden; Want deezt hebben alle noch
éénmaal moeten fier ven , daar op de opwekking \?.n
JESOS geen tweede dood sevol-d is. maar hy nu leven
zal in eeuwigheid Op dezelfde wyze zegt de
Apoflel , RrM. VI: 9: CHRISTUS naa dat by is opgewekt,
fterft niet meer. Het geen hy daar niet meer
fierven noemt, drukt hy hier, door niet weder verrotten
uit; dewyl een lichaam, zoo ras het ophoudt te
leeven, begint te verrotten.
Ik herinnere iny by deeze gelegenheid eenen ftryd,
die v< or weinige jaaren in onze Kerke omflondt, toen
de Heer FALKENHACFN, een waardig en rechtzinnig.
Leeraat te Stade, ter goeder trouwe op de gedachte
viel. dar het lyk var JESOS, even als die van andere
mei fchen , reeds een beginfel van verrottinge moet
ondergaan hebben. Hy Helde in den jaare 1736 zyne
ge-

itr Apoflelen. Hoofdft. XIII: 34. ƒ7
gedachten, zonder meldinge van zynen naam, in de
tfutëge Aanmerkingen, teen door COEERUS te VVeimar
Oiteegeeven> bl 53 voor. Dan by mengde alles,
hu een waarfchynlvk cn o,-w mrfchynlyk WJS , onde/één.
Wel ras kwam een andere ongenoemde hem
te hulpe die, volgas het oordeel van den Heer
Bft*TH< LOM^I , die deeze nuttige Aanmerkingen vervo
ens uitgaf, dit gevoelen bondiger verdeeebgt.
IJ opftel, w.ar van COL: RUS zelf de Ichryvcr fchync
» Wee» te zyn, vinden wy in de verzameling van gemelden
BARTHOLOMAI, bl. 107 tot 127. Hygelooit,
op waarfchynlyke gronden, dai JESUS m üetgrar,wel
niet eene volflage verrotting, maar toch het begin daar
van. ondergaan heeft; te weeten zo veel, als een
ontzield lichaam in ruim dertig uuren daar van doorgaans
ondergaat (&). Hier op vertoonde zich bl. 2 +7
enz een derde ongenoemde , die het gemeen gevoeleh
poogde te verdeedigén. Dan hem w-rdt kort daar
naa bl. 251 enz de zwakheid van zyne bewyzen getoond.
Des niettegenftaande zag men , bl. 413 tot
43< eene vierde verhandeling, in welke het oud gevoelen
met yver verdeedigd werdt ; en bl 523 tot
«59'noch eene vyfde, van dien Zelfden inhoud. '1 en
laaften onderzocht de Heer Oppcr-hof-prediker MEN­
EER, in den jaare 1737» dit Ituk in zyne inwymgs
V-rhmdelin-', waarin hv insgelyks het algemeuö gevoelen,
en wel met veele geleerdheid en ongemene
beleezenheid, vöoi fprak.
Om er ook mvne gedachten van te zeggen , ben
ik van oordeel , dat waflnéei de één deeze vra.tge
met ji, de ander met neen beantwoordt, en een der-
* de
(li) Hy hadt 'er wel moogen by voegen, — 1
— a's een ontzield
ifcbaam, het welk in linnen doeken met fpècèryen gelegd
i 5 ;
want dit verhaalt JOHANNES, kap. XIX: 40; en dit
moeft zekeriyk het lichaam van JESUS langer voor verrotting
bewaaren , dan bet, zonder deeze voorzorge zoude gewed:
ara. VERIAALER.
D5

58 Verklaaring van de Handelingen,
de betuigt niet te weeten, welk van deeze gevoelens
bet rechte zy, niemand hunner eene gevaariyke dooling
kocftert, dewyl dit een vraagftuk is, waarvan men
het voor cn tegen kan ftaande houden, om dat het
nergens in de gewyde bladen duidelyk en uitdruklyk
beflift wordt, en zulk eene beflisfing ook voor de Christenen
niet noodzaaklyk is. - Echter loochene ik
niet, dat het gevoelen van den Hcere FALKENHAGEN
my vry wat aanneemlyker fchynt, dan het andere.
Met hoe veel rechts toch gelooft men niet, dat alles
by den dood van JESOS natuurlyk is toegegaan, en
dat 'er geen de minfte grond is, om vaftteftellen, dat
'er een wonderwerk heeft plaats gevonden, waar door
zyn doode lichaam , voor het begin van verrottinge
bewaard bleef. En in dit gevoelen wordt men bevestigd,
door het geen men leeft HEBR. II: 17: Cbriftus
is ons, menfcben, in alle ftukken (xard W») gelyk geworden.
En gelyk 'er van de ganfchlyke verrottinge
gefproken wordt, wanneer 'er vers 36 gezegd wordt,
dat David de verrotting gezien heeft, zoo moet, wanneer
wy vers 35 en 37 gemeld vinden, dat JESOS onze
Zaligmaaker de verrotting niet gezien heeft, de betekenis
daar van zyn, dat JESOS 'niet, gelyk DAVID,
in het graf gebleeven, noch zyn doode lichaam op
dezelfde wyze, als dat van DAVID, in het zelve verrot
is,
vers 35. Daarom ftaat 'er ook in den tweeden P/alm:
gy zult niet toelaaten, dat uw heilige verrotte. By dit
vers is alleenlyk het woord te verklaaren , het
welk gemceDlyk: dicit, hy zegt, vertaald wordt, en
door de uitleggeren is overgellaagen. Het kah hier
niet betekenen: hy zegt. Want Hy was in het voorgaande
vers Godt; terwyl hier DAVID fpreekt.
Men weete dan, dat xiyu hier wil zeggen: defchrift
zegt. Deeze manier van fpreeken komtEPHEs. IV: 8. V-
14 en ROM. XV: 10 ook voor, alwaar PAÜLUS zelf leert.
(ROM. XV: 9) dat dit tiyu het zelfde betekent als
yiy^vrcy. Dat TERTÜLLIANUS in dicnzelfden zin het
woord

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 36-— 39. Jft
woord inay.it pleegt te gebruiken , hebbe ik in myne
Poecile T. II. p. 391 aangemerkt. GRONOVIUS toont
insgelyks, in eene Aantekening op Livius, B. XXXI Vv
kap. 3, dat SENECA dikwils in eenen anderen, EUiptifchen,
zin inquit fchryft.
vers 36. Want David, naa dat hy in zynen tyd de
wille van Godt gediend hadt, is ontflaapen. By MATTH.
XXI1Ï: 36 heb ik aangemerkt, dat in de vier Evangeliën
het woord yj»s« altoos de foort van menfcben,
nooit de menfcben die op dien tyd leefden, betekent.
Dan te dee'zer plaatze kan ytnf niet anders, dan,
in zynen tyd, vertaald worden. In deeze laatfte betekenisfe
wordt het mecft by de Grieken gebruikt: de
eerfte is den Hebreeuwen meer eigen.
Hoe men den lof, hier aan DAVID gegeeven , dat
hy de wille van Godt gedient beeft, of, aan deeze wille
gehoorzaam geweeft is, heeft optevatten . hebben
wy°by vers 22 reeds gezien. Wy vinden dit getuigenis
van DAVID insgelyks 1 KON. XV: 5.
vers 37. Maar hy, dien Godt heeft opgewekt, is niet
verrot. Dit is kortlyk famcngetrokken, in plaatze
van: maar hy, van wien ik thans gezegd hebbe, dat
Godt hem van de dooden heeft opgewekt.
vers 38, 39. Zoo zy u dan hier mede bekend gemaakt,
dat u (thans) door deeze, de vergecving der zonden wordt
aangekondigd, en dat een ieder, die (aan hem) gelooft,
door denzelven rechtvaardig gemaakt wordt van alles,
waar van gy door de wet van Mofes niet rechtvaardig
kondt gemaakt worden.. Wederom eene beknopte uitdrukking
, in plaatze van : U wordt hier mede bekend
gemaakt, dat men alleenlyk door deezen, te wceten door
JESUS, en door bet geloof aan hem, vergeeving van zon*
den by Godt verkrygen kan. Dus drukt JOHANNES zich
ook uit, 1 JOH. 11: 12: de zonden worden ons vergeeven
5W to ?;o/ye av?ot, door bem K
In

53
Verklaaring van de Handelingen
In de overzettinge van LDTHERÜS vindt men achter
het woord Karayy^xir^, en ook achfer oiKaiaS-m^ een
flip (•punctum), waar door de meening van PAULUS verdmfterd
wordt. ZELTNER heeft daarom deeze overzetting»
verbeterd, gelyk ook LANGE en LINDHAMMER,
ja vóór hen CAEOV en SEB, SCHMIDT reeds gedaan
hebben: hebbende de laastgenoemde in zyn Cnaegium
Biblicum pofterius,p. 207/5.
e e n e
opzetlyke verhande­
ling over dit vers geplaatst. Nochtans heeft niem?nd
hunner, dan SCHMIDT alleen, opgemerkt, dat men achter
r-'M het woord in behoort te herhaalen; gelyk dit
pok in de Hollandfche overzettinge gefchied is.
'A« -x-dtTai ciictfcjB-üvai is eene te zamengetrokke uitdrukking
(0, dewelke twee Hellingen inlluit. Zy
betekent naamlyk: vergiffenis van zonden ontfangen,
cn met kwytfchcldinge der welverdiende ftraffe rechtvaardig
verklaard worden, ——- Dit konde door de
wet van MOSES niet gefchieden. Want zelfs de ze.
delyke wet, hoe zeer dezelve goede en Gode welbehaaglykc
plichten voorfchryve, konde door de menfchen
nooit volkomen gehouden worden , dewyl het
hun aan genoegfaame krachten mangelt, om de kwaade
begeertens van hunne natuure të"""overwinnen en te
onderdrukken. Men kan op geene andere wyze, dan
door het geloof aan JESUS, voor Godt rechtvaardig
worden, als die eenen geloovïgen, om de wille van
CHRISTUS, zyne zonden vergeeft, en hem teffens den
Heiligen Geeft fchenkt , door wiens byftand hy van
een zondendienaar een dienaar van Godt kan worden,
en volgens zyne Geboden wandelen.
PAULUS drukt dit, ROM. VIII: 3, 4 op deeze wyze
uit: daar de Wet dit niet konde doen, te weeten, de
menfehen van den dienft der zonde vry maaken, nademaal
zy door bet vleefch. krachteloos gemaakt werdt,
zoo heeft Gcdt zynen Zoon gezonden, en aan zyn lichaam
de
(z) Eene foortgelyke uitdrukking is ons kap. VIII: 22 voorgekomen:
MiTitiiitref

der ApofteleH. Hoofdfi. XIII: 40, 41.

€2 Verklaaring van de Handelingen
hun zegel hingen, is geleerd, maar zeer onwaarfchyn
ïyk.
Het geen HABACUC in deeze woorden aangaande de
verwoeftmg van Jerufalem door de Chaldeeuwen voorlpelt,
voorzegt PAULUS van de verwoeftinge van die
Stad door de Romeinen, als de ftraffe, die de fooden
zouoen moeten ondergaan, om dat zy JESUS en zvne
Apoflelen verworpen , en de laatfte poogingen van
Godt, om hen te bekeeren, verydeld hadden.
Men behoort ook aantemerken, dat PAULUS deeze
betuiging van den Propheet uit den Griekfchen Bybel,
die by zyne toenmaalige toehoorers het meeft ia
gebruik was, bybrengt; hoewel hy de woorden zelve
dier overzettinge juift niet nauwkeurig volge, dewyl
hy dezelve uit zyn geheugen opzeide (*); intuffchën
is de afwyking zoo gering, dat 'er de betekenisfe in
het geringft niet door veranderd worde.
Ten laaften moeten wy onze aandacht noch veftigen
op de woorden : ik doe een werk, dat is, ik zal
gewisiyk (0 een werk doen, in uwe tyden, hetwelk
gy mee gelooven zult, indien bet u iemand verbaaien, o£
bejeoryven zal. Wy moeten deeze woorden niet volgens
de betekenisfe, die zy in den mond van HABA­
CUC hebben, maar volgens het oogmerk verklaaren,
waarmede PAULUS dezelve bybrengt. Hv wil naamlyk
zeggen :: Godt zal de kwaadaartige halftVrigheid van
het Joodfch ongeloof op zulk eene wyze /haffen, dat
wanneer het u thans verkondigd wierdt, gy het onmooglyk
zoudt oordeelen, dat het gefchieden zal. En
wat
(k) GROTIUS fchryft dit aan LUKAS toe.
(/) Deeze is de Propheetifche manier van fpreeken. Toen
DAVID , C H E X V. 1 Q D M H E £ R Q { . ^
fhiliftynen zoude uittrekken, kreeg hy ten antwoord: trek uit
tegen hen, tk heb ze in nwe handen gegeeven, dat is, ik zal ze
buiten twyfel m u w e hadden gcevea.

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 42. 63
wat konde den Jooden ongelooflyker voorkomen, dan
dat de heilige ftad en Gods heerlyke Tempel zoude
verwoeft , ja het geheele Joodfche land den Jooden
ontrukt, en zy, die de handen hunner yyanden ontkwamen,
in de ganfche waereld verftrooit worden?
vers 42. Toen nu de Jooden uit de Synagoge gegaan
waren, baden de Heidenen ben, dat zy bun deeze leere
tusfchen de Sabbatben wilden voordraagen. Wy hebben
vers 15 gezien, dat de Godtsdienstoefeningen in de
Synagoge geëindigd waren , toen PAULUS zyne redevoering
begon, en dat de Jooden alleenlyk noch by
eikanderen bleeven, om deeze redevoering te hooren.
Naa dat dezelve dan geëindigd was, gingen zy ter
Synagoge uit.
betekent derhalven niet: toen de
Jooden uit de Synagoge gingen, en wel, gelyk BEZA
en BENGEL het begrypen , om dat zy de predikatie
van PAULUS niet langer wilden aanhooren, maar: toen
zy uit de Synagoge gegaan waren, naadat naamlyk de
tyd verloopen was, dien men in de Synagoge pleegde
doortebrengen, en dus ook PAULUS en BARNABAS vertrokken
waren.
Toen kwamen de Heidenen by deeze twee Leeraaren,
en verzochten hen, als Leeraaren van den Chriftlyken
Godtsdienft, dat zy -r» '^>«T

#4 Verklaaring van 'de Handelingen
van drie woorden vier maakt. Mir»f»«-a!'AS«w» ft één
woord % en betekent den tyd tusfehen twee Sabbatheiü
Dit woord kan voor Griekfche ooren zoo weinig vr m i
luidv-ii, als her wooid *i**g»A»y»

der Apoftelen. Hoofdft. XIH: 43.

der Apoftelen. Iloofdft. XIII: 45. cj
LUKAS deeze famengevloeyde menigte, in het volgende
vers, tegen de Jooden overftelt.
De leezing t'ex»/*'"" > in welker plaatze fommige
handfehriften i*x»pt'»> hebben, (fchoon dit ook eenen
goeden zin levere) wordt door WOLF bondig genoeg
verdedigd. En BLACKWALL geeft in zyne Cru. V. T.
p. 607 aan dezelve ook den voorrang^
Wat men by de uitdrukkinge: het vooordt van Godt
hooren,' in het oog behoore te houden, hebben wy
by vers 7 reeds gezien.
vers 45. Dan toen de Jooden de menigte zagen, voer*
den zy vol yver, en fpraken, het geen Paulus zeide, te.
gen; en niet alleen, dat zy hem tegenfpraken , maar zy
lafterden ook. Wy zien hier, dat PAULUS eene redevoering
voor de vergaderde Heidenen gedaan, en dat
dit de Jooden aangezet heeft, om hem opentlyk tegentefpreeken.
Deeze redevoering moet hy des morgens,
eer de Jooden in de Synagoge gekomen waren,
gehouden hebben. —— Op deeze wyze ontflngen de
Heidenen, het geen zy de geheele voorgaande weeke
met zoo veel fmart verwacht hadden.
De Jooden ontftaken hier over in eenen geweldigen
toorn; die hen niet flechts tot hevige tegenfpraak
verleide, maar hen de goede zaak ook deédt hoonen
en lafteren. Zy loochenden niet alleenlyk , dat de
MESSIAS reeds gekomen, en JESUS het was, dien men
daar voor te houden hadt, maar zy noemden hem
ook eenen Toveraar, door wien de DUIVEL zulke ver.
wondering baarende daaden verricht , en dien dezelve,
door middel van den hoogen Raad, met recht hadt
laaten kruisfen. Ook fcholden zy deeze Leeraaren als
Ketteren, als verleiders des volks, als verftoorers van
de aleremeene ruft, als Booswichten, die den dood
verdienden.
vers 46. Toen fpraken Paulus en Barnabas vry uit,
E 2 en

68 Verklaaring van de Handelingen
en zonder terugboudinge: U lieden moeft bet woerd van
Godt bet eer ft gepredikt worden; maar nu gy bet van u
Jicot, e?i u zelve des eeuwigen leevens niet waardig acht;
ziet, zoo wenden wy ons tot de Heidenen. PAULUS en
BARNABAS fpraken beide. Zy hadden eene groote menigte
voor zich. Dus konde de één tot dit, de ander
tot een ander gedeelte van het volk fpreeken. De
Jooden hadden zich ook verdeeld , twiftende lommigen
met PAULUS, anderen met BARNABAS.
Deeze twee afgezanten van JESUS fpraken nu de
halltarrige Jooden ten laatüen maale aan , en wel
•zra ?fwriciQfiiioi, dat is, zy lieten den grootften yver
tegen deeze verachters van de Godtlyke genade blyken.
Gy moet weeten, fpraken zy, dat, dewyl gy
ons niet wilt hooren, wy nu in deeze ftad alleenlyk
den Heidenen zullen prediken, en niet langer tot u
fpreeken.
Gy acht u zelve des eeuwigen leevens niet waardig.
Dit is eene figuurlyke manier van fpreeken. Ieder
menfeh wenfeht naa dit leeven zalig te worden. Dan,
wanneer iemand alle vermaaningen . om de noodige
middelen aantcwenden, in den wind Haat, en dus door
eige Ichuld verlooren gaat, is men gewoon te zeggen,
dat hy zich zeiven niet waardig geacht heeft»
om zalig te worden. Zulk een menfeh handelt dan
naamlyk, als of hy geen oogmerk hadt, om zalig te
worden. Dus leest men in het fpreukboek van SA­
LOMO , kap. VIII: 36: allen, die my (Godt) baaten,hebben
den dood lief: dat is, zy Horten zich zelve in
den dood, hoe zeer zy dien bok haaten.
GROTIUS brengt eene gelykluidende uitdrukking uit
den Codex van Keizer JUSTJNIANUS by: ne fibi pofibac
de eo bonore blandiantur,, quo fe ipfos indignos judicave*
runt. (Zy moeten zich naderhand met deeze eere niet
vleven, die zy zich zelve onwaardig geoordeeld hebben).
En CLERICUS heeft de volgende plaatze in ee.
ne redevoeringe van EUMENIUS gevonden : fibi impU'
iet,

der Apoflelen. Hoofdfl. XIII: 48. 69
tet, Qazfar, quisquis uti nolu.it beneficie> fuo, nee fe dig'
nurn vita judicavit, cum per te lieer et, ut viveret. (Hy
wyte het zich zeiven, CAESAR, die van uwe weldaad
geer, gebruik heeft willen maaken, en zich zeiven niet
waardig geoordeeld, om te leeven, daar gy hem toe.
ftondt, te leeven). Meer foortgelyke plaatzen heeft
PRICJEÜS aangetekend.
In onze taaie is men ook gewoon, van iemand, die
zich niet heeft willen laaten raaden, en zich zeiven
daar door ongelukkig gemaakt heelt, te zeggen: by
heeft bet niet anders willen hebben; dat is, hy heeft
7.00 geleeft , als of hy voorbedachtlyk zyn ongeluk
zocht, en het met opzet bevorderde.
•vers 47. Want dus beeft de Heer gebooden: ik heb u
tot een heat der Heidenen gegeeven, dat gy bet heil zoudê
zyn tot aan bet einde der aarde. PAULUS wil hier mede
zeggen: dewyl Godt, JES XLIX: 6, zynen zoon het
licht der Heidenen noemt, geeft hy daar door teffens
zyne begeerte te kennen, dat de ADoftelen van zynen
zoon in de geheele waereld zullen omreizen, cn
ook den Heidenen het geloof aan JESUS prediken.
vers 48. De Heidenen nu, die toehoorden, verheugd
den zich hier over, en preezen het woord des Heer en,
en werden geloovig, zoo veelen van dczelven tot het ecu.
wig leeven verkooren waren. ''hutioita, ra. iS-»» kan twee.
ërleie betekenisfe hebben; vooreerft : de Heidenen die
dit boorden, te weeten dat zy ook door Godt geroepen
werden ; of : de Heidenen, die thans toehoorden ,
terwyl PAULUS zyne redevoering hielde. Het eerfte
is zoo waarfchynlyk niet als het laatfte; dewyl 'er
niet ftaat: 'AX^VM U TOCTO, Dan het verfchil is van
weinig helangs.
Intusfchen moeten wy dit vers zoo niet verftaan,
als of alles, het geen LUKAS hier verhaalt, op eenen
zelfden tyd, en als in een oogenblik ware voorgevallen:
neen, het oogmerk van.LUK&a is, te zeggen :
E 3 zy

7© Verklaaring van de Handelingen
zy verblydden zich 'er over, dat zy insgelyks in Godts
eeuwige genade konden komen, en boorden daarom
PAOLUS, die met zyne predikinge voortvoer, met hoe
langs hoe meer genoegen fpreeken; zy werden van de
fchoonheid en voortrefilykheid der Evangclifche leere
al meer en meer overtuigd ; zy konden ook niet nalaaten
hunne blydfchap daar over met woorden en
daaden te betuigen; en eindelyk zy namen deeze leere
met volle verzekeringe en een valt geloof aan; zy
deeden 'er openlyk belydenis van, waar op zy buiten
twyfel zullen gedoopt zyn.
Zoo veelen van dezelven tot het eeuwige leeven verkooren
waren, *v«r rirayfiéioi. LUTHERUS heeft, verordineerd
waren, fchoon in dezelfde betekenisfe. Opdezelfde
wyze leeft men in de oude Latynfche overzettinge:
quotquot erant -pretordinati (n) ad vitam mier.
nam; (zoo veelen, als 'er tc-t het eeuwig leeven waren
voorgefchikt). CALVTNUS en BEZA meenden hier
een herken fteun TOOI -
hunne leere van de volftrekte
genadeverkiezinge gevonden te hebben. De eerftgemelde
noemt, Inftit. reiig. Chrifi. lib. III. cap. 24. §.
2, de geenen, die het zoo niet verftaan, onverfchaamde
uitleggers. Qua fronte, fchryft hy , gratuitam ejje
vocationem, negemus, in qua ad ultimam usque partem
regnct eleStio? (hoe verftaald een voorhoofd moet men
hebben, zo men kan loochenen, dat die roeping vry
js, in welke, tot het laatfte toe, de verkiezing
heerfcht?) En BIZA wil zelfs, dat zy hunne dooling
uit deeze plaatze zullen leeren kennen, die van ge.
voelen zyn, dat Godt de geenen , welker geloof hy
voorzien hadt, ter zaligheid verkooren heeft. Onder
de iaatere aanhangeren van deeze leere zal ik alleen,
lyk JOH. VAN DER MARK noemen, die deeze verklaaring
van onzen text, in eene opzetlyke verhandeling,
de
(n) GKOTÏUS keurt dit woord af, en vil het door ordinati
vertaald hebben. Dan het één cn ander heeft hier dezelfde
betekenisfe; gelyk' deflimti, zoo als ERASMUS het in zyne parapltmfis
beeft overgezet van preedefiirueti niet verfchilt.

der Apoftelen. Hoofdft. XIII: 48. 7r
de acht-en-dertigfte irj zyne Exercitationes Bibliccs ver.
deedigt.
Onze Godtgeleerden, dewelken, uit hoofde van de
Analogia fidei, dat is, de duidelyke leere van andere
fchrjftuurplaatzen, geene vryheid vonden, om deeze
verklaaring aanteneemen , hebben zich groote rnoeyte
gegeeven, om de rechte betekenis van deeze woorden
te ontdekken. MAJOR noemt deeze plaatze, bl.
179, locum vexatisftmum: en FRANZIUS fchryft in zyn
boek 3 over de verklaaring der Heilige febrift, bl. 104:
boe oraculum muitos noftrotium Jcepenumero torquet. Ik
moet ook het gevoelen van KNATCHEULL niet met ftilzwygen
voorbygaan, dewelke dacht, dat men niet
zoude ophouden, over de betekenis van deeze plaat,
ze te twiften, tot dat ELIAS zoude gekomen zyn.
In onze Formula Concordice P. IL Cap. XI. p. 800
wordt deeze plaatze, de ceterna ele&ione 6? ordinatione
ad vitam atemam (van de eeuwige verkiezinge en fchikkinge
tot het eeuwig leeven) verftaan. Dan JEGIDIUS
HUNNIUS is het daar niet mede eens , wiens onderfcheidene
woorden FRANZIUS, bl. 100 enz., bybrengt.
Deeze verftaat de woorden van LUKAS ZOO, als of hy
gezegd hadt: " die de orde, tot verkryging van het
„ eeuwig leeven, door Godt gefteld, en de midde-
„ len gebruikt hebben, door welke een menfeh tot
„ het geloof en de gelukzaligheid kan geraaken. "
Deeze verklaaring is ook door FRANZIUS , CALOV,
ZELTNER, WEISZMAN , WOLF en den jongen MA jus
(obf. Sacr. lib. III. cap. 20. p. 80. fqq.) aangenomen.
Dan anderen van onze Godtgeleerden behaagde zy
niet.
MAJOR bleef 'er by, dat LUKAS van de voorbefchikkinge
(vrcede[linatie) fpreekt; zoo wel, als SEB. SCHMIDT,
MENZER, GERHARD, cnCALix'rus; welke laatfte zyne
gedachten, en die van de overigen , op de volgende
wyze uitdrukt: " ordinati utique funt a Deo;fed non Jet
i quitur: ergo ordinati abfoluta Dei voluntale y quod ra-
E 4 „ "'0-

V-
Verklaaring van de Handelingen
,, tionem nullam mediorum hahuerit. Quin potius, fi
„ Deus ad vitam eus ordindvtt, refpexit tlium ordmem,
„ quem ipfe in conferenda falute Jtatuit, Ê? media, per
quce ad vitam vult pet ventri, ïta ut, qilid HU bcec me.
„ dia repudiaturi non erant, éerum ilbs obje uturi, at.
que id ipfum Deus ab ceterno prefciverat, idea ad vü
s, tam Mos ordinaverit. (Zy waren 'er zekerlyk door
„ Godt toe gefchikt; maar hier volgt noch niet uit,
dar zy 'er toe geichikt waren, door een volftrektt
j, befluit van Godt, zonder eeni^ opzicht op de mdj,
delen. Integendeel, indien Godt hen tot h teen-.
„ wig leeven gefchikt (geordineerd) heeft, heeft tiy
acht geftaagen op de orde, dien hy zelf in het toedeeien
der gelukzaligheid gefteld heeft , en op de
„ middelen, door welke hy wil, dat men ten leeven
, geraaken zal, zoo dat hy hen, om dat zy deeze
l, middelen niet zouden vei waarloozen , maar ook van
', dezelve een gehoorzaam gebruik rqaaken , .en om-
}, dat Godt dit van eeuwigheid vooiwceten hadt, om
S J die rede tot het leeven hadt voorgefchikt. "
De Helmftadfche Godtgeleerde , SAUBERTUS, viel,
toen hy zich moeite gaf, om over de betekenis van
deeze plaatze te denken, op vierleic verkiaarirgen (o),
waar van hem evenwel niet ééne in alle opzichten voldeedt.
Intusfchen hadt hy het minft tegen de over.
zetting van KNATCHBULL: zoo veelen van dezelven ver-,
gaderd waren, geloofden aan het eeuwig leeven. Deeze.
fchikking der woorden wordt insgelyks aangenomen
door LANGE, LIISDHAMMER en WOLLE in zyne Hermeneutica
N. T. p. 192. RAPHELICS daarentegen toont
'er de ongegrondheid van.
Hoeweinig ik ook deeze fchikking gegrond oordee.
Ie. even weinig kan ik myne toeftemming aan BENGEL
gceven, die, in zynen Gnomon, de volgende, geheel
nieuwe, verklaaring voorftelt: " zoo veelen van dezely,
ve Godt op DIEN TYD. trok, en hun bet hart opende,
„ dat
(g) In zyne palestra tbeokglco-phlkUgka p. 253 fq$.

der Apoftelen. Hoofdft. XIII: 48. 73
„ dat zy zich tegen de genade

14 Verklaaring van de Handelingen
hevig. Dan hy fchryft: 'er voerden zoo veelen geloovig,
als 'er (door Godc) ten eeuwigen letven gefchikt
(dat is, verkooren) waren. — Wat mag toch LUKAS
bewoogen hebben, om hier in diervoege van zynen
gewoonen ftyl, als gefchiedfchryver, aftewyken? Die
zullen wy ontdekken, indien wy op de omltandlgheden
nader acht geeven.
Tot dus verre hadt PAULUS, alleenlyk in de Joodfche
Synagogen, CHRISTUS gepredikt. Thans was het
de eerltemaale, dat hy den Heidenen de leere van JEsus
voorflelde. De Jooden dachten, dat zy alleen
Erfgenaamen van den Hemel waren, en dat géén Heiden,
nra'/jM/'i»? fh C°>i> dttinit, in het boek des eeuwi.
gen leevens door Godt aangefchreeven was. Zelfs de
geloovige Jooden, oordeelden het'in den begipne niet
recht, den Heidenen het Evangelie te prediken: ja
LUKAS hadt'er, als een geboore Jood, voor deezen
zelf zoo over gedacht. Toen dan nu thans zoo veelc
Heidenen het Evangelie aannamen, en Chriftenen
werden, bleek het immers, dat dezelven door Godt
ten eeuwigen leeven verkooren waren, en bygevolg,
dat Godt wilde, dat ook de Heidenen zouden zalig
worden. Deeze nieuwe ontdekkinge, die, gelyk wy
leezen, den Heidenen zoo veele blydfchap veroorzaakte,
verwekte ook eene groote vreugde in het hart
van LUKAS. Hy verblydde zich met de Heidenen ,
dat de genade van Godt zich ook over hen uitltrekte,
en dat onder de Heidenen insgelyks allen, die aan
CHRISTUS gelooven, TiTaypim iïs fyi* Jtunei zyn, en
zalig zullen worden. En deeze blydfchap bewoog
hem, uitdruklyk te melden, het geen men thans gewaar
werdt, cn als met de oogen zag; te wectcn dat
Godt ook onder de Heidenen zyne Uitverkoorenen
«,) hadt. O)
Men
(p) Ik denke den Lcczcrert geenen ondienft te zullen
doen , wanneer ik by de menigte van verfchillendc verklaaringen,
door onze Godtgeleerden aan deeze woorden ge- .
gec-

der Apoflelen. Hoojdjt. XIII: 4-3. 75
Men heeft hier by noch aantemerken , dat LÜXAS
de vraage, " of Godt de menfchen door een onvcor-
„. waard-
geeven, en door onzen fchryvcr bygebracht, noch ééne voege,
die gewislyk geene mindere opmerking verdient. Dezelve
is breedvoerig voorgcflcld, en met klem van redenen aangedrongen
, door den Heer MOLDENHAWER , in zyne meermaaien
aangehaalde grlacutcmns fccï fc{#KKtl ftcllat bes N. T.,
D. i. bl. 418, 419. Ziet hier 's mans woorden: " Hoewel
„ 'fommigen deeze uitdrukking van de Godtlyke verkiezinge ten
eeuwigen leeven, of, het geen meer is, van de verkiezinge
,', volgens een volftrekt raadsbejluit verftaan, is dit echter onge-
„ grand. Want 1: (LUKAS ftelt de geenen, die tot liet eeuwig
'„ leeven gefchikt (verordnet) waren, tegen hen over, die zich,
, volgens vers 46, des eeuwigen leevens onwaardig achtten: en
bygevolg kan hier niet van eene onvoorwaardfyke verkie-
„ zinge gefproken worden : want PAULUS hadt anders veis
4

76 Verklaaring van de Handelingen
„ waardlyk raadsbefluit, of ondere zekere voorwaarde,
tot het eeuwig leeven verkiert ", niet beft\lt,
en
„ Overzetteren gebruiken dit woord in plaatze van het He-
,, breeuwfche (nw, DJ») waar door dat verftaan wordt, bet
„ geen Godt in den tyd ordineert, JER. III: 19. Hos. II: 3.
„ ZACH. X : 3. EZECH. X V I : 14. HAB. I: 12, III: 19. M A L .
3, I: 3. JOB. XL. IV: 13. En 6: Wanneer de heilige fchryve-
,, ren in hunne gefchiedkundige verhaalen de oorzaaken bybren-
„ gen, waarom cie menfchen tot het geloof gebracht worden,
„ zoeken zy dezelve nooit in de eeuwige genadeverkiczinge ,
„ maar in eene tegenwoordige bewerkinge der genade, en in
„ het gedrag der menfcben jegens dezelve ; en het is dus niet
te denken , dat hier door LUKAS het tegendeel zoude ge-
3, daan zyn.
„ Zo dan nu verordend hier eigenlyk gefchikt betekent, is
„ de vraage, wat deeze uitdrukking beteken e: werden ge-
„ loovig , zoo veelen 'er tot het eeuwig leeven gefchikt waren ?
„ En deeze vraage , denke ik, dat men het kortst en beft
kan beantwoorden , wanneer men zegt: die tot het eeuwige
,, leeven gefchikt waren, ftaan tegen hen over, die, volgens
3, vers 46 , zich dei eeuwigen leevens niet waardig oordeelden.
3, Dewyl nu met deeze uitdrukkinge menfchen bedoeld wör-
,, den, welken liet niet om het eeuwig leeven te doen was, hee-
ten zy hier tot hei eeuwig leeven gefchikt, welken het ernlfc
is, te trachten, om in het eeuwig leeven te komen. En
„ zulke menfchen worden met recht gezegd , tot het eeuwig
„ leeven gefchikt (geordend) te zy?i. Want het eerfte, dat men
„ by hen moet vinden, die gefchikt ter genictinge van het
f, geluk des Hemels zullen kunnen geoordeeld worden , is
„ zulk een ernftig verlangen na het zelve, uademaal Godt,
,, hoe
Grieken zyn in eene geregelde fiachtorde opgetrokken.
M Y R Ï A wil, dat eene minne Tiretytsstn zy. PLUTARCHUJ
zegt, dat POMPEJUS geweeft is, TlTt/,'/{.woi rai? sniS-vuictn.
PoLY.ffi.xus fielt de «u-t>»T«xr«n ongeregelder, tegen de
c-vvrfTx-y/iemi, die hunne orde geregeld bewaaren, over. AN-
TONIUS verftaat door Tsray^s» a-gof TÖ yiteAof, hominem,
ad boe compofitum, & aptum, ut id fiat; en n-, T*|I»
xaS-ira betekent niet anders, dan in ordinem colhco. Conf*
W O L F : in curis, ad h. L

der Apoftelen, Hoofdft. XIII: 48. 7?
en dat dus deeze woorden van LUKAS in het verfchil
van onze Godtgeleerden mee de navolgeren van CAL-
VYN niet moeten gebruikt worden , inzonderheid dat
de laatften 'er zich, tot beveiliging van hun gevoelen
niet van kunnen bedienen, lntufichen valt het niet
moeylyk te ontdekken, hoedanig het oordeel van LU­
KAS over deeze zaak geweeil zy. Immers is 'er geen
twyfel aan, of hy hebbe van PAULUS geleerd, dat
Godt die geenen , welker geloof aan CHRISTUS hy
voor»
hoe zeer men het eeuwig leeven niet verdienen kunne ,
" het evenwel alleenlyk aan hun geeft, welken het daarom te
',' doen is. Want deeze, en deeze alleen fchikken zich tot
" het geloof aan JESUS, het welk ter daadlykc verkryginge
van het eeuwig leeven noodzaaklyk % Zyn dan. nu cte
aangeweezene perfoonen tot het eeuwig keven gefchikt,
" dan het is gcmaklyk te zien, wat 'er- toe vcreifcht worde
, indien "een menfeh tot het eeuwig leeven gefchikt , cn
daarop eer. geloovige worden zal. Te weeten van de zyde van
, Godt wordt daar toe vereifcht, dat hy het Evangelium laatc
\\ verkondigen, dat hy genade cn kracht, tot overtuiging, tot
'1 boete, en lot geloof fchenke; en van de zyde van den menfeh-,
dat hy de prediking van het Evangelium met behoorlyke
" oplettendheid aanhoore , en aan de genadewerkingen van
'„ Godt geenen tcgenftand biede, maar aan dezelve ruimte en
,] plaatze geeve; en bygevolg, door cle voorkomende genade,
" den geheelen zondendienft vaarwel zegge, en het waare
geloof in zich laate werken. Wy zien van dit alles een
voorbeeld aan LYDIA, HAND. XVI:,13-15; cn het blykt uit
,', alles, het geen wy tot hier toe gezegd hebben, dat het gelykluidendc,
en met die' van dit vers overéénkomftige uit-
' drukkingen zyn, wanneer 'er gezegd wordt: de vader trekt,
• de menfchen tot den zoon, JOH. VI: 44; hy 'opent het hart,
HAND. XVI: 14; de hand des Heeren was met de Leeraaren,
", kap. XI: 22; de' Heer deedt daar toe, dewelke zalig of geloo-
" vig wierden, kap. II: 47. V: 14; zy namen het woord gaarne
*\ aan, kap. II: 41. het heil wordt den Heidenen gezonden, en
" t zy zullen het hooren, kap. XXVIII: 18. En dewyl alle dee-
*'* ze uitdrukkingen van LUKAS zyn, kunnen zy te meer tot
" beveiliging der voorgeftelde vcrklaarlnge dienen. Maar het
tegendeel van deeze gefchikten («ra^/et»*) zyn de verftok-
„ ten, kap. XIX: 9. " VERTAALER.

7$ Verklaaring van de Handelingen
voorzag, verkooren heeft. Dus verklaart PAULUS 'er
zich over ROM. VIII: 29, 30.
vers 49. En bet woord des Heeren breidde zich door
dat geheele land uit. LUKAS wil hier mede niet zeg.
gen, dat PAULUS en BARNABAS terftond daarop dit geheele
land doorgereift, en overal in het zelve het Evangelium
gepredikt hebben , want, hoe zeer zyne
woorden met den eerften opflag deeze betekenis fchynen
te hebben, laat het volgende vers dit niet toe.
De meening van LUKAS moet dan geweeft zyn , tc
zeggen, dat de Godtlyke leere, die van CHRISTUS,
in die geheele landftreek bekend werdt. — Dit was
een uitwerkfel van de blydfchap der nieuw bekeerden,
die, uit een beginfel van menfchlievendheid ,
alomme in die oorden bekend maakten, dat 'er Leeraaren
van den alleenzaligmaakenden Godtsdienft gekomen
waren, en dat, alwie in zyne toekomftige behoudenisfc
belang ftelde, dezelve zoeken en hooren
moeft.
vers 50. Maar de Jooden ftookten de voornaqme vrou.
veen, die tot hunnen Godtsdienft waren overgegaan,
gelyk mede de aanzienlykfte mannen der ftad op, en verwekten
eene vervolging legen Paulus en Barnabas; en
zy werden uit hunne grenfen uitgedreeven. De ongeloovige
Jooden vertoonen overal denzelfden yver. Hier
geraakten zy in eenen zinloozen toorn, en haat tegen
de Apoftelen. Dan daar zy zelve hun geen geweld
durfden aandoen, wegens de menigte der Heidenen,
die door de Apoftelen bekeerd waren , zochten zy
werktuigen van hunne wreedheid : vrouwen en mannen
moeften hun ten dienfte ftaan.
De vrouwen, van dewelken hier gefproken wordt,
waren zoodanige , die den Heidenfchen Godtsdienft
verlaaten, en den Joodfchen aangenomen hadden. De
zogenaamde Profelyten worden «-s/So^i»» genaamd, gelyk
wy vers 43 duidelyk genoeg gezien'hebben. Zy
heeten. insgelyks riplpmoi r»t ©si», aanbidders niet der
Go-

der Apoftelen. Hoofdji. XIII: 50. "73
Goden —— maar van den eenigen waaren Godt, kap.
XVI: i4,enXVIIJ:7; ja ook zonder byvoegfel «/J^.,
niet alleen hier, maar ook kap. XVII: 4 en 17.
- De vrouwen, door de Jooden tot werktuigen van
hunnen haat gebezigd, waren fa^V^'m voornaame vrouwen.
Dit woord betekent kap. XVII: 12 cn MARK.
XV: 43 insgelyks , voornaame lieden. Dan dewyi
deeze vrouwen , die tot den Joodfchen Godtsdienft
waren overgegaan, buiten twyfel door haare mannen
aanzienlyk waren, befluiten BEZA, GROTIUS, LANGE
en DODURIDGK 'er met recht uit, dat haare mannen
Heidenen geweeft zyn, en dat zy die tot eenen zelfden
haat tegen de Apoftelen bewoogen hebben.
Behalven deeze vrouwen, die, volgens de gewoonte
van alie nieuwe aankomelingen, in haaren nieuwen
Godtsdienft ongemeen yverig waren, werden ook de
Heidenfche Overheden door de Jooden opgeftookt,
en tot vervolging van de Apoftelen aangezet. Buiten
twyfel fielden zy aan dczelven voor, welk eene ftoornis
het aan de openbaare ruft zoude geeven , indien
niet flechts veelen uit de Jooden , maar ook uit de
Heidenen, eenen nieuwen Godtsdienft aannamen, cn
dien met yver zochten te verdedigen.
PAULUS en BARNABAS hadden dan nu met de vyandfchap
en vervolginge van verfcheidene voornaame
vrouwen te worftelen. En evenwel werdt hun eene
zachte ftraffe aangedaan. Men wierp hen niet in de
gevangenisfe, men benam hun het leeven niet, men
liet hen door de gerechtsdienaaren flechts, ter ftad
uit, tot op de grenfen , brengen, en verboodt hun,
op dezwaarftc ftraffe, 'er wederom in te komen.
Wat mag toch de rede van deeze zachte behandelinge
geweeft zyn? wift men misfehien, dat PAULUS
een Roomfch Burger was, aan wien men zich niet
vergrypen mochte. Dit kan de rede niet zyn , de.
wyl LUKAS dit niet zoude verzweegen hebben. De
Over-

Sb Verklaaring van de Handelingen
Overheid moer. derhalven dus uit ftaatkunde geban.
dJ,i hebben. Zy vreesden voor opfchuddinge, dewyl
hier. alleen veele Jooden , maar ook; noch meer Heidenen,
dcc Christlyken Godtsdienft hadden aangenomen.
Men was beducht, dat deezen'misfehien geweld
zouden gebruiken, en hunne nieuwe Leeraaren,
uit aentinge voor dezelven , op vrye voeten ftellen,
en van den dood verlosfen. Men moest dus te vre.
den zyn, met hun te laaten vertrekken, en deedt hen
buiten de grenfen leiden, om hen aan het gezicht dér
yverjaren, zoo onder de Jooden, als onder de Heidenen,
te onttrekken.
'vers 5r. Maar zy febudden het ftof van hunne voeten
over hen, en kwamen te Ikonien. Over deeze handelvvyze
der Apoftelen leeze men myne Aantekening
by MATTH. X: 14.
vers 52. Maar de jongeren voerden vervuld met blydfchap,
en met den Heiligen Geeft. Dat PAULUS en BAR­
NABAS zich verheugd hebben , omdat zy dit , om
CHRISTUS wille, hadden moeten lyden, gelyk kap.
V: 41 in een foortgelyk geval van de twaalf "Apoftelen
verhaald wordt, oordeelde LUKAS niet noodig,
'er by te voegen. Wy kunnen dit, zonder zyne u'tdruklyke
meldinge, gemaklvk nagaan Merkwaardiger
was het, dat ook de nieuwe jongeren , die in deeze
ftad, zoo uit de Jooden als uit de Heidenen, tot
CHRISTUS bekeerd waren, door het verdryven der Apoftelcn
niet bewoogen werden, om van hunne belydenisfe
aftevalien, maar in het geloof aan JESUS ftandviltig
bleevcn; ja door de kracht van den Heiligen
Geelt derwyze verfterkt werden, dat hunne blydfchap
over de kenniüe der Zaligmaakende waarheid met
verminderde, en dat geene vreeze voor vervolgingen
hen beangftgde.
H O O F D S T U K XIV.
vers, 1. Te Ikonien nu gingen zy met eikanderen in de
Syna-

der Apoflelen. Hoofdfl. XIV: r, 2. 81
Synagoge der Jooden, en predikten, zoo dat eene groote
menigte der Jooden en Grieken geloovig wierdt Gelyk
LUKAS in bet voorgaande Hoofdftuk verhaald haat,
dat te Antiochien in het land Pifidien, door de prediking
van PAPLÜS cn BARNABAS zeer veelen, Jooden
zoo wel als Heidenen , waren geloovig geworden,
meldt hy hier het zelfde, fchoon met korte woorden,
ten opzichte van ICONIEN. Wy behoeven de
woorden van die vers derhalven zoo met te verftaan,
als of zy in de Synagoge zelve Jooden en Heidenen
bekeerd hadden, maar de meening van LUKAS komt
hier op uit: zy gingen eerft in de Synagoge, dewyl
zv overal eerft den Jooden het Evangelie moeften
orediken. Uan zv waren met hun prediken zoo (?)
ïrelnkk^ , fbetekent hier leeraaren en prediken)
dat zv niet flechts in de Synagoge veele Jooden,
maar ook buiten dezelve veele Heidenen, tot aanneeminge
van het Evangelie brachten.
Dat de Heidenen hier de Grieken genaamd worden ,
is niet vreemd. LUKAS fpreekt op dezelfde wyze,
kap XIX: 10. XX: 21 en XVIII: 4» welke laatfte plaatze
met dezen tegenwoordigen text volmaakt overéénkomt.
Want aldaar verhaalt LUKAS insgelyks met weinige
woorden, dat PAULUS, in de Synagoge Jooden,
en buiten dezelve Grieken, tot het Chriftendoin bekeerd
heeft. Ik brenge dit by, om te doen zien,
met hoe weinig grond BEZA, te deezcr plaatze,^door
ÏXA.,.5 Profelyten verftaan hebbe ; fchoon hy uaarin
door CALOV en HAMMOND zy nagevolgd. Daarentegen
heeft reeds CHRYSOSTOMUS dit woord recht verklaard,
en , onder de iaatere uitleggeren, ARCULARIUS,
SUICER (T. 1. p. 1089) WOLF, en ZELTNER.
De woorden *«r« ri «WJ, komen niet meer, dan
deeze ééne reize, in het Nieuwe Teftament voor. Dit
(?) Het woord «;'T«« verklaart BENGEL te recht door et
modo, eofuccesfu, op die wyze, met dat gevolg.
VI Deel. F

82 Verklaaring van de Handelingen
heeft tot verfcheidene yèrklaaringen gelegenheid ge»
geeven. CAMERARIÜS vermoedt, dat het betekent:
volgens hunne gewoonte. ZELTNER is het met hem
ééns, en voegt 'er by, dat LUKAS, in plaatze van -
deeze uitdrukkinge , kap. XV'11: 2 , r-Ur* ri ttaB-it
fchryfi. Dit is mede hec gevoelen van D. BOERNER,
in zyne verhandeling: de aclis Pauli fc? Barnabce Lycaomcis,
cap. I. §. 3, gelyk ook van WOLF.
BEZA is op eene andere gisting gevallen. Hy zet
eene zinfneede achter xard T« elvri, en vertaalt het
ïtidem , insgelyks. ERASMUS vertolkt het, met den
ouden Latynfchen overzetter, door fimul, te gelyk*
en dit doet LUTHERUS insgelyks, GROTIÜS keurt" dit
ook goed, en is van oordeel, dat Ti «»th het
zelfde betekent, als «sri T» «W, het welk kap. II: 1
voorkomt.
Dat nu de oude Latynfche Overzetting, fimul, de
befte is, heeft de Heer LINDHAMMER uit den Griekfchen
Bybel beweezen, in welken het Hebreeuwfche
*>D: (una, fimul) EXOD. XXVI: 24. 1 SAM. XI: li.
XXX: 24, XXXI: 6. 2 SAM. II: 16 en 1 KON. III:
18 door XUT* xè *W, en DEUT. XXli: ro en XXV:
5 door fVi re UVTV, vertaald is. De Heer WETSTEEN
heeft de uitdrukking r» dvri ook in die zelfde
betekeniffe byiELiANUS, var. Hifi. lib, XIV. cap.?,,
aangetroffen.
vers 2. Maar de ongeloovige Jooden fiookten de Hei.
denen op, en verbitterden ben'tegen de broederen. K* K,Z»
betekent hier zekerlyk iemand verbitteren en tegen
eenen anderen vyandig maaken. In onze taaie
zegt men ook in den gemeenen wandel-: iemand tegen
eenen anderen boos maaken. Deeze betekenis, dewelke
anders nergens voorkomt, heeft CASAUBONUS, wiens
wcorden WOLF bybrengt, ook by POLLUX gevonden.
Onder den naamen de broederen, worden de nieuwe
Chriftenen verftaan: evenwei de twee Apoftelen, web
ker

der Apoftelen. Hoofdft. XIV: 3—7. 83
Iccr Geeftelyke broederen zy nu waren, mede ingeflooten.
vers 3, 4, 5, 65 7. Des niet tegenftaande hielden zy
zich (aldaar; lange genoeg op, en leerden vrymoediglyk
van den Heere, die aan het woord (de leere) van zyne
genade getuigenis gaf, en door hen tekenen en wonderen
liet gefchieden. Dan 'er ontftondt tweedracht in de ftad,
dewyl de ééne party den Jooden, de andere den Apofte.
len byftondt. Toen nu de Heidenen en Jooden, mitsga.
ders hunne Overheden, in yver geraakten, om ben te be.
febimpen en te fteenigen, en zy dit bemerkten, vluchtten
zy in de ft eden van Lycaonien, Lyftra en Derbe, en in
het omliggende land, en predikten aldaar het Evangelie.
Schoon wy in het voorgaande vers gezien hebben,
hoe zeer de Chriftlyke Godtsdienft by de Heidenen
cn Jooden van die ftad gehaat wierdt, verhaalt LU­
KAS nu, dat de twee Apoftelen zich desniettegenftaande
eenen geruimen tyd in dezelve opgehouden, en het
werk der bekeeringe voortgezet hebben. In het derde
en vierde vers geeft hy te kennen, dat men dit
aan twee redenen heeft toetefchryven.
Vooreer!!: naamlyk beveiligden de Apoftelen de Godtlykheid
van hunne leere door allerlei wonderwerken.
Dit vergrootte niet alleenlyk het getal der Chriftenen,
maar het verbaasde ook de andere ïnwooneren
van deeze ftad , welker haat tegen den Chriftlyken
Godtsdienft daardoor verminderde, en die 'er door
bewoogen werden, om het werk eenen tydlang, (zonder
tegenkantinge) aantezien.
Op deeze wyze werdt de party van de vrienden
der Apoftelen byna even zoo fterk, als die van hunne
vyanden, vers 4. Deeze was de tweede oorzaak,
waardoor de woede van hunne vyanden noch eenigzins
beteugeld werdt.
Maar ten laatsten evenwel (vers 5) verlieten hunee
vyanden zich op hunne fterkte • hunne woede barst-
Fa te

84. Verklaaring van de Handelingen
te uit, en zy beflooten de beide Apoftelen te fteenigen.
Deeze kónden , gelyk ik meermaalen heb aangemerkt,
tot hunne eige redding geen wonderwerken
doen. Daarom vertrokken zy , zoo ras zy van dit
voorneemen hunner vyanden in het zekere bericht waren,
van daar, (vers 6) en begaven zich na eene andere
plaatze. Zy volgden hier in het bevel van hunnen
meefter , MATTH. X: 23. indien zy 11 in de ééne
ftad vervolgen, zoo vlucht na eene andere.
Deeze is de Gefchiedkundige famenhang —— Nu
zullen wy noch het één en ander ten opzichte van de
woorden zelve, dienen aantemerken. — Volgens vers
3 predikten de Apoftelen vrymoediglyk en onverschrokken
In

der Apoflelen. Hoofdft. XIV: g. 85
CHRISTUS hem, kap. XIII: 2, zoo wel als PAULUS,
tot zynen Apoltel, dat is, tot zynen Afgezand aan
de Heidenen hadt aangefteld. Dan, dewyl hy niet
onmiddelyk, gelyk de twaalf Apoftelen en PAOLUS,
door CHRISTUS tot het Apoftelampt was beroepen, was
hy zekerlyk zoo groot een Apoftel niet als PAULUS,
Dat is, hy was geen Apoftel van de eerde grootte;
maar van den tweeden rang, tot welken de zeventig
jongeren behooren, van dewelken BARNABAS één was.
Deeze jongeren hadt JESUS, gelyk ik by LUKAS X: 1
getoond hebbe, verkooren, om naa zyne hemelvaart
den Apoftelen in het bekeeren der ongeloovigen be.
hulplyk te zyn, en zich door dczelven, nu eens hier,
dan eens daar heen te laaten zenden , zoo, om de
gemeentens in het geloof te verfterken, als om ande.
ren, by dewelken noch geen Apoftel gepredikt hadt,
tot de kudde van JESUS te brengen. Op deeze wyze
werden zy Apoftelen van den tweeden rang. In
dien zin geeft PAULUS aan EPAPHRODITUS PHIL. 11:
25 , en aan meer anderen ROM. XVI: 7. den naam
van Apoftelen.
Het woord ier** (vers 5) gebruikt Apoftel JACOBUS,
III: 4 , in dezelfde betekenisfe. Er wordt naamlyk,
zoo wel als door het woord èefiü> (r), eene heete
drift en vuurige begeerte, om iets' te doen, te kennen
gegeeven. Zulk eene drift noemen de Stoicynen
by LAERTIUS, Vil: 58, insgelyks iepit. SENECA, een
Latynfch Stoicyn, noemt dezelve impetum. En dus
heeft BKZA dit woord hier ter plaatze ook vertaald,
en al vóór hem de oude Latynfche Overzetter. Zulk
eene brandende drift, wanneer die eene menigte van
menfchen te gelyk inneemt , barft in geweld' en oproerigheid
uit, en ruft niet, tot dat aan de begeerte
voldaan is. Om welke rede LUKAS hier ook het uitwerker)
Dit woord betekent MATTH. VIII: 32. LUK. VIII: 33.
MARK. V: 13 en HAKD. XIX: 29 met drift na zekere plaatse
hopen.
F 3

Ï6 Verklaaring van de Handelingen
werkfel van deeze drift zeer gepaft Set**)* noemt, dewyl
de wil en de daad, gelyk dikwils donder en
blfkfem, genoegfaam op het zelfde oogenblik gezien
worden. Dus fchryft HERODIANUS ook, II: 5, 7:
zrctJu» T«» èg/*v»i den oploop flillen, en n. 8 *'i «

der Apoftelen. Hoofdft, XIV: 8, o.
In Ü" Engelfche en Franfche vertaalinge van LESFANT
js het op denzelfden trant uitgedrukt.^ En LUTHERUS
bedoelt dit insgelyks met zyne uitdrukkinge, die nocïj
in onze dagen in Duitfchland niet geheel onbekend
is: fte ftmtvttt tó imtc.
vers S 9 En te Lvdra vaas een man, die zyne voeten
niet konde gebruiken, maar altoos moeft zitten, de.
ml by van zyne geboorte af lam ge-weeft was, en nooit
haat kunnen gaan. Deeze boorde de redevoering van
Paulus mede aan, dewelke, toen hy hem aanzag, en be.
merkte, dat by geloofde, gezond te zullen gemaakt wor.
DE„ 7 J Deeze ftad werdt vers 6 Lyftra genoemd
in her cnkelvouwige (in fineidari)\ hier draagt dezelve
dien naam in het meervouwige (in plurali). Het een
en ander was even gebruikiyk; gelyk de fteden Toiatira
en Tigramceüa insgelyks deeze tweeerleie benaamingc
hadden.
Soort«elvk een lamme, als hier befchrecven wordt,
was ook , volgens kap. III, door PETROS gezond gemaakt,
en wel, eer hy noch de prediking van het
Evangelie gehoord hadt, of geloovig geworden was.
Daarentegen de lyder, dien PAOLUS voor zich hadt,
hoorde hem prediken, en hielde hem voor eenen
Godtlykcn Leeraar. Hy geloofde niet alleenlyk, dat
hv, door de aanneeming van zyne leere, de eeuwige
zaligheid konde verwerven, maar ook dat deeze aigezand
van Godt de macht hadt, om hem van zyne
lichaamlyke elende te verlosfen. Dit geloorde hy,
dat gefchieden konde , dit wenfehtte hy ook ;, dat
dfadlyk gefchieden mocht. De Apoftel zag dit aan
zyne gebaarden; en de Heilige Geeft verzekerde er
hem van , door hem tot het doen van een wonderwerk
aantefpooren : buiten welke aanfpoormge wy
weetcn , dat geen Apoftel een wonderwerk doen
konde.
E«£w.«f betekent hier dan niet zalig worden, gelyk
BOERSER, kap. II. §. 3 beweert, maar, zoo als Lu-
P ^ JliikKl-'C'9

88 Verklaaring van de Handelingen
THERtJs, BEZA, ARCULARIUS, GROTIUS, en de meeste
uitleggeren hec opvatten , gezond gemaakt worden.
Deeze elendige wenfchte naamlyk te kunnen ftaan en
gaan gelyk andere menfchen. Het Griekfche woord
wordt in het Nieuwe Teftament dikwüs van iichaamlyken
welltund gebruikt; onder anderen kap. IV: 9
van den lammen, die door PETRUS herfteld werdt.
Wy vinden het in die betekenisfe driernaalen MATTH.
IX: 21, 22.
vers 10. —— Sprak hy met luide Jlemme: Jla op, en
treedt recht op uwe voeten. Toen fprong by om, en ging.
PAULUS fprak deezen elendigen aan, naa dat hy zyne
preddcatie beflooten hadt. Dewyl hy nu door eene
groote menigte van menfchen omringd was , moeft
hy, om elks oogen op den lyder te lokken, en ieder
eenen dit wonderwerk te doen aanfehouwen, met luide
ftemme roepen: Jla op, en treed recht op uwe voelen.
Terltond was de man geneezen : hy flondt op,
en ging recht , ja hy fprong van vreugde om. In
deeze natuurlyke orde ftaan de woorden , kap. III:
8: sr^ja-üTffl» xc.) a^xopivou Dan hier leezen wy omgekeerd:
ixhiro KA) TtfUTrxTÜ; volgens de, reeds dikwils
aangemerkte, en den Gefchiedfchry veren zeer gemeene
Hyjlerologie (verplaatzing van woorden). ' HAAS
betekent niet: by fprong op; maar: by fprong om. In
de betekenisfe van opfpringen vinden wy kap. UI: 8
het woord sgaAAó^sKij.
Dewyl PAULUS deezen kreupelen niet in den naame
van Christus beveelt opteftaan , en te wandelen, gelyk
PETRUS , kap. III: 6, deedt, hebben fommigen
onder de ouden het noodig geoordeeld, deeze woor.
den 'er bytevoegen. Gelyk 'er ook noch zulke handfehriften
gevonden worden, en BEZA daar door be.
woogen is, om dit als de echte leezing aantemerken.
Dan de Heer BOERNER heeft denzelven, kap. IJ. §

der Apoflelen. Hoofdft. XIV: n, ia. 89
yan dit byvoegfel beweezen , om dat PETROS , kart.
IX: 40 insgelyks de verftorvc TABITHA alleenlyk met
deeze woorden opwekte: Tabitha, Jta op. Beide Apoftelen
deeden hun wonderwerk in den naame en
door de kracht van CHRISTUS. Dit witten de omftanders
uit de predikatiën, die zy te vooren gehpu.
den hadden; en dus was het niet volttrekt npodzaaklyk,
'er dit telkens met uitdruklyke woordeu by te
voegen,
vers 11, 12. Toen nu bet volk zag, wat Paulus ge.
daan hadt, verbef te bet zyne ftemme, en zy fpraken in
het Lycaonifcb: de Goden hebben menfcblyke gedaantens
aangenomen, en zyn tot ons nedergedaald.. En Barnabas
noemden zy Jupiter, maar Paulus Mercurius, dewyl deeze
voornaamlyk het woord voerde. Al hec volk te Lyftra,
erkende deeze daad van PAULUS voor zulk een
groot wonderwerk, dat zy het alleen aan JUPITER ,
dien zy, a!s den Opperften Godt, den almachtigen
noemden , meenden te kunnen toefchryven. Ja zy
geloofden zelfs, dat JUPITER (t) in eene menfchlyke
gedaante van den Hemel was nedergedaald, en, volgens
zyne gewoonte, MERCURIUS hadt medegebracht.
Jupiter bue (fchryft OVIDIUS, Metam. VII1, 629)
fpecie mortalis, cumque parente venit Atlantiades, id
efl, Mercurius, nepos Atlantis, gelyk HORATIUS hem
duidelyk noemt, lib. I, Oda 10. Ik voege hier
noch
de onechtheid van dit byvoegfel noch niet: alles, wat daar uit
beweezen kan worden, is, dat het voor PAULUS niet noodzaaklek
was, 'er dit bytevoegen, -
en dus, dat men geene
rede heeft, om de gewoone leezing, in dewelke dit byvoegfel
niet gevonden wordt; uit dien hoofde voor onecht te
houden. VERTAALER.
(f) OVIDIUS voert JOTITER, in zyne Metamorph. I. 212,
op deeze wyze fpreekend in: fummo delabor Oiympo, fj? Deus
humana lufiro fub imagine terras. (Ik daalc van den Hemel
neder, en, fchoon ik een Godt ben , doorwandele ik het
land in eene menfcbeJyke gedaante.)
F 5

go Verklaaring van de Handelingen
noch de volgende plaatze uit OVIDIUS, Fajl. V s
493> by ;
Jupiter, & lato qui regnat in cequore frater,
Carpebant, focias Mercuriusque vias.
ja MERCURIUS werdt niet alleen voor de reisgenoot
van JUPITER gehouden, maar ook als zyn dienaar aangemerkt,
gelyk men uit het eerfte blyfpel van PLAU-
TÜS zien kan.
De rede, waarom men dit te Lyftra te eer geloofde,
was om dat men voor JUPITER daar eenen tempel
gefticht hadt, en deszelfs Prielter (vers 13) het
met den volke eens was, dat men uit zulk eene nooit
gehoorde daad, die men teffens als de grootfte weldaad
moeft aanmerken , met het grootfte recht behoorde
te befiuiten, dat men thans, niet maar een
paar weldaadige menfchen, maar hunnen JUPITER zeiven,
met zynen MERCURIUS, voor zich zag.
Het geen hen in deezen waan noch meer beveiligde,
v/as, dat BARNABAS den Apoftel PAULUS alleen
liet fpreeken. Dit merkten zy als een bewys aan, dat
JUPITER zich thans alleenlyk in eene zichtbaare gedaante
vertoonde, maar hun door MERCURIUS, zynen
weifpreekenden (u) dienaar, zyne wil deedt bekend
maaken, en door denzelven insgelyks dat verbaazend
wonderwerk hadt laaten verrichten. —— Of BARNA­
BAS misfehien ook voor het uiterlyke aanzienlyker en
eerwaardiger van voorkomen geweeft zy, dan PAU­
LUS, gelyk CHRYSOSTOMUS niet zonder alle waarfchyn.
Jykheid gift, kunnen wy niet beflisfen.
Wanneer het volk roept: de Goden zyn den menfcben
gelyk geworden; kunnen wy hunne meening in onze
taaie beft op deeze wyze uitdrukken: de Goden heb.
ben
(u) HORATIUS noemt hem Mercurium facundum (den weifpreekenden
MERCURIUS) lib. L Qd. 10 vers 1.

tier Apoftelen. Hoofdjl. XIV: n, 12. 91
ben eene menfeblyke gedaante aangenomen. Zoo als OVI­
DIUS, in de bygebrachte plaatze zegt: Jupiter fpecie
mortalis (id ejt, hommus) venit cum Mercurto (JUPITER
komt met MERCURIUS in de gedaante van een' menfeh).
En dat het volk dit met luider ttemme uitriep , was
een bewys der groote blydfchap, die de gewaande tegenwoordigheid
van hunnen JUPITER hun veroorzaakte.
Zy riepen dit in het Lycaonifch, de taaie van hun
land. Dit byvoegfel van LUKAS kan overtollig fchynen,
indien men vooronderftelt, dat PAULUS niet in
eene vreemde en hun onbekende, maar in hunne taaie
zal gepredikt hebben. Het eerfte (dat PAULUS niet
in eene onbekende taaie gepredikt heeft) is zeker,
maar daar uit voigt noch niet, dat hy in hunne eigenlyke
landstaale gefproken heeft. In deeze ftad,
en in dit land kunnen zeer wel twee taaien bekend
geweeft zyn, waar van het volk de eerfte , als hun -
ne oude volkstaale , behouden hadt, fchoon het de
tweede ook verftondt.
Dit kan op twceërleie wyze gebeuren. Vooreerft,
wanneer de ééne taaie met de andere vermaagfehapt
is, en de twee volken gemeenzaam met eikanderen
omgaan. Op deeze wyze verftaan de inwooneren van
Nederfaxen thans hunne predikanten zeer wel, fchoon
die in het Opperfaxifch prediken; en in fommige
plaatzen (Gottingen by voorbeeld) fpreeken de inboorlingen,
die niet tot de laagfte Clasfe van het gemeen
behooren, beide deeze taaien volkomen.
Dan het kan ook gebeuren, dat op eene plaatze
twee zeer ongelyke taaien gefproken wórden , waar
van het volk de ééne, als zyne oude landtaale in
gebruik heeft, en de andere, door den dagelykfen
omgang met de geenen, die die taaie fpreeken, cindelyk
ook heeft leeren verftaan, fchoon het die niet
even gemakiyk of even zuiver fpreeken kunne. N:a
dat men te Jerufalem eenen Rómeihfchen Landvoogd
bekomen hadt, geraakte de Griekfche taaie in liet
Jood-

92 Verklaaring van de Handelingen
Joodfche land fterk in gebruike, gelyk FRANC. BUR.
MAN, in zyne Exercüationes Academica P. II. Disp.
II/. p. 45 beweezen heeft. Ja bet Griekfch was, iazonderheid
in de Oofterfche landen , de algemeene
taaie geworden. In mediis barbarorum regionibus Grescaz
funt urbes, is het getuigenis van SENECA {[in con~
Jol. ad Helviain) inter Indos Perfasque fermo MacedonU
cm eft. (Midden in de landen der Barbaaren vindt men
Griekfche lieden, onder de Indiaanen en Perfen wordt
Griekfch gefproken).
Óf nu de Lycaonifche taaie met de Griekfche groote
overéénkomt! gehad hebbe, of niet, waarvan
het eerfte door WHITACKER (u), het tweede door
BOERNER (w) en JABLONSKI (X) beweerd wordt — ftaat
ons hier niet te onderzoeken. Genoeg , dat wy ons
niet meer behoeven te verwonderen, dat PAULUS voor
de Lycaoniers in de Griekfche taaie gepredikt heeft.
En heeft hy niet ook aan andere fteden van Klein-
Afien Griekfche brieven gefchreeven? ja hebben wy
niet noch Griekfche predikatiën van AMPHILOCHIUS ,
eenen Lycaonifchen Bisfchop in de vierde eeuw? konden
nu de Lycaoniers deezen , terwyl hy in het Griekfch
predikte, met ftichtinge aanhooren, zy hadden te vooren
de Griekfche predikatie van PAULUS even goed
verdaan: gelyk vers 9 in ons texthoofdftuk van den
lammen Lycaonier uitdrukkelyk gezegd word, dat hy
de predikatie van PAULUS hoorde, en door dezelve tot
het geloof gebracht werdt.
Ten befluite moeten wy'noch op eene tegenwerping
van CHRYSOSTOMUS antwoorden, die de Heer
WETSTEEN insgelyks van gewicht oordeelt. Te weeten
Cv) In zyn bock, de facra fcriptura, p. 260 van den Herbornifchen
druk.
(w) kap. II. I 8.
(.r) In zyne verhandeling de lingua Lycaonica, die in den
jaare r/1'4 te Berlyn is uitgegeeven, en waar van men den
inhoud in het Journal des Scavans, 1715 P. I. p. 422 Jqq.
kan vinden.

der Apoftelen. Hoofdft. XIV: 13.' 93
ten, dat PAOLUS en BARNABAS de Lycaonifche taaie
niet verftaan hebben, wil hy daaruit befluiten, dewyl
zy het volk, het welk hen Goden noemde, niet lerftond
tegenfpraken, maar toen eerft, toen de Offerdieren
reeds voor hunne Herberge ftonden. De fleer
BOERNER heeft deeze tegenwerping, kap. II. § 12,
bondig beantwoord. De Apoftelen, zegt hy, hadden
op het gefchreeuvv van het volk niet gelet, en ontdekten
deszclfs voorneemen niet, eer de Offerdieren
kwamen. Ook kunnen zy dit van verre geroepen hebben
; en dat het op zekeren afftand moet gefchied
zyn, blykt, dewyl het volk, indien het PAULOS en
BARNABAS in het oog gehadt hadt, voor hen zoude
nedergevallcn zyn , en hen aangebeden hebben. Daar
en boven onderricht LUKAS ons, vers 14, dat PAULUS
en BARNABAS toen eerft van 's volks oogmerk geboord
hebben , toen men het Offervee by hen bracht. —
De tegenwerping van CHRYSOSTOMUS heeft derhalven
geen het minft gewicht; en hy is niet te verfchoo.
nen, dat hy niet geweeten heeft, dat PAULUS ten allen
tyde de gaave hadt, om de taaien van alle plaatzen,
daar hy zich bevondt, te verftaan en te fpreeken.
vers 13. Ja de Priefter van Jupiter, die vóór de ftad
vaas, bracht Os/en, met krans/en vercierd, aan de poort,
en milde, beneffens het volk , offeren. 'u siis betekent
hier den Opperpriefter. Wie kan toch denken, dat
JUPITER in zynen Tempel maar éénen Priefter zoude
gehad hebben? De Joodfche Hoogepriefter wordt kap.
v: 24. ook ï«£s«s genaamd. En dat de ouden eenen
Heidenfchen Opperpriester insgelyks dikwils met deezen
naame noemden, heeft ANT. VAN DALE, in zyn
boek de antiquis marrnoribus p. 231, getoond.
Jupiter, die vóór de ftad voas, dat is, wiens Tempel
en ftandbeeld buiten de ftad ftondt. Deezen
bracht de Opperpriefter, die het voor zyn plicht
hieldt, den God, die thans in de gedaante van eeüen
menfeh verfcheenen was, zelf te offeren, meer
dan

94 Verklaaring van de Handelingen
dan éénen Os. Deeze Oflen waren , volgens de ge.
woonte, met kransfen van bloemen vercierd. Des de
woorden rtSgv x,,\ s-t'^ax*, door eene zoogenaamde
Hendiadys, te zamen gevoegd zyn , en men ze beboore
te vertaaien: mee krans/en vercierde Osfen, Bo~
vescmonmi;) gelyk BEZA, CAMERARIOS, PASO'R, GLAS­
SIUS, RAPHELIUS, BOERNER, ZELTNER en LACKEJVIA-
CHER (Obf. Pbilol. P. I. cap. 3. §. 3. p. 8j) het hebben
overgezet.
Wel is waar MACROBIOS brengt, in zyne Saturn,,
lib. III. cap. 3, eene oude Romeinfche Wet by, de.
welke zegt, dat het niet geoorlooft is Jupiter eenen
Stier u Offeren. Dan deeze wet moet, zelfs te Rome,
fpoedig afgefchaft zyn; dewyl VTRCILIUS , III:
21 en IX: 627, gelyk ook LIVIUS, Lib. XXII. cap.
10 en XLI: 14 van Oflen, aan JUPITER geofferd,
gewag maaken.
De Priefter wilde deeze Oflen, in den naame van
het geheele volk, by of vóór de pOOrt, e'iri TCVS srfAiivaï,
offeren. Ik verwondere my, dat zoo veele uitleggeren,
zoo als BKZA, GROTIUS, BOERNER, LANGE en
WOLF, hebben kunnen denken, dat men deeze Osfen
voor de deure of poorte der Herberge van de Apostelen
heeft willen offeren. Dit toch is in het geheel
niet geloofwaardig, dewyl men daar door niet flechts
de huizen, die het naait bygelegen waren, maar zelfs
de geheele ftad, in een zichtbaar gevaar van te verbranden
, zoude gefield hebben. Hier door zal HEIN-
6ÏUS ook bewoogen geworden zyn, om 'er de pooi ten
der ftad door te verftaan; merkende deeze geleerde
man ook tefferfs aan, dat wy 1 KON. XVII: 10 leezen:
hy kWain, e'n tot itvxüttc rïjf :J-ÓAS»S, aan en voor
de port der ftad. — Ik voege 'er noch by, dat,
indien de Offerdieren voor de Herberge der Apoftelen
gebracht waren, LUKAS vers 14 zoude gefchreeven
hebben: toen de Apoftelen dit zagen. Dan, dewyl
hy nu fchryft, dat zy het geboord hebben, geeft
hy te kennen, dat hun dit voorneemen van het volk
ter

der Apoflelen. Hoofdft. XIV: 14, 15. oj
ter oore gekomen is„ en dat zy voor het tegenwoordige
die toebereidfelen zelve noch niet gezien hebben.
Wanneer LUKAS niet iïs WJXZVX. , voor de poort,
maar iU T°V, tvkZvm, voor de poorten, fchryft, wil dit
of zeggen: voor de ftad, en dus voor alle de poorten
der ftad, die na by den Tempel van JUPITER lagen;
of hy gebruikt het meervouwige in plaatze van het
enkelvouwige; het welk in foortgelyke gevallen zeer
gebruiklyk is, gelyk GLASSIUS, Can. XXIF de Nomine,
getoond heeft.
vers 14. Maar toen de Apoftelen, Barnabas en Paulus,
daar van boorden, febeurden zy hunne kleederen, en
fprongen onder bet volk, en riepen. De beide Apafte.
len verfchrikten, toen zy dit gewaar wierden, en zy
werden met zulk eenen yver en toorn vervuld, dat
zy, naar de wyze der Jooden, hun bovenkleed fcheur.
den, en met drift voortliepen, om deeze dwaasheid
te ftuiten. Zy gingen 'er niet heen, maar zy liepen,
fprongen onder het volk, en fchreeuwden, PAULUS
aan de ééne, BARNABAS aan de andere zyde, dat zy
niet zouden voortvaaren.
vers 15. Menfchen, wat begint gy ? wy zyn even
zulke menfcben als gy, en prediken u het Evangelie, om
u van deeze valfche Goden tot den leevendigen Godt te
bekeer en , die den Hemel en die Aarde, en de Zee, en
alles, iaat daar in is, gemaakt heeft, T) ravrx, irmïin
betekent eigenlyk: waarom doet gy dit toch? Dan in
onze taaie drukt men zich (wanneer men zyne ver.
baasdheid wil te kennen geeven)op eene andere wy.
ze uit._ — Het geen hier op volgt, hoe zeer op zich
zelf niet duifter, omfchryve ik, om het noch duidelyker
te maaken, op de volgende wyze.
„ Lieve menfchen, laat u toch gezeggen, en hoort
na ons. Gy ziet ons voor Goden aan. Maar dit
zyn wy niet. Wy zyn menfchen, gelyk gy, en
„ zyn

9G
Verklaaring van de Handelingen
zvn aan dezelfde natuurlyke toevallen , als gy,.
„ biootgefteld. Dan wy zvn Afgezantten van Godt,
„ cn wel van den vvaaien Godt, den Schepper van
, alle dingen, die alles, het geen aan den Hemel,
,, op de Aarde, en in de Wateren (y) is, gemaakt
„ heeft. Deeze Godt , die de eenige waare Godt
„ is, heeft ons tot u gezonden, ten einde gy hem,
5, den waaren Godt moogt loeren kennen, en van
„ den dienst der valfche Goden worden afgetrokken.
„ Gy moet derhalven onze leere aanneemen, dewelke
u zal doen zien , wat gy te weeten en te ge.
„ looven, zoo wel als, wat gy te doen en te laaten
„ hebt, indien gy naa dit leeven tot het genot van
„ eeuwige Zaligheid en heerlykheid wenfcht te ge-
3, raaken. " (z)
Wv zyn '„fiutoiea&iïi „>*», is eene fpreekwyze, waar
van zich de Apoftel JACOBUS, kap. V: 17 insgelyks
bedient. De befte vertaaling is: wy zyn even zulke
menfchen, als gy, te weeten, wat onze natuurlyke
eigeufehappen betreft. Wy zyn even zoo, als gy,
gebooren en opgegroeyd; wy hebben honger en dorst,
ö
wy
(y) UXVT» TSS i\ ttvrTit wordt niet duidelyk vertaald, wanneer
men het overzet : wat daar in is. Want men kan dit
dan alleen van het naaftvoorgaande , de •Zee , verftaan ; daar
ondertusfchen het meervouwige doet zien, dat 'er teffens het
geen aan den Hemel, en op de Aarde is, onder begreepen
wordt.
(3) Deeze omfchryving laat de Apoftelen eene taaie fpree*
ken, die ik zeer twyfele, of door hunne Toehoorers wel
zoude hebben kunnen verftaan worden. Veel eenvouwiger
en natuurlyker fchynt het my , het woord c'vayyeiifrS-^ m
de betekenisfe van vernoemen of prediken in het algemeen optevatten.
Zie MICHAELIS Inleiding in de Schriften van het N.
Teftament, D. I, bl. 32 van den tweeden Hoogduitfchen
druk; dien men te gemaklykcr zyne toeftemming geevenzal,
wanneer men op de fchikking der woorden in den Grondtext
let, als welke aan deeze vcrklaaringe geene geringe
waarfchynlykheid byzet. VÜRTAALES.

der-Apoflelen. Hoofdfl. XIV: 15, 16. '9-7
wy Ikapen en waaken zoo als gy; wy kunnen krank:
worden, en mo-ten op tiet laatst even zoo wel fterven,
als gy.
Deeze verklaaring is reeds door BEZ A aangenomen *
gelyk mede door MILLIUS, Prolegom. §. 1209- Lo-
THEROS , die het door jlerflyke menfchen vertaalde, 'heeft
den ouden Latynfchen therzetter gevolgd. Schoon
ik van gedachte ben, dat deeze het dus vertolkt heeft:
& nos fumus fimiles vobis homines, (en wy zyn men-
•ichen, die u gelyk zyn) en dat een ander dit op den
rand door mortales (fterflyke menfchen) heeft willen
verklaaren. Ja dit gevoelen komt my vry zeker voor,
en dus heeft MILLIUS ter aangevveeze plaatze 'er ook
over geoordeeld»
Het gevoelen van BEZA, dat i/eSi niet by •hxyyex-.'.
&0*"J.i maar by êz-ire,e behoort gevoegd te worden >
is door WOLF genoegd wederlegd. — Wat dewooi-i.
den loirm'pSt fixraia» betreft, men ziet klaar, dat men
'er het woord 9s"> onder te verftaan heeft, daar 'er
terftond » ©sè» » dx V3-i,o\ op volgt. En dus heeft
ook de oude Latynfche üverzetter het begreepen ,
gelyk mede LUTHER en ZELTNER, en buiten twyfel
veele anderen. Wel is waar -, dewyl het woörd v»
primm in den Griekfchen Bybel als een zelfftandig;
•naamwoord (fubftantivam) gebruikt wordt , hebben,
veelen, daar deeze verklaaring geleerder fcheen-, ge*
dacht, dat men het ook te deezer plaatze op die wyze
behoorde optevatteft. Dan de eerftgetneldè ver*
klaaring is beter gegrond, dewyl rd f.J.TV.I^ in dèjt
Griekfchen Bybel zelden, en dan noch niet in dezelfde
betekenisfe Voorkomt. 1 KON. XVI: 17 betekent
het de Afgodery, AMOS II: 4 de Afgoden, ZACH. VII';
17 en JON. II: 9 valfche leeren.
vers 16. Dewelke in de voorledene tyden alle Helden
nen op hunne wegen heeft laaien voortgaan- De Aportelen
ftellen aan het volk -te Lyftra des-zelfs tegen»,
woordigen gelukkig , en voorgaanden elendigen toe*
VL Deel G ftaod

.98 Verklaaring van de Handelingen
ftand voor. Thans, willen zy zeggen, wil Godt u
door ons tot zyne kinderen maaken; in voorige tyden
zondt hy geene verkondigers van zyne genade
tot u (a), maar liet u als verdoolde fchaapen omdwaalen.
Te vooren zat gy in den nacht, en kondet
den rechten weg niet vinden; thans gaat u het licht
op, waar door gy het perk (waar naar gy behoort te
ftreevenj, en den rechten weg , om daar toe te geraaken,
zien kunt. In voorige tyden zondt Godt zyne
Propheeten alleenlyk om het Joodfche volk te verlichten
; den Heidenen viel deeze gebade niet ten
deele; gelyk Ps. CXLVTI: 10, 20 getuigd wordt.
Dat dit gedrag van Godt ten opzichte der Heidenen
op de wyfle redenen fteunde, kan door niemand,
die weet, dat Godt het allervolmaakst wezen is, in
twyfel getrokken worden. Dewyl PAULUS ons intusfchen
deeze redenen niet meldt, zullen wy 'er ons
niet by ophouden. Een verftandig Chriften ftelt zich,
wanneer hy vruchtloos deeze verborgenheid heeft zoeken
natefpeuren, met het algemeen antwoord te vrede,
dat Godt niet onrechtvaardig kan handelen, (b)
vers
(«) Het woord -ragoiyj'fitt»s komt mede by HERODOTUS voor
gelyk RAPHELIUS heeft aangemerkt. WETSTEIN brengt noch
andere Griekfche fchryvers by (by dewelke dit woord gevonden
wordt).
r
(b) Het zy my geoorloofd te zeggen, dat de redenen van
dit gedrag des Allerhoogften niet verre te zoeken zyn. Men
vindt ze in eene oplettende befchouwinge van het plan, door
Hem gevormd, met betrekkinge tot de openbaaring des Evangeliums.
Ik hoope veelen onzer Leezeren geenen ondienft
te zullen doen, wanneer ik hun myne gedachten daaromtrent
wat nader blootlegge, Men dwaalt grootlyks,
wanneer men het Evangelie aanmerkt als eene Openbaaring,
door een nieuw befluit van Godt gegeeven, naa dat het gebleeken
was, dat die der Natuure zoo wel, als de Mofaïfche,
niet aan het oogmerk, waar toe zy gegeeven waren, voldeeden.
Ik ftelle my de zaak op volgende wyze voor: het
menfeh.

der Apoftelen. Hoojdft. XIV: 17. 99
vers 17. Alhoewel hy zich niet onbetuigt heeft ge.
haten, nademaal by (u) veel goeds gedaan beeft, en van
den Hemel regen en vruchtbaar e tyden gegeeven, zoo dat
gy, overvloei'van middelen tot uw onderhoud en vroly.
te harten gehadt hebt. K«< roye heeft BEZA , en SEB.
SCHMIDT door quamquam, alhoewel, vertaald. In deeze
betekenisfe komt het kap XVII: 27 ook voor,
en IOH IV: 2 heeft LÜTHERUS zelf het op deeze wyze
overgezet. Dat het ook in de fchnften van ande-
menfchdom in het algemeen bevondt zich in eenen ftaat van
de diepfte verdorvenheid ; zonder eenige zuivere denkbeelden
van Godt of zynen dienft, waren de menfchen verzonken
in dwaalingen, onkunde, bygeloof, en ongpdtsdienftigbeid
Zulke menfchen ondertusfchen moeften tot den Cbnst-
Ivken (den eenigen Gode welbehaaglyken en daarom door
Godt al van den beginne bedoelden) Godtsdienft _ gebracht
worden Welk een afftand tusfehen deeze twee mterftens ?
De eroötfte blindheid der Heidenen • en de volmaaktfte
kennis waar toe een menfeh in dit leeven komen kan! De
fcbandclykfte ondeugden en eene heiligheid van hart
en wandel, waardoor wy ais kinderen en navolgeren van den
Allerheilisften kunnen gekend worden! Om deeze afftand te
verminderen, ftelde Godt den Godtsdienst van het Oude Verbond
i n niet als hem op zich zelf behaagtyk, maar a s
een midden tusfehen gemelde twee uiterftens. Deeze uittel,
lins wel befchouwd, is niets anders dan eene voorbereiding tot
den Godtsdienft des Evangeliums, en alle de Openbaanngen,
die Godt, ingevolge van dezelve, door zyne gezandten het
doen konden m voorige tyden niet aan de Heidenen bekend
gemaakt worden , om dat zy 'er toen noch met genoeg toe
voorbereid waren, om dat zy voor dien verheve trap van
kennisfe en heiligheid noch niet vatbaar waren, om dat aus
deeze gunften voor hun ten eenenmaale vruchtloos zouden
^cweeft zyn; en eindelyk om dat uit zulk eene ontyohge bekendmaaking
van deeze Waarheden aan menfcben, die dezelve
niet verftaan konden, en om meer dan ééne rede tegen
dezelve waren ingenomen, natuurlyker Wyze zeer nadeehgö
EeVoteeö voor de zaak zelve, door het menfchlievend Opperwezen
bedoeld, zouden hebben moeten voorudoeijem-
VERTAALEF»
G 1

IOC
Verklaar ing van &i Handelingen
re Grieken in dien zin gebruikt wordt, heeft ELSNER.
getoond.
'Ay*S**oi heeft LUTHF.R vertaald : hy heeft ONS
veel goeds gedaan. Maar SEB SCHMIDT befluit > in
zyn Collegium Biblicum pofterius p. 118. §. 15, uit den
famenhansr, dat PAÜLÜS heeft wihen zeggen: by beeft.
ü veel goeds gedaan. Ik geeve 'er myne toeftemming
aan, terwyl ik teffens met LÜTHERUS geloove, dat
het volgende i/*7> behoort weggelaaten te worden.
Het ftaat ook in veele Handfehriften, gelyk mede in
de Latynfche Overzettinge niet, en BENGEL begrvpt
ins

der Apoftelen. Hoofdft. XIV: 17. io*
voegt hy 'er niet by, wien Godt deeze zyne liefde,
door dat middel, betuigd en bekend gemaakt hebbe.
De uitleggeren verftaaa het gemeenlyk op deeze wyze
: dat Godt daar door den Heidenen betuigd , en
dezelve overtuigd heeft, dat hy , en niemand anders,
Godt was. Dan deeze verkiaaring kan met aangenomen
worden, dewyl 'er geene noodzaakiykncid voor
de Heidenen was. om uit deeze weldaaden te hefJui.
ten , dat 'er maar één God was, voor zoo verre zy
dezelve aan veele Goden toefchreeven. Zy oordeelden
, gelyk CICERO , lib. I de n itura Deorum cap. 2
fchryft: tf fruget, ÊP reliqua, quce terra parat , &
tempestates, c# temportim varietates ccei-ique mutationes,
quibus omnia , quce terra gynat,. maturata pubefcant, a
Diis immortalibus tribui genen bumano: (dat de. vruchten,
en het geen de aarde meer voortbrengt, en alle
veranderingen van tyden en weder , waardoor alles,
het geen de aarde voortbrengt, tot rypheid gebracht
wordt, door de onfterflyke Godenzoo, het menfeh-.
.lyk geüacht gefchonkeu worden.)
Wy moeten hier uit befluiten, dat men door hen*
aan wejken Godt zich in dit opzicht niet onbetuigd
gelaaten heeft, menfchen te verdaan heeft, dewelken
dachten, dat Godt de Heidenen, haatte, en zyne
genadige oogen ten éénenmaale van hun afwendde.
In deezen waan bevonden zich de Jooden, dewelken
nochtans daar uit hadden bèhoorcn afteneemen , dat
Godt ook een weldoener der Heidenen is, voor zoo
verre hy hun zynen zegen naar den lichaame niet
onttrok, maar hén ryklyk verzorgde. —- De betekenis
der woorden van den Apoftel komt dan hier op
uit: Godt heeft den Heidenen, in weerwil van hun
ongeloof, groote weldaaden beweezen; het geen wy
daar uit kunnen ontdekken, dat hy hun zoo wol, als
den geenen, die hem vereeren, vruchtbaare jaaren,
en alles , wat tot onderhoud des le.evens vereikht
wordt, gegeeven heeft.
VQQZ h^ww vertaalt GROTIÜS w^,,ea.hy bsr.oent
G 3, sic'*'

102
Verklaaring van de Handelingen
zich op de woorden van SIRACH, kap. XXXI: 33:
'Hvtpe.»'»»* ^«xii ^ e
e e i
^ ' Hofraad 'J RILLER en
WOLF zyn het met hein ééns. Dan my komt deeze
verklaaring al te gedwongen voor. Beter kan men
met de woorden van PAULUS vergelyken , het geen
Sinus ITALICUS fchryft, lib. XV: 55: quantas ipfe
Deus laetos generavit in ufus res homini, pienaque dedit
bona gaudia dextra! (hoe veele dingen heeft Godt
zelf gefchaapen tot vervrolyking van den menfeh, en
met welk eene ruime hand heeft hy hem allerleie geoorloofde
genoegens gefchonken!)
Wanneer wy noch éénmaal op deeze taaie aan het
volk , het welk begeerig was om den Apoftelen te
offeren, het oog flaan , zullen wy ontdekken , dat
LUKAS iets heeft uitgelaaten. Immers kan het niet
wel anders zyn , of PAULUS zal de menigte op het
einde vermaand hebben, om van haar voorneemen af
te zien. — Doch wy weeten reeds, dat LUKAS gewoon
is redevoeringen te bekorten, en dat hy meestal
, het geen een oplettend Leezer van zelf kan vinden,
niet in zyn verhaal brengt. En hier konde hy
deeze byzonderheid te gemaklyker voorby gaan, dewyl
hy dezelve in het volgend vers duidelyk genoeg
te verftaan geeft.
vers 18. Toen zy nu dit zeiden, konden zy evenveel
het volk naauvolyks te rugge houden , dat het hun niet
offerde. Zv hadden de grootfte moeite, om het volk,
het welk in zynen bygeloovigen yver halsftarrig was,
en deszelfs Priefteren te beweegen, dat het van de
voorgenome offerande afzag.
Hier ontbreekt wederom iets. LUKAS hadt 'er kunnen
byvoegen, dat het volk, naa dat het tot betere
gedachten gebracht was, de predikatiën van PAULUS
en BARNABAS over den waaren Godtsdienft. verder bywoonde,
en dat daar door noch veelen tot het Chris,
tendom bekeerd werden. Dan ook dit konde een nadenkend
Leezer gemaklyk vermoeden, en daarom

der Apoflelen* Hoofdfl. XIV: 18,10.
ging LUKAS het, volgens zvne gewoone kortheid van
Ivf, met ftilzwygen voorby. Daarenboven gat hy
het genoeg te kennen, toen hy in het volgend vers
berichtte, dat 'er uit het nabuurig Antiochien ongeloovige
Jooden te Lyftra gekomen zyn , met oogmerk,
om de inwooneren, die noch niet bekeerd waren,
tegen de Apoftelen opieftooken, en den voortgang
van hunnen arbeid te ftuiten.
BEZA maakt van eenige oude Handfehriften gewag,
in dewelken dit vers het volgend byvoegfel heeft:
En zy bevolen ieder eenen na buis te gaan. En zy voeren
voort te leeren, en, toen zy bet deeden, kwamen
van Antiochien enz., het welk het begin van het volgend
vers is. Dan men ziet fpoedig, dat de aflcnryver
eene verklaaring van den rand in den text gebracht
heeft.
vers 19. Dan 'er kwamen Jooden van Antiochien en
Ikonien, en overreedden het volk, het welk Paulus ter
(lad uitfleepte, en fleenigde; zoo, dat men zelfs meende,
dat hy dood was. De ongeloovige Jooaen hadden deeze
beide Apoftelen, reeds uit Antiochien (kap. Xül:
14 en 50) en Ikonien (kap. XlV: 1 en 6) verdreeyen.
Dan zy waren hier mede niet te vreden ; nauwlyks
vernamen zy, dat PAULUS en BARNABAS in de nabuurfchap
van Lyftra predikten, of zy fpoedden zich
derwaarts, en poogden hen daar den dood te doen
vinden. En hun godlooze yver gelukte hun zoo
wel, dat zy de ongeloovige menigte fpoedig op hunne
zyde brachten.
Zy overreeden bet volk, zegt LUKAS. Door hoedani

£c-4: ' Verklaaring vm de Handelingen
Heer, noch meer? aangcdookt en heviger gemaakt
hebben. — Het beiluit was dan, dat de beide Apoftelen
derven moesten. De Jooden lieten zich met
blydfchap gebruiken, om dit befluit ter uitvoer te
brengen; zy vielen op het onverwachtst op PAULUSaan
/ en ftéenigden hem.
Wat was de rede, zal men misfchien vraagen, dat
Zy niet ook BARNABAS fteenigden? Ik antwoorde ?
Jfaulus voerde thans wederom het wèord (vers 12), dat
is, by deedt eene predikatie. Terwyl hy hiermede
be/.ig was, overvielen zy hem in gezelfchap van eene
groote menigte Heidenen, en wierpen fteenen op
hem. Zy haatten BARNABAS niet minder. En, dewyl
zy evenwel ook aan hem hunnen moed niet koelden,
moeten wy 'er- uit beftuiten, dat hy of niet tegen-,
woordig v/as , of zich midden onder het volk verborgen
heeft, en daar door hunne woede ontkomen
is.
De volgende woorden luiden vreemd. Zy fteenigden
hem, fchryft LUKAS, en Jleepten hem ter ftad uit.
Wy zouden het eer- kunnen gelooven , indien 'er
ftondt: zy Jleepten hem ter ftad uit, en fteenigden hem.
Dus leezen wy kap. VII: 50 van STEPHANUS. Waarom
zouden zy PAULUS, dien zy, zoo zy meenden,
dood gcfteenigd hadden, ter ftad uitgefleept hebben?
Het is natuurlyker te vooronderftellen , dat de Jooden
wel te vrede waren , dat zy hem dood zagen ,
en dat zy de zorge , wat met- het doode lichaam te
doen, cn boe het te begraaven, aan zyne vrienden
en aanhangeren hebben overgelaaten.. Op dezelfde
wyze handelden zy- met STEPHANUS.
Wy zouden moeite gehad hebben, om de rechte
verklaaring van deeze plaacze te vinden , indien 'er
Üfit eene volkomen gelykiuidende geweeft ware, die
ons den weg geweezen" hadt. Ik" heb het oog op
MARK. XII: 8. Aldaar leezen,wy: zy namen hem, en
doodden be:u, em Jlizicn hem tan vsynbejrge uit. Dus
h.eefc

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: i'Q. 105
heeft LUTHKRÜS het woord f'f//3*y«v, het welk hier
voorkomt, MATTH. XX;: 39 en LUK. XX: 15, recht
vertaald. Dat MARKUS hier de woorden verzet heeft,
en dat zyn oogmerk is te zeggen: zyftieten hem ten
wynbersi uü , en doodden hem, blykt met alleen klaar
«enoeg van zelf, maar MATTHEUS en LUKAS , die op
cie aan^eweezene plaatzen het zelfde geval verhaaleh,
fchryven ook dus , gelyk de orde natuurlyk mede
brengt : ty namen hem , en ftieten hem ten wynberge
uit, 'en doodden hem.
• De wyze van fchryven, waar van MARKUS zich hier
bedient, wordt de Hijlorifrbe Hyfterologie genaamd,
cn komt, zoo wel in de gewyde bladen, als by andere
Gefchiedfchryvéren dikwils voor, gelyk ik, by
de gemelde plaatze van MARKUS, getoond hebbe, ja
LUKAS heeft zich in ons tegenwoordig Texthoofdftuk
reeds van zulk eene manier van fpreeken bediend.
Men zie, het geen ik by vers 10 heb aangetekend.
Onze Text moet derhalven met het volgend vers,
op deeze wyze worden opgevat;
Zy greepen PAULUS aan, en fleeptcn hem met geweld
ter ftad uit, en wierpen hem met fteenen, zoo
dat PAULUS ter aarde viel , en bleef liggen. Toen
zy nu dachten , dat zy hem dood gefteenigd hadden,
lieten zy hem liggen, en gingen heen. Echter was
hy noch niet dood, maar toen de geloovigen hem
omringden, beweenden, en 'er met eikanderen over
fpraken , om hem wegtedraagen en te begraaven ,
kwam hy wederom by zich zei ven, richtte zich in de
hoogte, ftondt vervolgens geheel op, en ging met
hun wederom na huis.
De meefte uitleggeren hebben ons textvers niet
nauwkeurig genoeg befchouwd, en het zelve daarom
met ftilzwygen voorbygegaan. Dan drie van de jongften,
die''er meer acht opgeflaagen hebben, fchoon
sy dc-bovengemelde Hyfterologie-ook niet bemerkten,
* G ,5 zyn

IOÖ Verklaaring van de Handelingen
zyn op de gedachte gevallen, dat Godt den Apoltel
door een wonderwerk in het leeven behouden heeft:
ik heb het oog op LANGE , LINDHAMMER en DOD-
DKiUGE.
De eerstgemelde fchryft, dat deeze behoudenis van,
PAULUS een wonderwerk van Godt geweeft is. Het
geen de tweede duidelyker uitdrukt , Hellende dit
wonderwerk daar in, dat PAULUS , toen hy over de
fteenen als een doode werdt voortgefleept, evenwel
in het leeven gebleeven is. De derde noemt het eene
wonderbaare werking van Godt, die niet veel verfchilde
van eene opwekking uit den dood.
Deeze drie uitleggeren zouden gewislyk vaftgefteld
hebben , dat PAULUS in de daad dood geweeft, en
door Godt wederom opgewekt is; indien het ftilzwygen
van LUKAS hun dit niet belet hadt. En toch
deeze zoude het voorzeker niet onaangeroerd hebben
kunnen laaten, indien Godt zulk een wonderwerk aan
PAULUS gedaan hadt.
Dewyl ik dan nu de woorden van LUKAS recht meene
verklaard te hebben , zoude ik tegen den plicht
van eenen goeden overzetter zondigen, indien ik dezelve
letterlyk, zoo als zy in den text ftaan, wilde
vertaaien, en daar door de rechte meening van LU­
KAS voor myne Leezeren duifter maaken. Ik heb om
die rede hier gehandeld, gelyk ik MARK. XII: S
moest handelen, en de woorden in die orde voorgefteld
, in welke LUKAS dezelve buiten twyfel moet
gedacht hebben.
vers 20. Maar toen de jongeren hem omringden, ftondt
hy op, en ging in de jlad. Maar den volgenden dag
vertrok hy met Barnabas na Derbe. Niet flechts de
Jooden en Heidenen, maar de Chriftenen zelve oordeelden,
dat hy dood was, toen zy hem, naa zulk'
eene mishandeling, ter aarde zagen liggen. Het kan
zyn, dathy, door de fteenen wel niet doodlyk, maar
even-

der Apoftelen. Hoofdft, Xllf: 20. 107
evenwel met zoo veel gewelds getroffen, dat hy ter
aarde moeft vallen , met opzet zonder beweeginge is
blyven liggen, ten einde zyne vyanden hem voor dood
zouden houden, en heen gaan. — Van dit gevoelen
is PRICAUS. — En waarlyk PAULUS zoude niet te befchuldigen
zyn, indien hy, om zyn leeven te bewaaren,
en noch langer, als Apoftel, in den dienst van
CHRISTUS nut te doen, zich dood geveinsd hadt.
Echter komt het my noch geloofwaardiger voor,
dat de fteenen, die hem getroffen hadden, hem hadden
doen bezwyken , en dat hy eenen geruimen tyd
niet by zich zeiven geweeft is. Vivit, heette het
van hem, at eft vit® nejeius ipfe fuce, hy leeft noch
wel, maar hy is zich zeiven niet bewust, dat hy
leeft. Wy weeten hoe lange een menfeh in flaauwte
kan liggen , en dat 'er veele voorbeelden van menfchen
zyn, die men uit dien hoofde zeker dacht dood
te zyn, en tot welker begraaving men toebereidfelen
maakte Qd).
De Chriflenen hebben het buiten twyfel geheim
gehouden, dat PAULUS noch leefde, en wederom in
de ftad was (e). Dewyl de Apoftel nu wel verzekerd
was, dat zyn vyanden hem op het nieuw zouden opzoeken,
indien "het bekend wierdt, dat hy zich noch
in de ftad bevondt, bleef hy dien éénen nacht noch
maar
(d) Toebereidselen maakte niet alleenlyk maar 'ei; zyn
zelfs voorbeelden bekend van menfchen, die in dien toeftand
daadlyk begraaven wierden; zynde fommigen van deeze noch
door een gelukkig toeval gered , terwyl anderen, naa veelvuldige
vruchtloozc poogingen, om uit hunne gevangnisfe te
geraaken, hun leeven , mag ik zoo fpreeken, op eene jammerlyke
wyze, ten tweedenmaals verlooren hebben. VER­
TAALER.
(e) LANGE beweert het tegendeel, omdat het, zyns ooi -
»,
deels, niet fe denken is, dat PAULUS in het geheim wederom
in de ftad zoude gekomen zyn. Dan de voorzichtigheid
Oioeft den Apoftel immers beweegen, om dit te doen.

IOS Verklaaring van de Handelingen
maar by de Broederen, en vertrok den volgenden dag»
or liever den volgenden morgen reeds, met zynen
Amptgenoot BARNABAS , om zyn Apoftolifche bediening
elders waarteneemcn.
vers 21, 22. Naa dat zy nu in die ftad bet Evangelie
gepredikt, en veele jongeren gemaakt badden, keerden
zy . wederom te rugge na Lyftra, en Iconien en Antiochien
en vsrfterkten de harten der jongeren, en vermaanden
dezelve, om by het geloof te blyven , \ en dat
wy door veele droefnüfen in hei iiyk van God. moeten
ingaan. Uit deeze byzonderheid, dat in die ftad veelen
(>«•«

der Apoflelen. Eoofdfl. XIV: 21, 22. 109
dat men zich door die vervolgingen niet behoorde te
laaten aficiiikken, dewyl eene eeuwige gelukzaligheid
op dezelve itonut te volden; en het veel oeter
was, zelfs door het grootlte Tyden in den Hemel te
komen, dan by eene volmaakte rust in dit leeven verlooren
te gaan.
Ik heb gezegd: dat het in dien tyd onmoogiyk
was want in onze dagen leeven de belyders van
den Christlyken Godtsdienst, in de meelte landen,
in eenen gewenfehten vrede, fchoon 'er met wel een
tyd geweeft zy, op welken de Godtlyke waarheid niet
op fommige plaatzen met groote vervolgingen te worftelcn,
gebade heeft.
Het geen PAULUS en BARNABAS thans by deeze drie
Gemeentens deeden, deedt PAULUS op eenen anderen
tyd by de Chriftenen te Thesfalonica. Aan deeze
zondt'hy TIMOTHEUS, om hen in het geloof te verjterken,
en ben te vermannen, dat zy by deeze droefenisfen
niet verflagen mochten worden. Wy hebben bet u im.
tners te vooren gezegd, liet hy hun zeggen , dat wy
droefenisje zouden moeten lyden, 1 IHESS.. UI: 3, 4.
Gok leeze men het volgende vyfde vers. Ik
brenge deeze plaatze by , dewyl zy met onzen tegenwoordigen
text, genoegfaam van woord tot woord,
overéénkomt.
Ten aanziene van het woord ^a«a.\sü moet men
aanmerken, dat het eigenlyk vermaanen betekent, en
dat een ieder, die vermaant, ook iets leeraart. In de
laatste betekenisfe moet dit woord vóór »« in de verklaaringe
herhaald worden. Dergelyk eene manier
van fpreeken is niet vreemd (/_), en, met betrekkinge
(ƒ) In uuo fsepe vcibo qnandoque duce fignificationes concurrunt;
(in één werkwoord locpen dikwils twee betekenisfen te
zamen:) dus luidt by GLASSIUS de tweede Canon de Verbo.
• Men zie een tweede voorbeeld in myne Aanmerking oa
Jon. XI: 51.

ïiö Verklaaring van de Handelingen
ge tot het woord ^«««As?» heeft RAPHELIUS eene
volmaakte gelyke plaatze uit POLYBIOS bygebracht.
CAMERARIUS heeft daarom met recht geoordeeld, dat
men 'er het woord docentes (onderwyzendej behoorde
onder te verdaan, en voor *V» te voegen. BEZA verkiest
met het zelfde recht dicentes (zeggende); dan
hy begaat teffens eenen misflag, wanneer hy zich genegen
toont, om het woord **< uitteftryken, het welk
hier niet kan gemift worden.
vers 23. Zy fielden ook Oudften aan in alle deeze
Gemeentens, met vasten en bidden, en bevolen Joen den
Heere, aan wien zy geloovig waren geworden. Dewyl
'er in deeze drie Heden zulk een groot aantal van
Christenen was, dat zy geestlyke byeenkomften konden
houden, en op eene geregelde wyze den gemeenfchaplyken
openbaaren Godtsdienst waarneemen, moeiten
'er nu ook gewoone Leeraaren en Voorftanderen worden
aangefteld. Dit deeden PAULOS en BARNABAS
thans, verkiezende daartoe zoodanige mannen, als zy
daartoe bekwaam oordeelden. Zy ftelden deeze tot
voorftanderen aan, met een Gebed, waar toe de geheele
Gemeente zich door vasten (g) hadt voorbereid
, en bevolen hen daardoor hunnen HEERE, JESOS;
dat is: zy riepen JESUS aan, hem biddende, dat hy
hun overvloedige kracht en zegen tot dit heilig ampt
wilde verleenen.
Door de wssF^vrlgev; worden de Leeraars en predikers
verftaan, gelyk kap. XX: 17, in welk Hoofdftuk
zy vers 28 ook Opzieners of Bisfchoppen genaamd
worden. Dan dewyl in de Christlyke Gemeentens
(van dien tyd) tweeërleie voorftanderen waren ,
zoo als 1 TIM. V: 17 blykt, naamlyk Leeraaren en
Armbezorgeren , is het onzeker, of PAULUS en BAR­
NABAS thans mannen in deeze beide posten gefield ,
dan of zy het aan de Leeraaren en Gemeente hebben
- over-
(g) Door dit Vaften hebben wy te vooren by kap. XIII: %
reeds gefproken.

der Apoftelen. Heofdjl. XIV: 23. nr
overgelaaten, het opzicht der Armenkasfe aan mannen
van bekende braafheid toe te vertrouwen.
Het woord xue>TMÏv wordt kap. XIII: 3, by eene
foortgelyke gelegenheid door de oplegging der handen
verklaard, gelyk mede r TIM. IV: 14 en V: 22.
Ook wordt het in andere fchriften dikwils in deeze
betekenisfe gebruikt, gelyk SALDENUS lib. I. de Sy.
ried. cap. 14. p. 397 lil toont; alwaar hy insgelyks
die uitleggeren verwerpt, die hier ter plaatze alleen,
lvk aan eene bevestiging van Leeraaren denken, die
door de Gemeente verkooren waren; het geen hy lib.
11 cap. 17. p. 718 noch éénmaal doet. Het zelfde
beweeren HAMMOND en CLERICUS, gelyk mede de
Heer PFAFF in het aanhangfel op zyne Academifche
Verhandeling : de validitate abfolutionis Euangelicat p.
22 fq. WOLF hecht aan dit gevoelen insgelyks zyn
z egel. Het is derhalven vruchtlooze moeyte, wanneer
'fommigen (&) dit woord hier op deeze wyze
verftaan, dat deeze Apostelen de verkiezinge der
Leeraaren aan het volk hebben overgelaaten, en naderhand
tot deeze keuze, door oplegging der handen,
flechts hunne toeftemming gegeeven. (i)
Nu
(/;) De Heer PFAFF heeft dezelve genoemd, ik voege 'er
VITRINGA noch by, lib. III. de Synagoga, P. I. cap. 14. p.
820. Sommige van deeze uitleggeren zyn tot dit gevoelen gebracht
door eene drift voor hunne Secte; anderen door vooroordeel.
(*)
(*) Het kan zyn, en is zelfs zeer wel te gelooven. Echter
zie Ik niet dat de Heer HEUMAN het tegenovergeftelde
gevoelen beweezen heeft. Ten minften komt het my voor ,
dat men op vry waarfchynlyke gronden van hem zoude kunnen
verfchillen, indien men zich alleen op de oorfpronglyke
betekenis, en het gewoon gebruik van het woord x (
'e' T
"" r
beriep; het welk onze Schryver zelf in den Text toeftemt,
dat in de gewyde bladen meest voorkomt, om eene aanfteliing
door oplegging der handen te kennen te geeven. VER­
TAALER.
(j) Dit is zekerlyk te weinig ; want de Apostelen gaven ,
wan-

112 Verklaaring van de Handelingen
Nu moefcn noch de twee woorden e\x.xr,rlai verklaard
worden. Gelyk «r«*i» .kap. XV: 21 en TiT.
ï; 5, i» & étj'rae yïad naa de andere, of, z'ra alle Jleden
met eikanderen betekent, bet welk. elders (kap. XV:
.36) door Ka TTua-at »O'AI» wordt uitgedrukt; zoo betekent
hier ««***ri

der Apoftelen. Hoofdft. XIV: 26—28. 113
vers 26. Van daar reisden zy te fcheep na Antiochien,
uit welke ftad zy waren uitgezonden, en der genade
van Godt overgegeeven tot het werk, het welk zy thans
verricht hadden. Men denke hier aan Antiochien, de
Hoofdftad van Syrien. Want toen BARNACAS en PAU-
LUS zich hier bevonden, hadt de Heer bevolen (kap.
XIII: 2) dat zy te zamen zouden vertrekken, ec hun
dien last gegeeven, dien zy thans volvoerd hadden.
"o5-r» i)Vaev ir*g*$t2efn'téi TJJ xxgiri roiT ©«o, wade tradelantur,
id est, commendabantur , gratioz Dei, is buiten
twyfel eene fpreekwyze, die uit twee anderen is famengefteld.
Ik heb dezelve daarom in myne vertaalinge
wederom gefplitst, en op deeze wyze overge.
zet: uit welke ftad zy waren uitgezonden, en der genade
van God overgegeeven. De overzetting van MONS
komt op het zelfde uit: ddou on les avoit envoiez, en
les abandonnant a la grace de Dieu. Dit laatste zyn
wy gewoon, op deeze wyze uittedrukken: men wenjcbm
te hun voorfpoed en zegen op hunne reize.
vers 27. Toen zy nu (daar) waren aangekomen, en
de Gemeente hadden laaten vergaderen, verbaalden zy,
welke groote dingen Godt door ben gedaan, en dat by
ook den Heidenen de deure des geloofs geopend hadt.
"o

H4 Verklaaring van de Handelingen
geruimen tyd. In deeze groote ftad, die zoo vol Christenen
was, bleeven zy langen tyd met genoegen, gelyk
weleer, kap. XI: 16 Zy deeden daardoor het
getal der Christenen in die ftad tOeneemen: gelyk het
niet onbekend is , hoe fpoedig Antiochien ééne der
voornaamfte van het Christendom geworden zy.
Wat betreft, dat zy zoo lange in deeze ftad zouden
gebleeven zyn , onder anderen ook, om van hunne
moeylyke reizen uitterusten, zoo als ARCULARIUS,
LLSDHAMMER en WITSIÜS (Melet. Leid. p. 56 §. 1)
ineenen hier aan zullen weinigen hunne toeftemming
geevcn. Deeze heilige mannen toch hadden
jnaar zeer weinig tyds noodig, om van hunne natuur-'
lyke vermoeydheid uitterusten. Zy konden nooit
lange genoeg tot verheerlyking van hunnen meetter
arbeiden; en noch hunne veelvuldige reizen, noch hun
aanhoudend prediken viel hun immer lastig.
H O O F D S T U K XV.
vers 1. Naderhand kwamen 'er eenigen uit Judcea ,•
en (telden den Broederen de volgende leere voor: indien
gy u, volgens de voet van Modes, niet laat befnyden ,
kunt gy niet zalig voorden. PAULUS cn BARNABAS leefden
te Antiochien ten hoogften vergenoegd over den
geestlyken wasdom der Christenen, de dagelykfche
uitbreiding der kudde van CHRISTUS, en de vryheid,
die zy aldaar genooten; toen hunne rust door eenige
Christenen, die aldaar uit het Joodfche land aankwamen,
op eene geweldige wyze geftoord werdt. Het
waren bekeerde Jooden, en wel, gelyk wy-vers 5
zien, zoodanigen, die te vooren Phanfeeuwen geweest
Waren, en dus het gebod van de befnydinge voor het
voornaamfte in de wet hielden, het welk, naar hun
oordeel, nimmermeer konde afgefchaft worden. Zy
hadden te Jerufalem gehoord, dat PAULUS en BARNA-
BAS in de groote ftad Antiochien eene ongemeen groo.
te menigte van Heidenen tot het Christendom befceerd,
maar dezelve onbefaeeden gelaaten hadden
Dit

der Apoflelen. Hbofdft. XV: u 115
Dit is eene tweede tegcr.fhnd van de bekeerde
Jooden tegen de Apbstelen, die zich met de bekeeringe
der Heidenen bezig hielden. Te vooren, kap.
XI: i j twistten zy met PETROS, om dat hy den Heidenen
het Evangelie gepredikt hadt, daar JESUS, de
MESSIAS , naar hunne gedachten , alleen der Jooden
Heiland was. Thans honden zy wel toe, dar den
Heidenen insgelyks het Evangelie konde gepredikt
worden, maar zy meenden teffens, dat de bekeerde
Heidenen moesten befneeden worden.
Men zoude kunnen vraagen, waarom zy te vooren
PETRUS niet ook verweeten, dat hy de befnyding naliet.
En hier op antwoerde ik, dat PETROS hen,"door
zyn verhaal van het Godilyk gezicht, 't welk hem
verfcheenen was, en van de wonderdaadige gaaven,
over de bekeerde Heidenen uitgeftort, zoo verlegen
maakte, dat zy terftond (kap. XI: i3) in deeze zyne
verdeediginge berustten , en hun voor dien tyd
geene nieuwe zwaarigheden in de gedachten kwamen.
Naderhand was het hun wel ook bedenklyk voorgekomen,
dat PETROS de bekeerde Heidenen niet ver.
plicht hadt, om zich te laaten befnyden; dan, ter.
wyl het getal der Heidenen, die door hem waien bekeerd
geworden, zoo klein was, merkten zv dezelve
als buitengemeene Christenen aan, die Godt voor
dien tyd hadt goedgevonden, van deeze verplichtin.
ge te ontflaan.
Maar toen zy te Jerufalem hoorden, dat PAULUS
en BARNABAS de Heidenen, by honderdenen duizenden
teffens , in de Kerk van CHRISTUS aannam .n ,
zonder dezelve te befnyden, ontfonkte hun yver voor
den Godtsdienst derwyze, dat zy eenigen uit hun midden
na Antiochien zonden, om daar de befnyding onder
de bekeerde Heidenen mtevoeren.
Deeze lieden vervoegden zich niet bv PAULUS en
BARNABAS, als van welke zy wel vrzeker.1 waren,
«dat zy hevige tegenfpraak te wachten hadden, maar
H 2 by

u6 Verklaaring van de Handelingen
by de bekeerde Heidenen zelve. De Christlyke Godtsdierst,
zeiden zy , weiken gy hebt aangenomen, is
buiten twyfel de waare Godtsdienst. Wy gelooveri
insgelyks aan JESUS, dat hy door Godt wel voornaamlyk
aan het Joodfche volk gezonden is, maar evenwel
zyne Apoftelen ook aan de Heidenen zendt, om
dezelve tot het waare geloof te brengen. Dan gy
behoort te weeten, dat door den Christlyken Godtsdienst
de Joodfche, dien Godt door MOSES heeft ingefteld,
niet vernietigd wordt, en bygevolg dat een
Ieder, die deel aan de eeuwige gelukzaligheid wil
hebben, niet flechts een Christen, maar ook een Jood
moet zyn, niet alleen, gedoopt, maar ook befneeden
moet worden.
T» 't$»t rea \&°>»rl»

der Apoftelen. Hoofdft, XV: 2. 1*7
Het valt niet zwaar, de fchyngronden'Ée gisfen ,
Waar door zoo veele Christenen te Antiochien zich
lieten overhaalt. Ie weeten de afgezondenen van
Je ufalem brachten hun onder het 00^, dat Jerufalem
de nooidzetel was van den Christlyken Godtsdienst.
Dat, intusfchcn, de bekeerde jo den aldaar zich van
de plechtigheden van hunnen voorigen — door Godt
zei ven ingeftelden — Godtsdienft, niet ontflagen re.
kenden, maar dezelve heiliglyk waarnamen. En, bygevolg,
dat, zo men te Antiochien een echt Chris»
ten wilde genaamd worden, men het op zoodanig eene
wyze moest zyn, als men het in Jerufalem was.
Op deeze «-«VJ? volgde eene r*£i>r*(w«, PAOLUS
en BARNAEAS werden (poedig gewaar, wat 'er in de
Gemeente omging. Zy vonden zich derhalven genoodzaakt,
zich met deeze Jerufalemmers, en hunnen
aanhang, in een gefprek intelaaten, en hun de ongegrondheid
van hunnen waan te toonen. Deeze rede,
I-wist (dus moet het woord «•»£«'

JIS VtrBaorirt'g van de Handelingen
Deeze aanmerkingen voldeeden hunne partyen niet.
PAULUS cn BARNABAS moesten derhalven bciluittn »
hit op de uitfpraak der Apo'tclen te Jerufalem te laaten
aaafcbmen: in welken voorflag de anderen insgelyks
genoegen namen, dewyl zy met twyfelden, of
men zoude te Jerufalem hen in het gelyk ftellen. —•
Men befloot dan dat PAULUS en BAHNABAS,
met fommigen van de andere panye, na Jerulalem
zouden reiz n, cn aldaar het gevoelen van de Apostelen
en oudüen, dat is van de gewoone Leeraaren
dier Gemeente, hooren; waar aan beide partyen hunne
zaak wilden verblyven. Men noemt dit (in de
taaie der Rechtsgeleerden) een Compromis. Dit erkent
BUDOEÜS, in zvne verliandeimg de Concüio tiieufolymitano
p. 204, 'fchoon hy p. 187 het gebruik var. dee.
ze bcnaaminge in BOEHMER hadt afgekeurd. Hy beveiligt
ook ƒ>. 204 dit gevoelen, door aartcmerken ,
dat 'er van beide partyen fommigen na Jerufalem getrokken
zvn, om aldaar dien twist te hooren beftisfen
, cn zich aan deeze beflisfinge te onderwerpen.
Dus verklaart hy naamlyk de woorden: »•»«« «W« i£
«W», verftaande dezelve van de tegenpartye, fchoon
de uitleggeren daar by doorgaans aan menfchen denken
, die het met PAULUS en BARNABAS hielden.
Want, fchryft hv, de billykheid vorderde immers, dat
'er van beide partyen eenigen na Jerufalem gingen,
ten einde den Apostelen de redenen, waar op hun
gevoelen fteuade, te kunnen onder het oog brengen.
Dat dir taaffte de waare betekenis der woorden van
óm. Grondton is, wordt door CORNELIUS A LAPIDE.en
ZEGERUS mede toegeffemd; waar van de laatfte insgelyks
aanmerkt, dat men in de beste Handichrnten
van de Latynfche Overzettinge niet leest: altos ex tllis,
maar: alios ex aliis; en dat deeze Overzetter door
deeze vertaaling de eigenlyke meening van den Gefchiedfehryver
heeft willen uitdrukken, naamlyk, dat
hy fommigen van de anders partye bedoeld heeft.
vers 3. Naa dat deeze nu door de Gemeente vergezeld

der Apoftelen. Hoofdft. XV; 3.
waren geworden, reisden zy door Phoenicien en Samarien,
en verbaalden, boe de Heidenen zich bekeerd hadden,
en verwekten daar door by alle Broederen groots
llydfcbap. rsgi>7rsfi^H'rii d*-, ix.xM

i2o Verklaar ing van. de Handelingen
van dit Hoofdfluk: #V* T«C ©i«y, j/cé ^ Godt
bekeeren.
vers 4. Toen nu te Jerufalem gekomen waren,
werden zy door de Gemeente, en de Apostelen, en de
Oudflen (met blydfchap) ontfangen: en zy verbaalden,
welke groote dingen Godt door ben gedaan hadt. Zy
werden ontfangen, en wel, gelyk 'er kap. XXi: 7 uitdruklyk
wordt bygevoegd, met blydfchap. De manier
van fpreeken, van dewelke LUKAS zich hier bediend,
en volgens dewelke de wyze, waar op zy ontfangen
wierden, in het werkwoord zelf ligt opgeflooten, is
meer gebruiklyk. Men zie GLASSIUS, Can. XIV de
Verbo.
Het eerde gefprek van PAULUS en BARNABAS met
de Gemeente te Jerufalem beftondt daar in, dat men
aan den éénen kant vroeg, welke uitwerkfelen hunne
Apostolifche reize gehad hadt, en zy aan de andere
zyde verhaalden, dat zy grooten byftand van Godt
genooten, en het Ryk van CHRISTUS met eene zeer
.groote menigte van nieuwe onderdaanen vermeerderd
hadden. Het zelfde lazen wy kap. XIV: 27, by ge.
legenheid, dat PAULUS en BARNABAS wederom te Antiochien
gekomen waren.
Waare Christenen hebben over niets grootere blydfchap
, dan over de uitbreiding van het Koningryk
van CHRISTUS; gelyk hun aan den anderen kant niets
grootere fmarten veroorzaakt, dan wanneer zy zien,
dat zoo veele menfchen zich noch in de duifternisfe
bevinden, ja zelfs, gelyk van fommigen maar al te
waar is, voor het helderfchynend licht hunne oogen
fluiten.
vers 5. Toen flonden fommigen van de fecle der Pha.
rif eeuwen, dewelken geloovig waren geworden, op, en
fpraken: men moet ben befnyden, en hun gebieden, de
wet van Mofes te houden. PAULUS en BARNABAS waren
naauwlyks te Jerufalem aangekomen, toen de
Joo-

der Apoftelen. Hcofdft. XV: 4, 5. 121
Jooden, die, weleer Pharifeeuwen, thans Christenen
waren , en te vooren fomrnigen uit hun midden na
Antiochien gezonden hadden, opcnlyk te kennen gaven,
dat zy noch van het zeilde gevoelen waren,
dat alle Christenen beiheeden moesten zyn. Zy hadden
van hunne afgezondenen , die thans van Antiochien
waren te rugge gekomen, gehoord, dat beide
partyen aldaar de zaak aan de befhsfing van de Apostelen
te Jerufalem, verblecven hadden. Zy Honden
daarom reeds zegepraalende op (7{

122
Verklaaring van de Handelingen
verwonderen. Evenwel heeft het gevoelen van BEZA
waarlyk niet weinig fchyn, indien men het volgend
vers befchouwc, in net welk LOKAS zyn verhaal eerst
fchynt te vervolgen. Om deeze rede zyn de Hollandfche
en oude"Franfche overzettinge, zoo wel als
die van LENFANT, en onder de uitleggeren CORNELIUS
A LAPIDE en FRANKE (in zyne Objtrv. XIX, Bibivca,
p. 204) het ook met BEZA ééns. Echter heeft
WOLF duidelyk getoond, dat deeze verklaaring geenen
grond heeft.
Noch ééne aanmerking moet ik 'er byvoegert. Te
weeten: de partyen van PAULUS kunnen onmooglyk
bedoeld hebben te bewecren , dat de bekeerde Heidenen
alles, het geen in de wet van MOSES was voorgefchrceven,
moeiten nakomen. Hoe veele byzonderheden
toch waren 'er niet bevolen, die op zekere
tyden in den Tempel moesten waargenom :n worden,
alwaar de Jooden, die verre van Jerufalem woon.
den, zelden' konden opkomenP Dewyl men nu insgelyks
den Heidenen, die in verre afgelegene landen
tot CHRISTUS bekeerd waren, zulke wetten niet konde
opdringen, ben ik van gedachten, dat zy van zoodanige
plichten zullen gefproken hebben, als de
Chri(lenen overal , waar zy zich ook in de waereld
bevonden , konden waarneemen; en onder anderen ook
aan de onthouding van bloed, van het verflikte, cn
van offerfpyzen in het algemeen; als het welk in de
fchriften van MOSES ten Iterkflen verbooden was.
Het is derhalven niet onwaarfchynlyk, dat de Apos.
tel JACOBUS, die gaarne aan beide partyen genoegen
wilde geeven , zich wel in zooverre naar deeze fryfhoofdige
menfchen heeft willen fchikken, dat hy het
één en ander uit hunnen voorflag aannam. (0)
vers 6.
(0) Dit is evenwel voorzeker noch de eenige , noch ook
de voornaamfte rede, waarom de Apostelen goedvonden, den
bekeerden Heidenen het eeten van bloed, het verflikte, enz.
tc

der Apoftelen. Hoofdft. XV: ) De Heer HIXMAN drukt zich hier wat te fterk uit; alles,
wat men zeggen kan, is: ook zien wy niet, dat iemand
Immer in deeze zaak een woord gefproken heeft. En evenwel
zoude ik uit dit fti.'zwygen van LUKAS niet gaerne willen befluiten,
dat dit niet gefchied is; hei welk my, recht uit gezegd,
cok zeer onwaarfchyniyk voorkomt. En is de gisfing
gegrond, die ik in myne Aantek. op bl. 121 heb voorgeftcld,
dat de Jerufalemfche Gemeente zelve de beflisfing van deezen
twist.

124 Verklaaring van de Handelingen
zaak één woord gefproken heeft, en dat zy de befiisfing
ten éénenmaale aan de Apostelen overgelaaten
hebben. Het is derhalven klaar, dat de Apostelen
het volk hier door hebben willen toonen , dat alle
hunne Leeraaren zich aan de Apostolifche uitfpraak
behoorden te onderwerpen, en daar in door hunne
toehoorers moesten worden nagevolgd. Hoewel
men hier uit ook de nederigheid der Apostelen kunne
afneemen, dewelken deeze hunne mcdearbeideren aan
het Evangelie , welker toeftemming of goedkeuring
aan hunne uitfpraak geen grooter gewicht konde byzeuen,
uit broederlyke liefde aan hunne vergadering
lieten deel hebben.
vers 7. Naa dat men nu lange getwist hadt, ftondt
Petrus op, en f prak tot hen: lieve Broeders, gy weet,
dat Godt reeds voor eenen ge ruimen tyd my, uit ons midden
verkooren beeft, ten einde de Heidenen uit mynen
mond het woord (de leere) van het Evangelie zouden
hooien en geloovig worden. De billykheid vorderde,
in deeze vergadeiing beide partyen te laaten fpreeken,
dcrzelver redenen te hooren, en te overweegen.
De Apos:elen waren dus eenen geruimen tyd
bloote toehoorers. Aan beide kanten zal men driftig
geworden zyn , en met yver gefproken hebben; om
welke rede LÜTHERUS ook geene zwaarigbeid maakte
, om het etnert janf Qgekyf) te noemen. Dan dewy!
het Griekfche woord eenen twist betekent, bet zy dezelve
vricndlyk of met drift gepaard zy, acht ik het
beier, zich eenvouwiglyk van dit woord in de overzettinge
te bedienen , zonder 'er bytevoegen , van
hoedanig eenen aart deeze twist geweest zy.
PAULUS en BARNABAS namen geen deel aan deezen
twist, maar zaten onder de Apostelen en Oudften,
en
twist san de Apostelen en Oudften heeft overgelaaten, dan vervalt
alles, het geen onze Schryver over de redenen, waarom
de Apostelen deeze laatsten in hunne vergadering toelieten.,
in den Text gezegd heeft. VEETAALER.

der ApofteUn. Hoofdjl. XV: 7. 125*
en wachtten bedaardlyk, tot dat het hunne beurt wierdc
(vers 12) om te fpreeken. üe voorzichtigheid vorderde
, thans hunne aanhangeren tegen hunne partyen
oveneitellen , ten einde die niec tegen hunne eigene
perfoonen te verbitteren. PAOLUS en BARNABAS hadden
de zaak reeds aan de Apostelen vcrbleeven Het
was dus niet gevoeglyk voor hun, in deeze byéénkomst
op het nieuw te redetwisten. Ook is 'er geen
twyfel aan, of zy zullen te vooren hun recht reeds
in het geheim aan PETRUS en TACOBUS voorgefteld ,
en met dezelveri over de middelen, om deezen twist
te beflisfen, gefproken hebben. Onder de Apostelen
konde 'er in de hoofdzaak geen verfchil zyn — de
Heilige Geest, die, zoo wel door PAULUS, als door
PETRUS en JACOBUS , fprak, konde met zich zeiven
niet ftryden.
Naa dat men nu de twistende partyen lange genoeg
hadt laaten fpreeken, en zy alles, het geen zy op hun hart
hadden , hadden uitgefchud, ftondt PETRUS op: beide
partyen hielden zich thans ftille, en lieten hem
fpreeken. — PETRUS moest van rechtswege het eerst
fpreeken, en zyn gevoelen zeggen (5); dewyl hy
onder de Apostelen de eerfte in rang was. En hoe
zoude JACOBOS, die uit het twaalftal hier insgelyks
tegenwoordig was, tegen deeze rangfehikking hebben
kunnen handelen? PETRUS werdt daardoor ondertusfehen
geen voorzitter van deeze vergadering , en
verkreeg 'er geen het minfte gezag over JACOBUS
door. De één was even groot een Apostel, als de
ander.
'Aip' nfitgui dszaiav betekent dikwils: van lange tyden
herwaarts, gelyk vers 21 ix y.-xxi dfx*""* Maar fom->
tyds wordt 'er een tyd, die noch niet lange voorleden
(g\ PETRUS was ook gewoon het woord te voeren , en;
wanneer 'er iets te zeggen viel, doorgaans het eerst^gereed;
gelyk wy uit verfcheidene voorbeelden, ons in de Evangelifche
gefchiedenisfe opgetekend, weeten. VERTAALER.

125 Verklaaring van de Handelingen
dén is, in het algemeen de voorige tyd, door verftaan.
Hier is deeze betekenis klaar , dewyl PETRUS iets
verhaalt, het geen omtrent voor tien jaaren gefchied
was. Het geeft derhalven hier ter piaa:ze zoo veel
te kennen, als: in de, eerfte jaaren van myn Apostelampt,
en wordt vers 14 door het woord wgarat, in
den eerft en tyd, uitgedrukt. Op deeze wyze betekent
kap. XXl: ICT, de.zxï«s iemand, die voor eenige
jaaren reeds een Christen geworden is. VIRGILIUS
noemt op dezelfde wyze, Mneid. IV, 458, den ge.
weezen man van DIDO , conjugem antiquum, en 633
het land, waar in zy wel eer gewoond hadt, patriam
antiquam.
De volgende fpreekwyze : »» «>"» ££**/{««•» rêS
c-Jpartjs ftov enz. is wat hard. Intusfchen is de meening
van den Apostel duidelyk: Godt heeft onder ons,
wil hy zeggen, of uit het midden van ons, my verkooren,
om den Heidenen het Evangelie te prediken. De
Hebraismus, dien GROTIÜS en VORSTIUS (de Hebraismis
cap. 36. p. 19?) hier meenen te ontdekken, vindt
geene plaatze : dewyl PETRUS geene anderen , die
Godt insgelyks verkooren hadt, influit , maar van
zich zeiven alleen fpreekt. BEZA heeft deeze plaatze
wel bcgreepen en goed overgezet: dan zyne aan*
nserking is gefchikt om den Leezer in de war te
brengen.
vers 8. En Godt, die de harten kent, gaf hun getuigenis,
voor zoo verre by hun, zoo wel, als ons. den
Heiligen Geest gaf. De'Apostel wil zeggen: Godt,
die het binnenst van het menfchlyk hart kent, en
zag, dat zy niet op eene huichelachtige wyze, maar
oprecht'yk en met een ongeveinsd geloof, de leer
des Evangeliums aannamen , gaf hun daar van een
openbaar getuigenis, zoo dat wv 'er ook van moeften
overtuigd worden. Hy fchonk hun naamlyk den Heiligen
Geest, en deszelfs wondcrgaaven, gelyk hy dezelve
ons, (den Apostelen niet alleen, maar ook aan
veele andere Jooden) op den Pinkfterdag, en naderhand

der Apoflelen. Hoofdjl. XV: 8—10, 127
hand noch dikwils aan verfchcidene andere nieuwbekeerden,
gefchonken heeft.
vers 9. En geen onderfcbeid tusfehen ons en hen maakte,
en hunne harten door het geloof reinigde. Dat is:
Godt verachtte hen niet, om dat zy geene nakomelingen
van ABRAHAM en onbefneeden waren , maar
bewees hun eene even groote genade, als hy aan
ons beweezen heeft; zoo dat het bleek, dat JESUS
zoo wel de Heiland der Heidenen , als der Jooden ,
is , en dat Godt niemand van zyne barmhartigheid
uitfluit.
De Jooden merkten de Heidenen als onrein aan,
zy hielden geenen omgang met hun, zy achtten het
zonde te zyn, met hun te eeten en drinken, gelyk
wy kap XI: 3 gezien hebben. Hier op doelt PE­
TRUS, wanneer hy zegt: Godt heeft hunne hanen door
het geloof gereinigd. Thans, wil hy zeggen, nu zy
aan JESUS gelooven, zyn zy niet meer onrein. Dit
geloof maakt de menfchen rein in de oogen van Godt,
zoo dat hy hen bemint, en een welgevallen aan hun
heeft. Het geen Godt nu gereinigd beeft, dat is, door
zynen Heiligen Geest rein gemaakt, en, door mededeeling
van zyne gaaven, voor rein verklaard, moet
vooral niemand onzer onrein achten; kap. X: 15.
kers 10. Waarom verzoekt gy dan nu Godt, door op
de halzen der jongeren een jok te willen leggen, het welk
noch onze Vaderen, noch wy hebben kunnen draagen.
N«v 0J1 — terwyl dit dan nu zoo gefield is — terwyl
Gcdt dan de Heidenen, die door myne prediking bekeerd
zyn, zonder befnydinge, zonder hen aan eenige
andere Mofaifche wetten te binden, tot het geloof
gebracht , en hun den Heiligen Geest gegeeven
beeft —— wat verzoekt gy dan Godt?
W,y leezen dikwils, dat dc Israëliten in de woeftyne
Godt verzocht hebben , bv voorbeeld EXOD.
XVII: 2; NUM. XIV: 22; Ps. L'XXVIII: 18 en ?6 ;
CVI:

128 Verklaaring van de Handelingen
CVI: 14; HEER. III: 14. Men ziene ook NUM. XI:
4 en DEUT? VI: Jö. Op alle deeze plaatzen betekent
deeze uitdrukking: met Godt niet te vreden zyn,
zich over zyne bedryven bezwaaren. Nu weeten wy
ook, wat PETRUS hier wil zeggen; te weeten : hoe
kunt gy toch te onvreden zyn met het geen Godt
door my gedaan heeft, cn hem, in zekeren opzichte,
berispen, door zyn gedrag aftekeuren, en te willen
, dat men hun de Mofaifche wet zal opdringen ?
Denkt gy dan, dat Godt niet wel gehandeld heeft?
Waant gy dan, wyzer dan Godt te zyn ? (r)
PETRUS toont hun vervolgens, hoe ongegrond hunne
verbeelding zy, dat een menfeh, op geene andere
wyze, dan door het houden der wetten van MO­
SES, zoude kunnen zalig worden. Hy zegt hun rond
uit, dat, byaldien een menfeh niet zalig konde worden,
dan door de geheele wet van MOSES te houden,
niemand zich met de hoop van zaligheid zoude kunnen
vleyen. Immers, zegt hy, noch wy, noch onze
voorouderen , van den tyd van MOSES af, hebben
dezelve ooit volkomen gehouden. Dit jok is niet
flechts voor ons, maar ook voor onze voorouderen ,
te zwaar geweest; noch wy, noch zy, zyn fterk ge.
noeg, om het zelve te draagen.
Dat PETRUS niet flechts van de wet der plechtigheden
fpreekt, zoo als de Heer LINDHAMMER meent (Y),
maar insgelyks van de zedelyke wet, blykt, uit het
geen
(r) Onder de veelvuldige betekenisfen, in welken het woord
verzoeken in de gewyde bladen voorkomt , zoude ik liefst die
kiezen, volgens welke het te kennen geeft " aan Godts uit.
„ druklyke getulgenisfen geloof weigeren, en daur door hem
„ als het ware noodzaaken, om de zaak, die hy getuigd heeft,
„ noch nader en onmiddelbaar te bevestigen. " In dien zin
komt dit woord NUM. XIV: 22 en op verfcheidene andere
plaatzen voor. VERTAALER.
(s) Dit is cck het gevoelen der Roomfchgezinden waar
van 'de jonge GERHAED 'er hier eenigen bybrengt.

der Apoftelen. Hoofdft. XV: ii. 125
"•een 'er op volgt, daar hy zegt, dat een menFch met
anders, dan door de genade van CHRISTUS, kan zalig
woiden, en bygevolg dat niemand door de werken der
wet van MOSES, zoo min door die der zedelyke wet,
als door die der plechtigheden, tot de zaligheid kan
geraakcn (f).
vers 11. Maar wy gelooven door de genade van den
Heere Jefus Christus zalig te worden; gelyk zy ook geiooven.
Hier wyst PETRUS het rechte en eenige middel
aan, om tot de eeuwige gelukzaligheid te geraaken.
De genade, zegt hy, maakt ons zalig, niet onze
werken —— niet onze verdiensten. Wy gelooven.
door de genade van den Heere Jefus Christus zalig ts
worden. —— PAULUS pryst mede, op verfcheidene
plaatzen, de genade van CHRISTUS, en beveelt zyne
vrienden aan dezelve: men zie ROM. XVI: 20 en 24;
1 COR. XVI: 2T; 2 COR. XIII: 13; GAL. I: 6. VI:
18, en PHIL. IV: 23. Dan op die plaatzen wordt van
JESUS gefproken, zoo als hy, naa zyne Hemelvaart,,
de geheele waereld, maar inzonderheid zyne Kerk,
regeert. Daarentegen in onzen Text fpreekt PETRUS
van de genade van JESUS, in zoo verre hy, tot heil
der menfchen, is menfeh geworden, door zyn lyden
en fterven zynen vader verzoend, en vóór zyne Hemelvaart
zynen twaalf jongeren bevolen heeft, in de
gehee-
(t) Zonder de zaak zelve te loochenen, door onzen Schryver
hier voorgefteld, te weeten, dat men alleen door de genade
van Godt in JESUS CHRISTUS en niet door de werken
der Mofaifche wetten, kan zalig worden; beken ik, niet te
kunnen zien, hoe hier uit volge, dat PETRUS ZOC wel de zedelyke
als ceremoniccle wet, bedoeld heeft. Eene gezonde
uitlegkunde doet ons alleen aan het laatfte denken; dewyl daar
over alleen getwist werdt; en de zaak zelve bevestigt dit, nademaal
men zich vreemde begrippen van het Christendom
zoude moeten vormen , zo men dacht, dat desfclfs belyders
van alle verplichting tot de zedelyke wetten, weleer door Mostss,
op Godts bevel, voorgefchrceven, ontfiaagen zyn. VER­
TAALER.
yi. Deel. I

Z30 Verklaaring van de Handelingen
geheele vvaereld om te gaan, en te prediken, dat een
iegelyk, die zalig wil worden, aan hem moet gelooven.
Onuitlpreeklyke genade van Godts eeuwigen
zoon, die zich aan de menfchen in eene zichtbaare
gedaante vertoond, hun de zaligmaakende leere
zelf voorgedraagen, en ten laatsten zich voor hun
in den dood overgegeeven heeft! Men zie het geen
ik by. JOH. I: 14 heb aangetekend.
De volgende woorden Zyn : xa.9-' ' cv Tjósro» "«««sim;.
Die der Griekfche taaie kundig is, zal 'er niet anders
onder verftaan , dan vs-évoutn. Wy gelooven door de
genade van Jefus Christus zalig te voorden, gelyk zy
cok, te weeten, gelooven. Men moet hier noodzaaklyk
(gelyk vers 8 en 9) aan de bekeerde Heidenen
denken. Deeze, wil PETRUS zeggen, gelooven, dat
zy door de genade van JESUS zullen zalig worden ,
gelyk wy hen geleerd hebben; en dit gelooven wy
insgelyks, wy die uit het Joodendom tot CHRISTUS
bekeerd zyn.
Hoe éénvouwig en natuurlyk ook deeze verklaaring
zy, hebben AUGUSTINUS en andere uitleggeren de betekenis
van deeze woorden verduifterd, dewelken het
geen hier gezegd wordt, op de vaderen der Jooden,
van dewelken in het voorgaande vers gefproken wordt,
betreklyk maakten, en door dat middel deeze woorden
tot een bewys poogden te doen dienen, dat de
geloovigen van het Oude Testament op dezelfde wyze
en langs denzelfden weg zalig zyn geworden, als
die van het Nieuwe Verbond. Dewyl nu de Sociniaanen
die waarheid ontkennen , hebben de meeste
laatere Godtgeleerden die verklaaring insgelyks aan.
genomen, meer om het voordeel, dat zy 'er van konden
trekken, dan om haare gegrondheid. Indien
men den Grondtext nauwkeuriger hadt gadegeflaagen,
zoude men gezien hebben, dat de woorden van PE­
TRUS, indien hy bedoeld hadt, van de zaligheid der
oude Jooden te fpreeken, dus zouden hebben moeten
luiden: *«5-' T^ÓTS» xdnüm ««-«S--/»-*» (op hoedanig
eene

der Apoflelen. Hoofdft. XV: ir. 131
eene wyze, of door welk middel zy insgelyks zyn
zalig geworden).
Doolingen, die lange plaatze gevonden hebben, en
door een fterk vooroordeel gefteund worden, zyn niec
gemaklyk uitteroeyen; inzonderheid, wanneer derzel.
ver voorftanderen eenig aanzien hebben , en het tegenovergefteld
gevoelen voor ketterye verklaaren.
Evenwel, de waarheid breekt ten laatsten door alle
nevelen door. CALIXTUS , een Godtgeleerde, die vry,
en zonder vooroordeelen dacht, begreep de ongegrondheid
der gewoone verklaaringe , en omfchreef
deeze woorden van PETRUS, in zyne Expofitio liter a.
lis, op de volgende wyze: " Sed per gratiam Domini
• „ Jeju Cbristi, £f non per opera legis, credimis, nos y
., qui ex Judceis fumus» fervatum tri, quemadmodum &
j, illos, qui ex Gentibus funt. " Hy hadt behooren te
fchryven: quemadmodum & Mi id crcdunt, qui ex Gen.
libus funt. Denklyk hadt hy de overzetting van BEZA
voor zich, en ftelde op dien beroemden Overzetter
te veel vertrouwen. Indien hy den Grondtext nauwkeuriger
ingezien hadt, zoude hy deezen misflag niet
begaan hebben. Intusfchen zien wy, met betrekkinge
tot het woord ««xsiW, dat CAIXTUS van de oude
verklaaringe van dit' woord afgaat, en 'er de bekeerde
Heidenen door verftaat.
QUENSTEDT heeft hem, wel'is waar, in zyn Syfte.
ma, T. I. p. 25, tegengefproken, en de oude verklaaring
verdedigd. Dan in onzen tyd, waar in het
niet meer zoo gevaarlyk is, zich tegen oude, en door
groote mannen verdedigde, dwaalingen te verzetten,
heeft ZELTNER , eerst in zyne Historia Socinismi p.
847 fq., naderhand in den Altorffchen Bybel, de rechte
verklaaring op eene bondige wyze voorgefteld: kort
daarnaa werdt dezelve ook, in eene opzetlyke Academifche
verhandeling (a) verdedigd door den Tubinger
Godt-
(») Men kan den inhoud van deeze verhandeling in de
I a 4fa

t 32 Verklaaring van de Handelingen
Godgeleerden, HAGMEIER, die insgelyks aanmerkt»
dat THURNIUS die vcrklaaring reeds de waarfcbynlykfte
geoordeeld heeft; en teffens op de tegenwerpnr
gen &
van SCHERZER en WOLF antwoordt.
In de Hamburger gemengde Bibliotheek, D. III. bl.
807 enz. beeft een, my onbekend, Schryver, insgelyks
«etoond, dat men ouder **x«>'«< de bekeerde
Heidenen te verftaan heeft. De Abt BENGEL beweert
het zelfde in zynen Gnomon. Onder de Arminianeu
heeft CüRCELLiiUS dit woord (in zyne Inftit. Relig*
Cbrist. lib. Vil. cap. 6. p. 454,) op dezelfde wyze
verklaard. Ook moet ik LINDHAMMER niet vergeeten,
die, wel is waar, tot de oude verklaaring overhelt,
maar evenwel ook bekent, dit de nieuwe vry
wat fchyn van waarheid heeft.
Naa dat wy nu de redevoering van PETROS ten einde
gebracht hebben, kunnen wy zien, hoe hy over
het tegenwoordig verfchil dacht. Te weeten : hy
ftelde de ééne party volkomen in het gelyk, de andere
in het ongelyk. Men kan zyn gevoelen (votum)
met andere woorden dus voorftellen.
, Ik ben de eerfte geweest, die Heidenen tot
CHRISTUS bekeerd heeft, en wel op uitdruklyk be-
" vel van Godt Godt heefr aan hun geloof aan den
'\ MESSIAS zulk een welgevallen gehad, dat hy hun,
' gelyk ons weleer , de wondergaaven van zynen
Heiligen Geest gefchonken heeft. Hy geboodt my
' niet, hen te befnyden , of hen aan de wet van
" MOSES te verplichten Dit moet ons immers over-
" tuigen, dat de bekeerde Heidenen van de wet van
\. MOSES ontflagen zyn, en dat zy dwaalen, die hen
tot het onderhouden van dezelve willen noódzaa-
I! ken. Het geloof aan CHRISTUS is het eenig middel,
waar door wy en zy zalig worden. Door de
" 3, wet
Aüa Academica van 1734- P- 2
40 ƒ??. ais mede in het tweede
der @}unMic{im?ltt^U8C«ttöS)tó)Jtt.«tiPn(n/ bl. 287 enz. vinden.

der Apoflelen. Hoofdft. XV: 12. 133
,, wet van MOSES kan niemand zalig worden; cn in
voorige tyden is ook niemand door dezelve zalig
„ geworden ".
vers 12. Toen zweeg de geheele menigte flille, en
hoorde -na Barnabas en Paulus, dewelken verhaalden,
welke 'groote tekenen en wonderen Godt door hen onder de
Heidenen gedaan hadt. De taaie van PETROS hadt thans
den zelfden uitfiag, als kap. XI: 18. Toen hy zich
aldaar, over de bekeering van den Hooftman COR-
NELIUS, verantwoord hadt, zweeg men ftille.ennam
in zyne verantwoording genoegen. Wy kunnen het
tegenwoordig ftilzwygen ook niet wel anders uitleggen.
Ten minflen niemand verftoutte zich, om hem
openlyk tegentefpreeken.
Men zal misfehien vraagen, en men kan het met
recht doen, hoe het kome, dat PAULUS en BARNABAS
hier ook eene beurt van fpreeken bekwamen (v); daar
zy immers geen recht van Hemmen hadden, voor zoo
verre zy hunne zaak aan de uitfpraak van de andere
Apostelen hadden overgelaaten. Ik befluit 'eruit,
dat zy uit zich zelve niet begonnen hebben te fpreeken
, om, als het ware, ook hun gevoelen over dee.
zen twist te zeggen. Het kan, dunkt my, niet anders
zyn, of PETRUS zal hen verzocht hebben, om
thans
(y) BEZA befloot hier uit, dat PAULUS en BARNATSAS dit
niet in de vergaderinge der geheele Gemeente, maar in eene
voorafgaande byeenkomst der Apostelen en Oudften gefproken
hebben. Dan wy leezen hier immers dat v»v ?\
STAD"3-I>5, de geheele Gemeente, na PAULUS en BARNATAS gehoord
heeft. Wie zal BEZA gelooven, dat T« «TASS^S alleenlyk*
de Apostelen en Oudften te kennen geeft (*)? en hoe heeft
BEZA zelf dit kunnen gelooven.-
(*) Ik bekenne weinig zwaarigbeid te vinden, omdit te gelooven
; dewyl xmt TÏ irAijS-as cigenlyk niet, de geheele
Gemeente, maar de geheele menigte,"de ganfche vergadering
betekent. VERTAALER.
1 3

13*
Verklaaring van de Handelingen
thans ook, gelyk hy gedaan hadt, van het begin en
den voortgang van hunne bekeeringe der Heidenen
verflag te doen. Hierop verhaalden zy dan ook, hec
geen PETRUS , met betrekkinge tot zyne prediking,
verhaald hadt, en beweerden goede redenen gehad te
hebben, om de bekeerde Heidenen niet tot de befnyding
te verplichten. — Hunne redevoering was van
denzelfden inhoud, als die van PETRUS; en hierom
oordeelde LUKAS het niet noodig, dezelve op, het
nieuw optetekenen. Het geen zy thans verhaalden ,
hadt onze Gefchiedfchryver kap. XIII en XiV reeds
opgetekend.
Noch ééne aanmerking moet ik 'er byvoegen ; te
weeien: de Pharifeeuwfche Broederen zweegen ook
op het geen PAULUS en BARNABAS gezegd hadden.
Zy hadden thans gehoord , dat deeze beide mannen
door CHRISTUS zeïven waren uitgezonden geweest,
om Heidenen te bekeeren, en dat 'er, by derzclver
bekeeringen, wonderwerken gefchied waren. Wat
konden zy hier tegen inbrengen? waarlyk niets het
geringfte. Zy werden hier door leeniger, en nu ligter
overtchaalcn, om hun gevoelen , van de noodzaaklykheid
der befnydinge, als eene dwaaling aantemerken.
vers 13. Toen zy nu opgehouden hadden met fpree*
ken, begon Jacobus, en zeide. Eer men verder voortleest,
zal men denken, dat JACOBUS volmaakt in het
gevoelen van zyne beide mede Apostelen, PETRUS en
PAULUS, getreeden is, en met hun geftemd heeft ,
dat men de bekeerde Heidenen niet behoorde te verplichten,
om de wet van MOSES te onderhouden. Dan
'zyn gevoelen luidde noch eenigszins anders. Hy oordeelde
het redelyk, den bekeerden Heidenen eenige
weinige Hukken uit de wet van MOSES opteleggen.
Hy befchouwde de zwakheid der Pharifeeuwsgezinde
Broederen, die zich te gemaklyker zouden laaten te
vrede Hellen, indien men hun iets toegaf, en wel
iets

der Apoflelen. Hoofdjl, XV: 13, 135
iets, het geen de bekeerde Heidenen uit liefde voor
den vrede, gaerne zouden willen op zich neemen.
De uitfpraak van JACOBUS is op wyze voorzichtigheid
gegrond (te). Hy begreep', dat het gevoelen
der andere Apostelen de Pharifeeuwfche Broederen
wel tot zwygen zoude brengen, maar niet te vrede
ftellen. Hy gaf hun zeer weinig toe; maar evenwel
hy voorzag, dat dit weinige hen van verdere tegenfpraak
zoude afhouden, en zy daardoor van langzaamerhand
tot een volledige inzicht van de onredelykheid
hunner vorderinge gebracht worden.
Deeze voorzichtigheid van JACOBUS, die uit liefde
(x) voor de zwakke Broederen haaren oorfprong
hadt, werdt ook terftond door de andere Apostelen,
en alle de Oudften, ja de geheele Gemeente, onder
welke zich ook de meergemelde Pharifeeuwfchgezinde
Broederen bevonden, goedgekeurd,- en zyn gevoelen,
gelyk wy vers 21 leezen, met algemeene toeftemminge
in een befluit veranderd.
Wy moeten ons ook herinneren, dat JACOBUS in eenen
byzonderen zin een Voorftander van de Kerk te
Jeru-
(v) Dit zal men noch duidelyker zien, indien men in het
oog houdt het geen ik in myne Aantekening (n) by vers 5
heb aangemerkt. VERTAALER.
(x) LÜTHERUS fchryft hier over, in het zevende deel van
2yne werken (WITTENBERG 1572) bl. 48 b op de volgende
wyze: " deeze goede raad van den Heiligen JACOBUS was
„ het beste middel tot vrede; dat de Heidenen, dewyl zy de
„ genade van CHRISTUS buiten de wet verkreegen hadden ,
„ zich ook, op hnnne beurt, in eenige zeer weinige ftak-
„ ken, naar de Jooden, als kranken en doolenden, fchikten.
„ Derhalven ftryden de twee Artikelen, van den H. PETRUS
„ en den H. JACOBUS , niet tegen eikanderen. Het Artikel
„ van den H.'PETRUS is van het geloof, van den H. JACO<
„ BUS van de liefde *
14

336 Verklaaring van de Handelingen
Jerufalem was, en zich daarom, ten minften in de
eerlte jaaren, den meesten tyd te Jerufalem ophielde
Hy kende dus ook deeze Gemeente het best, en
wist, wat het meest zoude kunnen dienen, om rust
en vrede te bewaaren. En deeze aanmerking haalde
•de twee andere Apostelen ook terftond tot zyn gevoelen
over, toen hy, ten aanziene van de vryheid., die
men den bekeerden Heidenen hadt toegeftaan, eene
kleine uitzondering maakte.
vers 13, 14. Lieve Broeders, hoort toch eens na my.
•Simeon (SIMON) heeft verhaald , hoe Godt het eerst de
Heidenen genadig heeft aangezien, en uit bun een volk.
tot zyn volk aangenomen. Thans moeten wy ook de
redevoering van JACOBUS befchouwen, die met den
eerften opflag wat aanftootlyk fchynt.. "A*«'i«r«T«
dus begint hy. Men kan dit gevoeg!yk op deeze
wyze verftaan: hoort nu ook myn gevoelen eens,
cn laat het zelve u welgevallen.
Dat u*Zvui rmf ook betekent, iemands raad volgen,
of iemands raad aanneemen, en zich naar denzelven
ichikken, weeten wy uit MATTH. XVIII: 15: hoort
hy u zoo hebt gy hem gewonnen. In dien zin zeggen
de Latynen ook: audi me, en ji me audis, gelyk zy
hem, die eenen gegeeven raad volgt, diSto audientem
noemen. — Dat de woorden van JACOEUS deeze betekenis
hebben, is waarfchynlyk, dewyl hy eene Gemeente
aanfpreekt, welker voorftander en beftierer
hy was, en van dewelke hy konde hoopen, dat zy,
daar zy zich anders altoos gewillig betoond hadt, om
zynen raad te volgen, zich thans ook niet tegen hem
zoude verzetten, maar hem veelmeer met een be.
reidvaardig hart gehoorzaamen.
Hier op beroept hy zich op het geen de Gemeente
thens uit den mond van PETRUS (y) gehoord hadt,
als
(y) Zoude men wel kunnen denken dat iemand ooit in zyne

der Apoftelen. Hoofdft. XV: 13, 14.
T
ir:
als op eene waarheid , die geen Christen konde tegenfpreeken.
Hy ftemt derhalven, gelyk ook vers
19, PETROS volkomen toe, dat den bekeerden Heidenen
de befnyding, en al het overige, waar toe de
wet van MOSES de Jooden verplichte, niet konde opgedrongen
worden.
Wanneer hy zegt, dat Godt uit de Heidenen een
Volk tot zynen naam heeft opgenomen, dat is, om
naar hem genoemd te worden, betekent dit in onze
taaie zoo veel , als: by beeft een Folk tot zyn Volk
aangenomen. LÜTHERUS , ERASMUS en BEZA hebben
het zeel duifter vertaald, dewyl zy de Griekfche, of
liever de Hebreeuwfche, uitdrukking behouden hebben.
CLERICUS vertaalt het beter: qui de nmine ejus
dicatur populus Dei, (om naar zynen naam het volk
van Godt genaamd té worden.
Plet woord hnni^mr* wordt LUK. I: 68, cn VII: if>
insgelyks van Godt gebruikt, en betekent: by beeft
hen genadig aangezien. Wy leezen ook in den Griekfchen
Bybel, EXOD. IV: 3r in die zelfde betekenisfe:
{Vsj-Be'if/aro è 0£»; retïs iiiovs 'io-aasiA, alwaar in het
Hebreeuwfch n
p--J ftaat, welk woord CARPZOVIUS in
zynen Commentarius in libellum Rutb, p. 105 fq. verklaard
heeft,
vers
ne gedachten zoude genomen hebben, om in twyfel te trekken,
dat JACOHUS hier PETRUS bedoelt, die zich zeiven 2
PETR. I: 1 den naam SIMEON geeft? En nochtans hebben
fommigen gedacht, dat hier van den ouden SIMEON, van wien
wy LUK. II, leezen, gefproken wordt; en WOLF verftondt
'er den Apostel SIMON van Cana door; waarover JJUDDEUS
zich te recht verwondert, de Concilio Hierofolymitano p. 234,
daar hy hem ook wederlegt. JACOBUS fpreekt immers duidelyk
genoeg van het onmiddclyk voorgaande verhaal van PE­
TRUS, of, om met dc woorden van GLASSIUS te fpreeken ,
pag. 1272 : ad prcecedentem Simonis Petri fermenem Jacobwn respicere,
nimis clarum est.
I 5

138 Verklaaring van de Handelingen
vers 15, 16", 17. En daarmede fiemmen ook de ivoorden
der Propbeeten overéén, gelyk 'er (by voorbeeld) gefcbreeven
Jtaat : " daarnaa zal ik wederkomen, en de
„ vervalle butte van David wederom opbouwen, en, bet
„ geen daar van ingeftort is, wederom oprichten : ten
„ einde de noch overige menfcben den Heer zoeken moo-
» g en
> g e
h'k
a
lle Heidenen, die naar mynen naam
„ genoemd worden, fpreekt de Heer, die dit alles (zeker)
„ doet ". JACOBUS fielt aan de vergadering voor, dat
de Propheeten reeds de bekeering der Heidenen voorfpeld
hebben. Hy brengt uit dezelven maar éénen
by, dewelke duidelvk gezegd heeft, dat Godt, op
het einde van het Koningryk der Jooden, de Heide*
nen tot zyn volk zoude aanneemen.
De woorden van deezen Propheet (AMOS) doelen
duidelyk op het Ryk van den MESSIAS , dewelke komen
zdude, wanneer de hutte van DAVID vervallen
was, dat is, wanneer het Koningryk van DAVID en
zyne opvolgers een einde genomen'hadt, en zyn nageflacht
zich in de grootste armoede bevondt. Dan
zoude de MESSIAS, van wien DAVID een voorbeeld
geweest was, zyn Ryk oprichten, en het geloof aan
hem zich over den geheelen aardbodem verfpreidcn.
Rejlituit Deus domum. Davidis in Jefu, £5? ad fplendo.
rem multo majorem (Godt heeft het huis van DAVID
in JESUS herfteld, en 'er eenen veel grooteren luister
aan gegeeven; fchryft GROTIUS by deeze plaatze.
De vergelyking van deeze Griekfche woorden mee
den Grondtext, en wat 'er verder tot derzelver op.
heldering mocht noodig zyn, laat ik voor de uitleg,
gers van deeze Propheet over. Men leeze ook CARP-
ZOVIUS zyne Critica Sacra Vet. Tejl. p. 889 fq. en
GLASSIUS, pag. 165.
vers i8. Nu is alles, wat Godt doet, hem van eeuwigheid
af bekend geweest. v„ Dat Godt al in het Oude
Testament verkondigt hadt, dathy, ten tyde van den
MESSIAS in de geheele waereld Leeraaren zoude uit.
zen.

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: 15—18. 139
zenden , en dat eene groote menigte Heidenen aan
dien Heiland zouden gelooven , was den Jooden tot
dus verre onbekend. Hunne hoogmoedige verbeelding,
dat zy alleen het volk van Godt waren, hadt
dergelyke voorzeggingen voor hun onverftaanbaar ge.
maakt. De Apostelen moesten hen daarom trachten
te overtuigen, dat alle de Propheeten dit voorzien
hadden, gelyk PETRUS, kap. X: 43 ook deedt.
Maar nu doet Godt niets, vaart de Apostel voort,
het geen zyne wysheid niet van Eeuwigheid af beflooten
beeft. JACOBUS wil hen hier door overtuigen , dat
Godt nu niet eerst zulk een genadig befluit ten op.
zichte der Heidenen genomen, maar ten allen tyde
het Heil van alle menfchen ten oogmerke gehad
heeft.
'A»-' itift betekent nu «eens: van het begin der wae.
reld, gelyk kap. IU: 21; dan eens: van Eeuwigheid,
gelyk hier en op andere plaatzen, die FESSEUUSJÏU
zyne Adverf. Sacra lib. III. cap. 2. §. 17, aanwyst.
vers 18. Daarom doe ik deeze uitfpraak, dat men
hen, die zich uit de Heidenen tot Godt bekeeren, niet
moet ontrusten. Kf/»«, ik ben van oordeel — ik doe
deeze uitfpraak — dat men de bekeerde Heidenen
niet moet w*tt**zhM 00 ontrusten. En waardoor werden
de Christenen uit de Heidenen thans ontrust ?
Daar door, dat de Pharifeeuwfche Christenen beweerden,
en met den grootsten yver vorderden, dat de
bekeerde Heidenen moesten befneeden, en dus eerst
tot Jooden gemaakt worden. Zy leefden tot dus verre
in de grootste tevredenheid, dewyl zy nu tot kennis
van den waaren Godt gekomen waren, en nu met
zekerheid wisten, datzy, indien zy in het geloof aan
den zoon van Godt, en in de gehoorzaamheid aan
zyne geboden tot het einde van hun leeven toe ftand.
vas­
tos) RAPHELIUS heeft dit woord in dezelfde betekenisfe by
POLTBIUS en ARRIANUS gevonden.

140 Vèrklaaring van de Handelingen
vastig bleeven, der eeuwige gelukzaligheid zouden
deelachtig worden. In dit genoegen werden zy thans
geftoord, door dien men hun vóórhelde, dat hun noch
een voornaam ftuk ontbrak, en dat zy niet zalig konden
worden, zo zy zich niet lieten befnyden, en aan
de geheele wet van MOSES onderwierpen.
Hoe zeer moesten de bekeerde Heidenen daardoor
riet ontrust worden! Vooreerst deedt hen dit twyfelen,
of PAOLOS en BARNABAS wel waare afgezandren
van Godt waren , dewyl deeze hen dit niet geleerd
hadden. Ten tweeden fchrikten zy ook voor het jok
der v/et van MOSES , het welk zoo lastig was. En
voegt bier ten derden de ontroering by, die hen bevangen
moest, toen zy zagen, hoe weinig de Christenen,
zelve het over hunnen Godtsdienst eens waren.
Waarlyk dit kan met recht ontrusten heeten,
of, gelyk het vers 24 noch harder wordt uitgedrukt,
TagKiro-s*» xx) dtctrxsvoifyiv Tas ipv%

der Apoflelen. Hoofdft. XV: 20. 141
Hy oordeelde het redelyk, dat zy, in dit opzicht,
voor hunne Pharifeeuwfche Broederen eenige infchiklykheid
betoonden, en vertrouwde van hun, dat zy
het, uit broederlyke liefde (a), gewilligfyfc zouden
doen. En hoe gemaklyk konden zy zich dit laaten
welgevallen! Van het vleefch, dat aan Heidenfche
Afgoden geofferd wordt, van geflikte dieren en van
bloed zich te onthouden, zoo lange fommige Brosderen
het genet van het één en ander als ongeoorloofd
aanmerkten; konde immers voor de broederlyke
liefde niet moeylyk vallen. Ook moest een ieder
overtuigd zyn, dat het eene broederlyke verplichting
was, door het ondergaan van zulk eenen ligtcn
last, tot bewaaring van rust en vrede in de Kerk medetewerken.
Dewyl de Jooden wisten , dat Hoerery onder de
Heidenen niet geltraft, en daar door gemeeulyk niet
eens als zonde aangemerkt werdt, het welk de Christenen
uit de Jooden dcedt vieezen, dat de bekeerde
Heidenen en deeze Heidenfche dooling misfchien zouden
behouden — voegde JACOBUS 'er ook deeze byzonderheid
by, (dat zy zich van hoererye (6) moesten
onthouden), als iets, waar in de Pharifeeuwfchgezinde
Broederen behaagen zouden fcheppen, en het
geen
(a) „ Deeze uitzondering fchryft CALOVIUS zeer wel in zyne
Inft. Relig. Chrift. lib. IV. cap. 10. %. ai, " is geene nieu-
„ we wet, door de Apostelen voorgefchreeven, maar het be-
,, vel van Godt zeiven, om de liefde niet te fchenden, Ook
„ ontneemt de Apostel hun niets het geringfte van hunne vry-
„ heid, maar onderricht hen alleenlyk, hoe zy zich naar hun-
„ ne Broederen behoorden te fchikken, ten einde hunne vryheid
niet tot ergernis van deeze te misbruiken.
(b) DEYLING en WOLF , de eerfte in zyne Obf. Sao: P.
II. cap. 30 hebben de onderfcheidene valfche verklaaringen,
door iommige uitleggeren aan het woord iroenlx gegeeven,
aangeweezen, en teffens getoond, dat men geene redenen
heeft, om tóer van de gewoone betekenisfe van dit woord af
te gaan.

142 Verklaar ing van de Handelingen
geen den Christenen uit de Heidenen geenzins konde
mishaagéu.
Dat ra' tl\to"yr'ftxTa rS» liDa\ut, de oiireinigbeden der
Afgoden, niets anders betekent, dan bet Afgodenoffer,
zien wy vers 29, gelyk mede kap. XXI: 25: zoo
dat zy dwaalen, die dit woord aiiryfaxr* insgelyks
op de drie volgende woorden betreklyk willen gemaakt
hebben.
vers 2T. Want Mof es wordt van ouds af in alle fteden
gepredikt, en op alle Sabbatben in de Synagogen
voorgeieezen. GROTIÜS, en met hem HAMMOND, willen
door de Synagogen hier de Kerklyke vergaderingen
der Christenen verftaan hebben; — eene dwaaling,
door VITRINGA wederlegd, (lib. II de Synagoga
P. II. cap. XI. p. 1009 ƒ?•) zoo wel als door MARK
(Sylloge Disfertatiomim adfeleStos textus, N. T. Exercit.
XVI. §. 5). En toch JACOBUS fpreekt van Synagogen,
die al van ouds af plaatze vonden; en deeze
benaaming wordt, zelfs in de fchriften van het Nieuwe
Testament, alleenlyk aan de vergaderpiaatzen of
de vergaderingen (zelve) der Jooden gegeeven. *
Maar, zal men misfchien denken, hoe heeft GRO­
TIÜS toch zulk eene handtastelyke dooling als eene
waarheid kunnen aanmerken? Ik antwoorde: hy wist
den Apostel JACOBUS op geene andere wyze van de
befchuldiging, dat hy zich zei ven tegenfprak, vry te
pleiten. Volgens de gewoone verklaaringe naamlyk
drong JACOBUS hier den bekeerden Heidenen eenige
Joodfchc wetten op, daar hy hen nochtans te vooren,
éénftemmig met PETRUS en PAULUS, van alle
verplichting tot deeze wetten hadt vry verklaard.
GROTIUS begreep de volkome meening der uifpraake
van JACOBUS niet, en bygevolg ook niet het verband
van dit vers met het voorgaande. En 'er zyn
meer andere uitleggeren, die dit niet hebben kunnen
vinden, en daarom aan de woorden van JACOBUS eene
teke-

der Apoftelen. Hoofdft, XV: 21» 143
betekenis toefchryven, waardoor hy zich zeiven moet
tegenfpreeken ; voor zoo verre zy vastftellen , dat
JACOBUS eenige weinige Joodfche wetten heeft uitgezonderd
, die de bekeerde Heidenen zouden moeten
waarneemen. • Dan hy hadt hen immers tc vooren
van alle Mofaifche wetten vry verklaard! Hoe kan hy
hun hier dan eenige van die wetten hebben willen
opdringen? Hier uit volgt , dunkt my , van
zelf, dat JACOBUS hier geenszins van zoodanige wetten
kan gefproken hebben, die alleen het Joodfche
volk verbonden; maar van zulken , die, naar de meening
der Jooden, eene verbindende kracht voor alle
menfchen hadden.
Dat nu de drie wetten, van dewelken JACOBUS hier
gewag maakt, van deezen aart zyn, hadden de Joodfche
Leeraaren, van oudsaf, in hunne Synagogen beweerd;
en dit leerden zy noch op alle Sabbathen, in
alle hunne byéénkomsten, zoo dikwils deeze wetten
voorgefleld en verklaard werden. De grond, waarop
hunne meening fteunde, was, dat Godt, lange vóór
de tyden van MOSES, GEN. IX: 4, het bloedeeten
verbooden hadt, waaronder men meende, dat insgelyks
het vleefch van verflikte dieren begreepen was. (c)
Men
(c) In de wetten van MOSES zelve wordt dit gebod, om
geen bloed te eeten, zeer dikwils herhaald, en op deszelfs
overtreeding zelfs de ftraffe der uitroeyinge gefteld (men zie
LEVIT. III: 17. VII: 26, J27- XVII: 13, 14. XIX: 26. DEUT.
XII: 16, 23, 24. XV: 23) ja MOSES wilde , dat de Ifraëliten
niet alleen, maar ook alle vreemdelingen, die onder hunne bcfcherming
leefden, zich naar dit gebod zouden fchikken: het
geen insgelyks zal medegewerkt hebben, om de Jooden tot
dien waan te brengen, dat dit verbod voor alle menfchen verplichtende
was. Intusfchen behoeft men het oogmerk maar te
kennen, het welk de wetgeever daar by hadt, om de ongegrondheid
van deezen hunnen waan te zien. Men was naamlyk
van ouds in het Oosten gewoon , by het offeren aan de
Afgoden, bloed te drinken, en bygevoïg', wanneer de Ifraëliten
geleerd waren, het gebruik van bloed als eene ftrafwaar-

144 Verklaaring van de Handelingen
Men leeze hier over SELDENÜS, de jure Naturali £?
Gentium fecnndum difciplinam Hcbrceomm lib. VII. cap.
i. Wat het eecen van het Heidenfch offervleefch'
betreft, deszelfs onbetaamlykheid fcheen den bekeerden
Jooden zoo onbetwistbaar, dat zy geene de minfte
tegenfpraak van de zyde der bekeerde Heidenen
vreesden.
Myne geleerde Leezcren zullen zich verwonderen,
dat het verhaal van LUKAS , waarvan wy tot dus verre
gefproken hebben, van vers i tot 21, door veele
uitleggeren eene ongemeen duistere plaatze genaamd
wordt. Tot hier toe hebben wy alles zeer wel kunnen
verftaan, en de verklaaringen, die een behoorlyk
nadenken my aan de hand heeft gegeeven, zyn zoo
Ongedwongen, dat iederéén, myns bedunkens, van
haare gegrondheid moete overtuigd zyn. Ook hebben
wy meestal getoond, waar andere uitleggeren mis.
getast hebben, en, by gebrek aan genoegfaame oplettendheid,
het rechte fpoor zyn afgedwaald.
Veelen hebben zich door SPENCER, wiens breedvoerige
verhandeling over dit geval men achter zyn
tweede boek de legibus Hebrceoruin ritualibus p. 692.
tot 756, kan vinden, laaten diets maaken, dat niemand
tot dusverre deeze gefchiedenis ooit verftaan
heeft. Tbeologi plerique omnes, fchryft hy in de voorrede
, irrito conatu ïaborarunt in explicando hoe loco
(meestaüe Godtgeleerden hebben zich vruchtloos afgefloofd
, om deeze plaatze te verklaaren). Zeker
groot Godtgeleerde van onze Kerke heeft dit op zyn
woord geloofd , en dezelfde woorden in zynen eigen
naame herhaald, Obf. Sacr. P. II. cap. 30, §. 2.
SPEN-
waardige misdaad aantezien, hadden zy eenen teugel te meer,
om hen van Afgoderye te rugge te houden; het geen één der
voornaamste oogmerken van de geheele Mofaifche wetgeevinge
was. Waaruit men van zelf ziet, dat by verandering van
omftandigheden, de geheele verbindende kracht van dit verbod
een einde moest neemen. VERTAALER.

ier Apoflelen, Hoofdft. XV: 2r. 145
SPENCER wilde dan voor den man gehouden zyn, die
deeze gefchicdenis , en wel inzonderheid het befluic
der Apostelen , het allereerst recht verftaan en verklaard
hadt. Dan deeze, anders zeer geleerde en
fchrandcre, man, heeft zich in deeze zyne verbceldinge
greotlyks bedroogen. Hy begrypt niet eens hec
eigenlyk oogmerk van JACOBOS, hoe zichtbaar bet ook
zy. Zyn doel was , gelyk alle uitleggeren erkennen
(d), de bekeerde Heidenen te bewecgen, om,
uit liefde tot vrede , den yver der Pharifeeuwfche
Christenen zo veel toetegeeven, dat zy zich van hec
genot van bloed, vleefch van verflikte dieren, ea
hocrerye, die by de Heidenen ongefirafe bleef, onthielden.
En nochtans loochent SPENCER, bl. 707,
rond uit, dat dit het oogmerk van JACOBOS geweest is.
Men kan zeggen, dat SPENCER dit tegen beter weten
aan geloochend heeft, dewyl hy bl. 719 belydt,
dat dit waarlyk het oogmerk van het befluit der A»
postelen geweest is, en zich zeiven dus openlyk tegenfpreekt.
Intusfchen beweert hy kort daarnaa, te
weeten in het volgend Hoofdftuk, bl, 750, dat hec
oogmerk van dit befluic geweest is, de bekeerde Hei.
denen van die gruwelen te zuiveren (e), waar door
zy tot de nauwfte gernemfchap met den DUIVEL waren
gebracht geweest. Konde hy dan niet zi :n, dat
de brief der Apostelen aan bekeerde Heidenen gefchree-
(d) Men zie BASNAGE Annales ad a. 50. J. 23, 41 en 44,
BÜDDEUS de Cancïlio Hicrofolymitano p. 265 fq. en 275 fq.
Deeze verhandeling van BUDDEUS is het vierde Hoofdfiuk
van zyn boek de Ècclejïa Apostolica, p.
(e) Myns bedunkens was SPENCER op het rechte fpoor ;
alleenlyk hadt hy behooren te zeggen , dat het oogmerk der
Apostelen geweest is, hen voor het wederkeeien n; diegiu-
%velen te bewaaren, of, met andere woorden, hun deeze zaaken
te verbieden, waar door zy ligtelyk wederom tot Afgodendienst
zouden hebben kunnen verleid worden, Vts.,,
TAALER.
VL Deel K

146 Verklaaring van de Handelingen
fchreeven werdt, die van alle_ Heidenfche gruwelen
reeds gezuiverd, en waare Christenen geworden waren?
of konde deezen verbooden worden, het geen
niet in hun was opgekomen om te doen? konden de
Apostelen, by voorbeeld, deezen bekeerden Heidenen
die affchuwlyke .gruwelen by de oefferanden der
Heidenen, die SPENCER cap. I. Secl. i opnoemt, verbieden
, daar zy die ten uiterften verfoeyden , en
CHRISTUS van harte dienden ? Of gaven de bekeerde
Heidenen misfchien aanleiding tot dit Apostolifch gefchrift?
Is het niet middagklaar, dat de bekeerde
Jooden, van de Pharifceuwfche Secte, dien twist deeden
ontflaan , en dat men deezen iets toegaf, om den
vrede te herltellen?
Dan, hoe duidelyk dit ook zy, SPENCER ontziet
zich niet, het te loochenen; ja hy beweert zelfs, bl.
720, dat deeze Heidenen noch niet volkomen bekeerd
geweest zyn, en dat, om der zoodaanigen wille, dit
Apostolifch befluit genomen is. • Heet dit niet,
in het duister omtasten? Ik geloove, dat de
fchoone gelegenheid, die SPENCER door dit middel
omring, om zyne groote kundigheid in de Oudheden
der Heidenen, met betrekkinge tot den Godtsdienst,
te vertoonen , hem op deezen dwaalweg gebracht
heeft; gelyk men bekennen moet, dat in zyne verhandelinge
, in zoo verre , eene groote geleerdheid
doorftraalt.
Deeze vergadering wordt gemeenlyk een Concilium,
en wel bet eerfte Concilhm van de Christlyke Kerke,
genaamd. Dan dat dezelve eigenlyk en met recht dus
genaamd kan worden, wordt, met aanvoeringe van
goede redenen, geloochend doorGRoTius, cap. Vil,
de lmperio fummarum potestatum circa Sacra, §. 2.
door THOMASIUS, Disfp. de jure Principis circa beereti~
cos §. 47, en in Vindiciis juris Majesiatici circa Sacra
§. 24, ,—_ door MICH. VASSOR , in zyn boek de la
maniere d'examiner les Differens de la Religion cba
V» door den Heer Kaucelier PFAFF, Juris Ec.
cleft

éér Apoftelen. Hoofdft. XV: 2r. 147
clef. lib. V. cap. 4. §. 2, en ia zyne Academifcbe Redevoeringen
over het Kerklyk Recbt, kap. XIII. §. 1.
bl. 243 als mede door LANGE by vers 29 van
ons texthoofdfluk §. 4.
Wat hier van de waarheid zy, laat zich gemaklyk
ontdekken. Beide partyen hadden zich op de
uitfpraak van PETRUS en JACOBUS beroepen; gelyk in
onze dagen fomtyds twee twistende partyen het eens
worden, om hunne zaak ter beoordeelinge aan de ééne
of andere Godtgeleerde Faculteit overtegeeven, en
in het antwoord, het welk deeze zal geeven, te berusten.
Te Jerufalem fielden beide partyen de redenen
voor hun gevoelen mondeling voor; het welk in
onze dagen, in het gemelde geval, fchriftlyk gedaan
wordt. Zo het dan nu ongevoeglyk is, het werk
van zulk eene Faculteit een Concilium te noemen, hoe
kan deeze vergadering te Jerufalem een Concilium genaamd
worden? Indien dezelve deezen naam zoude
kunnen draagen, zouden alle de Apostelen, gelyk ook
alle de Leeraaren en Oudften, ten minsten allen, die
in het joodfche'land waren, te Jerufalem hebben moeten
byéén geroepen worden. En was dit niet ten éénenmaale
noodloos, daar de Heilige Geest door den
mond van eiken Apostel fprak, en dit aan alle Christenen
bekend was? Hier uit blykt, dat een Concilium
van Apostelen zedelykerwyze onmooglyk was.
Ook moest het tegenwoordig befluit niet ten allen
tyde van kracht zyn, ja niet ééns voor alle (ƒ) Gemeenten
van dien tyd, maar alleenlyk voor fommigen,
die hier genoemd worden, dienen. Daar intus.
fchen het befluit van een Concilium algemeen is, en
voor alle Christenen in alle tyden verplichtend.
De Concilia der volgende tyden kunnen derhalven
met deeze vergadering niet vergeleeken worden. Ook
zyn
(ƒ) De Jerafalemfche Bisfchop CTRILL-JS noemt dit befluit,
in zyne C&tech. XVII. §. 14. ren onrecht fo Intyp* .'.x.*vfwtxi'.
K 2

Ï 48 Verllaaring van de Handelingen
zvn die, op zich zelve, van weinig gewïchts, dewyl
z v noch door CHRISTUS , noch door zyne Apostelen
óóit bevolen zyn. Daarenboven is 'er nooit een Concilium
geweest, waar op de rechters niet partydig waren
la men kan zich een Concilium, waar van de leden
volmaakt onpartydig zyn, niet eens als mooglyk verbeelden
Het is om die rede geenszins aftekeuren
, dat men in onze (Lutherfche) Kerk, naa de
Hervorminge, geen Concilium gehouden heelt, Hadt
men het gedaan, men zoude, met recht, a3U het zelve
even vee! te berispen gevonden hebben, als men
aan d~ ak-emeene Kerkvergaderinge te Dordrecht gevonden
heeft. Ik volge hier in het gevoelen van
LÜTHERUS, wiens verhandeling over de Conciliën den
leezer van verfcheidene vooroordeelen ten dien opzichte
kan losmaaken.
Uit het gezegde blykt dan ook, dat de vraage,
wie op dit Concielie te Jerufalem Voorzitter geweest
zv met het woord niemand moet beantwoord worden,
en dat JACOB BASNAGE dit dit ampt in zyne Hift. de
l'Egiife lib. X. cap, i. §. 2 aan JACOBUS, en SAMUEL
BASNAGE, die het zelve in zyne Annal. ad a. jo. §.
20 'aan PETRUS toefchryft, beiden even zeer mistasten.
Ook dwaalen zy, dewelken bcweeren, dat de Apostel
'OHANNES deeze vergadering mede heeft bygewoond.
SAM. BASNAGE heeft dc.ze doolmg, waarin
zelfs BUDDEUS eevullen is, § 20 wederlcgd, en teffens
§ 22 getoond, hoe weinig krachts het bewys
voor deeze meening zy, het welk uit GAL. II: 9 ontleend
wordt.
Dat het verbod tegen het bloedeeten voor de Christenen
van volgende tyden , en dus ook voor ons ,
geenszins van eene verbindende kracht is, zoo als yeefen
(gj zoo wel voor deezen , als in laatere tyden^,
(£) De laatste van deeze is de beroemde DELAN? , die m

der Apoflelen. Hoofdfl. XV: ZÏ.
gemeend hebben, heb ik te vooren reeds uit de om-
Handigheden van dit Apostolifch befluit getoond. De
meeste Godtgeleerden Hemmen hier in met my overéén
, onder welken ik alleenlyk BODDEUS (pag. 2R3
tot 290) en SAM. BASNAGE (§ 42 en 43) zal noemen.
,, Apostolorum conflitutio de fuffocato £*?. de fanguine
,, jamdudum , in u/u esje dejilt. Caufa enim, propter
quam fatJa fuerit-, juin amplius non est. (Het befluit
der Apostelen, aai gaande het verflikte en het btaed
„ is reeds lange huiten gebruik geraakt. Want de
rede, waarom het genomen werdt, vindt thans gee-
,, ne plaats meer). *' — Zyn de woorden van CHEM-
NITIUS, Exam. Conc. Tiident. P. I. lib. II. Se£t. Vil.
§. 2. n. 3. p. 107; die het insgelyks bygeloovigheid
noemt, dat men dit verbod verfcheidene eeuwen ge»
houden heeft (&). " Adeo tenax est bumana fuperjiitia
., veterum obfervationum (zoo vasthoudend is het bygeloof
der menfchen, ten aanzicne van oude ge-
„ bruiklykheden) " fchryft hy P. IV. Lib. IV. Se».
IV. cap. 10. §. 4. Men leeze ook, het geen hy ,
hieromtrent P. I. Lib. X. p. 253. fq. zegt.
Dat PAULUS zelf, naa verloop van eenigen tyd ,
aan zoodanige Christenen, die met dit gefchrift der
Apostelen niet bedoeld waren , vryheid verleend heeft,
om, ingevalle 'er geen zwakke Broeder door geërgerd
werdt,
de twee eerste verhandelingen van het tweede dee! van zyn
oprecht onderzoek der Openbaaringe, met den groofsten y'er
beweert, dat bet verbod tegen hec bloedeeten , voor alle
Christenen , tot het einde der waereld toe, van kracht is.
Dan een ander Engelfch geleerde, wiens gefchrift in de Bi~
iiüotheque Britiannique T. III. p. 114 fq. breedvoerig beoordeeld
wordt, heeft de zwakheid van zyne bewyzeö reeds
aangetoond.
f7;) Men leeze WITBY, de Commentatius Patrum p. 240 ftf,
K 3

150 Verklaaring van de Handelingen
werdt, van geofferd vleefch te eeten, kunnen wy
ROM. XIV: 20. 1 COR. Vlil: 7. en X: 25 zien.
vers 22. Toen behaagde bet den Apostelen en Oud
en der geheele Gemeente, uit hun midden mannen te v
kiezen, en dezelven met Paulus en Barnabas na Antiochien
te zenden, te voeeten Judas, gebynaamd Barfaba
en Silas, dewelken onder de Broederen aanzienlyke m
nen waren, 'tófs, in het Latyn placuit of placet. Het
één en ander is een woord, waarvan men zich doorgaans
bediend, om zyn goeddunken, cn oordeel, of
iets al dan niet moet gedaan worden, aan den dag te
leggen. STOLBERG brengt in zyn boek de Solcecismis
p. 37, eenige plaatzen uit ongewyde Schryveren by;
alwaar hy teffens de leezing: «J«f« rci (
{xtoj-afcl.
, a v s , yod-^ctyrif tegen CASAUBONUS van de befchuldiginge
van Soloecismus p. 8j. fqq. beter gelukt; hec
geen ook van ELSNER en RAPHELIÜS (in zyne Aanmerking
uit HERODOTUS op het volgend vers) moet
gezegd worden.
STOLBERG, ERASMOS SCHMIDT, GLASSIUS en WOLF,
merken het woord ixA»'»^'»^ als een pdsfivum aan.
Ik ben met ELSNER (by vers 25) en BENGEL , van
een ander gevoelen. Men heeft bet op deeze wyze
te vertaaien: placuit ipfis eligere viros mittere (hec
heeft hun goedgedacht, eenige mannen te verkiezen
en te zenden).
GROTIUS is van gevoelen , dat deeze JUDAS, met
den toenaam BARSABAS, de Broeder van JOSEPH, anders
BARSABAS genaamd, geweest is, van wien kap.
I: 23 gefproken wordt. Dan LANGE voegt 'er voor*
zichtiglyk het woord misfchien by.
TAHJJEJ ïytvftnti betekent eigenlyk: aanzienlyke, voor-
•naame mannen, viri primarii. Dewyl nu het aanzien
en de voortreflykheid van JUDAS en SILAS daarin beflondt,
dat zy Leeraaren waren, viri, zoo als EEZA
fpreekt,

der Apoflelen. Hoofdft. XV: 22—24. ijr
fpreekt, munere ecclefiaflico fungentes, heeft LÜTHE­
RUS, in zyne Overzettinge, in plaatze van het eigenlyk
woord, de meening van LUKAS uitgedrukt, en
daardoor de betekenis van de Griekfche uitdrukking
voor den Leezer duidelyker gemaakt.
vers 23. Het gefchrift, 't welk zy door dezelven overzonden,
luidt aldus: de Apostelen en Oudften en de Broe.
deren wenfeben den Broederen uit de Heidenen, die te
Antiochien en in Syrien en Cilicien zyn, alle welvaart.
Dat xueh dvra» eene Hebrceuwfchc manier van
fpreéken is, en éénvouwiglyk door ben moet vertaald
worden, hebben wy by kap. XI: 30 reeds gezien;
kap. XIV: 3 kwam het in dezelfde betekenisfe voor.
LUKAS is hier zeer kort in zyne uitdrukkingen. Zyn
oogmerk is te zeggen, dat de Apostelen deezen brief
gefchreeven hebben, en dien door deeze mannen na
Antiochien laaten brengen. CAMERARIUS heeft dit zeer
gepast op de volgende wyze uitgedrukt: literis fcriptis,
quce afferrentur, five redderentur minifterio eorum,
id est, per eos.
vers 24. Dewyl wy geboord hebben, dat fommigen
van ons uitgegaan zyn, en u met (hunne) leeren ontrust
hebben, terwyl zy u verlegen gemaakt hebben, door
te zeggen, dat gy u moet laaten befnyden, en de wet
(van MOSES) houden; aan dewelken wy dit nochtans
niet bevolen hadden. 'E| »>»» behoort niet by *»)s ,
maar by S^ASW.-;. Het betekent derhalven niét: fommigen
van ons zyn uitgegaan; maar: fommigen zyn van
ons weg gegaan, en van Jerufalem na Antiochien getrokken.
'Awf*f»«'^i betekent, een gebouw om verre haaien,
doen inftorten; x*r«

15* Verklaar ing van de Handelingen
•veel kunnen wy zien, dat zy van de voorgaande niet
verfchiltj dan voor zoo verre zy de zaak wat fterker
uitdrukt. Ik vertaale dezelve daarom op de,eze wy.
ze: 251 hebben uwe harten, of, zy hebben u zeer ver.
legen gemaakt.
AtyoTtt meiTt'fttHS-at. Men moet hier Het woord ?«"
onder verftaan, het welk meermaalen in het Griekfch
wordt uitgelaaten , zoo als LAMBESTUS BOS, in zyn
werkje de Ellipfibus Gracis toont. Deeze manier van
fpreeken komt kap, XXI: 21 wederom voor.
Door de woorden: aan dewelken wy dit nochtans niet
"bevolen hadden, wordt te kennen gegeeven, dat de
Christenen van de Pharifccuwfche Scóte , die na Antiochien
gereisd waren , en aldaar zoo veel onrust
veroorzaakt hadden, valfchlyk hadden voorgegeeven,
dat hunne leer de leer der Apostelen te Jerufalem
was ; daar zy intusfehen buiten derzelver kennis en
goedkeuring deeze reize ondernomen hadden.
vers 27. Zoo hebben wy Judas en Silas afgezonden,
die u deeze zelfde leer ook by monde zullen voorftellen.
Aid *iyev, per fermonem, mondling. Dus drukt zich
POLYBIUS insgelyks tweemaalen uit, gelyk RAPHELIUS
heeft aangetekend. Sermo en epistola worden tegen
eikanderen overgefteld. Wy leezen vers 32 ?

der Apoflelen. Hoofdfl. XV: 27, 28. 153
Dewyl het bekend was, dat de Heilige Geest door
de Apostelen fprak, by gevolg dat hun bevel een bevel
van den H. Geest was , en zy dus konden zeggen,
dit is het gevoelen van ons, wy die door Godts
Geesi verlicht zyn, fchryven zy: die is de meening
van an Heiligen Geen cn van ons. Zy fchryven op
die wyze hun oordeel cn de uitfpraak, die zy thans
deedeti, cigenlyk den Heiligen Geest toe, en (tellen
zich niet zo ze'er tot Rechteren, als wel alleenlyk toe
verkoadi ;ers van de gedaanc uitfpraak. Dit was by
hen een bewys van hunne nederigheid. Maar by bloote
menfeh lyke uitfpraaken deeze manier van fpreeken
te misbruiken, gelyk op het Concilium te Trcnte gefchiedde,
is meer eene fpottery, dan onbefchaamde
ftoutheid te noemen.
Dat dit voorfchrift hier noodzaaklyk genaamd wordt,
heeft men, het verbod van hoereryc uitgezonderd,
alleenlyk tot dien tyd en de tocnmaalige omftandigheden
te bepaalen ; gelyk ik te vooren reeds beweezen
hebbe. TARNOV'IUS verklaart het derhalven
in zyne Exercitationes Biblicz p. S46 te recht, op deeze
wyz'e: pro boe tempore necesfaria (voor dien tyd noodzaaklyk);
het geen mede van CALIXTCS in zyne ex.
pnfitio' lüeralis, en BEZA moet gezegd worden. En
toch geen Godtgeleerde kan het op eene andere wyze
verklaaren, of hy moet het bloedeeten noch heden
ten dage ongeoorloofd oordaelen.
Dan men kan over de woorden *£« 1-Ttdmyy.n
rcvrZ> vallen. Hoe mnnino Groecum non est (dit is vol •
ftrekt geen Griekfch) fchryft SALMASIUS , de j"oenore
trapezitico p. 440. Doch zyne verbetering van den
Text wordt met recht door WOLF verworpen, (fc)
GRO-
(k) Vo'gens het oordeel van SALMASIUS moet hier T«» SV
tltiyy-nt, TtoTu» geleezen worden. • GRIHSBACH daarente.
gen oordeelt het, in zyne uitgaave van het N. T. niet onwaarfchynlyk,
dat bet woord T°VTH, door eene vreemde hand
Ï5 is

154 Verklaaring van de Handelingen
GROTIUS en TARNOVIUS houden het ook niet voor
goed Griekfch, ten zy men er het woord ϻT*, onder
verllaa; het welk nochtans met den aart der Griekfche
taaie niet overéénkomt. My voldoet de kleine
verandering noch altoos best, die ik in het tweede
deel van de Hamburger gemengde Bibliotheek, bl. 701
heb opgegeeven, en volgens welke men zoude moeten
leezen: T«» iittDayx.nrra.Tut, prater hcec, quat
maxime necésfaria funt (bchalven deeze Hukken, die
ten hoogden noodzaaklyk zyn). Hy, die in het der.
de deel van die Bibliotheek, bl. 634 deeze verandering
verwierp,. was in de Griekfche taaie zoo weinig be.
droeven, dat hy niet eens wist, dat ivHHtyxltrr* de
fuperlativus van i w é n y * * is. Dezelfde onkunde kan
'eenen affchryver rivmt in frede van T«V«» hebben
doen fchryven.
Intusfchen heeft deeze verkeerde leezing de uitleg,
gers tot geene verkeerde verklaaring verleid; en fk
mag het daarom wel lyden, dat iemand de gewoone
ieezing behoudt. Ook is onder de veelvuldige misfla.
gen, door de Affchryvers, gelyk bekend is, in dit
boek van LUKAS begaan, deeze misfchien één van
de aliergeringsten.
vers 29. Dat gy u naamlyk van het Afgodenoffer,
en van het bloed, en van het verflikte, en van boererye
behoort te onthouden. Wanneer gy u voor deeze dinge
wacht, zult gy voel doen. Vaart voel. Waarom hier
en kap. XXI: 25 de Hoerery het laatst genaamd wordt,
daar zy in ons tegenwoordig texthoofdftuk, vers 20,
onder de thans verboodene dingen in de tweede plaatze
voorkomt, is niet moeylyk te beantwoorden. Immers
ziet men klaar, dat hier ter plaatze de ondeugd van
hoererye van de op zich zelf onverfchillige dingen
wordt afgezonderd, daar vers 20 de verboden zonder
eenige
in den text gebracht is, en brengt, gelyk WETSTEIN reeds
voor hem gedaan hadt, eenige Codices by, in welke dit woord
tiiet gevonden wordt. VERTAALER.

der Apoftelen, Hoofdft. XV: 29. 155
eenige rangfchikking worden voorgeftcld. Verder valt
hier over niets te zeggen. Nochtans vindt SPENCER
bl. 725 in deeze verfcheidenheid van voorftellinge een
byzonder oogmerk, maar hen welk niet eens verdient,
hier gemeld te worden.
Zoo zult gy wel doen. Deeze uitdrukking kwam ELS.
HER niet gevoeglyk genoeg in den mond der Apostelen
voor, en daarom vertaalde hy het: zoo zult gy
zalig of gelukzalig zyn. WOLF hadt hem daar in zyne
toeftemming niet behooren tegeeven, daar de laatste
uitdrukking ([gelukzalig) al te lam is , en de eerste
(zalig) hier niet voegt. Hoe kan men denken, zouden
zy dan zalig worden , indien zy zich maar naar
deeze vier geboden fchikten?
Indien gy doet, het geen wy u thans voorfchryven,
zult gy wei doen — dit is het oogmerk der uitdrukkinge
van de Apostelen, gelyk alle de andere Overzetteren
en uitleggeren toeftemmen. De Apostelen
fpraken, de vroome, en thans zoo ten onrecht verontruste,
Christenen uit de Heidenen, op eene vriendlyke
wyze aan, en gaven hun daar door teffens te
kennen, dat zy aan hunne bereidvaardigheid, om zich
naar dit Apostolifch bevel te fchikken, niet twyfel.
den. Vervolgens was dit h ^«fm gefchikt, om hen
te doen begrypen, dat zy dit uit liefde voor hunne
zwakke broederen behoorden te doen, en dat deeze
verboden, dat van hoererye alleen uitgezonderd,
door den tyd hunne verbindende kracht zouden ver.
liezen.
Die zelfde vriendlykheid in uitdrukkinge deedt de
Apostelen hunnen brief op dezelfde wyze eindigen,
als vrienden, wanneer zy aan eikanderen fchryven,
gewoon zyn. Deeze vriendlykheid moest de Christcnen
uit de Heidenen , die zoo ontydig verfchrikt
waren, krachtdaadiglyk vertroosten, en hen verzekeren,
dat, het geen hun thans werdt opgelegd, een
ligte last zoude zyn, en die door menfchen van een
deugd-

IJS Verklaaring van de Handelingen
deDgdzaam hare gemaklyk konde gedraagen worden.
Gelyk UUKAS ook onmiddelyk dair op (vers 31) ver.
haak, dac. toen deeze brief werdt voorgeleezen, de
bekeerde Heidenen zïcb over dien troost verblyd hebben.
•
vers 32. Ook vermaanden Judas en Silas, die ook
Propbeeten waren, de Broederen met veele redenen, en
bevestigden dezelve in het geloof. Zy waren zulke Propheeeen,
als die, van dewelken kap. XIII: 1 gefproken
wordt; te weeten, openbaare Leeraaren van den
Christlykeri Godtsdienst, en zoogenaamde Evangelisten;
ook hadden zy de gaave, om fomtyds toevallige
dingen te voorzeggen. Men zie myne aantekening
over kap. XI: 27.
0
De inval van HAMMOND, dat Propbeeten hier zoo
veel als Bisfcboppen betekent, en dat JUDAS en SILAS
Bislchoppen in het Joodfche land geweest zyn, wordt
met recht door CLERICUS verworpen. En wie zal dit
niet als een harsfenfehim anmerken.
vers 33. Naa dat zy nu aldaar lange genoeg Geweest
waren, bekwamen zy bun affcheid van de Broederen,
met zegenwenfehen , zoo dat zy de terugreize na de Apostelen
konden aanneemen. Hs;iv«> ,
''»s xe'" f
~— dat deeze
manier van fpreeken , dewelke kap. XVI11: 23,
en XX: 3 wederom voorkomt, niet flechts in de
Griekfche, maar ook in de Latynfche taaie gebruiklyk
is, toont VORSTIUS, cap. V de Hebraismis p. 127.
Uit de Latynfche Schryveren heeft GRONOVIÜS (by
den «,6 Brief van SENECA') eenige plaatzen aangehaald,
en uit de Schriften der Grieken RAPHELIUS, in zyne
Aantekeningen uit POLYBIUS by dit vers; waar'by
SCHOETTGEN teffens toont, dat de Hebreeuwen insgeiyks
op die wyze gefproken hebben. Ik voege by
dit alles noch eene plaatze uit OVIDIUS, Metamorpb.
IV. 292, daar hy zegt: tria fecit quinquenrda, hy is
vyfticn jaaren oud.

der Apoflelen. Hoofdfl. XV: 32-^35. 157
UIT' itefw heb ik vertaald: met zegenvuenfchen* Dit
is eene Hebreeuwfche manier van fpreeken, over dewelke
men VORSTIUS kan naleézeh, cap. IV. p. £>ƒ>
fq.; alwaar hy deeze plaatze dus uitlegt: bene ipjis
precati fuerunt (zy hebben ban welvaart toegewenfcht).
Men zie ook myne aanmerking over MATTH. X:
12, 13-
vers 34. Maar Silas vondt goed, aldaar noch vaat te
llyven. Het was noodzaaklyk, dat de Apostelen bericht
omringen van de uitwerkinge, die hun befluit
by de bekeerde Heidenen te Antiochien gehad hadt.
Dewyl nu JUDAS en SILAS door hen derwaarts gezonden
waren, wilden deeze ook wederom na [jerufalem
te rugge keeren, en namen tot dar, einde ook werklyk
hun affcheid. Dan kort daarnaa veranderde SI­
LAS van befluit; dewyl het genoeg yoldeedt, indien
één van hun beiden flechts na Jerufalem reisde.
Het is niet wel te denken, dat hy uit zich zei ven
tot deeze verandering van befluit gekomen is. Ik voor
my twyfeie niet, of PAULUS en BARNABAS zullen hem
overgehaald hebben , om te Antiochien te blyven.
Hun oogmerk was naamlyk, gelyk men vers 36 zien
kan, binnen kort van daar te vertrekken, en met
hunnen arbeid tot bekeering der Heidenen ook in
andere landen voorttevaaren. Zy oordeelden het daarom
raadfaam, zulk e'enen aanzienlyke:) Leeiaar noch
eenen geruimen tyd by de Gemeente te Antiochien
te laaten blyven.
BENGEL ftaat in zyn Apparatus criticus p. 6?5 zon.
der grond in twyfel, of dit vers wel door LUKAS jjjéfchrecven,
dan of het 'er misfehien door eene andere
hand bygevoegd zy. MILLIUS zocht dit vers mede
uittcmonsteren; maar WOLF heeft nem op eene voldoende
wyze geantwoord.
vers 35. Paulus en Barnabas bielden zich insgelyks
noch langer te Antiochien op, en leerden en predikten 'bet
woord,

15? Verklaaring van de Handelingen
•woord des Heeren beneffens nocb veele anderen. PAULÜS
en BARNABAS waren thans mee de grootste eere van
Jerufalem te rugge gekomen, en hadden aan de bekeerde
Heidenen het gewenfcht bericht gebracht, dat
de Apostelen te Jerufalem hen van alle Joodfche wetten
vry verklaard hadden. Waren zy dan te vooren
by deeze Gemeente zeer bemind geweest, thans betoonde
men hun noch meer liefde en noch grooteren
eerbied. • Van deeze omflandigheid maakten PAULUS
en BARNABAS een nuttig gebruik —• zy bleeven noch
eenigen tyd te Antiochien, dewyl hunne vermaaningen
nu noch meer klem hadden , en hunne beftraf.
flngen met meer zachtmoedigheid werden aangenomen.
vers 36. Maar naa eenige dagen fprak Paulus tot
Barnabas: laat ons weder te rugge keer en, en onze Broederen
in alle (leden bezoeken, in welke wy des Heeren
woord verkondigd hebben, (om te verneemen) boe bet
met bun gefield zy. Dat PAULÜS en BARNABAS de Gemeente
te Antiochien , die hun zoo dierbaar was,
evenwel noch kort daar naa (/) verhaten hebben,
daarvan vinden wy de rede in het voorgaande vers.
'Er was naamlyk in deeze Gemeente aan Leeraaren
geen gebrek (ra). PAULUS en BARNABAS, zegt Lu.
KAS,
(0 Ik vinde hier voor geen bewys. De uitdrukking van
LUKAS ^tsr« TI'V«; (naa eenige' dagen) fluit niet noodzaaklyk
in, dat dit kon daar naa gefchied is. Het woord
«7ei£o« (dagen) wordt meermaalen in de fchriften van heï
Nieuw Verbond voor tyd in het algemeen genomen; gelyk
men MATTH. II: 1, en HAND-. V: 36, klaar zien kan. Zoo
gebruiken de Hebreeuwen ook hun C3r), voor eenen onbepaalden
tyd; men zie GLASSIUS, Phü. S. p. m. 897 en de menigvuldige
voorbeelden , door hem , aangehaald. En dat de
Latynen het woord dies, in het meervouwige dikwils op dezelfde
wyze gebruiken, behoeft nauwlyks beweezen te worden.
Turbata per hos dies Germania zegt TACITUS, Ilijlor.
Lib. II. cap. XLVI. VERTAALER.
(«O Het komt my niet voor, dat dit de waare rede is,
waarouj

der Apoftelen. Hoofdft. XV: 36"—38. i$g
KAS , predikten, ftir» xa\ trs'g*» ITOAA»», beneffens nocb
veele anderen.
Dewyl dan nu de Gemeente té Antiochien hen konde
misfen, namen zy voor, vooreerst, de Kerken,
die door hen gelticht waren, te bezoeken, en ten
tweeden ook na andere landen te reizen, ten ein.
de daar insgelyks hun Apostelampt waarteneemen.
'üTrirxi^üfitd-x-, zegt PAULUS, laat ons op alle plaatzen
onze Broederen, dat is, hen, die wy toe onze Broederen
in CHRISTUS gemaakt hebben, bezoeken. Dit is
het zelfde woord, naar het welk de Leeraaren Episcopi
(opzieneren) genaamd worden.
Laat ons zien, vaart hy voort, hoe zy
bet hebben, hoe hun toeftand, hoe hun Christendom
gefield zy. Hun oogmerk was , de traagen in het
Christendom optewekkcn en aantefpooreu, de zwakken
in het geloof te onderrichten , die eenen ongeregelden
en ergerlyken wandel voerden, te beftraffen
en te verbeteren, en de Leeraaren zelve yverigèr in
hun ampt te maaken. Een voorbeeld, het welk alle
rechtgeaarte Leeraaren behooren te volgen.
'vers 37, 38. Daar nu Barnabas voor hadt, Johannes
met den toenaame Markus, mede te neemen , oordeelde
Paulus het integendeel redelyk, hem niet mede te nee.
men, dewyl hy in Pampbylien' van hun afgegaan was,
en niet verder met hun hadt willen reizen, cm zyne be.
diening
waarom dc Apostelen beflooten, van Antiochien te vertrekkeu
; want dit wisten zy reeds, toen zy, volgens vers 35,
het befluit namen, om daar èenigen tyd te blyven. Myns
oordeels hebben zy dit hun befluit ook niet veranderd, maar
zyn te Antiochten geblceven, zoo lange hunne tegenwoordigheid
aldaar noodzaaklyk was, om alles wederom in rust te
brengen, en de nadeeüge indrukfelen ten eenenmaale uittewisfchen,diede
komst der Pharifeeuwfche Christenen uit Judaea
niet kan nalaaten by veelen gemaakt te hebben, het welk
zekerlyk niet in den korte» tyd van weinig dagen gefchie»
den konde. VERTAALER,

i6o Verklaaring van de Handelingen
diening waarteneemen. PAULÜS oordeel Je het niet re*
delyk, aan den voorflag van BARNABAS («) zyne toe«
ftemming te geevcn. *H| betekent: cequum cenjebat
(hy oordeelde het billyk), gelyk het door LÜTHERUS,
ERASMUS, CAMERARIUS, BEZA en GROTIÜS vertaald is.
In dien zin komt dit woord ook voor by JELIAMTS,
Var. Hift. lib. IX. cap. 19. In bet Handboei van
EPICTETUS, cap. 31, betekent het, iets begeéfen en
eifchen: Dan het betekent ook, van iemand iets ver.
zoeken, by JELIANUS, lib. XII. cap. 1, en by HERO-
DIANUS, II, 7, 'si lil, J, 12 cn 12, 2. En vplgeni
deeze betekenis leest men in de Oude Latynfche Overzettinge:
rogabat euui non debere recipi. Dan dewyl
dit hier geenen zin oplevert, heeft BEZA die vertaaling
met recht verworpen. Intusfchen heeft zy ook
eenen verdediger gevonden aan JAC. HASJEUS, in de
Breemfcbe Bibliotheek , D. IV. bl. 356 enz., die nochtans
den grondtext niet eens moet ingezien hebben,
dewyl hy fchtyft, dat deeze famenfpraak tusfehen
PAULUS en BARNABAS In tegenwoordigheid der Apostelen
voorviel, en dat hierop het woerd rogabat doelt.
Laat ons het verfchil van deeze twee groote mannen
thans eens van nader by befehouwen, en onpartydig
overweegen. Toen zy hunne gemeenfchaplyke
reize na andere plaatzen zouden beginn.n , ftelde
BARNABAS voor, JOHANNES MARKUS, ten deele als
eenen dienaar, ten deele ook als hunnen amptgenoot
mede te r.eemen. Deeze was wederom by BARNABAS
gekomen , naa dat hy hun beiden te vooren (kap.
XIII: 13) ontrouw was geworden, en, zonder eens
affcheid van hun te neemen, (gelyk ik daar ter plaatze
getoond hebbe) hen verhaten hadt , en wederom
na huis gegaan was. Dit berouwde hem naderhand»
en
(n) •EfrvKtéruro. Deeze betekenis heeft het insgelyks kap;
V: 33 fommige Handfehriften leezen: tf/SwA«rw, hy

der Apoflelen. Hoofdft. XV: 38» VS*
en hy kwam wederom by BARNABAS. 'Ër is geen
twyfel aan, of hy zal deezen zyn oprecht leedwee,
zen betuigd, en hem gebeden hebben, o:n hem wederom
aantencemen , met beloften , óm in het vervolg
zyn Ampt (T, 'èey°v, gelyk het kap. XIV; 26
ook genaamd wordt) met de grootste getrouwheid
waarteneemen,
BARNABAS werdt, door de natuurlyke liefde» die
hy voor hem, als zynen Neef, (COLL. IV: 10) hadt»
bewoogen , om niet te twyfelen, of hy zoude zulk
eenen misflag niet wederom begaan, maar zyne 'belofte
met de grootste nauwgezetheid vervullen» Hy
flondt zyn verzoek daarom toe , en beloofde-, hem
mede te zullen neemen. Men kan ligtelyk denken»
dat hy daar door teffens deszelfs vroome Moeder (kap k
XII: 12) heeft willen verblyden. En het waren dus
twee zeer natuurlyke hartstochten, die hem overhaalden,
en hem niet toelieten, de zaak nader te over*
weegen.
Dan PAULÜS oordeelde 'er anders, en verftandiger»
over. Hy bracht BARNABAS onder het oog, dat men
zich op de beloften van MARKUS niet konde verlaa-,
ten >— dat men by hem, die door zyne • jongheid
noch zoo onbeltendig was, te duchten hadt, dat hy>
daar Zy nu juist de grootste vervolgingen ftoudt 'te
ondergaan, noch eens zyne voorige haudelwyze vol«
gen, en hen verlaaten zoude —- dat men bet, by
zulk eene gevaarlyke reize, op het onzekere niet
moest laaten aankomen -*- en dat, zo 'er een medearbeider
moest medegenomen worden, men daartoe;
iemand behoorde te kiezen, op wien men met grond,
vertrouwen konde.
PAULÜS flelde dus tegen de" natuurlyke genegenheid
Van BARNABAS, eenen raad van voorzichtigheid. En
wy kunnen derhalven met BASNAGE (ad a. 50. § 46)
zeggen, dat het gevoelen van PAULUS het besté was,
en dat BARNABAS het zelve hadt behoorente volgen*.
VI. Deel. h Want

162 Verklaaring van de Handelingen
Want dac hy naderhand de hoop , die hy van MAR­
KUS hadt opgevac, vervuld zag, was een gelukkig geval,
het welk hy niet konde voorzien. Hy hadt het
gelukkigiyk met het gewaagd; maar het was evenwel
ook maar gewaagd, dat is, hy Handelde in het geen
hy deedt op eenen onzekeren kans, en met naar beginielen
van waare voorzicatigheid.
vers 39. Zy geraakten daarover in harde woorden,
zoo dat zy zelfs van eikanderen fcheidden, en Bamaoas
Maikus met 'zicb nam, en na Cyprus voer. Wanneer
LUKAS deezen twist s-^f&syt^ noemt, geeft hy er
niets anders mede te kennen, dan dat de één den anderen
niet wilde toegeeven, en iedir hunner 'er bybleef,
dat zvne meening de beste was. Wy kunnen
Uit deeze uicdrukkinge insgeiyks beflnten , dat zy lange
hun bes; gedaan hebben, om de één den a-uieren
tot zyn gevoelen overtehaalen , en dat ieder hunner
onverduldig en m'snoegd geworden is, om dat de ander
hem «iet wilde voigen Maar hieruit voetniet,
dat zy 'er wanden door geworden zvn. Hei was eene
opituivende'gramfchap ( 0) — het w ren irm amantium.
Eindelyk werden zy Ut t in zoo verre ééns , dat BAR­
NABAS zynen Neef MARKUS met zich zoude neem n,
en üe reize, tot bekecring der Heidenen aanneemen,
en dat PAULOS met eenen anderen reisgenoot eenen
anderen weg zoude neemen.
Op deeze wvze bleeven zy vrienden , en. naa dat
MARKUS zich op deeze reize loflvk gedraagen hadt,
nam PAULUS zelf hem in het vervolg ook tot zynen
medearbeider aan, .aelyk ik by kap. XIII: 13 reeds
beweezen hebbe. Ook bet hy naderhand (1 KOR.
IX:
U) De oude Latynfche Overzetter drukt de betekenis van
het woord niet' fterk genoeg uit, wanneer hy het
door disfenfionem vertaalt. Hy dacht, dat het niet voegde aan
dceze-heilige mannen eene exacerbatio (vei bittei ing) toetefchryven.
En dit woord is ook zekerlyk te hard.

der Apoftelen. Hoofdft. XV: 39—41. KJ,
IX: 6) zynt hoogachting jegens BARNABAS (p) b!y.
ken.
Wanneer men zich het geval dus vertegenwoordigt,
ziet men , dat PAULUS geene liefdeloosheid ten op.
zichte van MARKUS, maar alleenlyk mangel aan goed
vertrouwen op hem vertoond heeft; het geen hen»
zekerlyk niet als eene zonde kan worden toegerekend.
vers 40. Maar Paulus verkoos Silas, en nam de reize
aan, naa dat de Broederen hem der genade van Godt
hadden aanbevolen. Te vooren (vers 34) was SILAS
voorneemens,, te Antiochien te blyven. Dan toen
PAULUS en BARNABAS van eikanderen fcheidden, en
de laastgcnoemde MARKUS tot.zynen reis- en ampt.
genoot aannam, verkoos PAULUS tot zynen medehelper
SILAS; en dus moest deeze noch éénmaal van
voorneemen veranderen. Hy was thans van meer dienst
voor PAULUS, dan voor de Gemeente te Antiochien,
die reeds van Leeraaren wel voorzien was. Ook wa»
deeze keuze, naar allen fchyn, voorzichtiger dan die
van BARNABAS.
vers 41, En hy reisde in Syrien en Cicilien om, en
bevestigde de Gemeentens in het geloof. Dat 'er by dit
vers, door eenen ouden affchryver, eenige woorden
gevoegd zyn, toont GLASSIUS aan, p. 243, daar by
teffens eenenen Roomfchgezinden verdediger van dit
byvoegfel wederlegt. fq)
HOOFD-
(p) Het is zekerlyk een valfche befchuldiging , wanneer
MORGAN beweert, dat PAULUS en BARNAÏIAS wegens een verfchil
over de leere, van eikanderen gefcheiden zyn. Men zie
LILIENTIIAL , gute fac^c ïcr ©ottticficn Oj&n&ajtmtg/ X- VII. c.
13. $. 80, daar men insgelyks een vry breedvoerig antivoord
op de tegenwerping vindt, die TINDAL uit dit geval tegen de
Godtlykc ingceving der-Apostelen heeft zoeken te trekken.
VERTAALER.
jCj) Het byvoegfel, door den Heer HEUMAW bedoeld, vindt
L % mess

c64 Verklaaring •aan de Handelingen
H O O F D S T U K XVI.
vers i. Toen hy nu te Derbe en Lyftra kwam, ziet,
toen was aldaar een jonger, genaamd Timotheus, de
zoon van eene Joodfche geloovige vrouw, maar wiens
vader een Heiden was. Wy zien, dat TIMOTHEUS
toen reeds een jonger, dat is, een Christen, was. Lo-
KAS geeft ons zyne geboorteplaatze niet duidelyk op.
Want aldaar (7«i7) kan zoo wel van Lyftra, als van
Derbe , verftaan worden. Nochtans dunkt het my
waarfchynlyker, dat hy de ftad Derbe bedoeld heeft,
alwaar de Apostel het eerst aangekomen was. Het
tweede vers bevestigt ons in deeze gedachte, als in
het welk Lyftra zoo wel, als Iconien, tegen de woonplaatze
van TIMOTHEUS overgefteld, en gezegd worde,
dat hy ook in die plaatzen eenen goeden naam hadt.
En LUKAS zelf beneemt ons kap. XX: 4 allen twyfel,
daar hy van vyf reisgenooten van PAULUS fpreekt,
waarvan één van Berrhoe, twee van Thesfalonica, en
twee van Derbe , van geboorte waren. Gajus van
Derbe, fchryft hy, en Timotheus. Dewyl hy nu de
geboorteplaats van GAJUS noemt, en aan TIMOTHEUS
geene andere toefchryft, volgt 'er uit, dat hy, zoo
wel als GAJUS, van Derbe moet afkomftig geweest
zyn.
De tyd, wanneer TIMOTHEUS een Christen geworden
is, kan niet met volle zekerheid bepaald worden-
PAULUS was te vooren tweemaalen te Derbe geweest,
en hadt veele inwooneren van die ftad tot Christenen
gemaakt. LUKAS verhaalt ons dit kap. XIV: 6 en 20.
ö
Dan
men in de gemeene Latynfche en een Syrifche overzettinge:
op deeze wyze: " beveelende hun de geboden der Apostelen en
„ Oudften te bewaren ". Dan by GRIESBACH vindt ik noch
van een ander foortgelyk byvoegfel gewag gemaakt; te weeten
in den Codex Cantabrigienfis leest men by dit vers noch:
ra»Mö£c r« s e'»r«A«s -rSi wttrfiviéph (hun de geboden der
Oudsten overleverende), VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: i. 165
Dan het valt niet zwaar, te vermoeden, dat hy, en
zyne Moeder, reeds door de eerfte predikatie van
PAULOS tot kennis der waarheid gekomen zyn. Zyne
Moeder was eene Godtvruchtige Joodin, en las de
Heilige Schrift naarfliglyk, waar toe zy ook haarcn
zoon aanhieldt, 2 TIM. III: 15. Zy wisten beiden
ook wel, dat omtrent dien tyd de MESSIAS moest
komen. Daar nu PAULUS klaar bewees, dat JESUS de
beloofde MESSIAS was, kan TIMOTHEUS en zyne Moeder
zeer wel onder de eerfte Christenen van Derbe
behoord hebben.
De Moeder van TIMOTHEUS was eene Joodin van
afkomst, (r) maar zyn Vader een Heiden. Dat eene
Joodin de Vrouw van eenen Heiden werdt, zonder
evenwel van haaren vaderlyken Godtsdienst aftegaan,
was in dien tyd, buiten Judasa, zeer gebruiklyk.
Zyn Vader kan vroeg geftorven zyn, en zyne Moeder
'daar door vryheid bekomen hebben, om hem in
haaren Godtsdienst te laaten onderwyzen. Echter kan
zyn Vader ook een onvolkomen Profelyt geweest zyn,
dien het niet zwaar viel, aan zyne Vrouw de opvoeding
van zynen zoon ovértelaatcn. —— Hoe het zy,
TIMOTHEUS was een Jood, en wel, het geen meer
is, een Jood van geboorte, dewyl het eene oude Helling
der Rabbynen is 0), dat de zoon van eene Israëlitifche
Vrouw, fchoon zyn Vader een Heiden zy,
voor een echt Israëliet moet gehouden worden.
Intusfchen was hy niet befneeden, als hetwelk zyn
Vader, op den achtsten dag naa zyne geboorte, niet
hadt willen toelaaten. Waarom hy, ten tyde, toen
PAULUS te Derbe kwam, de befnyding noch niet hadt
aan-
(r) Sommige Handfehriften voegen 'erjby dat zy [eene weiuwe
geweest is. VERTAALER.'
(ƒ) SELDENUS, lib. V, de Jute Nat. cap. 15. p. 654.
L 3

166 VerXlaaring.van dè Handelingen
aangenomen, daar zyn Vader toen evenwel reeds dood
was, laat ik aan anderen over.
vers 2. Deeze hadt grooten roem by de Broederen te
Lyttra en Iconien. -Ei»*»*^». Deeze manier van
e n
fpreeken is kap. VI: 3
2 2
insgelyks voorgekomen.
Wy zullen dezelve kap, XXII: 12 noch éénmaal
aantreffen.
TIMOTHEUS hadt dan eenen goeden naam, grooten
roem, ook by de nabuurige Christenen, met naame,
by die van Lystra en Iconien. Wat men in hem geroemd
hebbe, wordt door LUKAS niet gemeld. Het
kan de yvcrige betrachting der geboden van JESUS- niet
geweest zyn, dewyl in dit Huk buiten twyfel veelen
hem zullen geëvenaard hebben. Er moet iets in hem
uitgeblonken hebben, het. welk by de andere Christenen
van die heden niet gevonden werdt, en het
welk PAULUS bewoog, hem met zich op zyne Apostolische
reize te nêemen, en tot zynen medearbeider
te maaken. Nu weeten wy dan, waarom hy boven
andere zoo geroemd wierdt, en waardoor hy zich
zulk eene achting verworven hadt.
Te weeten: hy hadt te vooren reeds gepredikt,
dewyl hy, gelyk "wy uit 2 TIM. III: 15 weeten, dc
Heilige Schrift in zyn geheugen hadt, en uit dezelve
niet maar alleen enkele perfoonen, maar zelfs eene
geheele .Gemcente wist te onderrichten. Van deeze
zyne gaave dacht PAULUS zich, tot uitbreiding van
dén Christlyken Godtsdienst, te moeten bedienen;
hy maakte hem daaiom toteenen Evangelist, dat is,
tot eenen algemeenen Leeraar, wiens werk het zoude
zyn, hier en elders heen te reizen, en het zaad van
Godts woord uitteftrooijen. Deezen eernaam geeft
PAULUS zelf htm 2 TIM. IV: 5.
vers 3. Deezen voilde Paulus met zich laaten reizen,
en hy nam hem, en befneedt hem, wegens de Jooden,
die op die plaatzen waren; dewyl zy allen wisten, dat
zyn

der Apoftelen. Hoofdft, XVI: 2, 3. 167
zyn V r
d:r een Heiden geweest wis. PAULUS begreep,
da; TIM THEUS, als een onbefneeden Jood, vrucht*,
loos aan de hekeeringe dei Jooden zoude arbeiden-.
Aile Jooden, fchryft LUKAS, wisten, dat zyn Vader (t)
een Heiden geweest was (-u), en bem das niet bedt laaten
befnyden. Nu wis een o bef-ieeden Jood den Joo- '
den eenen gruwel, dewyl Godt GEN. XVlI: 14 gezegd
haat, dat een nakomeling van ABRAHAM, die
niet
(t) Dat de uitdrukking van LUKAS $iï»iru> rm Tcar'^a. »'»rw",
cn ÏAAfj» o'aij^s», zuiver Griekfch is, heefc RAPHELIUS uit
ARRIANUS getoond. Daarentegen irfMi'n^it «r«i is
flecbt Gr eks en de woorden : en hy nam hèm kunnen in de
vertaa inge gevoetdyk weg^elaaten worden. Dat dit
Xx£Ü» ten éénenmaale overtollig is» heeft BENGEL, insgelyks
opgemerkt.
C?0 Dus heeft LÜTHERUS, en ook CAMERARIUS, het woord
**>>e,%n met ïeclit overgezet. Hy ytai naamlyk, toen hy noch
leefde , een Heiden. Van eenen dooden gebruikt men de
woorden: erot en fuerat (by was, en, hy was geweest) in
eene zelfde betekenisfe. Hoewel het buiten dien zeer gebruiklyk
in de gewyde bladen is, het plus quam pérfeStiim door
het preeteritum uittedrukken; zoo als, OPENS. XXI: 1 vi^x^ii,
hit was vergaan. Dat de vader van TIMOTHEUS toen niet
meer leefde, kan men daar uit afneemen, dewyl LUKAS van
hem, als van eenen dooden fpreekt, die niets uitvoerde. Indien
hy noch geleefd hadt, zoude hy zich tegen het befnyden
van zynen zoon verzet hebhen, of zelf een Christen geworden
zyn. En LUKAS zoude noch het één, noch het ander,
onaangetekend hebben kunnen laaten. Behalven dat deeze
foort van bewyzen in myn oog weinig afdoen , gelyx ik
al ééns in eene voorige aantekening gezegd hebbe, kan ik;
niet zien, hoe deeze Hellingen van onzen Scbtyvcr ftrooken
met het geen hy by vers 1 zeide, dat de man misfehien reeds
een halve Profelyt geweest isr, dien het niet zv/aar vie-l, de opvoeding
van zynen zoon aan zyne Vrou v overtehiaten. Nochtans
ben ik, wat de zaak zelve betreft, ook van gedachte, dat de
Vader van TIMOTHEUS toen reeds duod was; waar toe my de
uitdrukking van LUKAS in dit vers vooruaamlyk aanicidüjg
geeft. VERTAALER.
L 4

ÏCJS VerMaariv.g van de Handelingen
niet befneeden was, geen deel aan het verbond zon*
de hebben , het welk hy met ABRAHAM gemaakt hadt»
TIMOTHEUS moest derhalven een volkomen Jood woei
den, indien de Jooden hem niet als eenen Godtloo,
zen zouden veraffchuwen, maar hem, als eenen Leer-,
aar, gehoor geeven. Het geen dan in zyne kindsheid
verzuimd was, moest thans noch gedaan worden; en
men kan zyne befnyding niet wel anders belchou.^
wen (D) , dan of hy dezelve, in zyne kindsheid »
reeds ontfangen hadt.
Deeze befnyding van TIMOTHEUS konde den be.
keerden Heidenen in geenen deele tot ergernis ftreki
ken, noch hen op de gedachte brengen, dat de be.
fnyding ter zaligheid noodig was; nademaal PAULUS
kort daarnaa (vers 4), met TIMOTHEUS , den bekeer»
den Heidenen het befluit der Apostelen voorftelde,
dat zy, by hunne bekeéring tot CHRISTUS volftrckt
niet moesten befneeden worden. Gelyk hy ook naderhand
in geenen deele wilde toelaaten, dat TITUS ,
die van Vaders en Moeders zyde een Heiden was,
befneeden wierdt, hoe zeer fommige bekeerde Jooden
dit noodzaaklyk oordeelden; GAL. 11:3. Wie onbefnes-.
den (dat is, als een Heiden) beroepen is, zegt hy»
ï COR. VII: 18, die laate zich niet befnyden.
vers 4. Toen zy nu van de ééne ftad na de andere
reisden, onderrichtten zy dezelven,. dat zy, het geen de
Apostelen en Oudften te Jerufalem geoordeeld hadden te
"behooren, moesten houden. Het Apostolifch befluit be.
fiondt uit vier geboden, of liever verboden. Daar.
om zegt LUKAS hier in het meervouwige, «•* Siyparx,
«ix^ithee, — Dat een befluit of bevel Séyp» genaamd
wordt,
(v) Hoe moeylyk het den Heere BISCÖE gevallen zy,, deezen
knoop los te maaken, kan men in zyne ffdartcnmj? fcr.
HpcStd g«ftj>idjte $ 4ro tot 420 zien. GROTIUS- antwoordt;
kort, maar niet voldoende:." PAULUS wist het gebruik en
„ het nalaaten der befnydinge naar het nut van tyden en
„ plaatzen afiemeeten..

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: 4—6. 169
wordt, is uit LOK. II: 1 reeds bekend ; en HAND.
XVII: 7 worden des Keizers bevelen , insgelyks rel
genaamd.
vers 5. Toen -werden de Gemeentens in bet Geloof
bevestigd, en namen dagelyks toe in getal. LUKAS wil
zeggen , dat de bekeerde Heidenen , dewelken door
de Pharifeeuwfche Christenen, die op de befnyi in *
drongen, aan het wankelen gebracht waren, dooi hei;
meergemelde .befluit van de Apostelen wederom in
hun geloof bevestigd werden; het geen insgelyks aanleiding
gaf, dat anderen, in grooten getale, den Christlyken
Godtsdienst aannamen, zoo zelfs, dat "er geen
dag voorby ging, waar op niet fommigen, door de
prediking van PAULÜS bekeerd werden. Indien die
Apostolifch befluit niet bekend was gemaakt, zoude
de bekeering der Pleidenen niet meer zoo goed, als
te vooren, "gelukt hebben.
vers 6. Maar toen zy door Pbrygien en Galatien getrokken
waren, en de Heilige Geest Mm beval, bet woord
(van Godt) in Aften niet. te leeren. Dat PAULUS toen
in Galatien, en bygevolg ook in Phrygien gepredikt,
en nieuwe onderdaanen voor het Ryk van CHRISTUS
gewonnen heeft, blykt uit kap. XVIII: 23.
Door Allen wordt hier, gelyk kap. II: 9 en VI:
9, de landftreek verftaan, waarin Ephefen lag. De
Heilige Geest maakte den Apostel, door eene inwendige
openbaaring, bekend, dat hy en TIMO­
THEUS hier niet moesten prediken (w). Zulk ee.
ne
(w) Wel te verftaan, voor ah noch niet, want drie jaaren
laater heeft PAULUS in dat gedeelte van Afien gepredikt, cn
•zich. bepaaldlyk te Ephefen ruim twee jaaren lang opgehouden,
HAND. XIX: 10. Voor het tegenwoordige oordeelde
de Heilige Geest het voor de zaake des Cbristeridoms cn het
welzyn der menfcben voordecüger, dat de Apostel in Maccdonien
het Evangelie zoude verkondigen, gelyk wy vers 9
L 5 ena-

170 Verklaaring van de Handelingen
pe openbaaring onding PAULÜS ook in het volgende
vers.
vers 7 liet de Heilige Geest bun dit ook niet
toe (x) In de Latynfche en Syrifcne Overzettingen,
gelyk ook in f mmige Handfehriften, leest men: de
(Jeeit van Jejus. BEZA, MILLIUS en WETSTELN
houJen dn. voor de rechte leezing Ja BEZA heeft
niet gefcnroomd dezelve, in zvne uitgaave, in den
Text te brengen. Dan dewyl in het tlandfchnft van
CHUYSOSTOMÜS alleenlyk ri sip* gettaan , wordt deeze
verandering door BENGEL te recht verworpen. En
waarom zoude LUKAS hier anders, als in het voorgaande
vers, en tegen zyne gewoonte gefproken hebben?
Men zie kap.'ll: 4. X: 19. Xi: 12. XXi: 4.
vers 9. Toen verfebeen aan Paulus by nacht een gezicht.
Te weeten een Macedoniër ftondt voor hem, en
hadt hem, en Jprak: kom toch in Macedonien, en helpens.
Of PAULUS deezen mar , waakende, in eene verrukkinge
van zinnen, dan of hy hem in eenen droom,
dien hy voor Godlyk herkende gezien hebbe, wordt
door LUKAS niet duidelyk gezegd. Wy vinden kap.
XXXill: ti en XXVII: 7 van noch twee dergelyke
gebcurtnisfèn gewag gewaakt Het is voor ons genoeg,
te wetten, dat den Apostel des nachts een
Ma-
enz. zien zullen. Men vindt hier de belofte, door JESUS den
Apostelen gedaan, dat de Heilige Geest hen in alle waarheidzoude
leiden, op eene zichtbaare wyze vervuld. Zie myne
aantekeningen (r) en (Y) by JOH. XVI: 12 en 13. VERTAALER.
(x) Men heeft zich de zaak dus voorteftellen: toen hun,
door eene byz 'ndere openbaating verbooden was, het Evangelie
op dien tyd in Afien te verkondigen, namen zy voor,
door Bithynien te reizen: dan ook dit werdt hun op dezelfde
wyze belet. VERTAALER.
(y) Hier by moet men nu noch den Heer GRIFSBACH voegen
, hoewel deeze het juist niet ten hoogften waarjlhynlyk
oordeclc. VERTAALER.

itr Apoftelen. Hoofdft. XVI: 7—9. 171
Macedoniër verfcheenen is, die hem verzocht, in
Macedonien te komen, en den inwoonereu van dat
land te helpen.
Dat men hier aan eene geestlyke hulpe, te denken
heeft, lydt geenen twyfel. Eene andere hulpe konde
men van geenen Apostel verwachten.
Maar hoe wist PAOLUS , dat deeze man een Macedoniër
was? mi?fchien heeft hy hem aan zyne
kleedinge gekend. Het kan ook wel zyn, dat de man
zelf hem gezegd heeft, dat hy uit Macedonien tot
hem was afgezonden. Wat 'er van zy — wan: het
is van weinig beiangs voor ons, ten deezen aanziene
volkome zekerheid te hebben — dit kunnen wy, uit
*s mans bede: help ons , duidelyk afneemen, dat in
Macedonien zeer veelen geweest zyn, die na de komst
van PAULUS flcrk verlangden. Dit openbaarde Godt
hem door dit gezicht. Zy hadden van JESOS, van dé
wonderwerken en heilige leere van PAULUS, ZOO veel
gehoord, dat zy begeerig waren, om PAULUS in perfoone
te zien, cn zich door hem te laaten onderrichten.
ARCULARIUS is van gevoelen, dat deeze man een
Engel geweest is. GROTIUS meent zelfs, dat het de
Engel geweest is, die het opzicht over Macedonien
hadt, 'gelyk DAN. X: 13 van den Engel gefproken
wordt, die de Vorst van het Koningryk Perfien was.
Dit is reeds het gevoelen van PRENTIUS geweest, in
zyne 72 Homilie over de Hand der Apostelen. -—-
Maar boe konde een Engel tot PAULUS zeggen: help
ons. Help de Macedoniers, moest hy gezegd hebben.
Hebben deeze uitleggeren misfehien gedacht, dat deeze
man, dewyl hy geen wezenlyke Macedoniër was,
een Engel moest geweest zyn! waarom hebben zy
zich hunne eigene droomen niet herinnerd, in dewelke
zy zekerlyk dikwils eenen menfeh, dat is, de gedaante
van eenen menfeh , gezien hebben. Op die
zelfde wyze zag PAULUS a het zy in een droom, of

I7z Verklaaring van de Handelingen
in een gezicht, de gedaante van eenen Macedoniër,
gelyk hy, kap. IX: 12, de gedaante van ANANIAÏ
in een gezicht gezien hadt.
vers 10. Naa dat hy nu dit gezicht gezien hadt, namen
wy terftoncl voor, na Macedonien te reizen; dewyl
wy zeker wisten, dat de Heer ons derwaarts geroepen
hadt, om hm het Evangelie te prediken. Het woord
irv^i^d'Q»TSi heeft den uitleggeren vry wat moeyte
veroorzaakt, gelyk men in de aanmerking van BEZA,
en den Thefaurus Ecclejiasticus van SUICERÜS , zien
kan. In de oude Latynfche Overzettinge is het door
certi fa£ti (verzekerd zynde) vertaald, en by BENGEL
door ftatuentes (vastftellende). Dat beide deeze betekenisfen
gevoeglyk kunnen veréénigd worden, is klaar
te zien. Intusfchen kan dit woord ook te kennen
geeven: toen wy allen bet ééns waren, of allen te zamen
daar in overéénftemden. Gelykluidende plaatzen
zyn 'er van dit woord niet, en in zoo verre behoort
het zelve onder de «Wf xtyö^a.. Wy moeten te vreden
zyn, dat wy uit de omftandigheden kunnen gis.
fen, wat dit woord hier betekeue.
Wy zien uit dit vers, en het volgende insgelyks,
dat LUKAS toen een reisgenoot van PAULUS geweest
is. Wy namen voor, zegt hy, wy voeren van Troas
af; welke laatste uitdrukking kap. XX: 6 noch éénmaal
voorkomt. Dan hy geefc teffens te kennen, dat
hy, beneffens PAULUS en SILAS, het Evangelie gepredikt
heeft. Ons, fchryft hy, beeft Godt bevolen,
bet Evangelie te prediken. Uir, deeze woorden befluic
ik ook noch, dat de Macedonifche man PAULUS verzocht
heeft, om de geestlyke medearbeiders, die hy
by zich hadt, mede te brengen (z).
(3) Indien de zaak van genoegfaam gewicht was, zoude
het eemaklyk vallen, te toonen, dat deeze befluittrekking niet
doorgaat, dewyl PAULÜS dit ook zeerwel uit zich zclven kan
gedaan hebben. VSIUAAMR.
In

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 10—12, 173
In plaatze van ffsA$=i» EÏ? MaxsSW«», het welk wy
2 COR. II: 13 noch éénmaal vinden, leezen wy kap.
XX: 1 vollediger: l^xS-sh TroetvS-i-vaf »U M«*«2OVI«».
Noch ééne aanmerking moet ik hier by voegen.
Te weeten , dat in het begin van dit vers eene Et.
lipfis plaats vindt. Toen hy dit gezicht gezien hadt,
fchryft LUKAS , namen wy terftond voor, na Macedonien
U reizen. Men ziet klaar, dat hier tusfehen in gevoegd
moet worden: en hy het ons verhaald hadt. Zulke
uitlaatingen zyn onzen gefchiedfehryver zeer eigen.
Een verftandig Leezer kan, het geen 'er ontbreekt,
zelf gemaklyk invullen.
vers 11. Wy voeren dan van Troas af, en kwamen
reebtsftreeks in Samathracien, en den volgenden dag te'
ÏSfeapolis. 'ZvOroigofiiïrctftM 'h, is wederom eene verkorte
uitdrukking, in plaatze van: /i&f^VWtis i'x3-oy.t>
,; 5, gelyk wy kap. XXI: 1 leezen.
Tf inivrn, op den volgenden dag, komt ons kap.
XX: 15 en XXI: 8 wederom voor. Hoe gewoon eene
zaak het zy, het woord iftlt* te verzwygen, leert
ons LAMB. Bos, in zyn boek: de Ellipftbus Grcecis.
Ten aanziene der plaatzen, hier genoemd, kan men
by CELLARIOS iu zyn hinerarium Apostololicum ,§19
en 20 (c), de noodige onderrichting vinden : on9
oogmerk laat niet toe, 'er hier ter plaatze breeder
van te fpreeken.
. vers 12 en van daar na Philippi, het welk de
Hoofdftad van dit gedeelte -van Macedonien en eene Colonie
is. Dat Philippi de (6), de Hoofdftad
(a) De Nederduitfche Leezer raadpleege den geleerden
BACHIENE, Heilige Geographie, D. III. bl. 696-698, 798, 799,
898, 899. VERTAALER.
. (i) Het geenRAPUELiusjinzync AanraerkinguitHERODOTüs,
gelyk

174 Verklaaring van de Handelingen
ftad van dat gedeelte van Macedonien, waar in het
lag, 0*s fuji'&s in plaatze van r«Jr» 5 j^/Sij , gelyk
CASAUBONIUS reeds heeft aangemerkt) en teffens eene
Romeinfche Colonie geweest is, heeft CELLARIUS in
zyn, zoo even aangehaald, werk, § 20, beweezen,
en noch breedvoeriger SPANHEIM , in zyn groot werk
over de oude Munten, Disf. 'IX. §. 4.
Wy hebben de benaaming Colonie, metLorcAS, uit
de Latynfche taaie behouden, ten einde zyn verhaal
niet, door eene nieuwe benaaminge, onverftaanbaar
te maaken. De naam Volkplanting (v\icmt^t) naamlyk
is onverftaanbaar, zoo lange men niet weet, wat eene
Romeinfche Colonie zy (e). Daarom hebben de Rabbynen
dit woord QColonia) ook , gelyk SCHOETTGEN
by deeze plaatze toont, in hunne taaie overgenomen,
ja PTOLEMJEUS zelfs in het Griekfch.
In bet voorbygaan moet ik mynen Leezeren berichten,
dat WALCH, in eene byzondere Academifche
Verhandeling, de atl;is Pauli Philippenfibus, en ELSNER
in de twee eerfte Hoofdftukken van zyne Inleiding
tot den brief van Paulus aan de Pbilippers , over dit
Hoofdftuk , van ons tegenwoordig textvers af, en
vervolgens van vers tot vers, met veele nauwkeurigheid
aantekeningen gemaakt hebben. Ik bedoel alleen
voorteftellen , het geen vereifcht wordt, om deeze
gefchiednis te verftaan, en het geen myne Leezeren
daarom met recht van my verwachten.
Wanneer wy hier leezen, dat PAOLUS en SILAS
zich in deeze ftad eenige dagen hebben opgehouden
(?;«rj//3o»Ti 4), moeten wy 'er uit kap. XIV: 3 en XVj
35 >
gelyk ook in die uit POLYBIUS, daar tegen in brengt, freunt
op eene dubbelzinnigheid, en heeft dus geen gewicht.
(0 Dit kan men vinden by STACKHOUSE »crt A
ci&irtttri

der Apoftelen. Hoofdft. XV7: 13; 175
35» op welke beide plaatzen dit zelfde woord gebruikt
wordt, byvoegen, dat zy dien tyd niet ledig,
maar met leeren en prediken, doorgebracht hebben.
LUKAS gaat dit met ftilz.wygen voorby , dewy! het
van zelr fprak, en haast zich, om, tot het einde van
dit Huofdttuk toe, de byzonderheden te vei haaien,
die 'er, by deeze gelegendheid, te Philippi voorvielen.
vers 13. En op den Sabbath gingen wy uit, buiten
de ftad, aan de riviere, alwaar een Bedehuis was, bet
welk men (den Jooden) vergund hadt, en zetten ons neder,
en fpraken tot de Vrouwen, die aldaar byéén ge.
komen waren, rf fytieet ra» e-a^/ia'r»». Over deeze manier
van fpreeken zie men, hetgeen ik by kap. XIlI:
14 heb aangetekend.
Dat ire.» rto
x* hier een Bedebuis , en niet een Gebed
(rf) betekent, geeft het woord te kennen.
Want in welke taaie zegt men: alwaar een Gebed,
was, of pleegde te zyn? Deeze was de gevvoone benaaming
van een Joodfch Bedehuis. Wy vinden dezelve
ook by JÜVEN. Sat. 111, 206, hoewel daar ter
plaatze niet van een Joodfch, maar van een Heidenfch
Bedehuis , fchyne gefproken te worden. Nochtans
weeten wy, uit de Schriften van JOSEPHOS en PHILO,
dat de Bedehuizen der Jooden inzonderheid Projeucbce
genaamd werden. De Synagogen konden dien naam
insgelyks draagen; dan 'er worden inzonderheid diekleinere
gebouwen buiten de ftad door verftaan, die
men den Jooden tot hunnen
vergund hadt.
openbaaren Godtsdienst
Dit laatfte fchynt LUKAS met het woord fa/tl&f te
bedoelen, te weeten, dat de Overheid, daar de Jooden
(d) LÜTHERUS heeft het vertaald: fee' mmt Betert pftcgtffc
(daar men gewoon was te bidden). Dan GLASSIUS verweipt'
deeze overzetting bl. r 84. Intusfchen hebben ERASMUS en
BEZA bet op dezelfde wyze vertolkt.

il6 Verklaaring van de Handelingen
den in de ftad geene Synagoge mochten hebben, ais
het ware (e) door eene wet bevolen hadt, dat hun
bedehuis buiten de ftad moest zyn. Zulk eene fchikhing
maakte ook de ftad Halicarnasfen, welker befluit,
onder andere bevelen , die van de gunst der
Heidenen jegens het Joodfche Volk getuignis draagen,
by JAC. GRONOVIÜS bl. 20 enz. te vinden is ;
wordende hun daar in vergund, voor de ftad, aan de
Zee, een Sedehuis te ftichten. Ook gelooven wy
gaerne, met VITRINGA, lib, I de Synagoga, cap. XLp.
217, dat de haat der Romeinen tegen de Jooden veroorzaakt
heeft, dat zy ook te Rome, alleenlyk buiten
de ftad, hunne Godtsdienftige byéénkomsten
mochten houden. Men leeze de Aantekening van
VALESIÜS, op de Kerkl. Gefcbiedn. van EUSEBIOS, B.
II, kap, 6; STEPH. LE MOYNE Varia facra T, II. p.
71 fqq. BASNAGE Annal. ad a. 51 § 14, 15.
, Maar hoe kwam het toch, dat PAULUS hier niet dan
Joodfche Vrouwen aantrof? Ik vinde deeze vraage,
zoo wel als het antwoord op dezelve in geenen Com*
mentarius (ƒ). Ter verrichtinge van den Godtsdienst
kunnen zy hier niet gekomen zyn; want daarby hadden
de mannen insgelyks moeten tegenwoordig zyn (g).
Ik
(«) Op deeze wyze legt de Heer LARDNER het woord
ttiaftlgiTo insgelyks uit, lib. I, de fide historie Euangelicce cap,
3. p. 192 en noch éénmaal p. 193.
(ƒ) Het antwoord van ELSNER, in zyne Inleiding tot den
brief aan de Philippers, kap. II. § 13, is niet wel uitgevallen;
en, het geen VITRINGA in zynen Archifynagogo cap. 13. p.
253 voorltelt, wordt door den Heer WALCH , in de bovengemelde
verhandeling, £ VIII, met het zelfde recht verworpen,
willende hy liever geheel niet, dan flecht, antwoorden.
(g) MOLDENKAWER fchynt op deeze aanmerking van onzetl
Schryver te antwoorden, wanneer hy in zyne Aantekening
op dit vers zegt: " dat PAULUS en SILAS toen niet voor mana
nen, maar voor vrouwen, gepredikt hebben, heeft men
,» bui.

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 13. 177
Ik voor my weet deeze vraage niet anders, dan op
de volgende wyze ie beantwoorden.
Naa het einde van den Godtsdienst, vermaakten
deeze Vrouwen zich met eene wandeling langs de riviere,
" Wanneer jongelingen, den Sabbath ter eere ,
„ wandelen, fpringen, loopen en lustig zyn, is hun dit
„ geoorloofd " zegt BUXTORF, in zyne fcboole der Joo.
den, kap. XI, bl. 298 (van de fiollandfcbe Overzet,
tinge), Ook zien wy de hedendaagfche Jooden op
hunne Sabbat hen veel wandelen, nu eens mannen en
vrouwen met eikanderen, dan eens ieder afzonderlyk.
Thans naderden PAULÜS en SILAS deeze vrouwen onverhoeds.
Toen zy in derzelver gezicht kwamen,
biceven zy ftaan , dewyl zy wisten, dat deeze mannen
in de Itad airede gepredikt hadden; en waren begeerig,
om te wceten, wat zv haar zouden voorftellen. -
PAULUS begon tot haar van JESUS te fpreeken , om
haar, ware het mogelyk, tot overtuiging te brengen,
dat JESUS de MESSIAS was; en zy hoorden hem aan*
dach-
,, buiten twyfel daar aan toetefchryren, dat deeze Vrouwen
„ vroeger in het Bedehuis gekomen waren, dan de mannen. "
Eene gisfing, van dewelke ik noch niet zien kan, hoe dezelve
buiten twyfel kan gefield worden. . HESZ is, in
p* leeven der Apostelen, B. III, hoofdft. 3, van gevoelen, dat
deeze uitdrukking van LUKAS, .zy fpraken tot de Vrouwen, niet
nitfluitender wyze moet verftaan worden, als of 'er toen alken
Vrouwen tegenwoordig geweest waren. " Béhalven de
„ Joodfche inwooneren zegt hy — • lieten zich hier
„ ook Profelytinnen vinden, Griekfche of.Romeinfche Vrou-
„ wen, die met den Joodfchen Godtsdienst meer of minder
„ bekend, reeds by voorraad in alles, het geen van eenen
„ MFSSIAS der Ifraëütcn gezegd werdt, belang Helden. Aan
„ deeze Helde de Apostel zyne leere voor '.'. Dit zoude
noch al het beste antwoord op deeze zwaarigheid zyn, zo
men maar eene goede 'rede wist, waarom LUKAS hier dan alleen
van de Vrouwen fpreekt , of waarom de Apostelen alleenlyk
tot de Vrouwen gefproken hebben. VERTAALER,
VI. Deel. M

178 Verklaaring van de Handelingen
dachdglyk aan. Dit verhaalt LUKAS ons, met weinig
woorden, in het volgend vers.
vers 14. En eene Vrouw, met naame Lydia, eene
Purperkraamfter uit de ftad Thyatira , dewelke Godt
vreesde, boorde hem aan. Deeze opende de Heer bet
hart, dat zy, het geen Paulus /prak, wel ter harte nam.
De prediking van PAULUS was ook toen niet onvruchtbaar.
Eene ryke Joodin (h) die eene Weduwe ichynt
geweest te zyn, werdt, met alle de haaren, die by
haar waren, door dezelve indiervoege overtuigd, dat
JESUS de MESSIAS, de Zoon van Godt is, dat zy zich
met dezelven noch op dien zelfden dag liet doopen,
en door dat middel, als voor de geheele waereld ,
openlyk , en met blydfchap, beleedt, dat zy eene
Christin was.
Haar naam was LYDIA. Dit kan ook eene perfoon
te kennen geeven, die uit'Lydien van geboorte is(f):
gelyk in dit land Vrouwen waren, die in het purper
arbeidden. OVIDIUS getuigt dit, Metamorpb. VI, 11
fqq. en CLAUDIANUS 5 lib. ï de raptu Proferpinoe V. 274.
Dan dat het hier de eige naam van deeze Vrouw ge.
weest is, geeft ons LUKAS duidelyk genoeg te kennen,
wanneer hy zegt, hifiar, Af?/»», met naame, of
genaamd LYDIA. Hierop moeten CAMERARIUS en GRO-
TIUS, gelyk mede de Abt HILLER in zyn Onomafiicon
Sacrum p. 170 niet behoorlyk gelet hebben, toen zy
fchreeven , dat deeze Vrouw, naar haar Vaderland,
de Lydifcbe genaamd werdt.
BIEL beging den zelfden misflag in de Bibliotbeca
Bremenfis T. II. p. 411. Dan toen JAC. HASAJUS hem
zyne dooling onder het oog bracht (T". 111. p. 277),
ver-
(h) Of mi&fchien eene Profelytin, het geen my noch al zoo
waarfchynlyk voorkomt. VERTAALER.
0') In MAXIMÜS TYRIUS zyne DisJ. X. p. 112, leest men
&j>ï\* xieti, een meisje uit Lydien.

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 14. 173
verliet hy dezelve T. VI. p. 1043 op eene loflyke
wyze.
En toch het is geene ongewoone zaak, dat de naam
van een land in eenen eigen naam veranderd wordt:
zoo worde by XENOPHON, lib. IV de expedit. Cyriyp.^is
en 339 een Griekfch veldoverfte Lycius genaamd —
by TERENTJÜS, Heautontumor. IV, 4,9 eene Griekfche
flaavin Phrygia — en terzelfder plaatze een
Griekfche flaaf Syrus. Zoo draagen by ons fommigen
den naam van Saks, de Vries, Schot, van Lingen
enz. zonder in die landen of fteden te woonen, waar
van zy den naam voeren.
Onze LYDIA nochtans was van geboorte eene Lydifche,
en droes ook den naam van LYDIA. Ik heb
by XENOPHON Lib. V van het zoo evengeme!d werk,
p. 349 een voorbeeld gevonden, het welk volmaakt
van dezelfde natuure is. 'A>ig M»V» 5, fchryft hy aldaar,
rl 'ybtf't x*t rcvHftst fiv*:ïjp*it hy was uit Myjien
van geboorte, en werdt ook Myfus genaamd.
Onze LYDIA was eene Purper-kraam fier in de nabuurige
ftad Thyacire, en hieldt zich thans te Philip,
pi op, alwaar zy ook, gelyk men uit het volgende
vers kan afneemen, een eigen huis hadt. Zy was
dus eene ryke Vrouw. Waarom zy zich thans te
Philippi ophieldt, is van te weinig belangs, om hier
te onderzoeken. De gisfing, die men in de Symbola
literaria Bremenfia, T. II. p. 131 fqq, voorgefteld
vindt, laat zich wel hooren: evenwel, het is niets
meer, dan eene gisfing.
Deeze ryke Joodin was ook eene Godtvruchtige
Vrouw,

i8o Verklaaring can de Handelingen
alwaar van Profelyten gefproken wordt, bepaaldlyk
kap. XIII: 43 en 50, XVII: 4 en 17 , ftaac a! een
e-isifiivoi, en tweemaalen wordt 'er noch een woord bygevoegd
, waar door zy van Godtvruchtige Jooden
ondericheiden worden.
Deeze waarlyk vroome vrouw dan boorde PAULÜS
met de grootste oplettendheid prediken, en de Heilige
Geest, die in zoodanige zielen werkfaam is, opende
de oogen van haare ziele derwyze, dat zy de waarheid
der leere van den Apostel ten vollen herkende,
en geloovig wierdt. Dit betekent hier de uitdrukking
wpn'zw ro7s zcexovpluotc, dewyl daar door, het
geen de Heilige Geest in haar werkte, duidelyk wordt
aangeweezen. In deeze betekenisfe heeft RAPIIELIUS
dit woord ook dikwils by POLYBIUS aangetroffen.
De Heer opende haar het hart, is eene Hebreeuwfche
manier van fpreeken, gelyk MAJUS , in Bibliotheca
M. $. Uffenbacbiana p. 10, en FESSELIUS, Adverf.
Sacr. lib. VIII. cap. 1. § 7, getoond hebben. Men
befluite uit dit verhaal van LUKAS in geenen deele ,
dat Godt de harten van die andere Vrouwen, dewelken
toen niet geloovig werden, niet heeft willen openen.
Wy weeten, dat Godt alle menfchen door zyn
woord wil verlichten, en dat zy alleen 'er niet door
verlicht worden, die hunne ooren en harten voor de
waarheid toeüuiten.
vers 15. Toen zy zich nu met baar huisgezin hadt
laaten doopen, badtzyons, en fprak: indien gy gelooft,
dat ik aan den Heere geloove, zoo komt in myn buis,
en blyft by my'. En zy noodigde ons. LYDIA hadt een
huisgezin , het welk insgelyks door de predikatie van
PAULUS zoo getroffen werdt, dat het aan JESUS geloofde.
Zy liet zich derhalven, om den Apostel van
haare flandvastigheid in het geloof te verzekeren,
met alle de haaren, in de riviere doopen, gelyk die
iEthioDier, van wien kap. VIII, gefproken wordt.
ELSNER

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: 16. iSi
ELSNER is, in zyne inleiding tot den h ief aan de Pbilippers,
kap. 11, § 22 van gedachte, dat LYDIA niet
door onderdompeling, maar door befpreöging, gedoopt
is, dewyl de eerbaarheid zyns oordeels geene
andere wyze van doopen toeliet. Dan, hoe kan men
denkeu, dat PAULOS haar op eene nieuwe, en tot dus
verre ongewoone wyze, zoude gedoopt hebben? Hy
doopte haar, gelyk PHILIPPUS den ./Ethiopiër , en
JOHANNES CHRISTUS gedoopt heeft. Te weeten LY­
DIA moest zich, wel te verftaan gekleed, in het water
begeeven, en PAULUS, of een ander-, wien hy dit
bevolen hadt, begoot haar daar mede, in den naame
des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen Geests.
Naa het verrichten van deeze plechtigheid verzocht
zy PAOLUS en zyne reisgenopten, om met haar in de
ftad te gaan, en in haar huis hunnen intrek te neemen.
Toen PAULUS hier niet terftond in bewiiligde,
fprak zy: indien gy vastftelt, dat ik waarlyk eene
Christin ben, zo keert in myn huis in. Zy twyfel.
de 'er niet aan, of PAULUS zoude haar voor eene'oprechte
Christinne houden, Zy wilde zeggen: indien
gy m
y, gelyk ik niet twyfele, voor eene echte Christinne
houdt, geef my dan het genoegen, dat gy in
myn huis uwen intrek neemt, en dat ik u'moogc'vergasten.
Eindelyk vonden zy zich gedrongen ,
om met haar te gaan, dewyl zy haar verzoek telkens
herhaalde, en zy, het niet langer konde weigeren.
Dit is de betekenis van het woord *r*&iWr«r» % het
welk in het eerste boek van onzen Gefchiedfchryver,
kap. XXIV: 29, in dien zelfden zin voorkomt.
vers J6. Maar bet gebeurde, toen wy na bet Bede.
buis gingen, dat ons eene dienstmaagd ontmoette, die ee.
nen waarzeggenden geest hadt, en door haar waarzeggen
aan haare Heeren veel voordeels aanbracht. In het
voorgaande vers hebben wy gezien, dat de geloovige
LYDIA PAULUS en zyne reisgenooten met zich na haar
huis nam. Het geen derhalven hier verhaald wordt,
M 3 moet

182 Verklaaring van de Handelingen
moet den volgenden dng (k) zyn voorgevallen. Dat
PAULUS met zyne reisgenoocen toen wederom na (/_)
het Joodfch Bedehuis gegaan is, komt mv voor, om
geene andere rede gelchied te zyn, dan op dat ook
de Joodfche mannen hem van CHRISTOS zoudi n hoo.
reu prediken. Hoedanig de uitflag van zynen aibeid
by die gelegenheid geweest zy, heeft LUKAS niet gemeld;
hy gaat terflond tot het verhaal van eene gewichtigere
en zeldfaamere gebeurtnisfe over.
Op den weg derwaarts ontmoette den Apostel eene.
bezete dienstmaagd , in welke een waarzeggende geest
woonde, door wiens openbaaringen zy veel gelds verdiende,
hec welk haare Heeren na zich namen. Dit
was «-«AA* igy»rl» 3 groote winst, een groot rooide el.
Zy moet haaren Heere reeds als eene lyfeigene toe.
behoord hebben, toen deeze geest in haar voer, na.
demaal hy zich dus, het geen zy verdiende, met allen
fchyn van recht konde toeëigenen.
Ik zegge: haaren Heere, in het enkelvouvvige. 'o«
K^i«
ne Vrouwe en Kinderen; dewyl die allen aan de heerfchappye
over deeze flaavinne deel hadden. Wy vinden
deeze manier van fpreeken LUK. XIX: 33, insgelyks,
alwaar men myne aanmerkingen kan nazien.
De verlegenheid der uitleggeren, hoe deeze dienst,
maagd aan twee of meer Heeren kan toebehoord hebben,
is derhalven zonder grond.
De waarzeggende geest wordt srn»^* nvS-mte, en de
dienstmaagd zelve eene waarzegfier , ^«criu^/vij, genaamd.
Deeze benaaming van den geest komt in geene
(k) Of misfehien op eenen volgenden Sabbath. VERTAALER.
(I) Dus heeft men het woord s/V hier te verftaan. Men
zie, het geen ik by Jon. XI: 31 en XX: 1 heb aangetekend.

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 16. 183
ne ongewyde fchriften voor; echter kunnen wy den
grond van dien naam gemakiyk ontdekken. APOLLO,
by de Heidenen voor den Godt der waarzeggerye gehouden,
hadt zekeren draak, ndS-o» genaamd, overwonnen.
Door deeze overwinning verkreeg hy den
naam Pytbius, en Pyticus; en daarom werdt zyne
waarzeggende Priefteres Pythia, by TIBULUS (111,
3, 31) Delpbica Pytho, en haare Godtfpraaken Oracula
Pythia genaamd. Om die rede droeg ook de Had
Delphi, door de Godtfpraaken van APOLLO alomme
vermaard, den naam van Sr»*»»; ja men noemde alle
waarzeggeren a-u'S-»»^, gelyk PLUTARCHUS, de Oraculorum
dejeclu, p. 414 getuigt. —— Wat nu het woord
5r!?£

184 Verklaarïng van de Handelingen
anderen menfeh hunne wooning te maaken, en door
denzelven te werken. Dan, naa dat deeze Wonderdoeners
de waereld verlaaten hebben , heeft deeze
macht der kwaade geesten, en deeze toelaating van
Godt, ook een einde genomen.
r
Wy moeten noch op ééne vraage antwoorden; te
weeten: hoe de DUIVEL toch door deeze Diensmaagd
heeft kunnen waarzeggen , daar de kennis van toekomftige
dingen eene eigenfehap van Godt alleen
is; men zie JES. XLI: 22 enz. Hier op merk ik het
volgende aan. Zyne waarzeggeryen betroffen dingen ,
die de DUIVEL, volgens zyne natuur, als een geest,
konde weeten. Hy gaf, by voorbeeld, door deeze
Dienstmaagd te kennen, waar men iets , het geen
verkooren was, konde vinden — wie het één of ander
geftolden hadt — waar deeze of geene zich thans
ophieldt — of een lyder zoude fterven, of niet —
dat zeker fchip verongelukt was, en een ander behou.
den zoude aankomen — wat men kort te vooren gedaan
hadt -— waar het lyk van iemmd, die vermoord
was, konde gevonden worden. Zulke vraagen, die
de DUIVEL zeer natuurlyk kan-weeten [m) % en dus
ook in ftaat is, om te beantwoorden , werden door
deeze Dienstmaagd beantwoord; en hier mede verdiende
zy veel gelds, dewyl men in haar antwoord
vry wat belangs ftelde.
vers 17, 18. Dezelve liep Paulus en ons geduurig
achter naa, en fprak met veel gejehreeuvo: deeze mannen
zyn knechten van den allerhoogsten Godt, en leeren u
den weg der zaligheid. Dit deedt zy veele dagen achter
(m) Hier van zoude ik evenwel de vraagen: of een lyder
zoude fterven of 'niet, en of zeker fchip behouden zoude aankomen,
liefst uitzonderen. Zaaken van dien aart, die van zoo veele
toevallige omftandigbeden afhangen , kunnen door niemand ,
dan Godt, wien alleen de toevallige toekomst bekend is, te
vooren geweeten, en door niemand , dan dien hy het geopenbaard
heeft, voorzegd Worden. VJSKTAALEK.

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 17-19. i#j
ter één. 'Maar Paulus werdt dit moede, en hy zag om,
en fprak tot den geest: ik beveele u in den naam", van
Jefus Christus, dat gy van haar uitvaart. Toen voer hy
uii in dezelfde uure. Waarom wilde PAOLUS die niet:
verdraagen, daar'deeze geest hem en zynen mede-arbeideren
den naam gaf, die hun toekwam? —— Dewyl
deeze kwaade geest door dat middel voor eenen
goeden geest poogde gehouden te worden. Maar waarom
dreef PAULUS hém dan niet terftond uit, toen hy
zich de eerfte maale met zulk een gefchreeuw deedt
hooren ? Wy vinden hier een nieuw voorbeeld,
het welk ons kan overtuigen, dat de Apostelen niet
naar hun eige welgevallen wonderwerken konden doen,
maar dezelve altoos volgens de w;l, op het bevel,
en door eene geheime aanprikkeling van den Heiligen
Geest, gedaan hebben; gelyk ARCULARIUS insgelyks
by dit vers heeft aangemerkt. PAULUS moest dan
dit geroep eenige dagen achteréén met verdriet aanhooren
, -en zwygen. Maar eindelyk voelde hy de
aanfpooring van Godts Geest, waarop hy deezen kwaal'
den geesre in den naame van JESUS CHRISTUS geboodt,
uittevaaren.
In die zelfde uure voer by uit, zegt LUKAS, dat is,
terftond , op het zelfde oogenblik. Deeze manier van
fpreeken vinden wy by alle de vier Evangelisten ;
men zie tct een voorbeeld MATTH. VIII: 13; IX:
11; XXV!: 55; gelyk mede noch éénmaal by onzen
LUKAS, HAND. XXII: 13.
vers 19. Maar toen hunne Heeren zagen, dat hunne
boop op winst verdweenen was, groepen zy Paulus 'en
Silas, en fleepten dezelve op de markt voor de Overheid.
LUKAS fchynt het woord s'f^S-s. hier met opzet te herhaaien.
De kwaade geest, wil hy zeggen, was uit.
gevaaren, en met denzelven ook de 'hoop op winst
voor de Heeren van die dienstmaagd vertrokken.
Deeze, vaart hy voort, groepen PAULUS en SILAS,
met hunne banden aan. in deeze betekenisfe komt het
M 5 woord

186* Verklaaring van de Handelingen
woord s'zriXtzfié/itetoc kap, IX: 27 insgelyks voor; en
kap. XXI: 30 leezen wy wederom, zoo als hier:
intxccpótttm uhnvra,, zy Jleepten dezelve met geweld
voort.
De Heer van deeze dienstmaagd moet een aanzienlyk
man geweest zyn, dewyl wy vers 22,leezen, dat
hy zelfs het volk tegen de Apostelen heeft opgeftookc,
waar door de Overheid noch meer verbitterd werd.
Uit de woorden «'< Ki^

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: 20, 21. 187
sius toont, dat »< te***y>t de Stadsrechteren, in het
Latyn Pratores, betekent.
De Apostelen worden hier van eene misdaad befchuldigt,
die men ten hoogften ftrafwaardig oordeelde, te
weeten, dat zy eenen nieuwen Godtsdieust zochten in
te voeren. Dewyl ieder volk den Godttdienst, dien hy
van zyne voorouderen geërfd heeft, al is dezelve ook
noch zoo valfch, zonder eenige de minste twyfeiing
voor den waaren Godtsdienst houdt, en het dien om
die rede- als ten hoogden heilig en onfchendbaar aanmerkt,
kan de waare Godtsdienst niet nalaaten ten
uitenten gehaat te zyn, en deszelfs Leeraaren moeten
natuurlyker wyze der zwaarfte ftraffe waardig geoordeeld
worden.
Zulke Leeraaren veroorzaaken zekerlyk vry wat on •
rust en verwarring in eene ftad, dewyl het gros der
inwooneren, groot en klein, geestlyken en waereldlyken,
zich tegen hunne heilige leere verzetten, en
zy die genegen zyn, om dezelve aanteneemen, zich
den haac en de vervolging van hunne medeburgcren
op den hals haaien. De opfchuddingen, daar door
veroorzaakt , moeten dus eigenlyk aan deeze blinde
vyanden der Godtlyke waarheid worden toegefchreeven
; die zich ondertusfchen verbeelden , dat alle
fchuld dier onrust op rekening der nieuwe Leeraaren
behoort gcfteld te worden.
LUKAS legt den aanklaageren van de Apostelen het
woord ixTctgdrrtm in den mond, het welk zeer nadruklyk
is, en veel fterker luidt, dan het woord T* ?*Ws,r,
het welk kap. XV: 24. en XVII: 8 door hem gebruikt
wordt. In het volgend hoofdftuk, vers 5 bedient hy
zich van eene uitdrukking, die niet minder fterkis,
te weeten Soj»^?» ri> ni*,,.
De befchuldiging: zy zyn Jooden, wordt gemeenlyk
verkeerd verftaan. De betekenis daar van is: 'zy z'yn
die bekende Jooden dewelken van hunnen eigen
Godts-

188 Verklaaring van de Handelingen
Godtsdienst afgevallen zyn , en nu in de waereld
omzwerven , en eenen geheel nieuwen Godtsdienst
zoeken in te voeren. Het was naauwlyks reeds bekend,
dat eenige Joodfche Leeraaren in de nabuunge plaatzen
eene nieuwe leere gepredikt, hier en daar onrust
verwekt, en zich overal den haat van het gros der
ingezetenen op den hals gehaald hadden. Wanneer
derhalven deeze klaagers zeggen: zy zyn Jooden, betekent
die niet anders, dan: zy zyn geboorene Jooden,
die 'er hun werk van maaken, om eenen nieuwen
Godtsdienst, dien zy den Christelyken noemen,
in te voeren (»).
Deezen nieuwen Godtsdienst , vaaren zy voort ,
moogen wy niet aanneemen, noch volgens denzelven
leeven. Dit betekent óvSs xetü,, te weeten, «•»
welk laatste woord by kap. XV: r reeds is opgehelderd.
Volgens de oude Romeinfche wetten waren
alle nieuwe Godtsdiensten verbooden (o). Evenwel
werden vreemde volken tot den Godtsdienst van
Rome niet gedwongen; en daarom genoot men in die
lan-
(«) Het is bekend, dat de Christlyke Godtsdienst by de
Heidenen eenen geruimen tyd niet anders, dan als eene Setls
van den Joodjehen aangezien, en de Christenen in hen algemeen
Jooden genaamd zyn. En hier aan heeft men het toetefchryven,
dut de uitbreiding van dien Godtsdienst in den
beginne van deezen kant , zoo weinig tegenftand ontmoet
heeft, dat men deszelfs Leeraaren van oproerigheid, of andere
foortgelyke misdaaden, tegen welke uitdruklyke wetten
waren, moest befchuldigen, om de Heidenfche Overheden
tegen hen in het harnas te brengen. Zoo verhaalt SUETOKIus,
in vita Ciaudii cap. XXV, dat de Keizer alle Jooden uit
Rome verdreeven heeft, dewyl zy, op aanllooking van zekeren
CHRESTUS, (dus noemt hy onzen Zaligmaaker) oproer ia
de ftad verwekt hadden. VERTAALER.
(o) Men heeft rede, om dit te vooronderftellen , fchoon
het tegendeel by de Romeinen , om ftaatkundige belangens.,
in gebruik v/as, en 'er ook geene dergelyke wetten meer
voorhanden zyn. VERTAALER.

der Apoflelen. Hoofdft. XVf: 22. 189
landen eene groote vryheid in de n Godtsdienst; hec
geen ook niet weinig toebracht , om den voortgang
van hec Christendom te bevorderen. De vyanden
van PAULUS en zyn medearbeideren fpraken derhalven ,
eigenlyk genomen , de waarheid niet, wanneer zy
voorgaven, dat zy, als Romeinen, dat is, als Romeinfche
onderdaanen, deezen nieuwen Godtsdienst niec
mochten aanneemen. Waarlyk de ftad zoude van de
Romeinen niets te duchten gehad hebben, alware het
ook, dat haar overheid de waarneeming van tweeërlei
Godtsdienst in dezelve hadt toegelaaten. Immers niet
lange daarnaa zag men zelf te Rome veele Christenen»
die daar in eene ongelloorde rust leefden. Intusfehen
verbeeldden deeze lieden zich, en brachten
het gemeen insgelyks in den waan , dat de ftad in
het grootst gevaar was , om door de Romeinen ten
ftrengsten gekastyd te worden.
vers 22. Toen maakte het volk eene opfchudding té'
gen hen, en de ftadsr echter en lieten hun de kleederen
affebeuren , en gaven bevel, om ben te geesfelen. De
rechteren geraakten door het oproer van het gemeen,
en teffens door hunnen eigen haat tegen deezen vreemden
Godtsdienst, in zulk eenen yver, dat zy de Apostelen
terftond lieten geesfelen , en vervolgens, om
hen voor een nader onderzoek te bewaaren, in de
gevangenisfe brengen. Het geesfelen van dergelyke
befchuldigden merkte men flechts als eene tuchtiging
aan, op welke, naa dat men de zaak gerechtlyk onderzocht
hadt, naderhand eerst de eigenlyke ftraffe
volgde. Men leeze myne aanmerking op MATTH.
XXVII: 26.
Zy nu, die deeze geesfeling zouden doen, trokken
hun de kleederen uit, of liever, fcheurden hun dezelve
van het lichaam. De gegeesfelden trokken naderhand
deeze kleederen weder aan ; en dus moeten
wy niet denken , dat deeze klecderen geheel en al
aan flukken gefcheurd zyn; gelyk fommige uitleggeren
, onder welken ik alleen den Heer ALBERTI" zal
noe-

IQO Verklaaring van de Handelingen
noemen, gedaan hebben. De dwaaling, door BENGEL
bier by begaan, moet aan overylinge worden toegefchreeven.
Hy deukt naamlyk, dat de rechters den.
Apostelen met eigene handen de kleederen van hec
lyf gefcheurd hebben. Hadt hy maar op het volgend
vers gelet, alwaar wy leezen, dat diezelfde rechters
PAOLUS en SILAS in de gevangenisfe wierpen, hy
zoude zich over dien misflag gefchaamd hebben, dewyl
hy zeer wel wist, dat hetgeen iemand door zy.
ne dienaaren of onderdaanen doet, aan hem zei ven
wordt tocgefchreeven. Met geene mindere onbedachtfaamheid
befloot CASP. BARTH uit het woord

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: 23—26. ior
de Aanmerkingen van VALESIUS , op de Kerkl. gefchiednisfen
van EUSEBIUS, B. IV, kap 16 en B, V,
kap. 1, vinden , gelyk mede by SAGITTARIUS , de
efuciatibus martyrum, cap. 11^ § 11 enz., in SUICERUS
zynen Tbefaurus ecclefiasticus, cn in de aantekeningen
door PRICJEUS en ELSNER by die vers gevoegd.
Ik moet hier de oudfle plaatzen der Heilige Schrift
niet vergeeten, in dewelken van deeze manier, om
gevangenen te bewaaren , gefproken wordt. Ps, CV:
18 wordt van JOSEPH gezegd, dat men, toen hy in
jEgypten in de gevangenis geworpen werdt, zyne voe.
ten in eenen ftok gedwongen heeft. En HIOB zegt van
zich zeiven, kap. XIII: 27> hoewel in eenen figuurlyken
zin, tot Godt: gy hebt myne voeten in den ftok
gelegd.
vers 25. Om middernacht baden Paulus en Silas, en
zongen liederen tot Godt: het welk de (andere) gevangenen
hoorden. Wanneer wy ons herinneren, dat de
Apostelen, die te Jerufalem gegeesfeld werden, zich
verheugden, (kap. V: 41) dewyl zy verwaardigd werden
, om hunnes Heeren wille te lyden; zullen wy
ons niet verwonderen, dat PAOLUS en SILAS hier ook
in de gevangenisfe baden en zongen.
Hunne medegevangenen hebben zich buiten twyfel
over deeze hunne bedaardheid en vrolykheid van geest
niet genoeg kunnen verwonderen; en wy hebben rede
, om te vermoeden, dat zy naderhand uit de aardbeevinge,
en hunne bovennatuurlyke verlosfinge van
hunne banden beflooten hebben, dat deeze mannen
dienaaren van Godt waren, en datzy derzelver leere
met een geloovig hart zullen hebben aangenomen.
vers 26. Maar éénsklaps ontftondt 'er eene fterke aard.
beeving, zoo dat ook de grond der gevangenis febudde : en
in een oogenblik ftonden alle deuren open, en de banden
van ben alle waren los. Dit was geene natuurlyke aardbeeving.
Daarom ben ik van gedachte, dat dezelve
niets

T92
Verklaaring van de Handelingen
niets dan de gevangenis heeft doen fchudden, en dat
men 'er in de ftad niets van befpeurd heeft (q). Zulk.
eene, aan zekere plaatze bepaalde, aardbeeving viel
insgelyks naa den dood van CHRISTUS voor, MATTH.
XXVil: 51, gelyk ik daar ter plaatze, tegen het gemeen
gevoelen, getoond hebbe. Van eenen zooda-
- nigen o-ua-fioc i«sy«f wordt ookMATïH. XXVIIf: 2, ge.
wag gemaakt. Terwyl door deeze aardbeeving niet
flechts de binnenfte deur van hunne gevangenisfe,
maar ook de buitendeuren openfprongen , vielen ,
door een nieuw (r) wonderwerk, de banden ook der
andere gevangenen van hunne handen en voeten af.
Waar uit wy kunnen afneemen, dat Godt deeze, door
dat middel, tot kennis der waarheid, en op den weg
der Zaligheid, heeft willen brengen.
vers 27, 28. Toen nu de cipier ontwaakte, en de
deuren der gevangenisfe open zag, trok by zyn zwaard
uit, en wilde zicb zeiven om het leeven brengen, dewyl
by dacht , dat de gevangenen gevlucht waren. Maar
Paulus fprak met luider ftemme: doe u zeiven geen leed,
want wy zyn allen noch hier. Deeze man was door
het fchudden van zyn huis wakker gemaakt, fchoon
hy niet wist, dat hv zyn ontwaaken aan eene aardbeeving
hadt toetefchryven. Hy dacht flechts iets
gehoord hebben, het geen van de gevangenen voortkwam,
(?) Ik zie geene noodzaaklykheid voor dit vermoeden.
Zelfs komt het my voor , dat, indien men vooronderftelt,
dat deeze aardbeeving zich in de geheele ftad heeft doen
voelen, men eene rede te meer heeft, aan welke men de
fpoedige verandering van befluit by de Rechteren, vers 35,
kan toefchryven. VERTAALER.
(r) Ik zie niet, waar op dit woord betreklyk zy. Want
eene aardbeeving op zich zelve kan zoo min een wonderwerk
genaamd worden, als het een wonderwerk is, dat door
eene fterke aardbeeving deuren openfpringen. Schoon ik
daarom niet loochene , dat hier eene aanmerklyke beftiering
der aanbidlyke Voorzienigheid, tot verlosfing der Aposteleni
heeft plaats gevonden. VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XVI: 27—-ïg. 19?
kwam. In deeze gedachte werdt hy bevestigd, toea
hy de deuren der gevangenisfe open vondt; hetgeen
hem geweldig verfchriktte. Dewyl het hem nu zoo
nadruklyk was aanbevolen op deeze gevangenen te
pasfen , en hy, nu dezelven , zo hy meende, ontvlucht
waren, redenen hadt, om eenen fchandelyken
dood, en misfchien vooraf den pynbank, te duchten
(gelyk dit eene gewoone manier van ftraffen was)
befloot hy, uit tweeërlei kwaad het minfte te kiezen,
en zich zeiven van kant te helpen.
Dit zag PAOLUS. — De uitleggeren vraagen niet
zonder rede, hoe hy dit, midden in den nacht, heeft
kunnen zien. CLERICUS en DODDRIDGE zyn van ge.
dachte, dat dit voorneemen van den cipier den Apcstel
of door Godt geopenbaard is, of dat de man
hard op zyn voorneemen te kennen heeft gegeeven.
Het laatste is waarfchynlyker, dan het eerfte. »
Ziet hier, hoe ik 'er over dcnke. Kan het niet zyn,
dat de maan gefcheenen, en PAULUS door de openftaande
deur gezien heeft, dat de cipier zyn zwaard
uit de fchede getrokken hadtP Is het onwaarfchyn*
lyk, dat de fterke aandoening van vertwyfelinge den»
zeiven hard op eenige woorden heeft doen fpreeken,
die den Apostel duidelyk genoeg deeden begrypen,
tot welk einde hy den degen uittrok? Het één en
ander is zoo natuurlyk, en heeft daardoor zoo veel
fchyn van waarheid, dat de meesten, hoope ik, in
dit antwoord genoegen zullen neemen. Hoe het
zy , hy ftaakte zyn voorneemen, toen PAULUS hem
toeriep : doe u zeiven geen leed. Wy zyn allen noch
bier.
vers 29. Toén eifchtte hy licht, en fprong 'er in, en
'viel, beevende, Paulus en Silas te voet. D e
maan fchecn
in deeze diepe gevangenisfe niet. Daarom liet hv
licht (

194
Verklaaring van de Handelingen
de deuren geopend waren. Hy zag nu , dat eene
aardbeeving liet gebouw hadt doen fchudden, en dat,
daardoor, de deuren waren open gefprongen. Hy
konde niet anders denken, of dit moest een werk van
Godt zyn.
Dewyl hy nu reeds wist, dat PAOLUS voor een
Godtlyk gezand wilde gehouden zyn, dewyl hy (vers
12) reeds eenigen tyd in de had gepredikt hadt, liet
hy zich door deeze aardbeeving, die zoo zichtbaar
Godtlyk was, beweegen, om PAULÜS voor eenen afgezand
van Godt te herkennen, cn zyne leere van
CHRISTUS , als eene Godtlyke leere, aanteneemea.
Hy werdt hiervan zoo klaar overtuigd, dat hymet
blydfchap in de gevangenisfe fprong, en metbcéven,
dat is, geheel buiten zich zeiven, aan de voeten van
PAULUS en SILAS hun zynen eerbied betoogde ; op
dezelfde wyze, als weleer de Hoofdman CORNELIUS,
kap. X: 25, eenen anderen Apostel, PETRUS naamlyk,
ontfangen hadt.
Wy weeten, dat LUKAS zich in zyne verhaalcn der
kortheid bevlytigt, en veel voor het nadenken zyner
Leezeren overlaat; gelyk CLERICUS ook by deeze
gebeurtnisfe beeft aangemerkt. Jk hebbe 'er daarom
de omftandigheden, moeten by voegen, die eene
geringe oplettendheid ons aan de hand geeft. De
uitleggeren, die dit verzuimd hebben, onder welken
BASNAGE, ad a. 51. §. 20, en ELSNER, Inleiding tot
den brief aan de Pbilippers §. 57 cn 59, behooren ,
kunnen zich over deeze groote verandering by dien
man niet genoeg verwonderen , en maaken 'er een
nieuw wonderwerk van.
vers 30, 31, 32. Daarop leidde by ben uit (de gevangeuisfe)
en fprak: Heeren, wat moetik doen, om
zalig te worden? zy fpraken: geloof aan den Heere Je.
fus Christus, zoo zult gy en uw buis zalig worden. Toen
fpraken zy bet woord des Heeren tot hem, en tot allen,
die

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 30—34. 195
die in zyn buis waren. Naa dat hy van de onfchuld
deezèr heilige maiinen was overtuigd geworden, cn
hy hen voor gezandten van den Ailcrhoogften herkende,
leidde hy hen uit de gevangenisfe, en fprak
hen met den gewoonen eernaame Heeren, of, fnyne
Heeren, aan.
Wat moet ik doen, vaart hy voort, om zalig ie worden.
Dewyl ik nu weet, wil hy zeggen, cn heeft
hy misfehien waarlyk gezegd, dat gy Leeraaren van
den Godtsdienst, en door Godt zei ven gezonden zyt,
verzoek ik u, my te zeggen, wat ik te doen hebbe,
indien ik zalig wil worden. PAULUS en SILAS , die
zeer wel wisten, dat, het geen zy leerden , hem r.iet
verborgen was, maar die deeze leere tot dus verre
veracht, en aan zynen voorouderlyken Godtsdienst
den voorrang boven dezelve gegeeven hadt, ant.
woordden hem: geloof aan dien JESUS, dien wy tot
dus verre gepredikt hebben, dan zult gy en alle de
uwen eeuwiglyk gelukzalig worden.
PAULUS fluit het geheele huis, alle de huïsgehooten
van deezen man mede in, dewyl hy voorzag, dat 1
dezelvcn insgelyks eerlang geloovig zouden worden.
Daarom Helde hy hem niet alleen , maar ook allen
zynen huisgenooten, die daar by tegenwoordig varen,
voor, wat zy, volgens deezen nieuwen Godts.
dienst , gelooven, en hoe zy leeven moesten j en
maakte hen daardoor tot waare Christenen.
Of de andere gevangenen dit voordel mede aangehoord
hebben , en door het zelve insgelvks tot hec
Christendom zyn bekeerd geworden, wordt door Lu--
SKAS niet gemeld. Het fchynt byna, of zy onder de
geenen, die in bet buis waren, bêgreepen zyn. Hoewel
de volgende uitdrukking (vers 33) i, JVÜV
•alle de zynen, dit wederom twyfelachtig maake.
vers 33, 34. Daarop 'nam by hen tot zich in de zelf.
de uure van den nacht, en wiejeh bun de.ftriemen éfp
N a

106
Verklaaring van de Handelingen
en Hel zich en de zynen terjlond doopen. Naderhand
voerde hy hen wederom in zyn huis, en zette-hun fpyze
voor, en verheugde zich boven maate, dat by met zyn geheele
huis aan Godt geloovig was geworden. Hy wist
reeds, dat iemand, die tot het Christendom overging,
zich moest laaten doopen. Hy onderging deeze plechtigheid
dan ook noch in dien zelfden nacht met alle
de zynen. De doop werdt hier, gelyk vers 15,
wederom niet verricht door bloote befprenging: want
uit de volgende woorden: hy voerde hen wederom in
zyn buis, kan men zien, dat de Apostelen, om deeze
plechtigheid te verrichten, met hem, buiten zyn
huis gegaan waren. GROTIOS denkt, dat by dit huis
een kom of vyver geweest is; het geen in het geheel
niet onwaarfchynlyk is. En dat ik «>«V door wederom
te rugge voeren vertaald hebbe, komt niet flechts
met den aart der Griekfche taaie overéén, (gelyk
«V^AtW» wederzien , diu.yvn*a^ür wederleeven
betekent) maar ROM. X: 7 betekent «Vy«» insgelyks
wederom te rugge voeren, en MATTH. XXI: 18
tv«y»V«» wederom te rugge gaan.
Toen zy nu weder in huis gekomen waren liet hy
PAULUS en SILAS eeten voordienen, en gaf hun, die
misfchien in de gevangenisfe nauvdyks water en brood
genoeg gehad hadden, eenen goeden maaltyd. Dit
is de betekenisfe van de uitdrukkinge ^-«giB-uxs ^«VS^»,
gelyk RAPHELIÜS in zyne ^4antekeninge uit PIEROOO-
TUS, en ELSNER in zyne Inleidinge bl. 78 beweezen
hebben. Het woord 'nraeariS-Uai betekent ook, wanneer
het alleen ftaat, iemand fpyze voorzetten; men zie
LUK. X: 8 en XI: 6.
By deezen maaltyd was de man, met zyn geheele
huisgezin, ongemeen vrolik; (dit is de betekenis van
het wooid iynxxnivand) hy verblydce zich, dewyl hy
met de zynen nu van den dienst vin valfche Goden
verlost, én tot kennis van den waaren Godt gebracht
was.

dtr Apoftelen. Hoofdft, XVI: 35. 197
ven 35. Maar toen bet dag geworden vuas, zonden
de ftadsrechteren de gerecbtsdienaaren uit, en Heten zeg.
gen: laat deeze mannen los. Hier is de vraage, waar
aan men deeze fpoedige verandering van toorn in genade
hebbe toetelchryven. Voor eersc kan men gemakiyk
denken, dat dit bevel nier, van hun alleen
maar van de gezamenlyke Overheden, gekomen is O)'
Op zich zelve kunnen zy geene macht gehad heb.
btn , om in eene zaak van zoo veel gewichts het
vonnis te veranderen, en hen, die men den voorïgen
dag ten ftrengsten gedacht hadt te ftraffen, op vrye
voeten te ftellen. Èr moet op het onverwachtst iets
voorgevallen zyn, het geen de Overheid berouw deedt
hebben, dat men de gevangenen op zulk eene harde
en fchandelyke wyze behandeld hadt. En het moet
iets geweest zyn, het welk insgelyks gefchikt was,
om het volk tot bedaaren te brengen. De gewoone
antwoorden kunnen tegen de tegenwerpingen , die
terftond by ons moeten opkomen , niec verdeedigd
worden (t).
•ARCUIARIÜS is van gevoelen, dat de Rechteren zich
ge-
CO Ik vinde in deeze geheele verklaaringe van onzen
Schryver zoo veele willekeurige vooronderfteilingen, en onwaarfchynlyke
gisfingen , dat ik aan dezelve n-.yne toefternunng,
hoe ongaarne ook, moete weigeren. Waarom toch zouden
de rechteren, die macht toonden te hebben, om de Apostelen,
tot verder onderzoek, i n de gevangenisfe te werpen
, OOK geene macht gehad hebben, om , wanneer zy van
derzelver onfchuld of overtuigd waren, of meenden overtuigd
te zyn, hen wederom op vrye voeten te Hellen? VERTAA­
LER.
(£) Indien de Heer HEUMAÏT niet vooraf hadt vastgefteld,
dat de aardbeeving, des nachts voorgevallen, alleenlyk bv de
gevangenisfe bepaald geweest is, zoude hy waarfchynlyk'niet
geïwyfleld hebben, oin daar aan, ten minsten voer een gedeelte,
deeze fpoedige verandering toetefchry'ven. VERTAA­
LER,
' N 3

193 Verllaaring van de Handelingen
cefchaamd hebben , dewyl zy deeze mannen onverhoord
gegeetfeld hadden, en dat zy ben daarom ia
het geheim hebben willen loslatten , ten einde het
volk zoude denken, dat zy u,t de gevangemste waren
uitgebroken. ELSKER denkt, § 65, dat oi het
geweeceu der Rechteren hen tot inkeer gebracht heelt,
of dat zy by gerucht gehoord hadden, hoe de denren
der gevangenisje op het gebed der Apostelen waren
opëngefprongea, of dat zy gedacht hebben , dat
de Apostelen reeds genoeg geftraft waren. Op deeze
iwyfeiachtige wyze hebben DODDRIDOE en LANGE
insgelyks geantwoord. GROÏIUS is mede van gevoelen^
dat de Rechteren berouw gehad hebben, dat zyde
Apoitelen, om aan het verbitterd volk genoegen
te gecven, hadden, laaten geesfelen.
Wat men tegen dit alles kunne inbrengen, ziet ieder
gemaklyk van zelf. Ik behoeve my dan hier by
niet optehouden, maar moet de waare rede opzoeken
cn aantoonen.' Men hadt naamlyk vernomen , dat
men Romeinfche Burgers onverhoord gegeesleld , en
in eene Hechte gevangenis geworpen hadt (a). Dit
deedt de Overheid der ftad geweldig verschrikken,
dewyl het eene zeer groote misdaad was, eenen Romein
op die wyze te behandelen, en, by aldien degevangenen
het te Rome, of aan den eenen of anderen
nabuurigen Landvoogd klaagden, de ftad desweg©
(«) Met hoe veel genoegen onze Schryver deeze zyne
verklaaring ook befchouwe , is het evenwel zeker, dat hy
het, ten deezen opzichte, in geenen deele getroffen heeft.
Immers volgens vers 37 liet PAULUS de Rechteren eerst zeggen
, dat zy Romeinfche burgers mishandeld hadden, naa dat
deeze den cipier reeds bevel gegeeven hadden, om de Apostelen
los te 'laaten. En dat zy het te vooren met gewecten
hebban blykt uit den fchrik , die hen beving, toen zy

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 35; 199
wege eene zwaare ftraffe te duchten hadt. Dan het
was de Overheid niet alleen , maar ook de geheele
burgerye, die thans over haar gedrag, tegen de Apostelen
gehouden, verfchriktte, en op éénmaal ftil
werdt. Nu zien wy, hoe de ftadsrechtcren, zonder
de minste onrust by het volk te vreezen, de gevangene
Apostelen hebben kunnen loslaaten.
Hoe de Overheid nu ontdekt hebbe, dat deeze ge.
vangenen Romeinfche Burgers waren, is gemaklykte
begrypen. Men heeft hen buiten twyfel in de ge.
vangenisfe na hunnen naam gevraagd. Toen zy nu
den naam PAULUS hoorden (v), het welk geen Joodfche,
maar een Romeinfche naam was, en zy verder
vroegen, van waar deeze Jood dien Romeihfchen
naam hadt, viel het niet zwaar dit te ontdekken.
Ook kunnen 'er onder de Christenen van deeze ftad
geweest zyn, die dit geweeten, en op begeeren der
Overheid aan dezelve medegedeeld hebben. —— Op
deeze wyze nu wordt de bovengemelde vraage ten
vollen beantwoord, en, zo ik my niet zeer bedrie.
ge, is 'er geen ander voldoend antwoord mooglyk. .
Dit antwoord wordt daardoor bevestigd, dat PAU.
LUS, volgens vers 37, der Overheid liet zeggen,
dat zy hem, als eenen Romeinfchen Burger, voldoening
(r) Zo men al de Apostelen, eerst in de gevangenisfe, en
niet voor den Rechtbank, na hunnen naam gevraagd heeft;
het geen my juist niet zeer waarfchynlyk voorkomt,- denk ik
niet, dat men toen voor het eerst ontdekte, dat één van hun
PAULUS genaamd was, Hoe konde dit toch verborgen blyven,
daar de Apostel zich reeds verfcheidene dagen in die ftad op.
gehouden, aldaar menigwerf, en onder anderen eens voor
eene geheele vergadering van Vrouwen gepredikt hadt; cn
daar, het geen 'er met LYDIA was voorgevallen, zoo wel
als het dagelyks naroepen van de waarzeggende dienstmaagd
, zekerlyk vry wat gerucht moet gemaakt hebben.
ViitAALE*.
N 4

200 Verklaaring van de Handelingen
ning fchuldig was Qw). PAULUS hadt zyne vyandea
nooit te vooren, door zulk eene herinnering van zyg
Romeinfch Burggerrecht, van gewelddaadige bedry»
ven tegen hem zoeken aftefehrikken. Men zie tap.
XIII: 50. XIV: 5, 19, 20. Hy kan dit thans niet
gedaan hebben, om eenig leevensgevaar te ontgaan,
dewyl het wonderwerk, het welk in de gevangenisfe
gefchied was, hem genoeg verzekerde, dat Godt
hem uit de handen van zyne vyanden zoude verlos,
fen. Wat was het dan toch, het geen hem tüans
hier toe bewoog?
Hy befloot uit het bevel, aan den cipier gegeeven,
om hem terftond op vrye voeten te hellen , dat de
Overheid van zyn Romeinfch Burgerrecht kennis moet
bekomen hebben. Van deeze gelegenheid maakte hy
gebruik, om de Overheid, die door deeze ontdekking
grootlyks verlegen was, te noodzaaken, om hem
voldoening te geeven (x); en 'er hen teffens uit te
doen beiluiten, dat hy, op eene edelmoedige wyze,
in
O) Myns oordeels verliest dit antwoord, daardoor , alle
waarlchyniykheid. Men zie, het geen ik bl. 198. Aant. (o)
gezegd hebbe. VERTAALER.
(x) Laag genoeg van den grooten PAULUS gedacht! "
„ PAULUS badt rede, om te vreezen, dat de Christenen hem
„ verdacht zouden houden , indien hy, zonder eenige ver-
„ antwoordinge, in ftilte vertrok. Hy antwoordde daarom ;
„ dat men hen tot dus verre met de grootste onrechtvaerdig-
„ heid behandeld hadt. Dat het tegen alle bülykheid ftreedt,
„ iemand zonder onderzoek te laaten geesfelen, en gevangen
,, te zetten. Dat zy noch daarenboven Romeinen waren.
„ Dat de Rechteren dus zelve moesten komen, om hen of
„ voor onfchuldig te verklaaren, of op bewyzen te vooroor-
„ deelen, en hun in dit geval de ftad te verbieden " .
zegt de geleerde NIEMF.IER , in zyn voortreflyk werk, de
Karakterkunde van den Bybel genaamd, het welk door eene
zeer geoefende hand in onze taaie wordt overgezet. Vns^
TAALES.

der Apoftelen. Hoofdft. XV: 35 201
in eene geringe voldoening genoegen zoude ncemen,
en niet wraakzuchtig genoeg wus, om over htm te
klaagen, en hen daardoor ongelukkig te maaken.
Bv hec bevel aan den cipier: laat deeze mannen los,
werdt, gelyk wy vers 36 en 30 kunnen zien, noch
hec volgende gevoegd: en zeg bun vnendiyk , dat zy
terftond uit de ftad behooren te vertrekken. Het oog»
merk der Overheid was, zorg te draagen, dat 'er geene
nieuwe onrust onder het volk ontftoudt, het welk,
indien deeze mannen in de ftad bleeven en met de
predikinge van hunne leere voortvoeren, te duchten
was.
De gereehtsdienaaren worden V/W^»» genaamd; zynde
zy het buiten twyfel» die het werk der geesfelinge
(het 'f*/i$!$ii>) verricht hadden. Wat den oorfprong
dier bcnaaminge betreft', wy laaten hec onderzoek
daarvan aan de liefhebbers der Oudheden
over, van dewelken WOLF 'er eecigen by dit vers
opnoemt,
Ai'y«>*«< betekent: zy lieten hem zeggen, Deeze mar
nier van fpreeken komt JOH. XI: 3 insgelyks voor.
En vers 28 van dat zelfde Kapittel"leezen wy: qs*>ü
rs, by laat u roepen. En in ons tegenwoordig tc:cthoofdftuk
vers 37 vindt men: ï

202 Verklaaring van de Handelingen
Christenen, zoude vervolgd worden, dewyl het woncterwerk,
in de gevangenisfe voorgevallen, ook eenigzins
tot zyne befcherminge diende.
vers 37. Maar Paulus liet hun zeggen : zy hebben
ons onverhoord in het openbaar laaten geesfelen, daar wy
nochtans Romeinen zyn, en in de gevangenis geworpen:
en willen zy ons nu in Jtilte weg zenden? Nietalzoo!
maar zy moeten zelve komen, en ons (uit de gevangenisfe)
uitleiden. Dat SILAS ook een Romeinfch Burger
geweest is, was ons tot hier toe onbekend. Thans
getuigt PAULUS het , en wy kunnen 'er daarom niet
aan twyfelen. Het gevoelen van GROTIUS en CLERI-
CUS, dat PAULUS bier in het meervouwigc, in plaatze
van het enkelvouwige, fpreekt, is ongegrond, en
vooronderftelt, met eene verregaande ftoutheid, dat
SILAS geen Romeinfch Burger geweest is.
Wil iemand de voorrechten van eenen Romeinfchen
Burger leeren kennen, en teffens weetén, hoe PAU­
LUS tot dit Burgerrecht gekomen.zy, hy leeze DEY-
LING zyne Obf Sacr. P. III. cap. 40 en CELLARJUS,
Disp. de Pauli civitate Romand.
Willen zy .ons nu in Jlilte wegzenden? 'ov vd e, nies
alzoo, maar. rd f kan hier niet want betekenen. GLAS­
SIUS vertaalt het: non-profe&o, neen voorzeker, gelyk
mede RAPHI.LIUS in zyne aantekeninge uit XENO-
PHON , alwaar hy deeze overzetting met voorbeelden
bevestigt. ELSNER wyst ons voorbeelden , die noch
gelykfoortiger zyn in zyne Inleidinge tot den Brief aan
de Pbilippers, bl. 87. De Latynen zeggen: non ita.
Dus leezen wy by VIRGILIUS, Oen. II, 583.
Scilicet hmc fpartam incclumis patriasque Mycenas
Adfpieiet? p ar toque ibit regina triumpho?
Non ita
Zy moeten zelve komen, en ons uitleiden, ï&yayiT*ra* t
niet uit de ftad, maar uit de gevangenisfe. Dit dee.
dea .

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 37—39. 103
den zy ook, volgens vers 39 , alwaar het zelfde werkwoord
voorkomt, en baden hen, dat zy zonder hun
gelelde uit de ftad wilden gaan.
vers 38. De gerechts dienaar en deeden deeze boodfebap
aan de ftadrechteren. Toen deeze hoorden, dat zy Romeinen
waren, verfchriktten zy. Wy hebben te vooren,,
meer dan waarfchynlyk gemaakt, dat de Overheid
reeds vernomen hadt, dat PAULUS ten minnen
een Romeinfch Burger-was (z). Wanneer wy hier
dan leezen: zy verfchriktten, toen zy hoorden, dat zy
Momeinfcbe Burgers waren, moet men 'er in zyne gedachten
by voegen: en dat zy, wegens de verongelyrJnge,
bun aangedaan, voldoening eifebtten. Want LUKAS
fchryft immers, dan de gerechtsdienaaren r» 'ei^r»
TaSra, dat is, ailes wat hun belast werdt, den Rechteren
te zeggen, geboodfehapt hebben. Ook wettigt
vers 39 dit" byvoegfel, dewyl in hetzelve verhaald
wordt, dat de Overheid, zonder lang.beraad, het
befluic nam , om den gevangenen de begeerde voldoening
te gceven.
vers 39. En zy kwamen, en gaven bun goede woorden,
en leidden hen uit, en baden hen, dat zy uit de
ftad wilden vertrekken. Het geen hier gezegd wordt,
heeft men van zekere afgevaardigden uit den Raad te
verftaan. Want, dat de geheele Raad zelf moest komen
, was het oogmerk van PAULUS niet geweest. Deeze
afgezondenen handelden uit naame van den ganfchen
Raad.
xia^xKXta-M uarwc betekent: zy fpraken hen vriend-
-lyk aan, zy gaven bun goede woorden. Van deeze manier
van fpreeken bedient LUKAS zich ook in zyn
Evangelie, kap. XV: 28. Zy verontfchuldigden naamlyk
de Overheid, zoo goed als zy konden, en baden
de Apostelen, dat zy met deeze voldoeninge wilden
te
(z) Men zie het geen ik in myne Aautckeninge («) by
Vers 35 gezegd hebbe. VERTAALD.

204 VtrUaaring van de Handelingen
te vrede zyn, en hen niet by eenen hoogeren Rechtbank
aank.laagen. Teffens verzochten zy hen , om
niet langer in de ftad te blyven. Bun oogmerk was,
hun door dit middel te beletten, om den inwooneren
hunne leere langer voorteftellen. Want zy zelve begeerden
geene Christenen te worden, maar dachten
by hunnen ouden Godtsdienst te blyven; en daarenboven
vreesden zy voor eene nieuwe opfchudding on.
der het Volk.
vers 40. Toen gingen zy uit de gevangenisfe, en begaven
zicb na (het huis van) Lydia, en naa dat zy de
Broederen (aldaar) gezien en vermaand hadden, reisden
zy weg. PAULÜS en SILAS beloofden ;e zullen doen,
het geen de Overheid van hun verzocht hadt. Dit
meldt LUKAS niet, dewyl het in het vervolg van
zelf blykt. Zy beloofden dan, voor het tegenwoordige
te deezer plaatze niet meer te prediken, maar
van daar te vertrekken. Vooraf evenwel wenfchtten
zy van LYDIA en de overige Christenen affcheid te
neemen , het welk men hun gaerne toeftondt. En
naa tot dat einde noch eenen korten tyd vertoefd te
hebben, gingen zy terftond ter ftad uit.
_ Zy gingen in bet buis van Lydia. ^ Dit is de betekenis
van het Griekfche hrfaSo, in r«» Avïi*,, E'

der Apoflelen. Hoofdft. XVI: 40. — XVII: r. 205
verandering aan de onkunde der Affchryveren moet
worden toegefchreeven, aan dewelken dit gebruik van
het woord MS onbekend was.
heeft hier dezelfde betekenis, als in het
voorgaande vers. Te weeten de Apostelen fpraken
op eene vriendlyke wyze de Christenen aan, en vermaanden
ben, inzonderheid tot geduld en ftandvastigheid
in het geloof; waar by zy teffens het verhaal
van het wonderwerk in de gevangenisfe gefchied, en
van de bekeeringe van den cipier en alle zyne huisgenooten,
door dat middel veroorzaakt , zullen gevoegd
hebben, om hen in hun geloof te verfterken.
H O O F D S T U K XVII.
vers 1. Naa dat zy nu door Amnhipolis en Apollonien
vetrokken waren, kwamen zy te Thesfalomca, alwaar
de Synagoge der Jooden was. Zy hielden zich in deeze
twee nabygel'egene Heden niet op, dewyl de Jooden
van Phiiippi, zoo ras zy gehoord hadden, dat
zy ook aldaar den Christlyken Godtsdienst hadden
willen planten, hen zouden gevolgd, en oproer tegen
hen verwekt hebben, gelyk zy te vooren, kap.
XIV: 19, deeden. Het Apostel-paar reisde daarom
verder, en bleef te Thesfalonica.
In deeze groote ftad Qa) was de Synagoge. LUKA*
zegt niet: eene Synagoge; maar: i rvvxy»yn, de Synago
gei
(d) Deeze ftad is noch tegenwoordig , onder den naam
Salorticbi, eene zeer volkrykc en bloeijende koopftad, onder
de heerfchappy der Turken, Behalven deeze woonen 'er ook
Christenen en Jooden in. De tegenwoordige toeftand van
deeze ftad wordt in MORERI zyn grand Dictionaire hiftoriqut
befchreeven. — DRUSIUS verhaalt by deeze plaatze, dat
in zynen tyd te Marburg een Leeraar in de Rechten, Nico-
Ï.AUS VIETOR genaamd, was, zynde een Rabbyn, die in dee •
ze ftad Salonichi geweest was.

so6* Verklaaring van de Handelingen
goge; waar door hy te kennen geeft, dat deeze de
eenige Synagoge van dat land was, dewyi de Jooden
overal geene vryheid hadden, om eene Synagoge te
hebben. — Dus luidt de verklaaring van GROTIUS,
met wien LEIIFANT en WETSTEIN het ééns zyn: en
ik kan insgelyks niet zien, wat het voorzetzel i hier
anders zoude betekenen. — BEZA fielt twee andere
verklaaringen voor , maar die beiden even onwaarfchynlyk
zyn.
vers 2, 3. In dezelve kwam Paulus, volgens zyne
gewoonte, by ben, en predikte bun op drie Sabbatben uit
de Schrift, die by uitleidt, en bun voorflelde, dat de
Christus heeft moeten lyden, en van de dooden opftaan;
en dat deeze Jefus, (fprak hy) van wien ik upiedike,
de Christus (de MESSIAS) is. — _ jjy predikte hun
volgens zyne gewoonte (£>) — *«r« fï t,a$-i ( üurü, gelyk
wy ook by onzen LÜKAS in zyn Evangelie', kap,
IV: 16 leezen — uit de Schrift, «v« r£» y^s, (c),
LUKAS gebruikt dikwils het woord «V« in plaatze
van Kap. XIII: 23 zegt hy: «V« T«Z c*égfixT»vt
rovTov, uit deszelfs zaad of nakomelingen. Kap. XlV:
19: zy kwamen aldaar uit de ftad Antiochien , *ri
'AiTttzti&u Kap. XXVIII: 23; by onderwees hen uit
de wet van Mofes en uit de Propbeeten, «Va T1>5 ,ófuV
utwriui xx) rm irgt^nTUf. Zoo ook in zyn Evangelie,
kap.
(b) Ik zoude liever dit volgens zyne gewoonte by het gaan
in de Synagoge voegen, gelyk de 'Heer HEUMAN in zyne
Overzettinge ook gedaan heeft. Het is naamlyk bekend, dat
PAULUS altoos gewoon was, met zyne predikinge in de Synagoge
te beginnen, niet alleen, om dat hy by de Jooden reeds
veele zaaken , op dewelke zyne leere berustte, als bekend
konde vooronderftellen; maar ook om dat daar doorgaans veele
Profelyten tegenwoordig waren; en hy zich dus op eene
geraaklyke wyze, en als van zelf, den toegang tot de Heidenen
baande. VERTAALER.
(c) De Heiige Schrift wordt ook op andere plaatzen

der Apoflelen. Hoofdfl. XVII: 2, 3. 207
kap. VI: 13; by verkoos twaalf uit hen, «V avt at 1
en kap. XI A: 39: fommige Pharifeeuwen «sri rot «^.A**
uil het Folk, of wf het genteen; by welke plaatze men
zie, het geen ik aldaar heb aangetekend.
Aan deeze plaatzen dachten GROTIÜS , PRICSUS , ELS­
NER en ZELTNER niet, die daarom .een comma, achter
«'»«•«! fielden, en de woorden: «i tS, yf«

203
Verklaaring van de Handelingen
vers 4. En fommigen onder hen namen zyne leere met
goedkeu inge aan, en hielden zich by Paulus en Silas;
ook eene groote menigte van Godtvreézende Grieken, gelyk
mede'veeien van de voornaamste Vrouwen. — De
Godtvreézende Grieken, wil zeggen, de Profelyten onder
de Heidenen. Wy hebben dit woord, «< o-tpipwei t
by kap. XIIlJ 50 reeds verklaard, en toen ook getoond,
welke Vrouwen het geweest zyn. Met dat
onderfcheid alleenlyk, dat het daar ongeloovige, hier
geloovige Vrouwen waren.
vers 5. Maar de ongeloovige Jooden geraakten in ee*
nen Godtsdienstigen yver, en namen van de markt eenu
ge kwaade lieden by zich, en veroorzaakten eenen opftand
en groot gevoeld in de ftad : zy kwamen ook voor het
huis van Jofon , en wilden hen voor het volk voeren.
Zy vverden tegen de Apostolifche leere, en vierden
hunnen yver den losfen teugel; wordende de oorzaak
van hunnen yver in het woord «V«S-«»»T. 60 , SUICEKOS , in zynen Thefaurus Ecclefiasticus,
PRICAÏUS en WETSTEIN bybrengen.
Zy ftonden voor het huis van Jafon, waar in PAÜLÜJ
geherbergd wórdt. Echter braken zy de deure niet
met treweld open, om zoo in huis te dringen, maat
begeerden, dat JASON dezelve zoude openen en hen
binnen laaten. Men ziet hier uit, dat JASON een aanzien-

der Apoftelen. Hoofdft. XVII: 5—7. 209
'zicnlyk man. geweest is , voor wien zy ontzag hadden,'
Ook gaven zy hun oogmerk te kennen; te
weeten: om PAOLOS en SILAS voor hec volk (Ju (d)
jre» Svp) te voeren*
Indien wy hier in r c\ &A«» lazen , zoude de verklaaring
van DODDRIDCE niet onwaarfchynlyk zyn,
dewelke denkt, dat men de Apostelen aan de woede
van het gemeen heeft willen prys geeven. Dan 'er
ftaat: in r»\ H'f»: Wy vinden hec onderfcheid, het
geen men gemeenlyk tusfehen Sv>, 5 en bet volk.
en bet gemeen maakt , by LUKAS zeiven , kap. XIX:
33. "O^A.? betekent het gemeen, de heffe des volks;
iïfut daarentegen het geheele volk, zoo als het uit
armen en ryken , hoogen en laagen is te zamerigeïleld
in tegenoverftellinge van den Raad of de
Regeering, met dewelke hec over misdaadigers vonnisde,
die de openbiare rust Hoorden. Wy hebben
noch twee redevoeringen van CICERO, waar van de
ééne ad Senatum de andere ad populum gehouden is.
Het oogmerk der yveraaren was dan, PAOLOS en
SILAS thans voor de vergaderinge van het volk te
ftellcn, ten einde het zelve over de ftraffe, die zy
verdiend hadden, te laaten oordeelen.
vers 6, 7. Maar toen zy dezelve niet vonden, jleepten
zy Jafon en eenige broederen voor de regeering, en
febr eeuwden: zy, die in de geheele voaereld onrust verwekken,
zyn ook herwaarts gekomen. En Jafon heeft
hen in zyn huis genomen. Maar zy handelen alle tegen
's Keizers bevelen, dewyl zy zeggen, dat een ander, Jefus
naamlyk, Koning is. JASON liet hen eindelyk binnen;
maar vooraf hadt hy PAULUS en SILAS onzichtbaar
gemaakt, die waarfchynlyk door eene achterdeure
ontvluchtten, en zich in een ander huis verborgen-.
xoen
(d) hU betekent, hier ach ge'y k
» het laatste vers van het
Vooieaar.de Hoofdftuk.
VU Deel. O

2IO Verkïaaring van de Handelingen
Toen nu deeze y veraaren de twee Apostelen niet vonden,
werden zy zoo verbitterd, dat zy JASON, en
noch eenige Christenen, die in zyn huis waren, mee
zich namen, en voor de Overheid fktpeen.
Op den weg derwaarts fchreeuwden zy, tiounu. Ik
zegge, op den weg derwaarts. Want dat niet flechts
de Overheid, maar ook het volk, dit gefchreeuw gehoord
heeft, zien wy vers 8.
Deeze , riepen zy, zyn de mannen , die den ge*
heelen aardbodem beroeren Ke), en overal oproer verwekken.
Zy wisten naamlyk, dat de Apostelen reeds
lange in het Roomfche Ryk, het welk *" iixcvpévn (f)
genaamd werdt, in veele km den en fteden, den Christlyken
Godtsdienst gepredikt hadden, en dat daardoor
veele opfchuddingen ontftaan waren. En , of dit noch
niet genoeg ware, om hen gehaat te maaken, voegen
zy 'er by, dat het oproermaakeren waren, die geen
ander oogmerk hadden, dan om den Keizer van den
troon te ftooten , en 'er zekeren JESUS optezetten.
En , zeggen zy, deeze, dat is, zulke booswichten,
herbergt (g) JASON , die zich daardoor insgelyks ten
hoogften ftrafwaardig maakt.
Wat de laatfte befchuldiging betreft — zy waren
riet in de verbeelding, dat deeze JESUS zelf tegenwoordig
was, en de ftad Rome tot den zetel zyner
regeeringe dacht te makken. Zy vacrrn de leere der
Apostelen van JESUS, die door hen CHRISTUS cn MES­
SIAS, dat is een Koning, gemnnxl werdt, zrxi op,
dat, door het verfpreiden van dezelve, cc Keizer van
tyd
(?) Wy vinden hec Griekfche woord iasgeh/ks kap. XXI:
38, en GAL. V: 12.
(ƒ) Men zie myne aantekening op LuuJ II: t<
(g) ERASMCS , die het woord iw9t&&*( vcrtaslt: he>m!y\
herbergen, begaat eenen misflag, dien BOA ree* heeft opg*
Kerkt.

der Apoflelen Hoofdft. XVÏT: 8,9. in
tyd 'tot tyd alle zyne macht (Tandt te verliezen , en
men voor zyne bevelen op het laatst geenen den minden
eerbied meer z iude betoonen. Deeze wa> de
gowoone lastering der vyanden van den Christlyken
Godtsdienst, die zy voor het beste middel hielden,
om dien Godtsdienst te onderdrukken en uit te roeyen.
— Van deezen zelfden konsfgreep hadden zich
de Jooden te Jerufalem ook weeten te bedienen, met
dat gevolg, dat zy 'er JESUS door ter kruisflraffe hadden
doen vooroordeelea, LUK. XXIII: 2 en JOH.
XIX: 12,
vers 8,9. Hier dóór brachten zy de gemoederen van
het volk en de Overheden der ftad aan het gisten, toen
dezelve dit hoorden. Maar naa dat zy zich door Jafon
en de andere verzekering hadden doen geeven, lieten, zy
dezelve, wederom los. LÜTHERUS vertaalt het: verantwoording,
en meent, dat JASON de Rechteren verzekerd
heeft, dat PAULUS en SILAS onfchuldig waren,
en geen het minst oogmerk hadden, om het volk te.
gen den Keizer oproerig te maaken. Dan xa.tsh ri
fctnii ü-iüfaroo?, in het Latyn fatis accipere, wordt eigenlyk
van eenen Rechter gezegd, die zich door eenen
gedaagden genoegzaame verzekering laat geeven.
Deeze verzekering, dewelke fatis dare en fatisdatio
genaamd wordt, beftaat meestal daarin, dat zich iemand
tot borg fielt, dat de befchuldigde, gedaagd
zynde, voor den rechtbank zal verfchynen , of hec
judüatum (/J) , dat is, de boete tot welke hy yerweezen
is, of eenige andere betaaiing, door hein zal
Uitgekeerd Worden.
Om deeze rede was de Syrifche Ovérzetter van gedachte
, dat JfVSON borgen gefield heeft: het geert
ook het gevoelen van CAJETANUS is. Dan BuoD^ns
be«
(h) De faiisdatione judicatum folvi handelt CüJACrcï Obfnr*
Vatienum lib. X, cap. 29.
O 2 |

212
Verklaaring van de Handelingen
bepaalt het in zyn Griekfch woordenboek noch nader,
oordeelenJe, dat JASON borg geworden is ,dat
PAULUS en SILAS op de eerste indaagmg verichynen
zouden. Aan dit gevoelen hebben BEZA, GROTIUS,
ZEGERUS, SALMERO , GERHARO , en RAPHELIUS (in
zyne aanmerkingen uit POLYB.US) insgelyks hunne toeftemming
gegeeven.
Dan, dewyl PAULUS en SILAS naderhand voor deeze
Rechteren niet wederom verfcheencn , maar terftond
vertrokken zyn, kan de borgtocht van JASON
hier in niet befTaan hebben. Ik geloof daarom met
ZELTNER, dat JA^N borg geworden is, dat PAULUS
en SILAS zonder eenig uitfte! de ftad zouden verlaat
t e r u . Dit vinden wy bevestig ! in het volgend
vers, waarin wy zien, dat zy niet eens tot den anderen
dag gewacht hebben , maar des nachts reeds
vertrokken zyn.
Ik voege hier noch bv, dat JASON, als een aanzienlyk
burger, ouder de Overheden der ttad vrienden en
voorfpraken moet gehad hebben, dewyl hy zoo wel
als de Apostelen 'er anders zco gemakiyk niet zouden
afgekomen zyn.
vers 10. Maar de broederen lieten Paulus en Silas
terftond in den nacht na Beroea vertrekken Toen zy nu
daar gekomen waren, gingen zy in de Synagoge der Jooden.
Dat JASON mede onder deeze broederen behoord
heeft, komt my zeker voor, dewyl hy, zo hy een
on"elooviae geweest was, PAULUS en andere Christenen
niet'zoude geherbergd hebben, noch ook voor
PAULÜS en SILAS borg geworden zyn. Maar of hy
een geboore Jood, dan een Profelyt geweest zy, is
onzeker.
Het geen hy, als borg, den Rechteren beloofd
hadt, kwamen PAULUS en SILAS , volgens den eifch
van billvkheid , naa; zy vertrokken noch dienzelfden
nicht, cn begaven zich na Beroea, eene ftad van

der Apoftelen. Hoofdft, XVII: io—12. 213
Macedonien. Dat dit de rechte naam van deeze ftad
is, heefc de [leer WETSTEIN door eene menigte van
getmgenisfen beweezen. In vervolg van tyd heeft zy
de naamen Beroe en Berrhoe ontfangen ; welke laatste
naam ook in fommige handfehriften ftaat , en naar alle
waarfchynlykheid ook in dat van LUKAS geftaan
heeft.
Dat de Apostelen by nacht vertrokken, fchynt onder
anderen ook gefchied te zyn, om zich te beter
tegen de vervolgingen der Jooden te beveiligen. Wy
vinden kap. IX: 25 een foortgelyk geval.
Te Beroea gingen zy terftond in de Synagoge. Wy
kannen 'er uit vers 2 byvoe^en : volgens hunne ge.
woonte , voor zoo verre zy overal eerst den Jooden
het Evangelie predikten,
vers 11, 12. Deeze nu waren edehartiger, dan die
te Tbesfalonica, en namen het woord zeer gewillig aan ,
terwyl zy dagelyks in de Schrift onderzochten, of het ook
alzoo ware. Dus werden veele hunner geloovig, gelyk
ook niez weinig voornaame Griekfche mannen e.n vrouwen.
De vertaaling van LUIHERUS, die de oude Latynfche
Overzetting volgde, (gelyk ERASMUS (Z) ook gedaan
heefc), want zy waren de edelften onder die te Tbesfalonica,
is zekerlyk niet wel getroffen Qk), en daarom
(i) Echter heeft deeze het in zyne paraphrafs verbeterd:
hl vero generojiores erant, (dus drukt hy zich daar uit) Thesfalonicenfibus
(k) Dit kan zelfs de minstgeoefende Leezer begrypen, zo
hy maar weet, dat Beroea en Thesfa.'onica beide lieden van
Macedonien waren, gelyk, by voorbeeld Amfterdam en Haarlem
lieden van Hoiland zyn , en dat men dus zoo min kan
zeggen, die van Beroea waren de edeifien onder die van Thesfa>.
tonica, als men zoude kunnen zeggen, de Kooplieden van An-
Jlerdam zyn de rykflen onder die van Haarlem. VERTAALER.
O 3

2ii Verklaaring van de Handelingen
om door alle uitleggeren, ook van onze Kerk (7) verworpen.
De Jooden te Beroea, fchryft LOK AS, waren
tdelaartiger, dan die ie Tbesfalonica»
'Evyiiua, betekent eigenlyk adel van geboorte. Dan
dit woord wordt, gelyk het Latynfche Generofus, ook
van den adel der ziele, of des gemoeds, gebruikt. Ouis
generofus, vraagt SEKECA, Br. XLIV, cn hy antwoordt
'er op: ad virtutem bene a nalura compojitus. (Wie is.
edel? Hy, die van natuure tot deugd gefchikt is).
Dat het Griekfche woord insgelyks dikwils in dien
zin voorkomt, hebben CLERICUS en WETSTEIN uit
verfcheidene plaatzen beweezen» Men leeze by dit
vers de aantekening van BEZA, die CALOVIUS , wegens
haare voonrefiykheid, geheel in zyne Biblia iilujirata
heeft overgenomen.
De edelheid van het gemoed deezer Jooden be-,
ftondt, gelyk LUKAS verder meldt, daarin, dat zy de
leere der Apostelen niet ongehoord, en uit blinden
yver, verwierpen en veroordeelden, maar redelykheids
genoeg hadden, om die nieuwe Leeraaren te hooren,
en de kracht van hunne bewyzen te onderzoeken. Zy
floegen de plaatzen uit de Schriften der Propheetcn,
die de Apostelen bybrachten, zelve na, en naa dat
zy van de bondigheid van derzelver verklaaringe waren
overtuigd geworden , namen zy den Christlyken
Godtsdienst, PZTO. sr«V?s ic^vpiai, dat is, met eene
vrolyke bereidvaardigheid , aan. Met dat gevolg,
dat, hoe zeer de geheele Synagoge niet geloovig
wierdt, echter veelen uit dezelve tot het Christendom
overgingen.
W T
anneer LUKAS 'er by voegt, dat 'er ook veele aanzien-
Q) De Heer OEDEK alleen heeft 1733 te Anfpach in een
Jrogramma de overzetting van LBTHÉRUS verdeedigd ; maar
op zyne gewöpne wyze, zoo dat niemand onder de Geleerden
in zyn gevoelen getrceden is.

der Apoftelen. Hoofdft. XVII: 12. 21 ƒ
zienlyke (m) Heidenfche Vrouwen en Minnen tot het
Caristendom bekeerd zyn, geeft hy daar mede ingewikkeld
te verftaan, dat PAULÜS en SILAS in deeze
ftad ook den Heidenen het Evangelie verkondigd
hebben.
'EI a%°t ravru, Zvru, of dit ook alzoo ivare. Deeze
fpreekwyze is ons kap. VII: 1 ook voorgekomen.
Kap. XXIV; 9 zullen wy dezelve noch éénmaal ontmoeten.
Ik kan niet nalaaten deeze Jooden van Beroea noch
éénmaal te befchouwen, en by deeze Gefchtederiisfe
drie aanmerkingen te maaken.
Vooreerst herinnere ik my foortgelyke gevallen in
laatere tyden voorgevallen. Te weeten , toen hec
Pausdom de geheele Christlyke Kerk met eene dikke
duisteniisfe bedekt, hadt, kwamen de Waldenfen ,
de Wicleviten, en de Protestancen, langs den zelfden
weg tot kennis van den waaren Godtsdienst. Alle
deeze menfchen lazen vlytig in de heilige Schrift,
en vergeleeken de gewoone leere van dien tyd met
die van CHRISTUS en zyne Apostelen. Op deeze wyze
leerden zy het onkruid van de tarwe onderfcheiden;
en maakten eene heilige en recht Christlyke Kerk
uit.
Myne tweede aanmerking befraat bier in: de bekeering
zoo wel van de Jooden , als van de zoogenaamde
Catbolyken is op zich zelve eene gemakiyke
zaak. Alles, wat daar toe vereifcht wordt, is, een
redelyk voorneemen , om de leeringen van hunne
Kerke aan Gods woord te toetfen. In dien zy dit
doen, zal hun het licht der Godtlyke waarheid terftond
in de oogen fchynen: en wanneer zy deeze i^aar
aan-
(m) Het woord 'vr^-Jfmy is ons kap. XIII: 50 en MARK.
XV: 43 ook voorgekomen.
O 4

216 Verklaaring van de Handelingen
aanrjccmen, en aan den anderen kant alles verwerpen,
bet geen of in de heilige Schrift niet gegrond is, of
daar tegen ftrydt, hebbtn zy, het geen zy zochten,
te weeten: den waaren Christlykcn Godtsdienst. Wy
zien dit ook in andeie tyden , en hebben her niet
zelden in onze tyden aan enkele perfoor.en gezien ,
die, in c en Jocdichen Godtsdienst of in bet Pausdom
opgevoed, het voorbeeld der Beroeifche Jooeen vo gden
, en kort daarna hunne voorige dwaalirgen verlieten
, en den waaren Godtsdienst met blydfchap aannamen.
Myne derde aanmerking kan men als eene voorzegging
aanmerken, betreffende den tyd , op welken
*er wederom zulk eene groote hervorming, als in de
zestiende eeuw is voorgevallen, te wachten is. Te
wecten, dezelve zal plaats vinden, als 'er onder de
Jooden cn Pausgezinden eene groote menigte van
Leeraaren openlyk zal opftaan, die de oude dwaalingen
vrymoedig zullen ontdekken, den volke de reine
waarheid uit de heilige Schrift onder het oog brengt
n , en daar door eene menigte tot aanneeming van
dezelve beweegen. Dat deeze tyd zekerlyk zal komen,
kunnen wy, uit hoofde van de _God!yke barmhartigheid,
en het geen ons in de Openbaaringe van
JOHANNES geleerd wordt, niet in twyfel trekken. Hce
na of verre dezelve noch zy, kan niemand nauwkeurig
bepaalen. lntusfchen wenfcht de 'menfchlievendheid,
dat deeze tyd binnen kort komen mooge.
vers 13. Dan toen de Jooden te Tbesfalonica hoorden,
dat bet woord van Godt door Paulus ook te Beroea
gepredikt werdt, kwamen zy ook aldaar en verwekten
eene Opfcbuddtng. 'Oi »i T?« Qso-tro-Xetixus 'i»vleuó( y
de Jroden van, of uit, Tbesfalonica. Dat LUKAS het
woó;d uit dikwils door «V« uitdrukt, nebben wy by
vers 2 gezien. Bv c'e naamen van ftcden fpreeken
niet alleen andere Griekfche, maar ook de Latynfche
Schryvers, op die wvze; gelyk VECHNEROS in zyne
Hellenolexia lib. I. part. II. cap, 11 heeft aangemerkt.
Das

der Apo:telen. Hoofdft. XVII: 13—r 5-
Dat zeer dikwils *7/oc , derwaarts, betekent,
heb ik by JOH. XI: 8 aangetoond.
Het woord MA»»'U» wordt eigenlyk van de woeden-,
de golven der zee gebruikt; waarmede zoo wel Griekfche
als Latynfche Schryveren het oproerig gemeen
vergelyken. 'ELSNER brengt eene menigte voorbeelden
0
van dien aart by.
vers 14, 15- Toen lieten de Broederen Paulus ter.
ftond na zee gaan: maar Silas en Timotheus bleeven al-daar.
Maar zy, die Paulus beveiligden, vergezelden hem.
tot Athenen toe; en naa dat zy met een bevel aan Silas
en Timotheus, om terjlond by hem te komen, belaft waren,
vertrokken zy wederom. De Broederen , zagen,
dat het leeven van PAOLOS thans in gevaar was. Zy
verzochten hem daarom, dat hy wilde vertrekken, en
ca ven hem eenige reisgenooten^ mede. Bepaaldlyk
verzochten zy hem, «c i-rï «f» te reizen; hec
welk BASNAGE, ad a. 51. §. 35 op deeze wyze verklaart:
Ittr mare verfus injtituunt, ut illum Judaei perfequi
de finerent, quafï navi conftenfa ex illaregione enavigasfet.
Mox autem ftexo curfu Athenas contendunt (zy
beginnen hunne reize na de zee, op dat de Jooden
zouden ophouden hem te vervolgen, waanende, dat
by, fcheep gegaan, en uit dat land weggevaaicn was.
Dan zy veranderden fpoedig hunnen loop, en gingen
pa Athenen).
Hy is derhalven van gedachten , dat men flechts
geveinsd heeft, met PAULÜS na den zeekant te willen
vertrekken, om hem te doen infeheepen, en te
z>en afvaaren. Maat dat men , na by de zee gekomen,
PAULUS te land na Athenen gebracht heeft. En
du dit gefchied is, op dat de Jooden, indien zy hem
wilden volgen, hem niet zouden kunnen vinden , maar
onverrichter zaake moeten te rugge keeren.
Op deeze wvze wordt die uitdrukking ook opgevat
door BEZA, ARCOLARIU.S ,. GROTIUS, GLASSIUS, (bl
O 5 678),
2 1
?

218 Verklaaring van de Handelingen
678), CALOVIÜS en BENGEL. Maar RAPHELIÜS
overtuigt ons in zyne Aancekenicge uit POLYBIUS, gelyk
mede WETSTEIN doet, dat •« éri zeer dikwils niets
anders betekent, dan ad ; en zy willen daarom , dat
men deeze plaatze dus zal verraaien: zy rehuen na de
zee.
Dat SILAS en TIMOTHEOS achterbleeven , ftrekt ons
ten bewyze, dat zy voor geene vervolgingen behoefden
te vreezen. Zy zuilen waarfchynlyk van het openlyk
prediken zich onthouden, en de nieuw bekeerde
Christenen alleenlyk in het geheim in hun geloof
verfterkt hebben. Ook zoude LUKAS het niet we! met
ftilzwygen hebben kunnen voorbygaan, indien zy
openlyk' gepredikt, en ter bekeeringc der ongeloovigen
gearbeid hadden.
PAOLOS werdt ondertusfehen door zyne reisgenooten
veilig na Athenen gebracht, "E»! 'A9-D»*» betekent
niet: tot aan de ftad Athenen, maar in dezelve. Het
woord ?*>s komt in deeze betekenisfe kap. XXIII:
23, en LUK. II: 15 ook voor.
Wy moeten noch iets zeggen, aangaande het woord
xxS-irü'm. GLASSIUS vertaalde dit werkwoord, bl.
768 door conftituere, op deeze wyze: conabantur eum
conftituere in loco'tuto (zy poogden hem op eene veilige
plaatze te hellen). Dus hadt BEZA, in zyne aanmerkingen,
'er reeds over gedacht, die het dus vertaalde:
fusceperunt eum tuto loco conftituendum (zy namen
aan, hem, op eene veilige plaatze te freilen).
Dan RAPHELIUS heefc het, in zyne Aantekeningen,
uit POLYBIÜS vertolkt, die hem weg brachten; en door
duidelyke voorbeelden beweezen, dat deeze de rechte
overzetting is.
Ik merk noch alleen aan, dat SILAS en TIMOTHE­
US het bevel van PAULUS niet letterlyk gehoorzaamd
hebben. Zy kwamen niec ten fpoédigften by hem te
Athenen, maar ontmoetten hem te Korinche, gelyk
wy

der Apoftelen Hoofdft, XVII. \6. « 1 9
wy uit vers 5 van het volgend HoofdlTuk kunnen
zien. Het is gemaklyk te denken , dat zy gewiencige
reden, waarom zy langer wegbleeven gehad , en
zich deswege of mondeling te Konnthe, ofte vooren
reeds fchriitlyk, zullen verontfchuldigd hebben.
vers 16. Dan terwyl PAULUS ben te Athenen wacht
te , vergrimde hy, toen by zag, dat de Stad zoo vol Afgooden
was. KV-.«I'*»A«S «*A«« betekent niet eene Afgodifebe
Stad , idolis dedita , gelyk GROÏIUS het, met
dén ouden Latynfchen Overzetter , vertaalt; maar
eene gebeei met Afgoden gevulde ftad. Dus wordt Athenen
in de Syrifche Overzettinge genaamd. CASAU-
BONUS, PRICACUS enGLASSius verklaaren dit woord ook
aldus , en beroepen zich op de gelykfoortige woorden ,
xaTdoi.iïs.e. vol boomen —— *«T«J{^
*«Ta>*riA*« vol wynbergen —— xxrdxx S7r^ vol vruchten
- WK'S-K^AS vol water.
Hoe ongemeen vol tempelen, altaaren en Afgoden
Athenen geweest zy , bewyzen HAMMOND en WEI',
STEIN met zeer veele oude getuigenisfen. Men hoore,
hetgeen PETRONIUS, van Athenen en de omliggende
landstreek zegt: Hozc regis tam prcefentihus plena
est numimbus, ut facilius posfis Deum, quam hominem
invenire. (Dit land is zoo vol Godheden, dat gy 'er
gemakiyker eenen God, dan eenen menfeh kunt vinden.)
Toen PAULUS dit zag, vertoornde hy zich over deeze
onveritandige menfchen die God van de eere,
die hem toekomt, beroofden, en by onbezielde Afgoden
troost en hulo zochten. Dit was een heilige
gramfchsp, een Godlyke yver, van welken AUGUSTI-
NUS te recht zegt: qui non zelat, Deum non amat (die
niet yvert, bemint God niet.)
's»ïs£tc9-.-« betekent, niet flechts hier maar ook Joh.
V: 3, t Cor. XI: 33, en XVil: 11, Hebr. X: 13,
X.I: ÏOJ en Jac. V; J^, iemand of iets verwachten;
welke

223 Verklaaringe van de Handelingen
welke betekenis , zoo als CAMERARIUS heeft aange»
merkt, by welfpreekende Griekfche Schryveren niet
voorkomt.
vers 17. Daarom fprak by niet flechts in de Synagoge
tegen de Jooden en profelylen , maar ook alle dagen op
den markt tegen de geenen, die hy aantrof. Het geen
PAULUS in de Synagoge te Athenen verricht heefc,
gaat LUKAS met ffilzwygen voor by, zyn oogmerk is
alleen, ons te melden, hoe hy in de ftad, daar de
zetel van alle geleerdheid der Grieken was, ontfangen
zy.
Hy ondervondt hier, het geen zyn Heer by de geleerde
Jooden, de Schriftgeleerden te Jerufalem oidervonden
hadt, dat het den geleerden niet goed
prediken is. Deeze denken, dat zy reeds in het bezit
der wysheid zyn , en verachten, om hun vaifch
goud, hunne gewaande wysheid meene ik, het goud
der waare wysheid.
Dit overwoog PAOLUS , en ging daarom niet in de
leerzaalen der Hoogleeraaren, maar op den markt on*
der de gemeene lieden , en wel hy ging daar dage*
lyks , om te zien , of hier ook winst voor zynen
Koninge te doen was. Hy nam gelegenheid, om nu
eens detzen , dan eens géenen (72) aan te fpreeken,
en hun zyn voorneemen, om hun de Zaligmaakende
waarheid te verkondigen, te kennen te geeven. En
dit niet alleen -.— maar hy (telde hun ook daadlyk
zyne leer voor, IriAi'yttV; welk woord vers 2, en
kap XVIII: 4 , en 19 in dien zelfden zin voorkomt.
vers l£. Ook lieten zich eenige Epicurifche en Stoicyrfcbe
Wysgeeren met hem in , als wanneer fommigen
zeiden : wat wil deeze Jhapper zeggen ? anderen : hy
fcbynt een prediker van nieuwe Goden te zyn: dewyl by
bun
(n) T»ïs Tu ?«Tvyzx'

der Apoftelen Hoofdft. XVII. 18. 22 r
bun naamlyk bet Euangelium van Jefus, gelyk ook van
de Opstandinge predikte. De uitleggeren -
vallen ge*
meenlyk in de dwaalinge, van zich te verbeelden,
dat eenige Hooglceraaren in de wysbegeerte met PAO-
LUS in gefprek getrecden zyn. Wy verftaan deeze
uitdrukking van LUKAS van zulke wysgeeren, als men
gewoon was op de mirkten te vinden ; dat is van
Studenten m de wysbegeerte, hoedanigen 'er altoos ia
menigte te Athenen gevonden werden. Deeze hoorden
PAULUS, doch redetwisten in geenen deele lange,
met hem, maar verachtten en befpotten hem. Sommigen
, die hem eenen tydlang. hadden aangehoord,
waren van oordeel , dat hy eene voortreflykc vaardikheid
in het fpreeken bezat, maar dat, het geen
hv voor den dag bracht , niets waardige beuzelaary
was. Zy noemden hem in hunne taaie 5°- en IV. 3, 45- kan zien.
DIOGENES LAERTIUS noemt zulk eenen fnapper,_B.
VI. kap. 26, »*»f»J»*»AeV«jr, eenen menfeh, die het einde
van zyne vooorden niet kan vinden.
Anderen zeiden: hy febynt een prediker van nieuwe
Goden
(ó) In PLUTARCHUS zyn boek de discrimine adulatoris $
amici p. 65, en in zyn leeven van ALCIBIADES bl. 221, vindt
men het woord

i22 Verklaaring van de Handelingen
Goden te zyn. Het kan zyn , dat het woord IW hief
overtollig is, en dat men » s in te
voeren.
*«"• J?'uw* heeft in onzen text dezelfde betekenis»
De valfche verklaaring van dit woord , die GOTTFR*
OLEARIUS , in zyne verhandeling: de gestis Pauli in
urbe Atbenienfium, heeft voorgefteld, is door RAPHE-
LIUS in zyne Aantekening uit XENOPHON bondig we*
deriegt.
De woorden: dewyl Paulus hun bet Euangelium van
Jefur, gelyk ook van de Opftandinge der doo 'en predikte
, behelfen de rede, waar op deeze tweerlei fpottery
gegrond was. Deeze wysgeeren namen'er naamlyk
aanleiding toe , dewyl PAULUS leerde , dat JESUS
de Zoon van Godt was , cn ais zodanig door 'ieder
eenen, die tot de eeuwige zaligheid wenfehtte te ge*
raaken , moest aangenomen en geëerbiedigd worden ;
dat hy door zyne opflanding en hemelvaart bewee*
zen hadt, dat hy de Zoon van Godt was, en, op
het einde der waereld , aüe geloovigen van de dooden
zoude opwekken en met hem in den Hemel nee*
men.
Zy noemden JESUS eenen nieuwen en vreemden, dae
is. tot dus verre nooit gehcorden, Godt; en de Opflanding
der dooden kwam hun ongelooflvk voor»
dewyl alle Wysgeeren de Opflaijding der 'lichaamen
011*

der Apoftelen. Hoofdft. XVII: 19. 225
onmooglyk oordeelden. Zy zeggen nieuwe Goden ,
en bedoelen evenwel alleen JESOS , die door PAULUS
gepredikt werdt. Eene gewoone maniar van fpreeken,
wanneer men zich onbepaald (indefinitt) uitdrukt.
Men kan bier over by LUK. XVi: 9, eene breedvoerige
aantekening vinden.
Dit hebben zy niet bedacht, die uit deeze uitdrukkingen
in het meervouwige beflooten , dat deeze
fpotteren daar mede hebben willen aanduiden , dat
PAULUS ook van eeneGodinnc, ANASTASIS fde Opftanding)
genaamd, konde gefproken hebben Dit is reeds
het gevoelen geweest van CHRYSOSTOMUS , die^ daar
in door SELDEKUS (prolegom: ad librum de Düs Syris,
cap. 3.) door Jon. TOBIAS MAJOR, door ALEX. Mo.
RUS, HAMMOND en LAMPE ^comment. in Euangelium
Joannis T. II. p. 766) is nagevolgd. Dan deeze dooling
is door WOLF, gelyk mede door JOH. SCHURZ-
MAN, in eene afzonderlyke verhandeling, te Leipzig
1708 verdeedigd, bondig wederlegd.
vers 19, En zy namen hem, en brachten hem of den
Areopagus, en fpraken : kunnen wy ook van u vei neemen
, 'wat dit voor eene nieuwe leer zy, die gy leen ? *—
zy namen hem, i^iXx/séfcuai «\T

«24 Verklaaring van de Handelingen
De Areopagus was de hoogste Rechtbank van Orie*
kcnlanJ, en de leden van deezen.Rechtbank werden
Areopagüen genaamd. Hun rechthuis (tonde midden
in de ftad Athenen, op eenen heuvel, den Godt MARS
geheiligd, die in het Griekfch ARAS genaamd wordt.
Over deezen rechtbank fpreekt BASNAGE, ad a. 51. §
41—;6, en de tweede BASNAGE in het eerste boek
van zyne Joodfche Gefchiedenisfen kap. XlV. § 14— 0
breedvoerig , en MEURSIUS heeft 'er een opzet yk
werk over gefchreeven. Op de groote ruimte voor
dit huis, of, gelyk vers 22 gezegd wordt, midden
op deezen aan MARS gewyden heuvel of berg (J>),
hieldt PAULUS zyne redevoering.
Kunnen wy ook van u verneemen enz. Dit was eene
beleefde manier van hem aantefpreeken, dewelke ook
in de Latyufche taaie gebruiklyk is. P-jfum ex te
fcire verum? zegt iemand, op eenen vriendlyken loon,
by PLAUTUS in Sticho, II, 154. Jntusfchcn ziet men
uit de overige plaatzen, -die WETSTEIN heeft bygebracht,
dat men met die woorden ook wel iemand
onvriendlyk aanfprak.
vers 20. Want gy brengt eenige nieuwe dingen voor
onze ooren: wy wenfehtten daarom gaarne te weeten,
wat dit zy. T> «?» 9-ttoi T«5T« s,V-«. Wy hebben deeze
manier van fpreeken, die vers 18 en kap. II: 2
insgelyks voorkomt, op de laastgemeldc plaatze opgehelderd.
Ten aanziene van het woord t

der Apoftelen. Hoojdft. XVII: 20, ar. 225
•vreemdelingen, die zich daar ophielden, hadden tot niets
anders lust, dan alleen, om iets nieuws te verbaalen of
aantebooren. De Heer SCHLOSSER heefc die vers in
het tweede deel van de Hamburger gemengde Bibliotheek,
bl. 98 enz., op eene zeer geleerde wyze verklaard,
en teiFens de verdraaijing en door en door
valfche verklaanng van den Heer SISTOPHILUS bondig
wederlegd.
Ten aanzïene van de ongemeene nieuwsgierigheid
der inwooneren van Athenen, kan men ook een
breedvoerig bericht vinden in DUPORT zyne Aanmerkingen
op de CbaraBeres van THEOPHRASTUS p. 243,
alsmede in de Aantekeningen van PRIC^OS en WET*
STEIN op dit vers, en in een programma van oen Heere
JOCH, het welk in den jaare 1726 te Wittenberg gedrukt
is. Ik zal alleen het getuigenis van den Atbeenfchen
Redenaar, DEMOSTHENES , bybrengen. Maar
wy , fchryft hy , 0'* zeg de waarheid) wy Atbeners
zitten gaerne ledig, en vraagen op den markt na nieuws
tydingen, xv>$-*>ófum, im AsV 8
»""» nane».
Dat men »V*fc«w»mi |*'« moet vertaaien , door:
vreemdlingen, die zich aldaar ophielden, heeft DOPORT
getoond; en PRIC^US, zoowel als WETSTEIN, heeft
het door eene menigte van gelykluidende plaaczen bevestigd.
Ik voege 'er noch by, dat 'er inzonderheid
de Studenten door verftaan worden, als van welken 'er
eene groote menigte in deeze ftad was, en die ook in
hunne fchoolen het liefst zoodanige lesfen hoorden,
in welke door hunne Hoogleeraaren niéuwe leenngen
voorgefteld en verdeedigd werden.
*E

225 Verklaaring van de Handelingen
LOS in deeze ftad greetige toehoorers gevonden heeft,
en wel toehoorers, die , om dat zy gewoon waren
nieuwe leeren aantehooren , eenen nieuwen Leeraar
niet, zoo als de Jooden, met zulk eenen bitteren haat
vervolgden , dat zy hem voor den Kechter zouden
gefleept, en een doodvonnis van hem-, geëifcht hebben.
Wy vinden naamlyk vers 33, dat PAÜLUS, naa
dat hy zyne predikatie ten einde gebracht hadt, mocht
gaan waar hy wilde, en ook dat hy in de ftad mocht
blyven, zoo lange het hem goeddacht.
„.. • • "' :!\ c~v riTi-j«.•',>,rfcr
•vers 22. Toen Paulus nu midden op den Areopagus
flondt, fprak by: gy Atbeners, ik zie, dat gy in allen
deele zeer Godtsdienflig zyt. Nu volgt dë redevoering
van den Apostel, door LUKAS in een kort bellek famengetrokken.
SEB. SCHMIDT ftclt haaren inhoud in
zyn Collegium Biblicüm poster lus p. 24 fqq. voor, en
noemt dezelve § X. p. 29. concionis Apostolieoz refolutionem
(de ontknooping van de predikinge der Apostelen).
FRANCISCUS FABRICIUS geeft 'er in zynen Oraior'facer
p.. 129 fqq. een ander uittrekfel van. Dan
jk kan aan beiden 'myne "toeftemming niet geeven,
voor zoo verre zy van begrip.zyn, dat PAULUS deeze
redevoering voor de Hoogleeraaren der Epicurifcbe
cn Stoicynfche Wysbegeerte gehouden, en daarom
voornaamlyk het geen de gezonde rede van Godt
leert, of "de wysgcerige , Godtgeleerdheid aan hun
voorgefteld heefc. FABRICIUS heeft insgelyks ten
oogmerke, de wysheid van deezen heiligen Redenaar
te doen opmerken, die hy, onder anderen, ook daar
in zoekt, dat PAULUS denjAUerhoogften niet den Godt
van ABRAHAM, ISAAK en JACOB genoemd, noch zyne
leere uit de Schriften der Propheeten, maar met
die der Heidenfche Dichteren beweezen, en ook
met geen enkeld woord van JESUS gewag gemaakt
heeft. — Waarlyk eene groote onbezonnenheid!
men fchryfe op deeze wyze aan PAULUS omtrent
dezelfde voorzichtigheid toe, als de Jefuieten iu
China betracht hebben; eene voorzichtigheid evenwel,
die

der apoftelen. Hoofdjl. XVII: 22. 227
die zelfs door hunne eigene Geloofsgenooten is afgekeurd
(q). »•
Ik zal recht door zee gaan. en den inhoud van
deeze redevocringc van den Apostel zoo voorftellen,
als dezelve eenen opmerkfaamen Leezer moet voorkomen.
PAULUS wekt de aandacht zyner Toehoorers op door
eene vriendlyke aanfpraak, waar in hy hen pryst, dat
zy geene verachters van den Godtsdienst waren. Hy
doelt hier mede op de Wysgeeren, die zy in hunne
ltad hadden, en van dewelken fommigen Godt zeiven,
anderen de Godtlyke voorzienigheid, en dus niet
alleen alle Godtlyke wetten , maar ook ftraffen en
belooningen' loochenden., Zulke heden , zege hy ,
zyt gv niet, maar gy erkent de noodzaaklykheid van
den Godtsdienst, en betoont uwe liefde voor denzelven.
—— Wy zien hier uit, dat hy deeze zyne redevoering
niet voor de geleerden, maar voor den gemeenen
man, gehouden heeft.
Hier op herinnert hy hun, dat zy onder zoo veele
Altaaren, aan onderfcheidene Goden toegewyd, ook
één
(q) De Jefuiten lieten den Chineezen, die het Christendom
wilden. aanneemen , de Offeranden en andere eerbewyzingen
toe, die zy aan de zielen 'van,hunne voorouderen,
van fommigen hunner beroemdfte mannen, maar inzonderheid
aan die van CONFUSIUS deeden; dewyl de verftandigflen
onder dezelve, ten minsten volgens het voorgeeven der Jefuieten,
dit enkel burgerlyke eerbewyzingen noemden, en zy
dus van geene Afgoderye konden befcbuldigd worden. Dan
hier over, zoo by den Paus, als by het Genootfchap de Propaganda
fide aangeklaagd, werdt deeze onderfcheiding verworpen,
hunne infehiklykheid veroordeeld, en hun bevolen, deeze
eerbewyzingen enz. als Afgodifeh te verbieden. Men zie
dit breedvoerig in de Hedeiidaagfche^ Oosterjche Hiflune-D.
VIII. ft- t, bl. 171 enz. en jn den tegenwoordigen ftaat van
alle Volken D. I. bl. 144-152. VERTAALER.
'P 2

228 Verklaaring van de Handelingen
één hadden met dit opfchrift ; aan eenen onbekenden
Godt. Hier uit neemt hy gelegenheid, um hun onder
het oog te brengen, dat zy den waaren Godt niet
kenden, dus ook ten waaren Godtsdienst niet konden
hebben , en bygevolg, dat hun geheele Godtsdienst
een dienst van valfche Afgoden was.
Daar is, zegt hy, maar één Godt, die de waereld
gemaakt heeft; maar gy hebt veele Goden, die, naar
uwe gedachten, elk in zynen Tempel woonen , en aldaar
aangeroepen, ook op veelerleie wyze gediend,
by voorbeeld, opgefchikt en van onreinigheden gezuiverd
moeten worden.
Ik zal u zeggen, vaart hy voort, en gy moet hier
mede weeten, hoe Godt, de eenige waare Got't
de geheele waereld geregeerd hebbe, en nog regeere.
In den beginne fchiep hy eenen menfeh, van
wien alle de overigen afftammen. Aan deeze' heeft
Godt hunne woonplaatzen gegeeven, en hen in volken
verdeeld. Hy verzorgt ook de menfchen zoo
ryklyk, dat zy, indien zij hunnen gezonde rede maar
willen raadpleegen, Godts werken en weldaaden moeten
erkennen , en Godt, om zoo te fpreeken, met
handen tasten. Een menfeh heeft immers zyn aanweezen
en leeven niet van zich zeiven; en bygevolg
hy heeft het van Godt. En dit hebben zelfs uwe
Dichteren erkend, dat de menfchen van éénen Godt
hunnen oorfprong hebben. En zo gy toefraat, dat de
menfchen van Gbdt afkomstig zyn, dan moet gy ook
overtuigd zyn, dat een menfeh Godt alleen moet dienen
en aanbidden , en dat het voor eenen menfeh ten
uiterften onbetaamlyk is, onbezielde beelden als Geden
aantemerken en als zoodanige te aanbidden. Thans
is het tyd, Atheners, dat gy deeze dwaasheid, en dien
onverftandigen Godtsdienst laat vaaren , dien Godt
zoo lange geduldig aangezien en ongeflraft gelaaten
heeft. Want thans zendt hy Leeraaren in de geheele
waereld uit, door dewelken hy alle menfchen tot afftand
van den valfchen — tot kennis en aanneeming
van

der Apotielen. ixoofdft. XVll: >±z»
van den waaren Godtsdienst wil brengen. Een iegelyk
nu, die zich do.>r deeze Leeraaren niet tot den
rechten Godtsdienst wil laaten brengen, zal ten jong»
ften dage voor bet oordeel moeten verfebynen, en
zyn vonnis moeten aanhooren. Dit oordeel zal hy
laaten houden, door jEiUs CHRISTUS, dien wy prediken.
Deezen heeft Godt van de dooden opgewekt,
en in den Hemel opgenomen; ten onwraakbaaren bewyze,
dat hy het is, die hem in de waereld gezonden
heeft: en hy laat, door ons, zyne gezandten,
het geloof aan JESUS allen menfchen prediken, en,
als het rechte heilmiddel, liefderyk aanbieden.
Nu zullen wy deeze redevoering van den Apostel
vaniiaderby, en ftükswyze befchouwen. "A»^«S 'A9-«V«7«I
is de benaaming, mee dewelke DEMOSTHENES , wanneer
hy te Athenen een openlyke redevoering hieldt,
het volk aanfprak. Van deeze aanfpraak bediende Lv-
SIAS zich ook in zyne XXVI, en XXVII redevoerin»
ge. Men zie mede de aanmerking van RAPHELIUS op
kap. 1: 11. In onze taaie m >et men het niet over.
zetten: gy mannen te Athenen, maar: Atbeners.
K«r« •Ka.tra, ac diHrtHaiftturtgivs vy.»i 3-eafu. DeCZe
woorden heeft LÜTHERUS met den'-'suden Latynfchen
Overzetter vertaald: ijtzie, dat gy in alle ftukken by.
geloovig zyt. Eene vertaaling, die naderhand ook aan
veele andere overzetters en uitleggers behaagd heeft,
dewelken meenden , dat de Apostel hier terftond de
Atheners als dienaaren van het fchandelykst bygcloof
beftraft heeft. Dan, dat deeze verklaaring valfchis,
heb ik in eene verhandeling de Paulo, Athenienfmm
religiofitatem quodammodo laudantï QPoecile T. II. p.
587 fqq.) getoond.
Aün&Mpatiee betekent niet a/toos bygeToovigheid,
maar dikwils ook yver voor den Godtsdienst, religi.
oftas, dewelke tegen verachting van den Godtsdienst
wordt overgefteld. Deezen roem hadden de Atheners
Loven alle andere Griekfche Volken, gelyk men uit
P 3 dc

2 3o Verklaaring van de Handelingen
de getuïgenisfen, die GROTIUS heeft bygebracht, zien
kan. /ELI ANUS heeft in zyne varia Hiftoiün- hjer over i
een opzeilvk hoofdltuk, zynde het zeventiende van
het vyfde boek, met het opfchrift: de religiojitate A.
e t w
tbenienjiüm, 'A&W*/»» Ja.e-iï*»^»»'**» h elk VOL­
TEJUS, zoo als uit den inhoud blykt, verkeerdlyk heeft
overgezet: de Atbenienfium Superftitione.
Hoe yverïge liefhebberen van den Godtsdienst de
Athcners geweest zyn, getuigt XENOPHÖN ook in zyn
Boek, de Republica Albenienfium p. 699, 700, alwaar
hy zegt, dat in geene fteden van Griekenland meer
feesten gevierd werden, dan te Athenen. Men konde
daarom van Athenen zeggen, het geen CAMSLLUS,
by Livius V: 52, tot lof van Rome getuigde: nullus
locus in hac urbe non religionum Deorumque est plenus
('er is in deeze fta 1 geene plaatze die niet vol Godtsdienftigheden
en Goden is.
In zoo verre derhalven konde PAULÜS de Atheners
pryzen , dat zy niet allen Godtsdienst verwierpen ,
maar de noodzaaklykheid en redelykheid van den
Godtsdienst erkenden, en van deeze hunne goede gevoelens
byken gaven, door, op hunne wyze, den
Godtsdienst vlytig^en yverig waarteneemen.
Deeze gefteldheid van gemoed is zelfs by hen pryswaardig,
die in de keuze van den Godtsdienst misgetast,
en, door hunne onvoorzichtigheid, eenen valfchen
Godtsdienst omhelsd hebben. Het oogmerk van
zulke menfchen is ten minsten goed, en zy laaten
zich door verftandige voorftellingen ligter op den rechten
weg en tot den waaren Godtsdienst brengen, dan
zy, die" 1
met allen Godtsdienst den fpot dry ven.
Van dit voordeel nu bediende zich de Apostel, en
prees eerst hunne zucht tot Godtsdienftigheid; maar
liet 'er terftond'op volgen, dat zy den.waaren Godtsdienst,
dien hy hun zoude zoeken re leeren kennen,
niet hadden. Dit was een zeer verftandig begin, de.
wy

der Apoftelen. Hoofdft, XVII: 23. 231
wyl de Apostel door dat middel hunne opmerkfaam.
heid uitloktte, en teffens toonde, dat hy hen wegens
eene onvolmaakte deugd beminde en hoogachtte, ea
deeze deugd by hea volkomen wilde maaken.
Dat dit de meening van PAOLOS was, hebben onder
de ouden, CHRYSOSTOMOS reeds, zoo wel als ÜECUME-
NIUS en SOIDAS , en onder de laatere uitleggeren ,
BRENTIUS , BEZA , CASAUEONUS, GROTIOS, PISCATOR,
DOPORT , HAMMOND, LENFANT, ELSNER, GOÏXFR.
OLEARIUS, CORN. ADAMI, FRANC. FABRICIUS (bl. 130),
de Ridder ELLYS (Fort. S. p. 100), •MOSHEIM (Christlyke
Zedenleere bl. 164. enz.) LARDNER (lib. 1. de fide
Historice Euangelicce cap. 8. p. 337 fq.) de Abc BEN­
GEL, en de Hoogleeraar ESKUCHE (r) erkend.
vers 23. Ik heb de ftad doorgewandeld , en , toen
ik uwe heiligdommen befcbomvde , vondt ik ook een Al.
taar , op het welk gefchreeven was : AAN EENEN
ONBEKENDEN GOD. Deezen God nu , dien gy,
onweetende dient, maak ik u thans bekend. Gelyk het
woord y«V dikwils gebruikt wordt zonder juist want
te betekenen , behoeft het hier ook op deeze wyze
niet vertaald te worden. Dit begreep LÜTHERUS zeer
wel, waarom hy het geheel onvertaald liet. Ik volge
zyn voorbeeld , gelyk ik in eén foortgelyk geval ,
MATTH. XVIII, 7 ook gedaan hebbe, by welke
plaatze men myne Aantekening gelieve; natezien.
T«

232 Verklaaring van de Handelingen
Deeze heiligdommen, zag en befchouwde)
de Apostel j en yondt onder de menigvuldige Altua-,
ren één, hec welk tot opfehnft hadt: Aywu Qtu> y
VOOR EENEN ONBENDEN GODT. HIERONYMUS konde zich
niet herinneren, dit opfchrift in een oud boek gekezen
te hebden. Dan dewyl hem, een Altaar hekend
was , uit welks opfchrift men konde zien , dat het
aan onbekende Goden was toegewyd , fchreef by ,
met eene onverantwoordelyke onbedachtfaamhei.d, ue
volgende verklaaring (s) " het opfchrift van het Altaar
was niet , zoo. als PAULÜS beweerde: aan ee*
'* nen onbekenden GodP;. maar: aan de Goden van Afia y
** Europa en Africax de onbekende en vreemde Goden.,
'* Maat om dat PAULUS hier niet eene menigte van
" onbekende Goden, maar alleen éénen onbekenden
Godt noodig hadt, bediende hy zich van het enkelvouwige,
om te toonen dat bet zyn Godt was,
dien te Atheners in het opfchrift van hun Altaar
t! voornaamlyk bedoeld hadden, en dien zy behoor.
den te kennen en op de rechte wyze te dienen,
3, dien zy thans ontweetende eerden , en van wien
l, zy niet onkundig konden, zyn *'..
Deeze ftoutheid wordt door BASNAGE ad a. 51. §.
«M5 te recht ftrenglvk gegispt, dewyl HIERONYMUS den
Apostel hier door waarlyk tot eenen leugenaar maaKt,
en wel tot zulk eenen dommen leugenaar , dat hy
zoude voorgeeven een Altaar met zodanig een Opfchrift
gezien te hebben, daar nochtans alle zyne toehoorers
wisten, dat in geheel Athenen zulk een Altaar
niet te vinden was. Al vóór hem hadt REINE-
SIUS de dwaaling van HIERONYMUS met flechts ge.
snspt, maar ook wederlegd, op de twee eerlte bladzyden
van zyn Syntagma. Infcriptionum.
Het is te verwonderen, dat ERASMÜS derze verklaaring
van HIERONY:.:US heeft kunnen goedkeuren ;
en.
(f) Men vindt dezek/e in zynen grooten Coimneniarius over
den. Brief aan Titus, en wel by kap. J: 1^2.

der Apoftelen. Hoofdft. XVII: 23. 233
en dat dezelve ook door CLERICUS , in zyne Hift.
Eccl. Scec. I ad annum 52 §. 5 is aangenomen. Het
geen zekerlyk zonder nadenken gefchied is.
Hoe gering eene oplettendheid was 'er toch noodig,
om te zien, dat men hier door den Apostel tot
een fchaamteloozen drogredenaar maakte, die met hec
grootste recht verdiende, door zyne Toehoorers
niet alleen veracht en uitgelachen, maar ookc mee de
zichcbaarfle tekenen van misnoegen en afkeer geftraft
te worden.
Zo wy al nergens by eenigen ouden Schryver ten
opzichte van zulk een Opfchrift eenig gewag gemaakt
vonden, zouden wy het evenwel op het woord, ik
wil niet eens zeggen van eenen Apostel, maar van
ieder verftandig man, moeten gelooven, wanneer hy
voor eene menigte van menfchen, dewelken moesten
weeten of het waar dan valfch was, het zelve gezien
te hebben. Dan, het geen meer is — REINESIUS
heeft ons dergelyke opfchriften onder het oog gebracht.
Ik beroepe my alleen op eene plaatze uit
DIOGENES LAERTIUS (lib. I cap. 110) uit welke blykt,
dat op zekeren tyd te Athenen eenige Altaaren te gelyk
voor onbekende Goden zyn opgericht, en bygevolg
, dat op elk van deeze Altaaren geftaan heeft:
\Ay»»V © £
?T voor eenen onbekenden Godt.
Men brengt LUCIANUS ook als getuige by, dewelke
op het einde van de famenfpraak, die den naam
draagt van Pl i'opatris, van den onbekenden Godt,
dien men te Athenen eerde, gewag maakt. — Dan,
dewyl de fchryver van dit ftuk niet de beroemde Lo-
CIANUS , maar een laater fchryver van dien naam is,
en deeze niet betuigt, dat hy dit Altaar zelf gezien
heeft, maar alleen op het getuigenis van PAULUS doelt
eelyk de Ridder ELLYS in zyne Fortuita facra, p. 86.
wyslyk heeft aangemerkt, wil ik dit voor geen bewys
tellen.
f 5 Echter

234 Verklaaring van de Handelingen
Echter merk ik aan, dat ook te Rome dikwils een
onbekende Godt gediend werdt, wanneer men'naamlyk
niet wist, aan welke Godheid men deeze of
geene aanmerklyke ltraffe, of deeze of geene groote
weldaad, hadt toecefchryven. Ik zal het één en ander
door een voorbeeld ophelderen.
Wanneer 'er eene aardbeeving ontftondt, en men
niet wist, aan wiens toorn men dezelve hadt toete-'
fchryven , bracht men eene offerande aan die onbekende
Godtheid , met deeze woorden: Jive Deo Jive
Des, (het zy gy .een Godt of eene Godin zyt). Dit
getuigt GELLIÜS lib. II. cap. '28. Én toen' CrcEUO
eens van eene zwaare krankheid geneezen was , geboodt
hy (lib. XlV. ad famil. Epift. 7) zyner vrouwe
, aan dien Godt, die zyne gezondheid hérfteld
hadt, maar dien hy niet wist te noemen, een .dankoffer
te brengen. Men hoore zyne eigene woorden:
(t) Ita fum levatus, ut mibi DEUS ALIQUIS medicinam
jecisfe videatur: cui quidem Deo tu pie £f cajle fatisfacias.
Is dat niet te zeggen, dat zy haare dankbaarheid
moet betoonen aan eenen onbekenden Godt.
Veele geleerden hebben hier eenen grooten misflag
begaan, waanende, dat dit Altaar te Athenen voor
den waaren Godt was opgericht, en dat dit ten
minsten onder de geleerden noch bekend was. Van
dit gevoelen was CUNJEUS, lib. III. de Republica Hebree.
(s) Op het einde van deeze plaatze moet men vyf woorden
ultftfyken, als een Glos/erna: gelyk ik in het tweede deel
van myné Pacile p. 356 getoond hebbe (*).
(*)Dc wóórden, op welke de Heer HE OMAN doelt, zyn deeze
: id est Apollini têf /Efculapio. PAULLUS MANUTIUS merkte
deeze woorden reeds als een onecht byvoegfel aan, op wiens •
gezag veelen dezelve hebben doorgehaald ; fchoon anderen
derzelver echtheid ftaande houden. Men zie de Aantekening
op deeze plaatze, Epist. T, II, p. 362 editie-nis Grcevii.
VERTAALEK.

der Apoflelen. Hoofdft. XVII: 23. 235 .
bmorum cap. 6 HUETIUS queeft: Alnet. lib. II. cap.
2 K i 4 PETRUS GARSIAS, Inflit. huang.hb. II/.
cap 7 dien TOMASINUS , in zyn boek de Donariis cap.
o p. 31 aanhaak, en coeftemt - BASNAGE , Anaal.
ad a l i ,

236 Verklaaring van de Handelingen
aangehaalde Academifche verhandeling § yen 6, daar
van gegeeven heeft.
„ Gy hebt tot hier toe by dit Altaar eenen Godt
„ gediend , van wien gy bekent, dat hy u onbe-
„ kend zy. Het is derhalven een Godt , dien gy
„ niet kent. Maar deeze, u onbekende Godt, is
„ de waare Godt, dien ik u thans wil bekend maa-
„ ken. In diens plaatze hebt gy tot dus verre vala,
fche Goden aange'oeeden; en door deeze menigte
„ van valfche Goden hebt gy den eenigen • waaren
„ Godt vergeeten, en zynen dienst verwaarloosd. "
Men werpe my hier niet tegen, PAULUS zegt evenwel
, dat zy by dit Altaar den waaren Godt geëerd
hebben. PAULUS zegt dit niet, dan volgens eene
fpraak-figuur , die in de fchoolen Oxymoron genaamd
wordt. Hy zegt: gy hebt hem onweetende geëerd, gelyk
zeker Pöeetzeide: gy hebt fapientiam infipientem.
Die Godt onweetend dient, dient hem immers in
het geheel niet; dewyl hy niet weet , dat hy hem
dient, en dus ook geen oogmerk kan hebben, om
hem te dienen.
vers 24, 25. Godt, die de waereld, en alles, wat
daar in is, gemaakt heeft, deeze Godt, zeg ik, die de
Heer des Hemels en der aarde is, woont niet in zulke
Tempelen , die met handen gemaakt worden. Hy laat
zich ook niet door de handen der menfchen dienen, als
of hy iets noodig hadt, daar hy zelf aan allen bet leeven
en den adem en alles geeft. In deeze beide versen
maakt PAULUS eene vergelyking tusfehen den waaren
Godt, en de Afgoden. De laatsten woonden , naar
het oordeel der Heidenen, ieder in den Tempel, die
hem was t^egewyd ; en die by éénen van dezelven
hulp wilde zoeken , moest hem in zynen Tempel
aanbidden. Een Godt van dien aan, heeft de dienflen
van menfchen noodig; — offeranden moeten,
om zo 1 te fpreeken, zynen honger flillen ; — hy
moet op zekere tyden prachtig gekleed en opgecierd
wor-

der Apoflelen. Hoofdfl. XVII: 24-26". 237
worden, hy moet deurwachters in zynen Tempel hebben,
ten einde hy van deeze zyne kostbaare verderfden
niet beroofd worde. Dit kan niet anders zyn.
Want hy zelf, zoo als hy daar in zynen Tempel
ftaat, en aangebeeden wordt, heeft geen leeven.
Daarentegen de waare Godt, de eenige, die da
waereld, en al wat daar in is gefcbaapen heeft, is
de Heer over alles, en regeert de geheele waereld;
ook is hy overal in de ganfche waereld tegenwoordig,
en kan overal om hulpe worden aangeroepen.
Intusfchen heeft hy geene hulp van menfchen noodig
; nademaal zy alle kracht, om iets te doen,
van hem ontfangen hebben, en hy hun het leeven en
hun geheele weezen gefchonken heeft. Meent gy,
fprak SALOMO, 1 KON. VIII, 27, toen hy den heerlyken
Tempel van Godt inwydde, dat Godt (in eenen
Tempel) op aarde woont ? En Godt zelf fprak
door den mond van DAVID, Pf. L, 12, 13, meent
gy dat ik honger hebbe, en dat ik my met de ofterhauden,
die my gebracht worden, verzaadige ?
Hy geeft allen menfcben het leeven en den adem (het
welk eene Hebreeuwfche manier van fpreeken is) en
alles alles naamlyk, het geen zy hebben. Bygevolg
kunnen die menfchen aan Godt niets geeven,
het geen zy niet van hem ontfangen hebben , en het
geen hy dus niet reeds hadt, eer de menfchen het
hem konde geeven.
vers 26. Hy heeft ook gemaakt, dat van éènen bloede
het geheele menfchlyke geflacht afkomstig is, den geheelen
aardbodem bewoont, en beeft zekere tyden te
vooren bepaald en gefchikt, ook de Grempaalen van hunne
wooning gefield. Thans onderricht PAOLUS hen uit
de heilige gefchiedenisfe van den grooten Propheet,
MOSES, dat Godt, toen hy de waereld fchiep, eerst
maar éénen menfeh gemaakt heeft, en dat deeze de
Stamvader van het geheele menfcldyke geflacht ge*
worden is.
De

238 Verklaaring van de Handelingen
De overige woorden heeft hy uit DEUT. XXXII,
8 ontleend, alwaar MOSES dus fchryft: ae Heere heeft
' de menfcben verdeeld, en de menfcben kinderen verftrooyd.
Men leest eene zelfde taaie GEN. X, j , 32, XI, 8
en 9.
De Qudfte der Heilige fchriften, (v) de Boeken
van MOSES, waren den Heidenen niet onbekend, en
'.deeze hadden 'er ook noch eenige achting voor. Ja
'de ouden Perfen , gelyk mede de Brachmanen in Indien,
wisten uit dezelve, dat een paar Menfchen de
' Stamouderen van het geheele menfchlyke geflacht geweest
zyn; gelyk HUETIUS , Quceft. Ainet. lib. II cap.
h e t ei
7 > § 1 °P ,nde, heeft aangemerkt.
' De fpreekwyze:, uit eenes menfchen bloed zyn , /dat
"is van hem afftarnmen, is ook by de ongewyde fchryveren
niet onbekend: zoo als ELSNER getoond heeft.
Men leest dus , by voorbeeld , • by VIRGILIUS, VI,
5C0.
Deiopbi genus est dito a Sanguine Teucri
PAULUS voegt hier noch; deeze woorden by: Godt
.heeft zekere tyden te vooren bepaald en gefchikt. Door
de te vooren beftemde tyden, worden alle die tyden bedoeld,
die Godt by de waereld verkooren cn vastgefteld
heeft, om, op dezelve deeze of geene gewichtige
gebeurtnisfen te laaten gefchieden, inzonderheid
den tyd wanneer het einde der waereld zyn zal. Op
deeze wyze kwam .Godts Zoon in de waereld , toen
de tyd vervuld was, dien Godt te vooren bepaald
hadt. GAL. IV, 4. Op deeze wyze hadt Godt ook
den tyd bepaald, wanneer de groote ftad Babyion
zoude vallen, gelyk hy den tyd van vallen voor het
gees.
(v) Deezen naam kunnen de boeken van MOSES draagen,
zelfs al is men van'gevoelen , dat bet boek HIOB noch vóór
dezelve gefchreeven is ,' dewyl zy de allereerfte gefchiedft*
denisfen van het Menfchdom behelzen. VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XVII: 27, 28. 230
geestlyk Babyion ook heefc vastgefleld. En dus
was ook de cyd, waarop de Israëliten uic de flaavernye
van PHARAO zouden verlost, en in het beloofde
land gebracht worden, bepaald en aan ABRAHAM be-
.kend gemaakt, GEN. XV, 13,
vers 27, 28. Dat zy. den Heere zonden zoeken, of
zy hem met banden konden grypen en vinden (w) , als
die ook van eenen iegelyken onzer niet verre is. Want
wy leeven en beweegen ons, en hebben ons wezen in hem ;
gelyk fommigen van uwe Dichter en ook gezegd hebben:
wy flammen van hem af. Dat PAULUS , onder de
fch'epping en yerdeeling der menfchen in zekere
wooningen, insgelyks de onderhouding en verzorging
van het menfchlyk geflacht wil verftaan hebben, is
gemaklyk te denken. Op deeze onderhouding en verzorging.
der menfchen doelt . PAULUS nu , wanneer hy
zege, dat de menfchen haddenbehoorente vraagen, wie
hen gelcnaapen, wie nen zoo ryKiyic ondernouden oadt.
Dit vraagen en nafpeuren noemt hy den Heer zoeken,
dat is, poogingen aanwenden, om dat machtig
Wezen te leeren kennen , aan het welk men deeze
weldaaden te danken heeft.
Dit Wezen, vaart hy voort, het welk zy moesten
zoeken, deezen machtigen Heer te vinden, viel niec
zwaar; ja het was zoo gemaklyk eene zaak, dat zy
hem, als het ware, met handen zouden hebben kunnen
grypen.
'Hy ftelt hun voor, hoe gemaklyk het voor eenen
menfeh zy, die zyne gezonde rede volgt, te erkennen
, dat 'er maar één Godt, dé fchepper der waereld
, zy, en van zyne macht en goedertierenheid
over-
(w) Omgekeerd, in plaatze van vinden en met handen gry.
pen. Ten aanziene van deeze Hyfterologie, die by de gefchiedfehryveren
zoo gebruiklyk is, zie myne aantekening op
kap. XIV, 10 en 19.
\

ai.0 Verklaaring van de Handelingen
overtuigd te worden. De Apostel heeft dit ROM. h
i o 20, even zoo nadruklyk voorgefteld ; alwaar hy
fci'ryft, dat Godt, die op zich zeiven onzichtbaar is,
door zyne werken en weldaaden den menfchen, die
de oo^en van hun verftand flechts opendoen , zicht*
baar en zoo kennelyk gemaakt wordt, als iets, het
geen men by helderen zonnefchyn met zyne oogen
zier en dat derhalven de onkunde van fommigen ten
aanziene van den waaren Godt onverantwoordlyk was,
én niet konde verontfchuldigd worden.
Het zelfde bedoelt de Apostel hier, wanneer hy
zegt dat Godt niet verre van ons menfcben is , maar
dat ieder menfeh hem na by zich heeft (x): dewyl
men flechts behoeft te bedenken, dat men een menlch
is, die lichaam en ziele, met leeven en verhand begaafd,
ontfangen heeft. Kunt gy , wil PAULUSzeggen
, u zeiven wel opmerkfaam gade flaan , zonder
ten duidelykften overtuigd te worden , dat gy niet
van u zeiven zyt, maar, zoo wel als alle andere dingen
, eenen fchepper en onderhouder van uw wezen
en leeven hebt? En op deeze wyze komt gy immers
tot kennis van Godt.
Hier op brengt PAULUS hun , tot betere overtuiging,
onder het oog, dat de waarheid, dat er maar
één Godt is, zelfs midden onder de Heidenen, byhen,
die hun verftand behoorlyk gebruikten, met verborgen
gebleevenis. Sommigen van uwe Dichter en, zegt hy,
hebben uitdruklyk getuigd , dat wy menfcben alle -uan
éénen Godt afftammen, dat is , door hem gefchaapen
H e c
zyn.
(x) Ik geloove, dat SENECA , hoewel hy anders, met de
Stoicynen, zeer verkeerde begrippen van Godt vormde, de
zelfde denkbeelden van het Opperwezen hadt, toen hy Lp:
XII fchreef • Prope est ad te Deus, tecum est, mtus est
„ (Godt is nabyu, met u, in u"). ELSNER brengt eene
foortselyke uitdrukking van den Dichter OFMANUS by , dewelke
zegt: „ in u Jüpiter, zyn alle dingen , en alle dmgen
hebben hun wezen van u". Dy GaoTiUS kan men meer der-

der Apoftelen. Hoofdft. XVH: 29. «^r
Het halve vers, het welk hy by brengt: r»i y« c
xx) yiV 5 irftèt, voy zyn zyn geflacht, of, gelyk CEZA
het besc vertaald heeft, progenies, is van den Dichter
ARATÜS, die, gelyk PAULUS, van geboorte een Tarfer
was. Dan PAULUS fchryft hec aan Oichteren, in
het meervoüwige, toe, dewyl andere Dichttren ook
eene zelfde taal gevoerd hebben. Onder de zoogenaamde
guide verzen van PYTHAGOKAS luidt het drie en
zescigfte dus: 0i?.« yi>a iel fairtu-, (de ftervelingea
zyn van Godtlyke afkomft). De Dichter en Wysgeef
CLEANTHES (y) zege ook, in zeker lied tot het Opperwezen:
r* *»€ y«j yS»i irp.iv'. (Want wy zyn van
uw geflacht)'. En kan men twyfelen, of deeze waarheid
zal in meer oude dichtftükken , die nu al verlooren
zyn, geftaan hebben.
vers 29. Dewyl wy nu van Godt afdammen, moeten
wy niet denken, dat de Godtbeid aan goud of zilver ,
of aan eenen fteen , dien de konst , door bet menfchlyk
veiftand , beeft uitgehouwen, gelyk is. De geheele
redekaveling van den Apostel komt hier op uit:
dewyl wy nu van Godt afdammen, die wy leeven ent
verftand hebben , moet Godt immers ook leeven en
verftand hebben , als dewelke , door dien hy onze
Schepper is , ons het een en ander gegeeven heeft;
bygevolg is het voor ons ten hoogften ongevoeglyk ,
van Godt te denken , dat hy in goud of zilver of
fteenen zoude kunnen afgebeeld , of wanneer de
konftenaar uit die ftoffe eenen Godt gevormd heeft,
zulk een beeld aangebeden en gediend worden.
De Apostel ftelt hun dus de zichtbaare dwaasheid vaa
den beeldendienst voor.
Dat dit het oogmerk van den Apostel in deeze
woorden geweest is, erkent ERASMUS insgelyks in
zyne
(y) Men zie de Bibliotheca Grctca van FABRICIUS , lil. III.
cap. 15 p. 397; en, ten aanziene van ARATUS , cap. 18 $ ï.
P- 451-
M. Deel Q

»A2 Verklaaring van de Handelingen
zyne Parapbrafis. Want het gemeen onder de Heidenen
hielde de zilvere, gulde, of fteenen Afgoden
voor waare Goden, en- wanneer één van dezelven
uit eenen Tempel was weggenomen, riepen zy, gelyk
LABAN GEN X X X I , 30: Men beejt ons onzen
Godt gef ooien ; gelyk de Phiüftynen ook klaagden ,
toen hun Afgodsbeeld gebrooken was : de Godt der
lfraïliten is fterker , dan onze Godt Dagon , en hy
heeft hem verbroken cn te niet gemaakt, 1 SAM. V,
K M T L T
7. Een Heiden, zegt JESAIAS, kap. XLIV, 17
voor zynen Afgod neder, en bidt: verlos my, want gy
zyt myn Godt.
Dat het zeer gebruiklyk in de Griekfche taaie is,
Godt TO te noemen , heeft de Heer WETSTEIN
in zyne aanmerkinge op deeze plaatze getoond.
vers 30. Nu beeft Godt tot dus verre de tyden der
onweetenbeid verfeboond : maar thans gebiedt hy overal
allen menfchen, boete te doen. PAOLOS brengt hun hielde
groote genade van Godt onder het oog, als welke
hen niet flechts in de voorige tyden ftraffeloos gelaaten
hadt, eer zy door aanbidding van valfche Goden,
zoo wel als door hun Godtloos leeven, de grootfte
flraffe verdiend hadeen ; indien zy den waaren
Godt erkenden , eerden', aanbaden, en zynen geboden
gehoorzaam waren.
Godt gebiedt, zegt hy, op deeze tyd aan alle menfchen
, in de geheele waereld , en dus ook aan alle
Heidenen in alle landen, dat zy van hunnen valfchen
Godtsdienste en hun Godtloos leeven afftand doen,
en piTMH,. dat is, eenen anderen, beteren, Godtsdienst
aanneemen, en eenen anderen , Gode welbehaaglyken
, wandel voeren. Dit gebiedt Godt dooide
Apostelen en Evangelisten , dewelken in de geheele
waereld omgaan, en de ongeloovigen trachten
te beweegen. om boete te doen, en aan het Evangelie
te gelooven.
Want

der Apoftelen. Hoofdft. XVlï: 3U 243
Want dewyl PA cros de perfoon niet noemt, door
wien Godt dit den Atheneren geboodt , fpreekt het
van zelf, dat by zich zei ven bedoelt, en hun daar
mede onder het oog brengt, dat hy door Godt tot
hen gezonden was.
vers Want hy heeft eenen dag bepaald, op welken
by de geheele waereld naar reebtvaerdigbeid zal oor~
deelen door eenen man , dien by daar toe befl.e-nd beeft,
en hy geeft thans aan allen bet geloof, naadien hy hem
van de dooden heeft opgewekt. Ten einde de harten des
Volks beter te treffen , en hen te beweegen , om
hem, als eenen Godtlyken Afgezand, te erkennen,
fielt hy hun het groot gevaar voor, waar in zy zich
zouden Horten, en de groote ftraffe, die zy te wachten
hadden, indien zy zyner leere geen gehoor wilden
geeven, noch dezelve aanneemen. Hy wil hen
door deeze voortelling tot opmerking doen komen.
Dreigementen zyn eigenaartig gefchikt, om den
menfeh tot ftaan te brengen , en hem te doen onderzoeken,
of dezelve grond hebben, of niet.
Plet oogmerk van PAULUS was derhalven, het daar
heen te bellieren, dat zyne toehoorers na het bewys
van de Godtlykheid zyner zendinge zouden vraagerv
Dit bewys zoude hy hun op eene overtuigende wyze
gegeeven hebben, indien zy hem niet kort daar haa
met een hoonend gefchreeuw in de rede gevallen
waren , en hem genoodzaakt hadden dezelve te beftuiten.
Hy hadt 'er reeds een begin toe gemaakt,
toen hy hun zeide, dat Godt eenen man gezonden
heeft, aan wien eenf ieder , die eeuwig gelukzalig
wilde worden , gelooven moest — dac het uit zyne
Opftandinge en Hemelvaart bleek, dat deeze man
van Godt gezonden was — dat deeze man ten jong.
ftcn dage zal wederkomen , en over alle menfchen
het oordeel houden — en dat dan ook de doodea
wederom zullen opftaan.
LUKAS heeft niet alles, het geen de Apostel fprak,
2 opge*

244 Verklaaring van de Handelingen
opgetekend; maar evenwel genoeg, om, by een middelrnaatig
nadenken in deeze woorden alles te vinden,
het geen ik gezegd hebbe, daar in vervat te zyn.
Hy fpreekt immers van eenen Manne aan wien men
moest gelooven, en die niet meer op aarde , maar
uit het graf verreezen , en nu in den Hemel was.
Wanneer hy zegt, dat deeze Man over alle menfchen
een rechtvaerdig oordeel zal houden , dat is,
Godtloozen ftraffen , en de Vfoomen zaalig maaken ,
geeft hy daar door immers duidelyk te kennen , dat
hy van den Hemel zal weder komen, en, op dat alle
menfchen het oordeel, het geen hy zal uitfpreeken,
zouden kunnen aanhooren, hen van de dooden doen
opftaan. Dat PAULUS niet flechts van de verryzenisfe
van CHRISTUS, maar ook van de Opftandinge
van alle dooden gefproken heeft, meldt LUKAS ons in
het volgend vers.
Allen menfcben het geloof fcbenken , ( tami^tn )
•rctt-xu, xJr zoo verftaan ,
dat het zoo veel betekene , als den menfchen het be-

der Apofttltn. Hoofdft. XVII: 32» 245
BIDS, yverig verdeedigd. De laatstgenoemde bewyst
genoeg , dat */r» »-«fï'^«» in de taaie der Grieken
ook. betekent, iets bevoyzen, en maaken, dat anderen
het moeten gelooven. Dan om te toonen , dat het
hier ter plaatze deeze betekenis ook heeft, geeft
hy zich vruchclooze moeyte.
PAOLUS gebruikt het woord */*•

246 Verklaaring van de Handelingen
met fpreeken voorttevaaren. — Zy dreeven den fpoe
met het geen hy aangaande de Opftandinge der doo.
den zeide, als het welk by alle Heidenen voor eene
dwaasheid gehouden werdt,
Intusfchen was de Predikatie van PAOLOS geenzins
by alle zyne Toehoorers krachtloos en onvruchtbaar.
Want fommigen , die hem voor eenen Godtlyken
Leeraar erkenden , gingen tot hem, en gaven hem
hunne begeerte te kennen , om vollediger jvan den
inhoud zyner leere onderricht te worden. Wy zullen,
fpraken zy, wanneer gy ons naamlyk nader wilt onderrichten
, u noch verder hooren — dewyl gy thans
genoodzaakt wordt, om uwe redevoering aftebreeken.
De uitleggeren fchryven doorgaans deeze woorden:
•wy zullen u noch verder hooren, ook noch aan de verachters
en befpotters der redevoeringe van den .Apostel
toe. Dan dit kan ik zoo min toeftemmen, als ik
gelooven kan, dat 'er ooit een Apostel geheel zonder
vrucht, en zonder ééne eenige ziele tot Godt te
bekeeren, gepredikt heeft (;y*). En wat behoeven
wy hier by langer te blyven ftil ftaan , daar myne
verklaaring vers 34 bevestigd wordt, alwaar wy leezen,
dat zich eenigen by den Apostel vervoegden,
en door zyn onderwys zoo verre kwamen, dat zy in
het openbaar Christenen wierden.
ver* 33. Daar op ging Patdus van hun iveg. Hier
zien wy het onderfcheid tusfehen de Joodfche vyanden
der leere van JESUS , en het ongeloovig volk van
Athenen. De eerstgemclden werden met zulk eenen
hevigen toorn tegen den Apostel vervuld , dat zy
hem om het leeven poogden te brengen. Dan te Athenen
was PAULUS voor zulk een gevaar veilig. De
Athe-
(y-*) Men vercelvke dit met het geen de Heer HEUMA»
•Zegt by kap. XVIII: 19, 20; cn men zal 'er eene rede 1©
meer in vinden voor het geen ik daar op in myne AanW*e*
Bïnge 00 hebbe aangemeikt. Y^TAALER,

der Apoflelen* Hoofdft. XVII: 32. 247
Atheners waren gewoon , het oor aan Leeraaren te
kenen, die niet maaralleen verfchillende, maar zelfs
lynrecht tegen eikanderen aanloopende leeringen voorftelden
en verdeedigden. Dit maakte hen bekwaam,
om ook de leere van CHRISTUS aan te hooren, en
die web met verachtinge te befchouwen, maar evenwel
haare Leeraaren niet in gevangenisfen te werpen,
of, het geen meer is, hen met den dood te
ftraffen.
•vers. 34. Maar fommige mannen hielden zich tot hem
en noerden gehovig; onder dewelken ook Dionyfius, de
Areopagiet, was, en eene Vrouw, genaamd Damaris,
en, bebalven deeze , noch anderen. Ten opzichte van
het woord x«AA*

248 Verklaaring van de Handelingen
v a n
is, een byzitter (z) den hoogftcn Rechtbanken
dus, nset alleen een zeer geëerd, maar ook een
zeer geleerd man, geweest is. Buiten twyfel hebben
deeze PAULUS by zich laaten komen, en zyne leere
gehoord. En hoe overtuigende moet zyne prediking
geweest zyn, en hoe krachtig het woord van Godt,
dat deeze beide menfchen eindelyk alle hunne uiterlyke
voorrechten uit het oog verlooren, en leden der
verachte Gemeente van CHRISTUS- wierden!
Ten opzichte van DIONYSIUS weeten wy ook niets
anders, dan verdichtfelen, die in deeze verklaaringe
niet behooren geplaatst te worden. Men vindtze
by de Schryvers der Kerklyke Gefcbiedenisfe, *onder
welken ik'thans alleen BASNAGE (ad a. 51. §.
48 enz.) zal noemen. Men vindt ook alle de fabelen
van deezen DIONYSIUS in DORSCHENS zyn Semes.
tre ReEtoratus Rostocbienfis, door hem Semestra Trilurtio-Dionyfiaium
geciteld, pag. 31-72.
H O O F D S T U K XVIII.
vers 1. Daarop verliet Paulus de ftad Aibev.tr,, ,n
kvoam te Curinthe. CHRYSOSTOMUS vraagt niet zonder
rede, wat den Apostel rnooge bewoogen hebben, om
Athenen zoo fpoedig te verlaaten , daar hy immers
niet vervolgd wierdt, en , omdat hy reeds eenigen
bekeerd hadt, zich met de hoope konde vleyen,van
noch
(zj LA CEOZE oordeelt het in zyn boek over den Christlylen
Godtsdienst in Aethiopien bl. 14 , van de Hoogduitfche Overzettinge,
waarfchynlyk, dat DIONYSIUS geen Rechter, maar
een gemeen man uit de bewooneren van den Areopagus geweest
is. Het fchynt zoo fchryft hy. Maar hoe
konde hy toch eenigen twyfel hebben, daar immers denaam
Areopagiet gemeenlyk eenen Byzitter van deezen Rechtbank
betekent. Oordeelde by het misfehien onmooglyk, dat zulk
een groot man door den Heiligen Geest zoude hebben kunnen
gewonnen worden.

der Apoflelen. Hoofdft. XVIII: i, 249
noch meer zielen tot den Christlyken Godtsdienst te
zullen kunnen brengen. En zyn antwoord daar op
is : PAULUS heeft geweeten , dat hy in deeze ftad
weinig zoude kunnen verrichten.
Maar van waar, zal men vraagen, wist hy dit?
Men heeft rede , om te beweeren, dat de Heilige
Geest hem dit zal bekend gem iakt, en teffe.is bevel
gegeeven hebben, om na Ccrinthe te vertrekken. Dit
wordt te waarfchynlyker , wanneer men weet, dat
PAULUS naderhand nooit wederom te Athenen gekomen
is, en ook geenen Evangelist derwaarts gezonden
heeft. Men hadt in die ftad tweeërleie foorten
van menfchen. De eene party was derwyze aan het
Heidenfch bygeloof verflaafd, dat zv van geenen anderen
Godtsdienst wilde hooren. De andere beftondt
uit Geleerden. Deeze beflooten uit zyne leere van
de Opftandinge, die by alle geleerde Heidenen als ongerymd
werdt aangemerkt, dat zulk een Leeraar, die
zoo ongerymde dwaalingen leerde, niet waardig was,
om verder gehoord te worden.
vers 2. Aldaar ontmoette by eenen Jood, uit Pontus
van geboorte, genaamd Aquila , 'die aldaar onlangs uit
Jtalien gekomen was ; gelyk mede zyne Vrouw, Prifcilla,
(want (de Keizer) Claudius hadt bevolen, dat alle
Jooden Rome zouden verlaaten:) en by ging tot ben. Het
Vaderland van AQUILA was Pontus, alwaar eene groote
menigte van Jooden woonde, gelyk ons uit kap.
II: o reeds bekend is. Van daar trok hy na Rome,
alwaar insgelyks een groot aantal van Jooden gevonde
werdt, en ongemeene voorrechten genoot; zoo
als ik by kap. VI: 9 heb aangemerkt. Dat hy aldaar
zyne Vrouw genomen heeft, befluite ik uit haaren
Latynfchen naam (a).
, In-
(a) Zy wordt 2 TIM. IV: 19 PRISCA genaamd. Dit was
haar rechte naam. PRISCILLA was een nomen ge
lyk de Grieken het noemen; dat is: men maakte uit vrien-
O. 5 de.

250 Verklaaring van de Handelingen
In dien tyd bedienden zich de Jooden wel meer
van Latynfche naamen, wanneer zy onder de Romeinen,
en van Griekfche, wanneer zy onder de Grieken
woonden. Wy hebben dit kap. \ b 5 reeds gezien.
Ja vers 8 en 17 van ons tegenwoordig Texthoofdftuk
vinden wy noch van twee voorftanderen
der Synagoge gewag gemaakt, waar van de één den
Latyntchen naam, CRISPÜS, de,ander den Griekfchen,
SOSTHENES , droeg. Het is ook waarfchynlyk, dat
AQUILA eenen .Griekfchen of Pontifchen naam, die
zoo veel als Arend betekenüe , uit zyn Vaderland mede
na Rome gebracht, en aldaar deezen Latynfchen
naam aangenomen heeft.
Dat hy een Man van middelen geweest is , kan
men daar uit afneemen, dat hy vooreerst met zyne
Vrouw, die hem dus ook goederen moet aangebracht
hebben, voor PAULUS borg wierdt, ROM. XVI: 3;
en ten tweeden, dat hy een huis hadt, zoo groot,
dat de Christlyke Gemeente in het zelve haare vergaderingen
houden konde; r COR. XVI: 19.
Wy leezen hier, dat dit paar Rome verlaaten hadt,
dewyl alle Jooden, op bevel van Keizer CLAUDIUS,
uit die ftad hadden moeten vertrekken. Van dit bevel
maakt SUETONIUS , in bet leeven van gemelden
Keizer, kap. XXV, gewag, daar hy zegt: Judaos
impulfore CHRESTO asjidue tunmltuantes Roma expulit.
Hy fielt ons hiermede de oorzaak van dit Keizeilyk
bevel voor.
Toen naamlyk de Christlyke Godtsdienst ook te
Rome wortelen fchoot, en veele Jooden JESUS voor
den
lykheid van PRÏSCA PRIKILLA, gelyk van TULLIA TUIXIO-
LA, en by ons van CATHARINA CATRYNTJE enz. Op dezelfde
wyze werdt de naam QJJIMTA veranderd in QUINTILLA,
PRIMA in PRIMILI.A, SF.CUNDA in SECUKDILLA. Van deeze
en andere dergelykè naamen vindt men nader bericht, inhei
13 Register tot GRUTÜRUS zyn Corpus Injcriptiomtm.

der Apoftelen. Hoofdjl. XVIII: 2. 251
den waaren MESSIAS erkenden, verwekten de ongeloovige
jooden , volgens , hunne gewoonte , tegen
hunne Broederen , die Christenen geworden waren,
kwaadaarciglyk eene opfchudding; om welke te dempen
, de Keizer den kortsten weg iniloeg, dat is,
aan beide partyen gebooüc, uit Rome te vertrekken.
Dit is de meening van den Romeinfchen Gefchiedfchryver,
fchoon dezelve door de woorden impulfore
Cbresto niet weinig verduisterd worde, die daarom
eenige opheldering noodig hebben.
Door CHRESTUS verfhat hy onzen Heer, CHRIS,
TUS. Dewyl deeze benaaming by de Heidenen niet
in gebruike , CHKESTUS daarentegen onder hen zeer
gemeen was, meenden zy, dat CHRESTÜS de eigenlyke
naam van onzen Heiland was, en noemden daarom
ook de Christenen Cbrestianos. Dewyl nu onze
Zaligmaaker door de meeste Jooden niet aangenoomen
wierdt, en hieruit tusfehen de geloovige en ongeloovige
Jooden eene groote verdeeldheid ontftondc, dacht
SUETONIUS , die van deeze zaak geen recht begrip
hadt, dat hy niet kwaalyk deedt, wanneer hy CHRIS­
TUS den ftichter van die oneenigheden, die niet flechts
in het Joodfche land, maar ook elders, en ten laats,
ten zelfs te Rome, ontitaan waren — impulforem Ju.
dceorum asfidue tumultuanlium — noemde.
Hy wist wel, dat CHRISTUS niet te Rome geweest
was, ook wel, dat hy zich niet meer op aarde bevondt;
dan des niet tegenftaande konde hy hem impulforem
noemen, dewyl hy hem voor den man hieldt,
die den grond tot deeze oneeniaheden, die zich thans
over de geheele waereld verfpreid hadden, gelegd
hadt.
Deeze betekenis der aangehaalde woorden hebben
veelen niet begreepen , en daarom gedacht , dat
SUETONIUS niet'van onzen CHRISTUS, maar van zeke-

252 Verklaaring van de Handelingen
keren Heidenfchen of Joodfchen oproermaaker, wiens
naam CHRESTUS was, gefproken heeft.
Dan ik heb reeds in den jaare 1700 te Jena in een
Twistfchrift, het welk 17+5 met eenige byvoegfelen
in myne Sylloge Disfertationum (van pag. 536 tot 569)
gevoegd is, deeze dwaaling zoo duidelyk en bondig
wederlegd, dat niemand, die dezelvegeleezenheeft (b)>
het tegendeel ooit hebbe durven beweeren. Ik verzoek
daarom allen, die te fpoedig gereed geweest
zyn, om ANT. VAN DALEN, of anderen, die hec met
hém ééns zyn, hunne toeftemming te geeven, dat
zy deeze myne Verhandeling gelieven te leezen,
waar in ik niet flechts de rechte verklaaring der woorden
van SUETONIUS beweezen, maar ook de zwakheid
van alle tegenwerpingen duidelyk aangetoond hebbe.
Men kan eene laatere verhandeling van zekeren
Engelfchen Godtgeleerden , CAREL LA MOTTE genaamd,
in dewelke hy ook beweert, dat SUETONIUS
door CHRESTUS, onzen Heiland verflaat, en dé bewyzen
voor het tegengefleld gevoelen ontzenuwt ,
in de Nouvelle Bibliotbeque, T. Hl. ƒ>. 235 257
leezen. Ook heeft de Heer HEBENSTREIT, toen hy
noch Magister was, in den jaare 1714 te Leipfig eene
Academifche Verhandeling, de Judeeo Roma exule
ad ACT. XVIII: 2 uitgegeeven, die ongemeen wel is
uitgewerkt.
Het zeldfaam voorkomend woord wtZr/pdmt, on.
langs, kort te vooren, vindt men insgelyks DEUT.
XXIV: 5. Dat het by ongewy de Schry veren insgelyks
in
(bi) WOLF hadt dezelve ook niet geleezen ,• hy zoude
die anders aangehaald, en zich met zyn oordeel niet overyld
hebben. Toen hy op het einde van zyne aanmerking
fchreef: cujus rebellionis auctor exftiterit CHRESTUS quidam
(van welk een oproer een zekere CHRESTUS de oorzaak was)
hadt hy behoor en te bedenken , dat SUETONIUS niet fchryft:
impulfore Chresto quodam, 'maar: impulfore Chresto; en dus van
eene bekende perfoon fpreekt.

der Apoflelen. Hoofdfl. XVIII: 3. 253
in die betekenisfe gebruikt wordt, heeft de Heer
ALBERTI getoond.
vers 3. Dewyl by nu dezelfde konst verflondt, die
Aquila oefende, bleef by by hen, en arbeidde met bun;
nu waren zy tentenmaakers. Dewyl het van PAULUS
zeker is, dat hy weleer een Rabyn was, en wy ook
daar uit, dat AQUILA een Leeraar onder de Christenen
is geworden, kunnen befluiten, dat hy ook, in
voorigen tyd, een Rabbyn geweest is (c), kan het
eenen Leezer, die in de Rabbynfche gefchiedenisfen
onkundig is, vreemd voorkomen, dat zy beiden een
handwerk geleerd en geoefend hebben.
Men weete dan , dat de geleerde Jooden gewoon
waren een handwerk te leeren, ten einde niet ge«
noodtzaakt te zyn, om, wanneer hunne geleerdheid
hun en hunnen huisgezinne geen genoegfaam onderhoud
mocht verfchaffen, niet genoodtzaakt te zyn,
om gebrek te lyden. DRUSIUS geeft hier van , by
deeze plaatze, een volledig bericht.
Deeze beide mannen waren dan niriTi»!, Dit woord
kan eenen Tapytmaaker, eenen Behanger, eenen
Linneweever, eenen Tentenmaaker — betekenen.
Ook is 'er meer dan ééne foorc van tenten (dj. Het
zoude daarom vruchtlooze mocy te zyn,' gelyk SCHOETT-
GEN ook bekent, te onderzoeken, welk van deeze eigenlyk
het handwerk van PAULUS geweest zy. Dan
het is ons ook van weinig belangs, dit naauwkcurig te
weeten. Genoeg, dat de Apostel een handwerk geleerd
hadt, en het, by de waarneeming van zyn A.
pos-
(c) Ik twyfel zeer, of men dit hier uit wel kan befluiten,
dewyl PHILIPPUS, de Evangelist, TIMOTHEUS, TITUS en anderen,
om niet te fpreeken van de Apostelen van JESUS zelve
, ook Leeraaren onder de Christenen, maar geenszins te
vooren Rabbynen, geweest zyn. VERTAALER.
(d) Men zie ZORN zyne Bibliotheca antiquario exegetko, p.
750 fqq.

a54 y&klaaring van de Handelingen
postelampt, niet te laag oordeelde, door het zelve
zyn onderhoud ce verdienen. En waarlyk het was in
onze dagen ook voor menig eenen Predikant, wiens
inkomsten zoo gering zyn, te wenfchen, dat by by
voorbeeld teffens een Boekbinder was, en hier door
in ftaat, om zich en den zynen ecu ruimer beftaan te
bezorgen.
Het woord «.«.'T^MJ heb ik in de derde Disfertatle
van MAXIMOS TYRIUS, in de laatste regel, aangetroffen;
RAPHELIUÜ heefc het insgelyks by HEROÜOTUS,
en WETSTEIN oy PLATO en LUCIANUS gevonden.
vers 4. Maar hy leerde alle Sabbatben in de Synagoge,
en wel zo, dat Jooden en Heidenen 'er bebdagen in /diepten.
Over den beknopten ftyl van LUKAS, die eenen
leezer op de gedachte zoude kunnen doen komen, dat
PAULUS in de Synagoge zoo wel Heidenen ais Jooden
onderricht heeft, hebben wy kap. XlV: 1 reeds gefpioken
; welke plaatze met onzen tegenwoordigen
Text volmaakt overeenkomt.
Gelyk de uitleggeren dit niet opgemerkt hebben, zoo
hebben zy ook de zwaarigheid niec weggenomen, die
hec volgend'vers oplevert, maar zyn dezelve ten eenemaale
met ftilzwygen voorbygegaan.
Wy leezen naamlyk in het volgend vers, dat PAULUS
eerft naa de aanko.nst van SILAS cn TIMOTHEUS , tot de
Jooden van CHRISTUS gepredikt heeft. En nochtans
verhaalt LUKAS in onzen text, dat hy reeds te vooren,
en wel op meer dan éénen Sabbath, in de Synagoge
geleerd heeft (e). Heefc hy dan toen niet van JESUS
ge-
{e) Om deeze zwaarigheid wegteneemen, heeft men in de
gemeene Latynfche Overzetting by dit vierde vers noch gevoegd
: interponens nomen Dotnini jefu (tusfehen beiden gewag
maakende van den naam van den HEERE JESUS ) het welk
evenwel, zoo als CORN. A LAPIDE zelf bekent, noch in den
Griek-

der Apoftelen Hoofdft. XVIII. 4. 255
gepredikt ? Ik antwoorde : neen. Want de Jooden
werden door deeze zyne predikatiën niet tegen hem
verbitterd, maar dit gefchiedde eerst, toen by hun,
naa de komft van zyne beide medearbeideren, voorftelde,
dat JESUS de beloofde Mesfias is. Wy zien hier
uit, dat hy te vooren geene poogingen gedaan heeft,
om Jooden of Heidenen tot Christenen te maaken ,
maar alleen om hen tot aanneeming van den Chriftly-
Icen Godtsdienft voor te bereiden.
En nu valt het niet moeylyk, te ontdekken, wat hy
den Jooden , en wat den Heidenen gepredikt hebbe.
Den Jooden zal hy, gelyk kap. XIII: 16—22, uit
hunne oude gefchiedenisfen, de groote wonderwerken
ee weldaaden van Godt, aan hunne voorouderen be*
weezen, voorgefteld en hen tot dankbaarheid , en,
het geen daar uit behoorde voort te vloeyen , tot
waare Godtsvrucht vermaand hebben. Ook zal hy
hun de groote toezeggingen van Godt herinnerd hebben,
en inzonderheid die uitftekende en genadige belofte,
dat hy hun eenen grooten Koning, den Mesfias,
zoude fchenken. En ten laatften zal hy ook niet
onaangeroerd gelaaten hebben, dat de tyd der komfte
van deezen grooten Koning gekomen was, en dat men,
wanneer hy alles vervulde , hec geen van hem voorzegd
was, hem met blydfchap behoorde aanteneemen,
en in hem te gelooven.
Den Heidenen zal hy, uit de befchouwinge der waereld
, onder het oog gebracht hebben, dat 'er maar één
Godt zyn kan, te weeten de Schepper van alle dingen.
Hy zal hun ook de dagelykfche weldaaden van hunnen
Schepper nadruklyk voorgefteld hebben. Hy zal hun
de onredelykheid van den Afgodendienft getoond, en
hen teffens onderricht hebben , dac thans de eenige
waare
Griekfchen Text, noch in de Syrifche Overzetting gevonden
wordt. Evenwel zie ik in het N. Teft. van GRIESBACH, dat
het in de Verft» Syriaca posteritr op de kant ftaat. VERTAALER.

256 Verklaaring van de Handelingen
waare Godt zyne Leeraaren hadt uitgezonden, om oofc
den Heidenen zyne Genade te verkondigen, en hun het
middel, om eeuwig gelukzalig ce worden, bekend te
maaken.
Staan wy hier een oogenblik ftil, om des Apostels
wysheid optemerken. — Hy kwam in eene groote
ftad, en die overvloed hadt van allerlei uiterlyk geluk»
AQUILA en PRISCILLA hadden hem buiten twyfel onderricht
, hoe de inwooneren van deeze ftad geaart waren.
Hunne berichten gaven hem weinig hoope , dat hy
hier met zyne prediking van CHRISTUS veel zoude uitvoeren.
Hy oordeelde het daarom raadzaam, ftapswyze
voort te gaan, en met zoodanige onderrichtingen te
beginnen, van dewelke hy konde verwachten, dat zy
zynen toehooreren aangenaam, ten minften niet zeer
onaangenaam, zyn zouden. Hy hoopte, dat, wanneer
hy zich door deeze zyne eerfte voorftellingen bemind
gemaakt hadt, de groote hoofdzaak van zyne
predikinge , in de harten , zo al niet van alle , ten
minften van veelen zyner toehooreren, te gemaklyker
ingang zoude vinden. Intuffcben Verliep er eenige
tyd, tot dat SILAS en TIMOTHEUS kwamen, van welker
hulpe hy zich in dit werk hunner bekeeringe konde
bedienen.
By het woord ï=rn*i» moet men aanmerken , dat daar
op hier niet de Dativus volgt, zoo als kap. XIIi: 43
en XIV: 9. en dat hec dus niet kan vertaald worden:
hy overreedde ben, of by overtuigde ben. nltB-stv, met
den Accufativus, betekent, iemand door zyne woorden
trachten in te neemen, of, zoo fpreeken, als een ander
gaerne hoort. In deeze betekenisfe komt *•&•«• nut
2 COR. V: 11 en GAL. U 10 voor, gelyk mede MATTH.
XXVIII: 14 en HAND. XII: 20; ja ook by HOMERUS,
ïliad. I: 100. Men behoort dus die uitdrukking hier
ter plaatze op deeze wyze te vertaaien : Zy hadden aan
zyne woorden en leere een welgevallen.
vers 5. Maar toen Silas en Timotheus uit Macedo.
nien

der Apoftelen Hoofdft. XVIII: 5. 257
men aankwamen, konde Paulus zich niet langer bedwingen-y
om de Jooden te leeren en bun te bewyzen, dat Je.
Jus de Christus is. 2vrii%tro tnionxn, — 'Ztnfet&etf
betekent geangstigd worden, LUK. VIII. 37. N >ch duidelyker
komt kap. XVII: 16 en XX: 22.
PAULÜS gevoelde dan thans eene groote onrust in
zyne Ziele (f), en werdt daar door gedrongen, om
de prediking van JESUS niet langer uitteltellen, maar
openlyk, en wel met nadruk en "bondige bewyzen, te
leeren, dat JESUS de CHRISTUS, de beloofde Mesfias,
is.
In plaatze van rJ» x?'t«' 'li?» leest men vers 28
r»\ xe'^i Op beide plaatzen is 'urai, het
onderwerp, waarvan gefproken wordt, (fuhjeüum), cn
X(trt\ het prcedicatum (het geen van dit onderwerp gezegd
wordt); het welk LÜTHERUS en BEZA in hunn;:
Overzettinge ook in het oog gehouden hebben.
Aixftxprv^ft^ heeft LÜTHERUS vertaald: te betuigen:
eene overzetting , die hier zeer wel voegt. Ook gebruiken
de Crieken in veele gevallen het deelwoord
(participium), in plaatze van de onbepaalde wyze (het
infinitivum). PAULUS befpeurde in zyn hart angst en
onrufl. En waar toe dreef hem dit. — Om den Jooden
te betuigen, dat JESUS de CHSISTUS is. Dm zo
men het deelwoord in deszelfs eige betekenisfe behouden
wil, vertaale men het: en hy betuigde. Te weeten
thans, nu hy SILAS en TIMOTHEUS by zich hadt,
ftc e
(ƒ) BEZA heeft dit zeer wel omfchreeven : intus et apud
fe wstuabat pres V.eli fervore. (hy brandde by zich zeiven dooide
bette van zynen yver) PRIO-EUS drukt het op deeze wyze
uit: non potuit continerefe. (hy konde zich niet bedwingen).
VI. Deel. R

258 Verklaaring van de Handelingen
Helde hy den Jooden de leere van JESOS voor, en bewees
hun op hec nadruklykst, dac deeze de waare Mesüas
is.
Dat h*p*e.Tiv&*, leeren, en wel met yver en bondig
leeraaren, betekent, hebben wy by kap. II: 40 reede
gezien.
vers 6. Maar toen zy daar tegen Jlreden en lasterden,
fcbudde by zyne kleederen af, en fprak tot hen: Uw bloed
kome op uwen kop; ik heb een rein geweeten. Van dit
uur af zal 'è onder de Heidenen gaan. Dat het woord
„',T.r*^«

der Apostelen. Hoofdft. XVIII: 7, 8. 259
Van nu af zal ik heen gaan tot de Heidenen. Dus fprak
PAULÜS ingelyfcs kap, XIII: 46 tot de verftoktc jooden.
Het wil niet zeggen, dat hy zich nooit wederom
over de Zielen der Jooden zoude bekommeren
maar alleen, dat hy thans niet meer moeite aan de Joo.
den van Corinthc wilde doen, maar den Heidenen van
die ftad de leer van CHRISTUS dacht voor. te ftellen.
Ook ging hy daar wederom tot de Jooden; maar alle,
die by hem kwamen, en zyne prediking wenfehtten te
hooren, nam hy gewillig aan , gelyk wy uit vers 8
kunnen zien.
vers 7. Daarop ging hy heen, en kwam in het huis
van eenen man, genaamd Justus, die een profelyt was,
en wiens huis by de Synagoge ftondt. Het is gemaklyk
te begrypen, dat deeze JUSTUS, al voor de kom't van
PAULUS , een CHRISTEN geweeft is. Jmmers zoude hy
anders de wooning van AQUILA niet verlaaten hebben ,
om by iemand, die geen Christen was, in te keererj.
Hy ging dan in het huis van deezen bekeerden Heiden,
waarfchynlyk, dewyl deeze hem verzocht hadt, oiri
by hem zynen intrek te neemen. Deeze huisvesting
nam de Apostel gewillig aan , dewyl dit huis naast
de Synagoge ftondt, en de Jooden, die door hem getroffen
waren, daar door gelegenheid hadden, om van
zyne prediking noch verder gebruik te maaken. Want
dat PAULUS ook in dit huis pep.redikt heeft, leert ons
het volgende vers, waarin van zyne toehoorers gewag
gemaakt wordt.
vers 8. Maar Crispus, de voorftander der Syngoge,
werdt geloovig aan den Heere, met zyn geheele huis. °En •
noch veele (andere) Corinthers , die (PAULUS) toehoorden
, werden geloovig, en lieten zich doopen. De tegenwoordige
nabyhëid van PAULUS bewoog zelfs den voorftandcr
der Synagoge , om zyne prediking van JESUS
aan te hooren, en dit zaad viel in zulk een goed hart,
dat hy niet alleen zelf, tot elks verwondering, den
Christlykcn Godsdienft aannam, maar ook, door zyn
voorbeeld, zyn geheele huisgezin bewoog , om aan
li 2 Ckis

260 Verklaaring van de Handelingen
TOS te gelooven, en zich te laaten doopen. Ook werden
'er noch veele andere inwooneren van die Had,
dewelken thans by PAOLUS gekomen waren, en zyne
prediking gehoord hadden, tot het 'Christendom bekeerd.
Dat SOSTHENES , in de plaatze van deezen CRIS.
PUS , tot voorftander van de Synagoge gekooren is ,
zien wy uit vers 17, wy kunnen daarom onze toeftemming
niet geeven, aan het befluit, het welk VITRIN­
GA, lib. II: de Synagoge, cap. 11 p. 548 hieruit trekt, dat
CRISPUS en SOSTHENES tegelyk voorftanderen der Synagoge
geweest zyn. Ook willen wy, om dat CRIS­
PUS aeen Hebreeuwfche naam is , daar uit met SELDE-
NUST Hb. II de Synagogicap. 7 p. 723 , niet befluiten,
dat hy van eenen Heiden een Jood, en naderhand
voorftander der Synagoge geworden is. Wy hebben
by vers 2 gezien , dat in dien tyd geboorene Jooden
meermaalen Latynfche of Griekfche naamen gehad
hebben.
Ik heb hier niets by te voegen, dan dat PAULUS aan
CRISPUS als eenen Jood van zoo veel aanziens de eer
heeft aangedaan, van hem zelf te doopen. Hy getuigt
dit zelf 1 COR. I: 14.
vers 9, 10 Maar de Heer fprak in een gezicht des
•nachts tot Paulüt: vrees niet, maar leer, en zwyg ni
Want ik ben by u, en niemand zal u vyandig aanvallen
want ik heb een groot Volk in deeze ftad. Dat de Heer
TESUS (b), aan PAULUS verfcheen, moet om ééne, of'
meer , zeer gewichtige redenen gefchied zyn. Wy
zullen deeze redenen'ontdekken , wanneer wy zyne'
aanfpraak aan PAULUS nauwkeurig befchouwen.
Byr
Qi) CALOVIUS beftraft GROTIUS met recht, dewelke dacht,,
dat'er een Engel, of in de gedaante van JESUS, aan PAULUS ver-fcheenen
is. Deeze misflag is te groot voor eenen GROTIUS;
Doch tot welken nüsüag kan men niet door ovcryling vervallen?

der Apoflelen. Hoofdft. XVIII: 9, 10» 261
By de woorden vrees niet — herinnere ik my de
aanmerking van LUTHEROS in zynen Commentarius over
hec eerfte Boek van MOSES , dat, zo dikwils Godc tot
ABRAHAM zeide: vrees niet, deeze altoos het hart vol
angst cn bekommcrnisfe gehad heefc. Wy kunnen
thans ook, ten aanziene van PAOLOS, niet twyfelen,
of hy moet voor iets i.waads gevreesd, en zich daar
over bekommerd gemaakt hebben. Want de Heer
vertroostte hem met de verzekeringe: ik ben by u. En
wat PAULUS gevreesd hebbe, kan men uit de woorden:
niemand zal u leed doen, afneemen.
PAULUS is dan in gevaar van zyn leeven geweest.
Hy zal verr.oomen hebben, dat Jooden en Heidenen
hem na het leeven ftonden. Ten aanziene van de Jooden
kunnen wy dit opmaaken uit vers 6, waar in van
derzelver toorn en haat tegen den Apostel gefproken
wordt. Een toorn en haat, die buiten twyfel noch
meer ontdoken werdt, toen hy PAULUS zelfs den voorftander
vun hunne Synagoge van hun vervreemd hadt,
wiens voorbeeld veele andere konde lokken, om hem
natevolgen. En dat ook onder de Heidenen te Corinthe
veelen in hunnen vaderlyken Godtsdienst zoo yverig
geweest zyn, dat zy het rechtmaatig oordeelden,
deezen prediker van nieuwigheden, ware het mooglyk,
.van kanc te helpen; kan even weinig in twyfel ge.
trokken worden.
-De andere Oorzaak der verfcbynïnge van JESUS was,
dat PAULUS voor hadt, Corinthc te verlaaten, en aldaar
het Evangelium niet meer te prediken. Korc te vooren
hadt hy Athenen verlaaten, dewyl hy zag, dat hy
aldaar weinig zoude uitrichten. Dewyl nu Corinthe
dezelfde zoort van inwooneren als Athenen fchecn te
hebben , en in beide deeze groote fleden zoo wel hec
bygcloof en de Afgodendiensc , als de ondeugd en
Godtloosheid, den boogften trap beklommen hadt,
dacht hv , dat hy verder moest reizen, cn eenen rykeren
Oogst zoeken.
R 3 Dan

262 Ptrïldahiig van de Handelingen
Dan JESUS houdt hem van dit voorneemen te rugge
en verzekert hem teffens , dat zyne predikatiën
fn deeze Üad dóór eenen ryken zegen zouden gevolgd
worden, en daardoor eene groote menigte tot het geloof
gebracht worden. Blyf gy hier, zegt de Heer,
leer ( W . betekent hier ook leeren) en houdt mei op
te leei en. li 'ant ik heb in deeze ftad een groot l' olk, dat
is, gy moet weeten , dat gy myne geestlyke kudue
hier grootlyks zult vermeerderen (t>
Bv de woorden : ««Jfo s'zr.^Vsrai T S l, meenen GRO •
cius'en PASOR, dat men het woord z"?* moet voe-
„ c n — niemand zal zyne hand aan u ftaan. Dan zy
toontn ons geen voorbeeld van zulk eene Elhpfis.
Daarentegen bewyst RAPHELIUS, uit de fchriftcn van
XFNOPHON, dat deeze fpreekwyze wil zeggen : iemand
vyandig aanvallen, met een vyandig oogmerk de handen
aan iemand ftaan. WETSTEIN brengt noch meer dergelyke
plaatzen uit andere Griekfche Schryveren by.
vers li. Hy bleef aldaar een jaar en zes maanden;
en leerde onder ben het woord van Godt. PAULÜS, die
het bevel van zynen Heere gehoorznamde, ondeivondt
ook met de daad, dat de leere des Evangeliums door
zeer veele inwooneren van deeze ftad aangenoomen,
en de menigte der geloovigen van dag tot dag grooter
wierdt. Teffens zag hy de vervulling der belofte van
TESUS ten zynen opzichte , dewyl hy zulk eenen geruimen
tvd ongehinderd konde voortvaaren met predi- ,
ken, en "door Jooden noch Heidenen in dit zyn heilig j
werk geftoord wierdt. ^ :
(•) Dunkt iemand deeze verklaaring wat gedwongen, ziet
hier eene andere, die misfehien natuurlyker is. CHRISTUS
wift dat 'er in deeze Stad veelen waaren, die, zoo ras zy
maar tot kennis van zyne leere zouden gekomen zyn, gereed
zouden zyn, om dczelven, met aflegging van hunne vooroordoelen,
aanteneemen: en hy noemt dezelve zyn Volk, om dat
zy het worden zouden, en. CHRISTUS, wiens alweetend Oog
dit voor uit zag hen al by voorraad als zoodanig aanmeik.Ue.
VERTAALER.

der Apoflelen. Hoofdft. XVIII: n—13. 263
Het is niet onwaarfchynlyk, dat de toenmaalige landvoogd
den CHRisTLYKen Godtsdienste niet ongenee*
gen geweest is, en dat hy de heilige perzoon en leere
van PAULÜS, ZOO wel als het deugdzaam leeven der
Christenen, met verwondering gezien heeft. Wy
ontmoeten in de Kerklykè gefchiedemsfen van de drie
eerfte eeuwen veele dergelyke Overheden en Rechteren
, die niet gunftig over de Jooden dachten, en
teffens de grootfle dwalingen van den Heidenfchen
Godsdienst erkenden, fchoon zy de verdere zorge
voor hunne zielen verwaarloosden, en het goede
zaad onder hunne waercldfche beflommeringen verflikten.
vers 12, 13. Maar toen Gallio in Achajen, Proconful
(Landvoogd) geworden was, maakten de Jooden gemeen,
fcbaplyk een oproer tegen Paulus, en voerden hem 'toor
den rechtbank, en fpraken. Deeze zoekt de menfchen tot
eenen anderen Godtsdienst te brengen , dan in onze wet
ftaat. De aankomff. van eenen nieuwen Landvoogd gaf
den Jooden hoop, dat hy hun in hunne voorneemens
tegen PAULUS zoude behulplyk: zyn, en daar door,
gelyk nieuwe Regenten wel meer gewoon zyn, by het
aanvaarden van zyne regeering, de hoogachting van
alle, en dus ook van de Joodfche, onderdaanen poogen
te verwerven.
Deeze nieuwe Landvoogd was GALLIO, een broeder
van den beroemden SENECA. Zyn naam was MARCUS
ANN.«US NOVATUS. Dan toen GALLIO hem als zynen
zoon hadt aangenomen, nam hy ook zynen naam aan.
SENECA heeft zyn boek de vita beata aan hem opgedragen.
Hy werdt thans Proconful in Achaje, van welk
landfehap Corinthe de Hoofftad was.
Hoe de Romeinfche Stadhoudcren van dit landfehap
den grootfehen tytel van Proconful bekomen hebben,
toont ons LARDNER uitde Romeinfche Gefchicdenisfcn,
lib. I: de hide bistorias Euangelice cap. I: p. 47 fq. Noch
R 4 breed-

264 Verklaaring van de Handelingen
breedvoeriger kan men over de perzoon (k) en het
Stidhouderfchap van deezen GALLIO leezen , BASNAGE,
AnnaU ad a. 52 § 9 en 10, alwaar hy teffens toont,
dat deeze Proconful over geheel Griekenland hec bewind
hadt.
Uit de gunftige handelwyze van GALLIO, jegens
deezen Apostel hebben de ouden het zwak befluit getrokken,
dat zyn Broeder SENECA, PAULÜS, toen hy
naderhand te Kome kwam, mee zyne vriendichap en
omgang verwaardigd heefc, cn zich zelfs door hem tot
het Christendom heeft laaten bekeeren (0- Men heeft
noch Latynfche brieven, die men wil, dat PAULUS en
SENECA met eikanderen gewisfcld hebben. Dan zy
zyn buiten eenigen twyfel valfch. Men leeze ÜLGI-
Dius STRAUCH zyne Academifche Verhandeling de
Cbrütianismo Seneca , waar in dit verdichtfel bondig
wederlegd wordt.
Wy keeren weder tot de Jooden , die^ PAULÜS by
den nieuwen Landvoogd aanklaagden. Zy brachten
den Apostel voor hem, toen hy op zynen rechteritoel
zat. Zy hadden tegen PAULUS eenen gemeenfchaplyken
(^«St^aSV) aanflag gefmeed, die op zyn verderf
doelde. Toen zy dan daartoe gelegenheid vonden ,
E U
groepen zy hem mee geweld aan, (sV«A«i«/3»^e»»0
fleepten hem voor den rechtbank.
Hunne befchuldiging was, naar hun oordeel, van
zulk eenen aart, dac zy niec twyfelden, of de Proconful
zoude PAULÜS aan hec leeven ftraffen. Wy brengen
u hier, zeiden zy, eenen Jood, die dien Joodfchen
Godtsdienst wil veranderen, en eene nieuwe
manier, om Godt te dienen, invoeren.
Zy
(k) Hier van vindt men ook een bericht in FALSTER zyne
Memories obfeura. p. 61
(!) Onder de laatere fchryvers is CALOViüsook van dit gevoelen;
gelyk mede zeker Franfcb Geleerde, die 1735 te Parys
'het leeven var. Paulus in drie deelen heeft uitgegeeven

der Apoftelen. Hoofdft. XVIII: 14» i"5- 265
Zy dachten dat de vryheid van Godtsdienst, den
Jooden verleend, alleen voor echte Jooden was, en
dat, by aldien een Jood eenen anderen Godtsdienst
poogde te ftichten , en daar door de openbaare rust
ftoorde, hy als een ftichter van onrust met den dood
behoorde geftraft te worden.
Sommige uitleggeren verdaan door rl/tt» niet'flechts
de Joodfche Wet, maar ook die der Romeinen, volgens
welke alle nieuwigheden in den Godtsdienst verbooden
waren. Dan de wyze, waar op zy zich uitdrukken,
(in het enkelvouwige) toont ons duidelyk,
dat de Jooden alleenlyk van hunne Wet fpreeken.
•vers 14, 15. Toen nu Paulus wilde fpreeken, fprak
Gallio tot de Jooden : indien het eene onreehtvaerdige
daad of een ondeugend bedrog was, lieve Jooden, be.
boorden ik u van rechtswege geduldig aan te hooren.
Maar, nu het eene vraag is over eene leere, en van zekere
naamen; moogt gy zelve bet onderzoeken: ik wil
daarover geen Rechter zyn. PAOLUS wilde den Proconful
aangaande den aart van hetveifchü onderrichten,
en zyn onfchuld bewyzen. Dan de Proconful liet hem
niet fpreeken, maar viel hem in de rede, en gaf den
Jooden terftond zyn goeddunken te kennen; beftaande
hier in, dat deeze zaak niet voor zynen Rechtbank
behoorde.
Zulk eene uitfpraak deedt niet flechts deeze Pro.
conful, maar ook alle andere Romeinfche Rechteren
in dergelyke gevallen («).
Wy zullen zien, of dezelve verftandig, en met eene
gezonde ftaatkunde overeenkomftig was. Dezelve
luidde dus: al wie tegen de wetten der Overheid zondigt
, moet geftraft worden — maar een Rechter is
niet verplicht, om oneenigheden te beflisfen, die onder
(m) Men zie Kap. XXIII: 20 en XXV: 18, 19, 20.
R j

265 Verklaaring van de Handelingen
der de belyders van zekeren Godtsdienst ontdaan.
De j^rond van deeze uitfpraak was , dewyl het den
Rechter aan genoegfaame kennis van zulke zaaken
mangelde, en hy dus buiten ftaat was, om daarover
te oordeelen. En deeze rede was zekerlyk zeer verftandig.
Befchouwen wy thans de woorden van GALLIO van
nader by, om derzelver geheelen inhoud beter natelpeuren.
Eerst fpreekt hy hen vriendlyk aan met de
benaaminge: J "i.»ï«7o., in onze taaie: lieve Jooden!
Dit was by de Ouden de taaie der beleefdheid in openlyke
aanfpraaken. Hoe dikwils zeggen de oude
Atheenfche Redenaaren : £ 'A$in*»t, lieve Atbeners!
0f j Heeren van den Raad!
Naderhand verzekert hy hen, dat hy hen geduldig
(n) zoude aanhooren, ja zelfs, dat hy zich daar
toe verplicht zoude oordeelen, dewyl het met alle rede
en billykheid zoude overéénkomen, indien zy hem
van eenig dlUvi*a of over een 'exhóv£yyf*x befchuldigden.
Het eerfte woord betekent eene daad van openbaare
onrechtvaerdigheid ; het tweede een listig bedrog,
het welk ontdekt wordt. Het laatste van deeze
iwce woorden, wordt kap. XIII: 10 ook op die
wyze verklaard.
Maar, vaart GALLIO voort, dewyl het eene vraage
en twist is Co) over eene leere, en over zekere naamen,
(JA Deeze is de betekenis van de uitdrukkinge: r*nr^ r
f"i*
»>iv', fustinerem vos. En dat OTI» A«V" reaelyk en plichtmaatig
betekent, hebben 'PRicasus en WETSTEIN uit de Schriften
van andéie Grieken beweezen. In de Franfche Overzet-
Uiige van Mons is de betekenis van deeze woorden zeer wel
getroffen. Je me troyrois obligé, leest men daar, de vans entendre
avec patience. GROTIUS omfchryft deeze plaatze op dezelfde
wyze; gelyk ook ERASMUS.
(o) Kap. XXIII: 29 , heet het rif. QrifeArm tb* plfiov

der Apoflelen. Hoofdft. XVIII: ió. 267
men, en over uwe wet , moogt gy zelve het onderzoeken.
Hy geeft hun daar mede te verftaan dat hy
geene genoegfaame kennis van de leeringen van hunnen
Godtsdienst hadt, en dat, het geen zy van eenen
MESSIAS, en van eenen JESOS, en andere benaamingen
meer zeiden, want LUKAS heeft de befchuldiging
der Jooden maar met korte woorden voorgefteld
— hem alles even vreemd was,
Ik wil daar over geen Rechter zyn, is het flot van
de uitfpraak. GALLIO drukt zich kort uit. Dan het is
gemaklyk nategaan, dat zyne meening is, te zeggen:
ik' ben niet in ftaat, en daarom ook niet verplicht,
om uw Rechter te zyn , over het geen gy my hier
voorftelt. Ook behoort het niet tot myn ampt, om
over verfchillen van' eenen vreemden Godtsdienst te
oordeelen. En gy moet dus weeten, dat ik u thans
niet verder wil hooren.
vers 16". En dus wees hy hen van den rechtbank af.
Wy hebben gezien, hoe zacht GALLIO de Jooden behandelde,
hoe vriendlyk hy hen aanfprak, en zich,
als het waare , verontfchuldigde , dat hy hun geen
genoegen koude geeven. 'A^^O-S kan derhalven niet
betekenen, dat hy hen van den Rechtbank heeft laaten
wegdryven. Hy geboodt hun flechts , zich aldaar
niet langer op te houden, dewyl zy, het geen zy by
hem zochten , niet zouden vinden. Op dezelfde
wyze betekent U j3«'am niet altoos : met gevoeld uit.
dryven, maar dikwils: iemand op eene vriendlyke wyze
gebieden te vertrekken. Men zie het geen ik in mynen
Latynfchen Commentarius over den derden brief van Jo.
hannes by het tiende vers heb aangetèkend.
Hier uit volgt, dat PAOLOS wederom in vryheid geitel
d wierdt. Want toen de Proconful verklaarde, dat
de zaak niet voor zynen rechtbank behoorde , fprak
hy daar door PAULUS in de daad van de befchuldiging,
die men tegen hem hadt ingebracht vry. Het is te
denken, dat PAULUS zich, om veiliger te zyn, onder

268
Verklaaring van de Handelingen
de Grieken, die daar by {tonden , zal begeeven hebben,
die dan ook, om dat zy den Jooden niet gunstig
waren, hem gaerne onder zich toelieten, en op
deeze wyze befchermden. Indien BASNAGE dit bedacht
hadt, zoude hy hier geen wonderwerk gevonden
hebben: Prodigio est, fchryft hy, ad a: 52 § XI,
quod Paulus discesfit illtsjus. Non Mum Proconfulis defendü
auSoritas , fed fola vis occulta Servatoris. ( Het
is te verwonderen , dat PAULUS onbcfchadigd heeft
kunnen vertrekken. Het geen hem beveiligde, was
niet het gezag van den Landvoogd , maar alleen de
verborge kracht van onzen Zaligmaaker).
vers 17. Toen gingen allen, die Grieken waren , op
Sosthenes , den Voorftander der Synagoge los , en Jloegen
hem voor den Rechtbank : maar Gallio bekreunde zich
des niets. Toen de voorige voorftander, CRISPUS ,
den Chriftelyken Godtsdienst hadt aangenomen , gelyk
wy vers 8 gezien hebben , was deeze SOSTHENES
(p) voorftander der Synagoge geworden ; die zich
daarom aan het hoofd der Jooden, dewelke PAULUS
kwamen aanklaagen, gefield hadt. Van dit gevoelen
is BENGEL insgelyks; en WOLF oordeelt het ook waarfchynlyk.
Dewyl hy nu, met de andere Jooden, PAULUS en
den
(j>) BASNAGE verwerpt te recht de meening van CHRYSO-
STOMUS, dat SOSTHENES en CRISTOS ééne en dezelfde perfoon
was. Hy denkt ook, dat SOTSHENES in de plaatze van CRIS­
PUS voorftander der Synagoge geworden is. Maar wanneer
hy uit 1 COR. I, r beilüit, dat.deeze SOSTHENES , zo wel als
CRISPUS, den Chriftelyken Godtsdienst heeft aangenomen, ben
ik het niet met hem eens. . Welk bewys kan ongegronder
zyn, dan het geen alleen op de overeenkomst van naamen gebouwd
is, en geenen den minften grond in de Gefchiedenisfen
heeft? Hy vaart 5 XI vooit te dwaalen , daar hy zegt,
dat SOSTHENES, als reeds bekeerd, den Apostel na den rechbank
vergezeld heeft, en dat zy, die hem fioegen , Jooden
waren , die hem wegens zynen afval van het Joodcndoai
hsattcn.

der Apoftelen. Hoojdft. XVIII: 17. 26"o
den Chriftelyken Godtsdienst gehoord, ja den Apostel
by den Proconful als eenen doodfchuldigeu misdaadiger
voorgefteld hadt, werden de Chriftenen, die mede
by den Rechtbank Honden , in zulk eenen yver
tegen hem ontdoken , dat zy hem met flagen wegjoegen.
Want dat men door deeze Grieken bekeerde
Heidenen te verftaan heeft, leert ons de uitdrukking:
wdtTK U ÏKftHt (q) LUKAS fchryfe niet , nhr^ £",-A

270 Verklaaring van de Handelingen
te pryzen: maar het kan evenwel verontfchuldigd
worden. Zy waren noch nieuwlingen in het Christendom,
die noch niet lange in de fchoole der lyuzaamheid
geweest waren, en daarom noch fpoedig door
hunne hartstochten konden worden weggefleept.
Maar waarom liet de Proconful dit toe — waarom
zweeg hy daar by ftil (r) ? Ik anrwoorde : het kan
wel zyn , dat SOSTHENES by zyne beichuldiging van
den Apostel zich van uitdrukkingen bediend beeft ,
die by eenen Proconful niet eerbiedig genoeg waien.
Maar hoe ligt konde een GALLIO eenen Jood den
huid vol flagen gunnen , daar het hier by bleef, en
zyn leeven buiten gevaar was? Immers moest GALLIO,
met zynen vriend (*) TACITUS , en andere Romeinen,
de Jooden haaten, dewyl zy allen, die geene
Jooden waren , hunnen vriendfchap onwaardig oordeelden
, cn met den Proconlul zeiven niet zouden
gegeeten of gedronken hebben.
By vers r4 en 15 heb ik het gedrag van GALLIO
in dit geval gehouden, goedgekeurd en gepreezen. Dan
dewyl de verhandeling van den grooten Godtgeleerden
DANNHAUER (die in den jaare 1664. gedrukt, en
naderhand onder zyne Disputationes Tbeologicce p. 175
fqq. herdrukt is) — onder den titel de Gallionismo
— bekend, in dewelke deeze handelwyze van GAL­
LIO als eene misdaad wordt aangemerkt, kan ik niet
nalaaten, te zeggen, waarom ik hém myne toeftemming
moete weigeren.
Ik vooronderftel, het geen DANNHAUER toeftaat,
dat
(r) 'otioio UVTS tfttto. Deeze manier' van fpreeken toont
de Heer WETSTEIN in veele oude fchriften.
(r) Deeze noemt de Jooden Gentcm teterrimem (een aileraffchuwlykst
Volk). Over den haat der Jooden tegen andere
Volken, en van deeze wederom tegen ben, leeze men Guo.
Tius, Jus ielli pacis Ut, II, cap. 15 jj 9 n. 3.

der Apoflelen. Hoofdft. XVIII: 17. 271
dat een Vorst en zyne Raaden juist niet in ftaat zyn,
om Godtgeleerde verfchillen te kunnen zien, cn daar
over met grond te oordeelen. Hier uit blykt immers,
dat zy verkeerd doen , indien zy zich , in zaaken
van dien aart , het Rechterampt aanmaatigen ,
hunnen onderdaauen geloorsleeren voorfchryven , en
de geenen, die hun daar in niet gehoorzaamen, ftraffen.
Deeze gevolgtrekking ontkent DANNHAUER, die wil,
dat de Overheid haaren Godtgeleerden gebieden zal,
over de verfchillen in den Godtsdienst een beflisfend
oordeel te vellen, en de overigen dwingen , om zich
aan deeze beflisfinge te ondcrweipen. Mea ziet
gemaklyk, dat hy het oog hadt op de Overheid van
zyne Kerke , en de affehuwlyke gevolgen van zyne
leere by Paapfche of Turkfche Overheden, niet bedacht
heeft.
Zyne leere is waarlyk paapfch , en maakt de Vorften
tot dwinglanden, van de eerfte grootte. Lo-
DEWYK de veertiende handelde volgens deeze leere,
toe hy zyne Gereformeerde Onderdaanen de grootftc
wreedheden aandeed ; cn LODEWYK de vyjtiende
heeft dit zelfde voorbeeld nagevolgd. Moeten wy
niet verklaaren, dat deeze beide Koningen rechtvaerdig
en loflyk zouden gehandeld hebben , indien zy
hec voorbeeld van GALLIO gevolgd hadden. BASNA­
GE oordeelt (ad a. 52 § XI) over deezen Proconful
zeer wel: magna hujus judicis prudentia f'uit, quia barum
quatjlionum ignarus redtum de Mis dare non potuisjet
judicium. (Groot was de voorzichtigheid van deeze
Rechter, dewyl hy onkundig van deeze verfchilhukken,
over dezelve geen reche oordeel zoude hebben
kunnen vellen.
Dit gedrag van GALLIO is door twee Engelfche
Godtgeleerden — BENJAMIN IBBOT , Koninglyken
Hofprediker , cn CARL LAUWTTE — j n byzondere
gefchriften verdeedigd. De eerfte wordt in de Memoires

27» Verklaaring van de Handelingen
moirés literaires de la Grande Bretagne T. V, p. 261
fqq. , de andere in hec acbcfte deel van de Byvoegfe.
len (SSeyttacgc) toe de Leipfiger geleerde tydingen, bl,
739 beooordeeld.
Onder onze Godtgeleerden geefc de Heer PFAFF
hier over een zeer verftandig en Chriftlyk oordeel,
in hec zesde en zevende Hooidftuk van zyne Acadetnifebe
Rede-voeringen over het Kerklyk Recht. — D
wyl ik my hier by niec langer kan ophouden, zal ik
noch maar alieen de woorden van CAMERARIUS by vers
13, bybrengen. Non admittitur accufatw ista a Gallio -
ne , fchryfe hy , quod difputationes de aliena Religion
£f de bis controverfias non pertinere fciret ad fuum forum
; ut faclum hoe illius non reprehendendum esje vi
deaiur. (Deeze befchuldiging wordt door GALL;O niet
aangenomen, dewyl hy wist , dat verfchdltukken
over eenen vreemden Godtsdienst en onëenigheden,
daar over ontftaan, niet voor zynen rechtbank behoorden
; zoo dat die zyn gedrag niet te berispen
fchyne>
vers iS. Maar Paulus bleef aldaar noch veele dage
daar naa nam by affcheid van de Broederen, en voer na
Syrien , en met hem Prifcilla en Aquila , die te Kenchrea
zyn hooft liet fcheeren, dewyl by eene gelofte gedaa
hadt. PAULUS wist nu, dat 'hy van de Jooden, noch
van den Proconful eenige vervolging te duchten hadt,
en hieldt zich daarom noch eenigen tyd te Corinthe.
op. Thans konde hy zyne geestlyke Broederen met
zyn eigen voorbeeld trboileu, en hun vertrouwen
op Godt verfterken.' Hoe hy op hec laatst affcheid
genomen hebbe, is gemaklyk te gisfen. In den tyd
van anderhalf jaaren was de Gemeente te Corinthe
zoo fterk gegroevt, dat het hem niet mooglyk was,
van ieder lid derzelve in het byzonder affcheid te
neemen. Hy heeft daarom zekerlyk de geheele gemeente
by een laaten komen , en tot dezelve eene '
redevoering gehouden, aan het einde van welke hy
van deeze geestlyke kudde affcheid nam. Zulk een
af-

dit Apoflelen. Hoofdft. XVIil: 18. *73
affcheid van PAULUS vinden wy ook kap. XX, 7 en
li, en noch éénmaal vers 38, 39.
Nu begaf hy zich te fcheep, met oogmerk, om
na Syrien te reizen — men verffca 'er de Hoofdftad
van Syrien, ANTIOCHIEN, door; eene ftad, die vol
Chriftenen , en door hem, als haaren geeftlyken Vader,
zeer geliefd was. Hy kreeg te Corinthe AQ_ÖILA ,
en zyne Vrouw PRISCILLA , tot reisgenooten. LUKAS
noem!; AQUILA het laatst, dewyl hy het woord
met dien naame wilde verbinden. AQUILA, zegt hy»
liet te Kencbrea zyn boofd febeeren , dewyl by eene ge*
lof te op zich. hadt.
De meeste uitleggeren hebben hier misgetast, en
deeze gelofte aan PAULUS toegefchreeven. Zy hadden
de Griekfche woorden: 'AKK'AKS, w»{tt>«i« 5 niet'nauwkeurig
genoeg gadegeflagen (t), dewelke zekerlyk
betekenen, AQUILA, die zich liet febeeren, of zich hadt
laaten febeeren. KENCHREA was eene kleine ftad,
Zeer naar by Corinthe gelegen, en by dezelve was
eene beroemde haven,
Waat
(f) ESASMUS heeft dezelve met vooroordeel aangezien, en
dus vertaald: Paulus ttaiignvit in Syriam (comitantibus PttscOlm
£f Aquila) postquam raferat caput. (PAULUS voer na Syrien •
in gezclfchap van PKISCILLA en AQUILA . naa dat hy
zyn hoofd gefchooren hadt.) Hy heeft hier mede getoond,
hoe men de woorden moete verdraaijen, indien men'er deeze
betekenis in wil vinden, dat PAULUS dee^e gelofte gedaan,
beeft. Tot dat einde moest hy eene tusfehemede (pareni-hs.
fis) aannemen, cn de woorden, die hy tusfehen twee haalde»
iiclde : tcaï rot dvrci Jigim»,» xxi 'AxaJias, dus vertaaien : in
fezelfchap van Priscilla en Aquila, SALMASIIS oordeelde in
zyn boek de Cma p. 429 beter. Matti cenfent, fchryft hy ,
hunc Iccuni de Aquila intelligemlum esfe: & cmftrutïio ycrbortm
huis interpfetationi potius favere videtur. (Veele denken , dat
deeze plaatze van AOUITA moet verftaan worden; en de fchikking
der woorden, fchynt deezer verklaaringe het meeste te
fcegunftigen.)
IV. Deel. S

274- Verklaaring van de Handelingen
• Waar deeze gelofte in beftaan hebbe, is voor ons
van weinig belangs, te weeten LUKAS geeft alleenlyk
te kennen , dat AQUILA iets gedaan hadt, het geen
PAULUS nooit zoude gedaan hebben. AQUILA was
naamlyk aan de Joodfche gewoontens, die niet geheel
van bygeloovigheid kunnen worden vrygefproken,
gehecht, en dacht, dat deeze groote reize te
water met zyne Vrouw , en buyten twyfel ook met
eenige van zyne goederen niet gevaarlyk zoude zyn,
indien hy korten tyd, eer hy in het fchip tradt, eene
gelofte deedt.
Ik heb reeds gemeld , dat het grootste getal der
uitleggeren hier gedwaald heeft. Dan 'er zyn evenwel
ook niet weinig, dewelken begreepen hebben ,
dat LUKAS deeze gelofte niet aan PAULUS , maar aan
AQUILA, toefchryft. Onder deeze behooren, FLACIÜS,
BULLINGER , CASTALIO , HEINSIUS , WITSIUS (Mekt.
Leid. p. 102 § XV), GROTIUS, HAMMOND, PISTO-
HILUS (bl. 331 ) , LENFANT en ALBERTI. Onder de
Ouden moet ik CHRYSOSTOMUS niet vergeeten , die
niet alleen zelf van dit gevoelen is, maar in het zelve
ook de hecrfchende meening van zyne tydgenooten
fchvnt voorteftellen. Noch minder kunnen wy
'er aan tw'yfclen , of de oude Latynfche Overzetter
zal de gewoone verklaaring der Leeraaren van zynen
tyd gevolgd zyn; en deeze vertaalt die woorden dus:
Aquila , qui fibi totonderat caput (AQUILA , die zich
het hoofd hadt laaten fcheeren) — onze verklaaring
is bygevolg de oudfte.
Dan de Voorftanderen der andere verklaaringe zouden
dezelve ook zoo gemaklyk niet aangenomen hebben
, in dien zy niet gemeend hadden, dat PAULÜS
het zelfde op eenen anderen tyd (HAND. XXI, 23)
ook gedaan heeft. Dan, dat dit geval van eenen geheel
anderen aart is, en dat PAULUS toen voor zich
zeiven geene gelofte gedaan , maar alleen voor eene
gelofte van eenige anderen de onkoften gedraagen
heeft, toont de Heer CARPZOV, Antiq. Hebr. p. 159

der Apoflelen. Hoofdft. XVIII: IQ, 20. 275-
fqq, . ja, dewyl men dit zelfs den Apostel euvel
zoude kunnen duiden, heeft WITSIÜS hem, in Vitcs,
Pauli feiï. X. § 5 wyslyk veroncfehuldigd. Daarenboven,
het geen PAULUS deedt , gefchiedde te Jerufalem,
alwaar hy zich naar de zwikheid der Joodfche
Chriftenen durfde fchikken: het geen hy te Corinthe
ofte KENCHREA niet zoude hebben kunnen doen, zonder
aan de bekeerde Heidenen groote ergenis te geeven.
vers 19, 20. Hier op kwam hy te Ephefen, en liet
hen aldaar achter. En hy ging in de Synagoge , en
fprak tot de Jooden. En boewei zy hem baden, dat hy
langer by ben wilde blyven, gaf hy 'er evenwel zyne
toeftemming niet toe. In deeze beide verfen wordt alleenlyk
van PAOLOS gefproken. PAULUS kwam te Ephefen,
werwaarts AQUILA en PRISCILLA hem vergezeld
hadden, die voorneemens waren zich, aldaar neder te
zetten. PAULUS liet dit paar ook in die ftad, en
deedt in dezelve niets , dan alleen , dat hy 'er éénmaal
in de Synagoge ging , cn eene redevoering aan
de jooden hieldt. Hy moet door dezelve niet éénen
Jooden bekeerd hebben, want dit zoude LUKAS niet
hebben kunnen zwygen (u). Toen hy hier op wilde
vertrekken, baden AQUILA en PRISCILLA hem, dat hv
noch
(«) Om te zien, hoe veel krachts deeze zoort van bewyten
hebbe , over welker zwakheid ik my reeds meermaalen
hebbe uitgelaaten, zal ik thans alieen aanmerken, dat men het
zeer gemaklyk kan omkeeren, en met het zelfde recht dus
redekavelen: „ de prediking van den Apostel in de Synagoge
„ is hier gewislyk van den gewoonen uitflag geweest , te
' weeten, zoo, dat veelen daar door tot kennis der waar-
'' heid gebracht wierden , terwyl anderen in hun ongeloof
volhardden enz: -—- Want indien de Apostel gepredikt
" hadt, zonder eenige Jooden —— hoe genaamd —'— te
' bekeeren, zoude LUKAS zu:k eene buitengewoone byzon-
„' derheid niet met ftilzwygen hebben kunnen voorbygaan".
VERTAALER.
S 2

276 Verkleuring van de Handelingen
noch ecnigen tyd (V) by hen wilde blyven. Daa hy
weigerde dit.
ERASMUS en DODDRIDGE zyn , in hunne paraphrafis
van gedachten , dat de Jooden het waren , die dit
verzoek aan PAULUS deeden, om zoo fpoedig niet te
vertrekken. Dan het geen van de Jooden niet te
gelooven is, is , ten aanziene van AQUILA en zyne
Vrouwe onbetwistbaar. —- Dat »Cr c) niet altoos met
het onmiddelyk voorgaande woord moet verbonden
worden, maar dikwils op een ander, het welk al vroeger
is voorgekomen, betrcklyk is , weeten alle taalkundigen.
vers 21, 22. Maar hy nam affcheid van bun, en fprak:
ik moet volftrekt bet aanflaande Feest te Jerufalem (ra)
houden: maar ik zal, indien Godt wil, wederom tot u
komen. En aldus voer hy van Ephefen af. —— Toen by
nu te Ceefarea gekomen , en opgegaan was , en de Gemeente
gefproken hadt, trok hy na Antiochien. PAULUS
hadt om zekere redenen , die hier niet gemeld worden
, vast voorgenomen , na Jerufalem te reizen. Dan
hy is 'er evenwel toen niet gekomen , maar op eene
reize, die hy veel laater deedt, zoo als kap. XXI,
17 gemeld wordt.
Zyn tweede voorneemen, om na Jerufalem te gaan,
werdt ter uitvoer gebracht, dewyl het door den Heiligen
Geest gewerkt was, gelyk wy kap. XIX, 2£
leezen. Dewyl nu het eerfte onvervuld bleef, moeten
wy het voor een bloot menfchlyk voorneemen
houden, en vast ftellen, dat Godt het zelve op niet
heeft doen uitkomen , dewyl hy wist, dat het niet
goed en heilzaam zoude zyn, indien PAULÜS thans te
&
Jeru-
(v) ET' *\u»* Dat HERODOTUS gewoon is, op die
wyze te fpreeken, heeft RAPHELIUS aangemerkt.
(w) 'E

der Apoflelen. Hoofdfl. XVIII: ai, 22. 2/7
Jerufalem kwam. Wy weeten , dat niet alles, het
geen de Apostelen deeden ; eene onmiddelbaare werking
van den Heiligen Geest geweest is ; en dat zy
dikwils iets, volgens hunne natuurlyke en daarom onvolmaakte
inzichten , beflooten of gedaan hebben ,
het geen hun naderhand berouwde, wanneer zy, by
een beter inzicht, van gedachten veranderden. Hierom
voegde PAULUS 'er thans ook by: indien Godt wil.
Hy wist niet, of het de wil van Godt was, dat hy
cersc na Jerufalem zoude gaan , en van daar terftond
wederom te Ephefen komen. Ook is geen van beiden,
op zulk eene wyze, als PAULUS het zich thans hadt
voorgefteld, gefchied. Want het gebeurde wel, dat
PAULUS te Ccefarea kwam , welke had niet verre van
Jerufalem gelegen was, gelyk wy kap. XII, 19 gezien
hebben ; maar van daar ging hy niet na Jerulalem,
maar nam zynen weg na Antiochien. Hy moet derhalven
te Caafarea het befluit genomen hebben , om
zyne voorgenome reize na Jerufalem noch niet te volbrengen.
—- LUKAS zegt niet, wat hem hier toe bewoogen
hebbe. Het is voor ons genoeg , in het algemeen
te wceten , d3t PAULUS daar toe door rede.
nen van groot gewicht zal overgehaald zyn.
De meeste uitleggeren zyn van gedachten, dat
PAOLUS op deeze reize waarlyk na Jerufalem gekomen
is. De grond, waar op zy fleunen, is het voorneemen
van den Apostel. Dan deezen grond heb ik
reeds om verre geftooten. Ook flrydt hier necuitdruklyk
verhaal van LOKAS tegen: by kwam te Ccefarea , en
ging op — te weeten in die ftad —- en groette de Gemeente,
Hy kwam te fcheep voor deeze ftad, cn
moest dus, uit het fchip, na dezelve opgaan. •
Het is dan eene zeer ftoute daad, het woord «'.«,««»- te
vertaaien: adjesndit (x) Hierojllymam (hy gir.gop na
Jeru-
(x) De gerykI11iden.de plaateen , die GKOTIUS en LIND.HAM-
S 3. MES

278 Verklaaring van de Handelingen
Jerufalem). BEZA heeft zich zelfs verleemt, om het
woord jerufalem in zyne vertaalinge te brengen. Hoe
wel hy eenigüins kunne verontfchuldigd worden, de*
wyl TREMELLIUS (y) hem bcdroogen hadt, als welke,
gelyk LODEWYK DE DIEU heeft aangemerkt, in zyne
Overzettinge van het Nieuwe Teftament uit het Syrifch
, het woord Hierofolymam gevoegd heeft , het
wrik nochtans in den Syrifchen text niet gevonden
wordt. Ge/egde de Disu verklaart ook de woorden
van LOK AS te recht op deeze wyze , dat PAULUS in
de ftad Ccefarea is opgegaan, en de Chriftehke Ge.
meente aldaar gegroet heeft CALOVIUS en WOLF zyn
het niet met hem eens: ja CAMERARIDS heefc het reeds
op die wyze (zj verftaan, en de andere verklaaring
verworpen.
Dan behalven dit kan men de valfchhei'd dier aft.
dere verklaaringe ook daar uit afreemen, dat LUKAS
niet meldt, wat PAULUS te Jerufalem gedaan of geleeden
hebbe, K in men wel denken, dat LUKAS dit
zoude hebben kunnen zwygen, en, het s?een hy daar
van wist, voor de nakomelingfchip verbergen ? In
het vervolg, kap. XXI, ging hy op eene geheel andere
wjze te werke. Aldaar verhaalt hy, vers 16",
hoo
MER bybrengen , bewyzen in het geheel niets. De eerfto
wyst ons alleen na zoodanige plaatzen , in dewelken het
geen 'er voorafsaat ons leert, dat van jerufalem gefproken
W3idt, De andere brengt zelfs zoodanigen by, in dewelken
uitdruklyk ftaat: opgaan na Jerufalem,
(y) Door hem heeft GLASSIUS zich ook laaten misleiden.
,1 *A'"H*it fchryft hy, opgaande, te weeten, na Jerufalem;
„ welk woord in de Syrifche overzettinge wordt uitgedrukt 1
*,
(z) HESZ in zyn keven van de Apostelen, B. III, Hoofdft-,
4. is van het tegenoverfteld gevoelen , gelyk ook MOLDENHA.
WER , in zyne Aantekeningen op dit vers, daar hy breedvoerig
bewyse, dat de grootfte waarfchynlykheid aan de zyde
van hun is, die denken, dat van'het cpgegaan najo»
rufalem moet verftaan worden. VÊRTAALEJU

der Apoftelen Hoofdft. XVIII: 23. 279
hoe PADLUS eerst te Casfarea gekomen, en van daar
na Jerufalem gereisd is ; vers 17 hoe aangenaam
zyne komst aan de Chriüencn geweest is , en mee
welk eene blydfchap zy hem verwelkomt hebben ;
vers 18 dat hy in de wooning van den Apostel JACO­
BUS alle oudften by één vergaderd gevonden heeft;
en vers 19 dat hy hun een breedvoerig verhaal deedt
van de gezegende vruchten, die zyn Apostelampt
tot dus verre hadt voortgebracht. Dit verhaal vervolgt
de Apostel tot het einde van dit Hoofdttuk, ja
noch verder. — Dit zoude hy ook in ons tegenwoordig
texthoofdfhik gedaan hebben, indien PAULUS thans
te^Jerufalem gekomen was (af Maar hy noemt deeze
ftad niet eens (&). Wy weeten dan nu met zekerheid
, dat de Apostel op dien tyd niet te Jerufalem
gekomen is.
vers 23. En naa eenigen tyd reisde by ook van daar
we-
(a) Men kan hier wederom met even veel fchyn van waarheid
zeggen ; „ indien PAULUS thans te Jerufalem gekomen
„ was, niettegenftaande hy zyn voorneemen, om daar heen
te gaan, zoo duidelyk hadt bekend gemaakt; en niet tegen-
„ ftaan de hy reeds tot in de nabuurfchap van die ftad genaderd
was, zoude LUKAS deredenen, waarom hy noch van
„ befluit veranderde , niet met ftilzwygen hebben kunnen
,, voorbygaan". VERTAALER.
(b) Indien «»«3*

sSo Verklaaring van de Handelingen
wederom weg, en vervolgens door Galatien en Pbrygien,
alwaar by de jongeren in bet geloof bevestigde. PAULÜS
was meermaalen gewoon de Chriftlyke Gemeentens,
die hy gefticht hadt, te bezoeken, en in het geloof
te verfterken. Men zie kap. XV, 41. En dar. hy in
Galatien en Phrygien te vooren reeds hec Evangelie
gepredikt hadt, ziet men kap. XVI, 6.
vers 24, 25. Om deezen tyd kwam 'er een Jood ie
Ephefen, met naame Appollos , geboortig uit Aiex'in*
dryen, een geleerd Man , en in de Heilige Schrift be-,
droeven. Deeze hadt de leere des Heeren door onderwyt
geleerd , en fprak met eenen vuurigen Geest, en leerde
"van den Heere met yver, hoewel hem alleenlyk de Doop
van Johannes bekend ware. Deeze Jood heette niet A-
POLLO, maar APOLLOS, met het accent, op de laatfté
fyliabe. Dit is eene verkorting uit APOLLODORUS'; gelyk
men uit SYLVANUS Silas, ure DEMETRIUS Demas,
gemaakt heeft. MENAGIÜS heeft by LAERTIOS , lib,
VII cap. 19 aangemerkt, dat de naam APOLLODORUS
met flechts in APOLLOS maar ook in APOLLAS veranderd
geworden is, gelyk ARTEMIDORUS in ARTEMAS,
METRODORUS in METRAS.
Dat de rechte naam van onzen APOLLOS APOLLODORUS
geweeft is, toont I/ABRICIÜS insgelyks , in zyne Biblü
otkeca Giceca, lib. III, cap. 27 p. 671. De iEgyptifche
Monnik van de vierde eeuw, APOLLOS ('A
wiens ftrengc leevenswyze ZOZOMENÜS, in zyne Kerkl.
Geftiedenisfe B. IV. kap. 29, befchryft, was de landsman
van onzen APOLLOS ; en wy zien hier uit , dat
deeze naam in iEgypten gebruiklyk geweeft is.
Onze AOPLLOS was een fchriftgelecrde (?»rj» T.\ ,\
ra7( y/aQtUs'), dat is, in de taaie der Jooden, een Rabbi.
Hy was ook «'.^ >«V«>s. Dit woord heefc meer
dan ééne betekenis. Het geeft te kennen : hy was
welfprcekend — hy was (cj geleerd; het betekent ook:
hy
(f) Bygevolg , wanneer de Bisfchop DIOKYSIUS , door Eu.

der Apofzelen. Hoofdft. XVIII: 24, 2> 281
hy was verftandig en

282 Verklaaring van de Handelingen
welke de leere van Cbrijïus zy. Dat hy deeze leere ook
met een geloovig hare heeft aangenomen, blykt uit de
volgende woorden. Want by leerde de leere van Chris,
lus (r« *igi T»S KV'«0 hy leerde de zelve met eenen
vuurigen yver xttvftctri), en wel «x^»?, vlytig
, nauwkeurig, en uitvoerig; boewei by Qd) alleenlyk
van den Doop van Johannes wist, en noch niet vernomen
hadt, dat de Apostelen ook met den Heiligen
Geest gedoopt, dat is, aan veele gedoopten buitengewoone
gaaven van den Heiligen Geest medegedeeld
hadden. Hy was derhalven ook flechts met den Doop
van JOHANNES gedoopt, dat is, hy hadt zich noch
maar met water laaten doopen, op den naam van JE­
SUS , en door dat middel openlyk beleeden, dat hy
een Christen was ; maar tot noch toe hadt hy van
geenen Apostel eenige buitengewoone gaaven ontfangen.
Wy kunnen hier uit afneemen , dat hy, niet
door den dienst van eenen Apostel, maar van eenen
Evangelist, tot Christus is bekeerd geworden. Want
de Evangelisten hadden de macht niet, om aan nieuwe
Christenen buitengewoone gaaven medetedeelen;
dit was alleen een voorrecht der Apostelen: gelyk»
ons uit kap. VII: 12, 15, 16, 17 bekend is.
De laatfte woorden van dit vers zyn door de Uitleggeren
niet wel begreepen. Zy dachten , dat APOL­
LOS of door JOHANNES den Dooper zeiven, of door
éènen zyner jongeren, maar niet door eenen Christlyken
Leeraar, gedoopt is. Zy begrepen niet, dat de
Water doop der Apostelen een doop van JOHANNES genaamd
wordt, om dat dezelve daar mede in zoo verre
overeenkomt, cn zo wel als die tegen den doop met
den Heiligen Geest wordt overgeheld.
By deeze dwaaling voegden zy noch eene andere: te
wee»
(d) Op deeze wyze moet men de woorden f'TiraV-""* f 4
»'"»
Vertaaien. Dat het deelwoord (participium) dikwils door etji
moet vertaald worden, is eene bekende zaak. En hoe gepast
is hier niet deeze vertaaling!

der Apoftelen Hoofdft. XVIII: 26V 283
weeten, zy befloten uit het woord ««T^s-sh^w, dat de
kennis, die APOLLOS van den Chrbtlyken Godtsdienst
hadt, noch zeer gebrekkig geweest is , zoo dat hy
noch onder de leerlingen, geenzints onder de Leeraarzen,
moeite gefield worden. Een befluit, her welk in
geenen deele doorgaat, dewyl zy ook, die volkomen
onderweezen zyn, Kx.Tiz»ipi*°i , genaamd worden:
Ro,vr. 11: 18, en Gal. VI: 1. CALIXTUS geraakte, in
zyne Expojitio litteralis het fpoor niet zoo verre byster
als anderen, voor zoo verre hy uit den Text opmaakte,
dat APOLLOS waarlyk aan JESOS geloofd heeft; dan
daar in floeg hy den bal mis, dat hy hem , met andere
uitleggeren ', voor eenen leerling van JOHANNES den
Pooper, of éénen zyner Jongeren, hieldt.
Onder de Uitleggeren, die by de verklaaring van
dit vers mistastte, moet men BASNAGE tellen, Annal.
cd a. 53 § X — cn VITRINGA , Obs. Sacrce lib. UI:
cap. 21 § 9.
vers 26. Hy predikte ook in de Synagoge zonder febroom.
Toen hem nu Aquila en Priscilla geboord hadden, namen
zy hem tot zich , en verhaalden bent fiauwkeurig, wat
Coclt tot dus verre gedaan hadt. Dat het woord V«f*r.
hier, gelyk op veele andere plaatzen, overtollig is,
en niec vertaald moet Worden, heeft WOLF te recht
aangemerkt.
Door de woorden : hy predikte vry en zonder /chroom,
wordt duidelyk te kennen gegeeven, dat hy den Jooden
de leere van JESUS beeft voorgefleld, te weeten:
dat Hy de beloofde MESSIAS is, en dat zy verplicht
waren, om aan hem te gelooven.
AQOTLA en PRISCILLA hoorden deeze zyne redevoering
of redevoeringen, en maakten terftond kennis mee
APOLLOS, ja zy namen hem by zich in hunne herberge
, en verhaalden (e) hem nauwkeurig, wat Godt tot
dus
t» Het Griekfche woord komt kap. XI: 4 ook in deeze
JbctekenisfG vau mhwlen voor.

484- Verklaaring van de Handelingen
dus verre gedaan hadt. Dit moet de betekenis zyn der
WOOrden : aKgi^irigit auTcS ('g/^irT» Tij'» reü Qiov Sht.
Want dat hy niet noodig'hadt, in de leere van JESOS
onderweezen te worden, als welke hy zelf reeds mee
yver hadt voorgedraagen, behoeve ik niet te zeggen»
Dan, dewyl APOLLOS van Alexandryen gekomen was,
en veele byzonderheden betreffende de voortplanting
van den Christlyken Godtsdienst door de Apostelen,
noch niet gehoord hadt , gaven AQUILA en PRISCILLA
"er een volledig («*j'/ 3,
'*' ,
j?0 bericht van.
Dewyl zy daarenboven met den Apostel PAULUS
weinig tyds te vooren waren bekend geworden, hebben
zy APOLLOS, buiten twyfel, ook verhaald
hoe dezelve, van eenen vervolger der Christenen,
de grootste Leeraar van den Christlyken Godtsdienst
geworden was, hoe wonderbaar JESUS hem tot zynen
Apostel gemaakt, welke wonderwerken hy gedaan, uit
hoe veele vervolgingen Godt hem verlost hadt (ƒ).
Dit alles ligt, volgens eene Hebreeuwfche manier van
fpreeken, in de uitdrukkinge: »' nu &nc iSU — opgeflooten.
Via Dei (Jlylo Hebraico) est, fchryfe Coc-
CEJUS in zyn Lexicon, quod Deus agit, ut glorificetur
in creaturis , maxime in bominibus, Ps. XVIII:
31. Ad vias igitur Dei pertinet vocatio per Euangelium
—— tentatio ejus, liberatio ejus £P confolatio. (D
weg van Godt (in den ftyl der Hebreeuwen) betekent
alles, het geen Godt doet, om zich te verheerlyken
in zyne fchepfelen , inzonderheid in de menfchen.
Tot de wegen van Godt behoort bygevolg de
roe-
(?) Het komt my voor, dat wy onder hst geen AQUILA
en PRISCILLA , tot onderrichting van APPOLLOS , verhaald
hebben, voor al niet moeten vergeeten, de buitengewoone
gaaven van den Heiligen Geest, waar mede de Apostelen
vervuld waren , en die zy aan de Chriftenen , by hunnen
Doop mededeelden. En, bedriege ik my niet, dan geeft LU­
KAS ons aanleiding, om bepaaldlyk aan deeze byzonderheid te
denken, wanneer hy zegt, dat APOLLOS met allen yver de
eere van JESUS voorftelde» alhoewel hy noch maar alleen
4en doop van Johannes wist. VRTAALER.

der Apoflelen. Hoofdfl. XVIII: 27, 48.
roeping tot het Evangelium 's menfchen verzoeking,
verlosfing en vertroofting). Op dezelfde wyze
verklaart SÜICERUS deeze manier van fpreeken, Tbef.
Eccl. T. II. p. 4J3- §• 3-
Hier door verliest dan de geloovige PRISCILLA de
eere, die de meeste uitleggeren haar hebben aangedaan
, vair. haar als de Leeraaresfe van den geleerden
APOLLOS in de waarheden van het Christendom
aantemerken. Dus wordt zy onder anderen befchouwd
door ZELTNER in zyne Verhandeling de PRISCILLA,
AQJJILJE uxore, tanquam feminarum e gente Judaica eruditarum
fpecimine §. XIII. Echter willen wy haar uit
het getal der geleerde Vrouwen niet uitfluiten, dewyl
PAOLUS haar, ROM. XVI: .3 zyne Medearbeidfter
in Chrittus Jefus noemt. Zy onderwees naamlyk, gelyk
PH.TRE,'van dewelke vers 1 van dat zelfde Hoofdftuk
gefproken wordt, de Heidenfche Vrouwen in het
Chiistendom, en deedt ook buiten dien goede dien-
Üen aan de Gemeente.
vers 27, 28. Toen by nu in Acbajen wilde reizen,
fcbreeven de Broederen aan de Jongeren, en vermaanden
ben, dat zy hem wilden aanneemen. Naa dat by daar
vu gekomen was, bewees by aan de geenen, die door de
genade (van Godt) geloovig waren geworden, grooten
byftand. Want by wederleide de Jooden yverig, en be*
wees openlyk uit de Schrift, dat Jefus de Christus is.
Het doel der reize van APOLLOS was niet Ephefen,
maar Corinthe, de Hooflïad van Achajen, alwaar hy
zich ook langen tyd heeft opgehouden.
Toen hy nu derwaarts ging, gaven hem de Christenen
van Ephefen eenen brief van aanbeveelinge (g)
mede,
(g) Xi^Tgi-i/ip'.iet. Dat dit woord vernamen betekent, toont
WETSTEIN door veele voorbeelden. BOISIUS merkte aan, dat
hier eene verzetting der woorden plaats vindt; het geen WOLF
niet hadt behooren aftekeuren, maar LÜTHERUS te volgen , die
het

285 " Verllaaring van de Handelingen
mede, aan de Gemeente van Corinthe; en wybehoe.
ven niet te twyfelen, of deeze brief zal de gewenfch.
te uitwerking gedaan hebben.
Zyne kom«t was den Christenen niet flechts aange»
naam, maar ook zeer nuttig. Want hy bracht het
zyne ryklyk toe tot verdere bekeeringe der Jooden
en Heidenen. Hy bewees bun, grooten byftand. Dit
is de betekenis van het woord TVH&XMTO, gelyk RA-
PHELIUS en WETSTEIN uit andere Griekfche fchriften
beweezen hebben. Dat men 'er zoodanig eenen byhand
door te verftaan heeft, dewelke in naarftige
poogingen tot bekeering der ongeloovigen , en tot
vergrooting van het getal van Godts kinderen , beftaat,
wordt door het volgend vers buiten allen twyfel
gefteld , het welk noch daarenboven door het
woord y»e met het voorgaande verbonden wordt.
De Christenen, die APOLLOS te Corinthe aantrof,
worden befchreeven als menfchen, die door de genade
geloovig waren geworden -— men verftaa 'er de genade
van Godt door, dewelke meermaalen op deeze wyze
wordt voorgefteld, gelyk ik by kap. IV: 33 getoond
hebbe. Men kan, wel is waar, de woorden: *««
#«'(S

der Apoftelen. Hoofdft. XVIII: 27, 28. XIX: r. 287
Het woord &uxxT**sy%irt geeft op zich zelf eenigen
nadruk te kennen. Dit heeft BEZA ook aangemerkt,
en het aldus vertaald: magis ac magis redarguebat Jndaeos.
CAMERARIUS verklaart het op deeze wyze: penitus
conviEtis argumentando Judceis.
LÜTHERUS heeft het woord h/torU, by het volgen,
de: ixiJ«

283 Verklaaring van de Handelingen-
oogmerk, om aldaar langer te blyven, en in deeze
ftad eenen geruimen tyd aan de bekeerïnge, zoowel
der Jooden als der Heidenen, te arbeiden. Hy ver.
nam fpoedig, dat 'er reeds eenige, hoewel zeer weinig,
Christenen in deeze ftad gevonden werden. Dac
het Christenen geweest zyn, zien wy niet alleen uit
hunne benaaminge, voor zoo verre zy Jongeren genaamd
worden , het welk de gewoone benaaming der Christenen
is —— maar ook daar uit, dat van hun in het
volgend vers gezegd wordt: dat zy geloovig waren ge.
worden; welke uitdrukking men niec anders kan verftaan
, dan dat zy aan JESUS, den Zoon van Godt,
gelooft hebben.
vers 2. Toen by nu (aldaar) eenige Jongeren vondt,
fprak by tot ben: bebt gy den Heiligen Geest ontfangen,
toen gy geloovig zyt geworden? zy antwoordden:
wy hebben niet eens geboord, of 'er een Heilige Geest
zy. PAULUS wist, dat 'er noch geen Leeraar van het
Christendom te Ephefen geweest was, en moest dus
deeze Christenen voor Jongeren van JOHANNES houden,
die op den toen kort aanftaanden MESSIAS ge.
doopt, en naderhand onderricht waren , dat JESUS
deeze MESSIAS is; maar den Christlyken Doop noch
niet ontfangen hadden.
Uit deeze byzonderheid, dat zy met den Doop van
JOH AIS NES gedoopt waren, kunnen wv met zekerheid
befluiten, dat zy geboorene Jooden geweettzyn. Hec
is niet waarfchynlyk, dat JOHANNES zelf hen gedoopt
heeft. En wy zyn daarom genoodzaakt, om vastteftellen,
dat eenige Jongeren van JOHANNIÏS deeze reize
zullen 'gedaan, en op dezelve veelen gedoopt
hebben.
Deeze Christenen nu van Ephefen geloofden vastlyk,
dat JESUS, van wiens wonderwerken , en, op
zynen kruisdood gevolgde, Opftandinge en Hemel»
vaard , zy een echt bericht ontfangen hadden , de
beloofde Heiland der waereld was. Dan zy waren
noch

der Apoflelen. Hoofdft. XIX: 2. 289
noch niet op den naam van JESUS gedoopt, en hadden
dit, naar alle gedachten, ook niet noodzaaklyk
geoordeeld, maar gedacht, dat één Doop genoeg was.
Zy wisten ook van den Christlyken Doop zoo weinig,
dat zy niet ééns gehoord hadden, dat zy , die
door een Apostel gedoopt waren, dikwils groote won.
dergaaven , en voornaamlyk het vermoogen om te
voorzeggen, ontfangen hadden.
PAULUS, die deeze geloovigen op den naame van
JESUS wilde doopen, en hun wondergaaven mededeelen,
vroeg hen daarom, of zy (b), toen Christenen
waren geworden, den Heiligen Geest ontfangen hadden.
Hy verwachtte , dat zy neen zouden antwoorden;
en dit gefchiedde ook. Wy hebben, fpraken zy,
niet ééns geboord, dat 'er een Heilige Geest — in de
waereld —- is.
Dewyl zy Jooden waren , antwoordden zy op de
vraage van den Apostel , die zy niet recht verftonden
(i), in de taaie der Jooden. Om deeze taaie te
verftaan, moet men weeten, dat de Jooden de gaave
van voorzegginge den Heiligen Geest noemden, en,
dewyl met HAGGAI, MALACHIA en ZACHARIA de Propheeten
hadden opgehouden , gewoon waren, dat
Godt, van dien tyd af, den Heiligen Geest van de
Isra-
(70 Welk een penneftryd hier over in den jaare 1723 te
Roftok, tusfehen DETHARDING , Hoogleeraar in de Geneeskunde
, en WEIDTNER , Hoogleeraar in de Godtgeleerdheid
onttlaan zy, kan men in de ASta eruditorum Academica Roftochienfis,
die in 1725 zyn uitgegeeven, p. 22 fqq. 183 fqq. 189
fqq. en 199 fqq. leezen. De eerste, die in de Geneeskunde
een groot man was, hadt zekerlyk eene volftrekt vailehe verklaaring
voorgefteld. Maar de Godtgeleeide hadt in zyne
verdeediging ook al iets , het geen ongegrond was, bygebracht.
(0 Hoe dezelve moete verftaan worden, weetcn wy uit
kap. VIII: 15, 16, 17 en X: 44-47.
yi. Deel. T

2QO Verklaaring van de Handelingen
Israëlïtcn hadt afgenomen. Men vindt deeze manier
van fpreeken der Jooden opgehelderd by FRISCHMUTH
in zyne Verhandeling, de Scriptwee Sacrce divifione in
legem, Prcpbetas &f Hagiograpba,cap.z,en by SCHOETT-
GEN in zyne Horce Hebraictz by MATTH. XXII: 43.
Nu wceten wy, wat het antwoord van deeze Ephefers
becekene. Wy hebben, willen zy zeggen, niet
ééns gehoord, dat 'er wederom een Heilige Geest in
de waereld is: dat Godt de gaave, om door den Heiligen
Geest te fpreeken en te voorzeggen, naa zulk
eenen langen tyd, wederom aan de menfchen gegeeven
heeft. Wy hebben dit by JOH. VII: 39 reeds
nader opgehelderd.
BEZA fielt by dit vers een zeer ongegrond gevoelen
voor. Hy denkt, dat deeze Jongeren Leeraaren
van de Christlyke Kerk te Ephefen geweest zyn, en
dat PAULÜS hen in dit Ampt door oplegging der handen
bevestigd, en hun de wondergaaven medegedeeld
heeft.
vers 3. Toen fprak by tot ben: voaar op zyt gy dan
gedoopt? zy antwoordden: op den Doop van Johannes,
PAULUS vroeg hen: zyt gy dan niet gedoopt? en, zo
gy gedoopt zyt, waarop (k) of boe zyt gy dan gedoopt?
Dus moet de vraage van PAOLUS in haar geheel geluid
hebben. LUKAS heeft dezelve met korte woorden
voorgefteld.
Even gemaklyk is het, hun antwoord te verklaaren.
Wy zyn, zeggen zy, op den dcoper van Johannes gedoopt;
dat is: hy , die ons gedoopt heeft, was een
jonger (/) van JOHANNES den Dooper; en hy heeft
ons
(*) E'

der Apoflelen. Hoofdft. XIX: 3 , 4. 2or
ons op dezelfde wyze gedoopt, als JOHANNES ten
aanziene van die geenen gewoon was, dewelken by.
hem kwamen , eii door hem begeerden gedoopt te
worden.
vers 4. Toen fprak Paulus: Johannes heef t met dien
Doop der boete gedoopt, en tot bet volk gezegd, dat zy
aan den geenen, die na hem zoude komen, moeften gelooven.
De woorden van PAOLOS kunnen ook wel op
deeze wyze vertaald worden : de Doop van Johannes
vaas een Doop van boete, by welken hy tot het volk zeide,
enz. Het is te denken, dat LUKAS, ZO als hy meermaalen
gewoon is, niet alle de woorden van PAULUS
heeft bygebracht, maar het geen uit dezelve vioeyt
aan het "nadenken van zyne Leczers overgelaaten.
Maar nu vioeyt het volgende zeer naatuurlyk uit de
woorden des Apostels: maar naa dat deeze Christus ge.
komen is, moeten de geloovigen op den naam van deezen
gekomen Christus gedoopt worden. WlTsius heeft
dit ook aangemerkt, in zyne Melet. Leid. p. 107: neque
dubitandum est, fchryf't hy, quin Paulus prolixiori
ita fermone Jit profecütus. Quibus auditis, baptizati funt
(En 'er is geen twyfel aan, of PAULUS zal dit breedvoeriger
hebben vobrgefteld. Het welk zy gehoord
hebbende, zyn zy gedoopt)
ZELTNER is ook van dit gevoelen, wanneer hy
fchryft: deeze afgebroke redevoering van Paulus moet
met de woorden: " dewelke, naa dat CHRISTUS geko-
„ men
St. Janr Christenen te fpreeken, die lange naa dien tyd eeist
ontftaan zyn , en zich tot op onze dagen hebben voortgeplant.
Ik heb, fchryft de Engelfche Ridder BLUNT , in zyne 0"f]>r-
J'che Reize bl. 120, in geheel Servien en in Bulgaryen, ee:ie 0».
telbaars menigte Christenen gezien , die alleen op den Heiligen
Johannes gedoopt zyn. Ook woonen 'er in Afien Christenen,
die deezen naam draagen, gelyk uit de berichten van TAVF.R-
HIER en WAGENSÜII. blykt, die FAERICIUS in zyn Luca Evan.
gel. p. 110 fq. en 119 fq. aanhaalt.
T 2

292 Vertlaaring van de Handelingen
,, men is, niet genoeg is " — beter naa bet vierde,
dan naa bet vyfde vers voorden ingevidd.
Dit heeft de Fleer SIEPIUS mede gelukkig getroffen
in de onfchuldige berichten, 1750 pag. 770. Hy heeft
in den jaare 1751 deeze kleine verhandeling breeder
ujtgewerkt, en in het licht gegeeven onder den volgenden
titel: Vindiciaz exegetico-theologicce loei Ac
XIX: 1—7.
vers 5. Toen zy dit nu (uit den mond van PAULÜS)
gehoord hadden , lieten zy zich op den naam van de
Heere Jefus doopen. De fpreekwyze: op den naam
van Jefus doopen, hebben wy by kap. VIII: 16 reeds
Opgehelderd.
Wy zien hier middagklaar, dat PAULUS deeze Christenen,
die alleenlyk den Doop van JOHANNES ontfangen
hadden, op JESUS gedoopt heeft, of, in zyne
tegenwoordigheid (gelyk hy zeer zelden in eige perfoon
doopte') heeft laaten doopen, en dat hy naa den
Doop, gelyk het volgend vers 'er byvoegt, de handen
op hen gelegd, en hun de wondergaaven van den
Heiligen Geest medegedeeld heeft.
Wy behoeven ons over deezen nieuwen Doop niet
te verwonderen. Daar zy te vooren op den kort aanftaanden
MESSIAS gedoopt waren, welke zwaarigheid
koncle PAULUS maaken, om hen nu ook op den .reeds
verfcheenen, ja door zyne Opftanding en Hemelvaart
airede verheerlykten MESSIAS te doopen?
Ja was het niet ten hoogden redelyk, dat zy, door
aanneeming van deezen nieuwen Doop, in het openbaar
deeden blyken, dat zy JESUS voor den waaren,
en niet, met de Jooden, voor eenen vallenen, MES­
SIAS hielden?
AUGUSTINÜS erkent hier van insgelyks, de billykheid,
en merkt teffens aan, dat dit geene wederdoop
kan

der Apoflelen. Hoofdft. XIX: 5. 293
kan genaamd worden, dewyl de laatste Doop van den
eerften verfchilde , en ieder van dezelven op zynen
tyd noodzaaklyk geweest was. En hier mede fteunt
CHEMNITIUS overéén, in zyn Examen Conc. Trid. P.
II, loco II, Sect. I. §. XI. p. 323 (ra). En dit gevoelen
kan te minder verworpen worden , dewyl onder
de veele duizend Jooden, dewelken, volgens kap.
II en IV, op JESUS gedoopt werden, zekerlyk veelen
zullen geweest zyn, die zich te vooren door Jo.
HANNES lieten doopen, en thans eenen nieuwen Doop
ontfingen.
Wy zien dan, dat AUGUSTINUS den inhoud van ons
vyfde vers als het verhaal van LUKAS aanmerkt. Dit
kwam den Oudften vertaaleren, den Syrifchen cn Latynfchen
Overzetter , zoo wel als aan alle anderen
uitieggtren, zoo klaar voor, dat niemand voor de laatste
helft der zestiende eeuw het zelve voor de taaie
van PAULUS gehouden hebbe. Ja LÜTHERUS en ME-
LANCHTON zyn het hierin met AUGUSTINUS ten vollen
eens ; de eerfte fchryft Oper. Jen. Lat. T. I, edit.
1556" p. 524. b. Baptifati Jobanne denuo baptifanli fuerunt
baptismate Cbristi (zy die door JOHANNES gedoopt
waren , moesten op het nieuw met den Doop van
CHRISTUS gedoopt worden) — de tweede: rebaptifabaninr
(n) -a Paulo, qui Jobannis baptümo loti erant.
JUSTUS MENIUS ftaat ook toe, in zyne ivederlegginge
der Wederdooperen, die in den jaare 1530 gedrukt is,
dat
(m) Dus fchryft CYPRIANUS ook , Epift. 73 h 2
°6 Baptifatos
quoque a Patdo eos , qui jam Baptismo Johannis baptizctti
fuisfent, legimus in AS. Apostolorum. (Dat zy , die reeds met
den Doop van JOHANNES gedoopt waren, ook door PAULUS
gedoopt zyn , leezen wy in de Hand. der Apostelen). Men
zie ook Epift. 75 p. 221.
00 Deeze woorden van MEI.ANCHTON brengt AKNUS in
2yn Twistfcbrif: over deeze plaatze, bl. 16, by uit de Neureabergfche
Libri fvrmales pag. 780.
T 3

294 i'erkiaaring van de Handelingen
dat deeze Ephefers tweemaalen gedoopt zyn (o). Mea
kan zyne woorden vinden in de onjlbuldige Berichten,
I7II Dl. 57.
Dat de Wederdoopers met deezen tweeden Doop
van de Ephefers in geenen deele hun voordeel kunnen
doen , erkent Vossirs met BEZA. Iteraiionem
Baplismi etiamfi hoe loco concederemus, fchryfr, BEZA,
minime tarnen inde pos/ent colligere Anabaptisice, iterandum
esje Cbristi baptismum. (Al Honden wy toe, dat
hier eene herhaaling van den Doop heeft plaats gevonden,
zouden de Wederdoopers daar uit evenwel
geenszins kunnen befluiten, dat de Doop van CHRIS,
TUS moet herhaald worden).
Ten aanziene van deeze verklaaringe, dewelke den
inhoud van dit vers aan LUKAS toefchryft , heb ik
reeds aangemerkt, dat zy, tot op de laatste helft der
zestiende eeuw, altoos als de 1 echte verklaaring is
aangezien.. Sic accepere Veteres omnes ante Marnixium
(zoo hebben het alle de Ouden vóór MARNIX opgevat)
fchryft GROTIUS.
De Baron MARNIK naamlyk, een beroemd flaatkundige,
die teffens een geleerd Godtgeleerde (p) van
de Hervormde Kerk was, oordeelde, dat men den
Herdooperen alle gelegenheid om dit vers te misbruiken,
moest beneemen, door deeze woorden aan PAU­
LUS en niet aan LUKAS toetefchryven. BEZA (5) fchepte
(0) Van dit gevoelen zyn ook geweest JUSTUS JONAS , E-
RASMUS in zyne Baraphrafis, ZWINGLIUS Operum T. II, p. 78,
79 & 104. FLACIUS, MUSCULUS, LUKAS OSIANDER en FRAN­
ZIUS.
(/>) Deeze man was een Godtgeleerde en Staatkundige, die weinig
zyns gelyken hadt fchryft MELCH. ADAMUS in zyn
Leeven.
(q) Dit gevoelen fchryft hy, heb ik aan den Heere van MAR­
NIX te danken. CHAMJER heeft dos mis, wanneer hy meent,
dat deeze verklaaring het eerst door BEZA ontdekt is.

der Apoftelen. Hoofdft. XIX: 5. 295
te genoegen in dit oordeel van deezen zynen aanzienlyken
Vriend, en wel te meer, dewyl alle de uitleggeren,
tegen alle waarfchynlykheid beweerden, dat (r)
door den Doop van PAULUS, van welken vers 5 gefproken
wordt, niet de Waterdoop, maar de Doop
met den Heiligen Geest moet veritaan worden.
Uit dien hoofde hebben de meeste uitleggeren van
de Gereformeerde Kerk (s) , de verklaaring van MAR-
NIX en BEZA aangenomen , waar by zich het grootst
getal van onze uitleggeren (t) gevoegd heeft. Het
alleryverigst is dezelve verdeedigd , onder de Hervormden,
door CHAMIER in zyne Panftratia Catbolica
T. IV. lib. 5. cap. 13. §. 43 tot 61; en onder de onzen,
door GLASSIUS,"in zyne Pbilulogia Sacrap. 2082
fqq. Het flerkst bewys meenen zy te vinden in de
woorden /At en Si. Hier door waanen zy, dat hec
vyfde vers zoo nauw met hec vierde verbonden wordt,
dat het vyfde niet kunne nalaacen een gedeelte, der
woorden van PAULUS zeiven uittemaaken. Dan
die bewys is zeer zwak, dewyl 'er eene menigte van
voorbeelden zyn, in welke het woord f*it zonder de
minde betrekkinge op I* voorkomt; gelyk STOLBERG
cap. XVII de Solacismis en DEVARIUS, de Particulis
Grcecce lingutz cap. 13 getoond hebben.
Ook heeft de waarheid, van de tyden van BEZA
af, by veelen over zyne al te gedwongene verklaaring
(r) Van dit gevoelen was CALVINUS ook, Inflit. Rel, Christ.
lib. IV. cap. 15. f. 18.
(f) GATACHER Adv. poflh. cap. 28. p. 723; SPANHEIM Dub..
Euang. P. III. dub. .25. g. 6; DRUSIUS; COCCEJUS; LENFANT;
MARK Exercit. Text. XXXVII. p. 376. fq. SUICERUS, T. II.
P- 778.
(t) Ik zal thans alleen LUKAS, LOSSIUS , GE RHARD , CA»
LIXTUS, CALOVIUS , BUDDEUS , OLEARIUS (Obf. LXIV in
Mattheum J. 5) THEOPH. ALKTREUS, en WOLF noemen.
T 4

«c6 Verklaaring van de Handelingen
ring gezegepraald, en wel by zoodanigen, die gewoon
waren uit hunne eigene oogén te zien, en niet andere
Mannen blindeiing natevolgen. Dus is dan de ou.
de, onbetwistbaar echte, verklaaring wederom aan den
dag gebracht en opgehelderd door GROTIÜS, Vossius,
FISCATOR, HAMMOND, BASNAGE ad a. 53. §. XI,
WITSIÜS in Vita Pauli Seci. VIII. §. 1, en DOD.
BRIDGE; en onder de Leeraaren van onze Kerke, door
SCHOMERUS , WEIJZMANN Hifi. Keel. T. I. p. 72 cn
in zyn Syftema Theologie p. 854., BENGEL en ZELTNER.
Breedvoeriger, en in opzetlyke verhandelingen is
deeze verklaaring in onze Kerke verdeedigd door
'JHEODORicus TREURNER, Conretïor te Rudelftadt —
wiens gefchrift onder den titel : Anabaptismus Ortbodoxus,
in den jaare 1663 en naderhand in 1669 te Coburg
gedrukt is —— en in'dceze eeuw door APINUS,
in een Twistfchrift, het welk te Altorf 1719 in het
licht gegeeven is, door BENNER, in een foortgelyk
gefchrift, 1733 te Giesfen gedrukt (w); endoor den
reeds gemelden Predikant SIEPIUS.
APINTJS floot de gronden van de andere verklaaringe
§ 14 en 15 op eene bondige wyze om verre, maar
begaat meer dan éénen misflag, terwyl hy deeze Ephefers
niet voor waare Christenen houdt, en vooronderftelt
, dat zy door valfche Apostelen gedoopt
waren, welker Doop PAULUS verwierp, en hen daarom
recht doopte.
Het Twistfchrift van den Heere BENNER is veel geleerder.
Hy toont in het eerfte Hoofdftuk, dat de oude
uitleggeren wel allen erkennen, dat deeze Jongeren
vóór
(u) Dit Twistfchrift is door RAMBACH, in bet eerfte ftufc
van het Hesfifrh Hefoffer, bl. 99, beoordeeld, maar niet gepreezen
, dewyl RAMBACH het vyfde vers ook aan PAULUS
toefchrcef. De Heer BENNER hadt drie jaaren te vooren eene
kleinere verhandeling over deeze plaatze uitgegeeven; naderhand
heeft hy dezelve verder uitgewerkt, en noch eens
in de gehoorzaale gebracht.

der Jpojtelen. Hoofdft. XIX: 6. 297,
voor de komst van PAÜLOS te Ephefen gedoopt waren,
maar voor het grootfte gedeelte deeze waarheid
met valfche byvoegzelcn ontcierd hebben. In het
tweede Hoofdituk beeft hy 'er van § V tot XI zyn
werk van gemaakt, om de fteunzels en bewyzen der
tegenovergeftelde verklaaringe om te ftooten: nochtans
heeft hy zich daar by niet gewacht voor twee
dwalingen; dewyl hy voor eerst meent, dat deeze
Jongeren van den Heiligen Geest niets geweeten hebben;
en ten tweeden, dat zy van de Kerk van CHRIS­
TUS noch geen bericht gehad hebben. En deeze is
de oorzaak, waarom hy $ IV, de woorden van PAU­
LUS verkeerd omfchiyft en invult.
Ik befluit deeze aantekening met eene aanmerking
op vers 5, die niet onnoodig "kan geoordeeld worden.
Xe weeten, LUKAS fchryft hier wederom, kort: toen
zy dit boorden, veerden zy gedoopt op den naam van Je.
Jus. Deeze woorden moeten , gelyk men gemaklyk
'kan denken, op deeze wyze worden ingevuld: " toen
„ zy dit van PAULUS hoorden , en zyn onderricht
„ bekomen hadden, ontftond 'er terftond eene begeer-
„ te in hun hart om op den naam van JESUS gedoopt
,, te worden. Zy verzochten den Apostel om deezen
„ Doop ; waar op hy hun verzoek toeftond, en hen
„ liet doopen. "
vers 6. Toen Paulus hun nu de handen opleide, kwam
de Heilige Geesi op hen, en zy fpraken (vreemde) taalen,
enpropbeteerden. Op dezelfde wyze leiden PETRUS
en JOHANNES de handen op eenige gedoopte Christenen
te Samaria; waarop deeze ook den Heiligen Geest
ontfingen; kap. VIII: 15, 16, 17. Gelyk ik daar, getoond
hebbe, dat het oogmerk van dat wonderwerk was,
te doen zien dat deeze mannen Afgezandten, van Godt
waren; zoo ontdekken wy hier ook ligtlyk, dat door
dit wonderwerk de grond tot de bekeering van veele
menfchen te Ephefen gelegd werdt. Welk een opzien
moet het niet gemaakt hebben , to< n deeze twaalf
Christenen taaien fpraaken, die zy niet geleerd had-
T 5 den ,

2o8 Verklaaring van de Handelingen
den, en die evenwel door de vreemdlingen, dewelken
zich te Ephefen als ééne der grootfte Kooplieden, ophieidcn,
voor hurine landstaalen erkend wierden, en
wanneer zy daarenboven in die taaien over de groote
werken van Godt voortreflyke redevoeringen hielden?
moest niet ieder verftandig mensch daaruit afneemen,
dat dit een werk van Godt, en dat PAULUS, die hun
dat vermogen, hadt medegedeeld, een dienaar en af.
gezand van Godt zyn moest?
n ?«pnvtlut betekent hier niet toekomftige dingen
voorfpellen, maar over Godtlyke dingen eene geregel,
de redevoering houden. Wy vinden de verklaaring
van dit woord in de gelykluidende plaatze kap. II: 11,
alwaar, in plaatze van r f«^-T«t«, gezegd wordt: AS-AS?»
T» fisy*tëta ruu &i$s. Ock heeft GERHARD dit woord
hier ter plaatze dus uitgelegd. '
Wanneer CALLTTCS meent, dat PAULUS door dit
middel deeze twaalf mannen tot Leeraaren der Kerke
heeft aangefteld , om den Christlyken Godsdienst te
Ephefen verder voortteplanten, kunnen wy hem onze
toeftemming niet geeven. Dewyl hier uit zoude volgen
, dat PETRUS en JOHANNES kap. VIII: door die
zelfde plechtigheid insgelyks niet dan Kerkedienaaren
zouden hebben aangefteld; het welk CALIXTUS evenwel
zelf nier geloefde. En hoe zoude LUKAS deeze
omftandigheid ook met ftilzwygen hebben kunnen
voorbygaan.
vers 7. Allen te zamen waren 'er omtrent twaalf. Lu
KAS wist niet zeker, hoe veel 'er eigenlyk geweest waren.
Zoo veel wist hy, dat 'eromtrent twaalf waren;
waar' door hy toeftaat, dat 'er ook wel een meer of
minder kan geweest zyn. Dit is voor zyne Godtlyke
ingeevinge niet nadeelig. (v) Hy hadc flechts eéne
In-
(v) MOLDENHAWER wil het woord «Vt« hier door juist vertaaien.
Dan de voorbeelden, die hy bybrengt, febynen-my
toe

der Apoftelen. Hoofdft. XIX: 7 , 8. 299
Infpirationem bistorkam, dewelke ik by kap. VII: 2
reeds befchreeven hebbe. Hec was immers niet nuo.
dig, dat wy het getal van deeze Mannen juist wisten.
Men zie ook PFAFF zynen Commentarius in Matto^uu
pag. 14 ƒ2»
Men kan by deeze gelegenheid vraagen : Zouden
deeze Mannen allen ongehuwd geweest zyn ? Die is
niec te denken. Veel meer is het ce vermoeden , dat ,
zo niet allen, ten minften fommigen van dezelven getrouwd
geweest zyn. Dan LÜKAS noemt alleen het
getal der Mannen, en zwygt van hunne Vrouwen. Het
is ook meer dan waarfchynlyk, dat LUKAS zyne huiden
alleen op de Mannen gelegd, en hun, daardoor
die Geestlyke en bovennatuurlyke welfpreekendheid
gegeeven heeft: want Vrouwen moeften in het openbaar
niet onderwyzen, gelyk ons uit ICOR. XlV: 34
bekend is. Wy kunnen dus wel toegeeven, dac
PAULUS chans te Ephefen Christenen van beide gefiachten
gevonden heeft.
vers 8. Daarop ging by in de Synagoge, en predikte
vry, drie maanden na eikanderen, en poogde bet daar been
te brengen, dat zy de leere van bet Ryk aannaamen. Uit
de woorden m rit fvmyuyi, blykt, dat de Jooden te
Ephefen maar ééne Synagoge gehad hebben. Wy hebben
kap. XlV: en XVII: 1, foortgelyke plaatzen gevonden.
toe niet veel te bewyzen; want behalven MATTH. IX: 36, daar
het woord üs-ei gelyk als betekent, ftaat in alle de andere
plaatzen niet £ rti maar ü%. Zo 'er al eenige zwaarigheid was in
de gewoone vertaalinge, zoude men dezelve kunnen ontgaan
door aanteneemen, dat &su hier pleonastice gebruikt wordt,
en dus onvertaald kan blyven. Zoo komt het woord »s meermaalcn
voor , gelyk' onze HELMAN zelf ten aanziene van
2 COR. V: 19, XI; ai, en 2Thesf. II: 2; RAPHELIUS, ten
aanziene van HAND: XVII: 14 en MARK. IV: 31, beweert.
Intusfchen beken ik, dat my, ten opzichte van het woord üiu
zelf, noch geene dergelyke voorbeelden zyn voorgekomen.
VERTAALER.

300 Verklaaring van de Handelingen
rif&siv betekent niet flechts iemand overreeden, maar
ook, volgens eene bekende Hebreeuwfche manier van
fpreeken, iemandpoogen te overreeden. In deeze laatste
betekenisfe is het ons kap. XIII: 43 en XVIII: 4 voorgekomen.
Deeze laatste betekenis moet hier ter plaatze ook
worden aangenomen, dewyl hier van den inhoud der
predikinge van PAOLOS in de Synagoge gefproken wordt.
Hy poogde de Jooden daar door te overtuigen , dat
hec te vooren verkondigde Geestlyke Ryk van den
MESSIAS thans verfcheenen was, en dat de Jooden aan
JESUS den beloofden MESSIAS , moeiten gelooven.
Dan het geen hy met zyne predikatiën bedoelde, bereikte
hy niet altoos ten vollen: en zoo ging het ook
hier, volgens den inhoud van het volgende vers.
Dat het Geestlyk Ryk van CHRISTUS het Ryk van
Godt genaamd wordt, is niet onbekend, men zie over
deeze benaaminge hec geen ik JOH. III: 5 heb aangetekend.
Wanneer wy hier leézen, dat PAULUS drie maanden
lang in de Synagoge gepredikt heefc, moet dit op dezelfde
wyze verftaan worden , als wy van de ge.
lykiuidende plaatze kap. XVIII: 4 gezegd hebben.
Te weeten PAULUS predikte eenen geruimen tyd
van de werken en weldaaden van Godt aan het Joodfche
volk beweezen, inzonderheid van den hun beloofden
MESSIAS; tot dat hy eindelyk aan de groote
waarheid kwam, dat de MESSIAS thans gekomen, en
dat het JESUS was. Zoo lang hadden zy hem met genoegen
gehoord. Maar toen hy hun eenen MESSIAS
voorflelde, die geen waereldlyk Ryk hadt opgericht,
werden veelen van hun, eu naar alle gedachten hun
Leeraar of Rabbi boven anderen , door hun valfch
vooroordeel, tot zulk eenen toorn vervoerd, dat zy
's Apostels leere van JESUS lasterden eh fmaadden, en
alle hoop op hunne bekecring vernietigden; gelyk ons
in het volgende vers zal blyken.
vers

der Jfcjlelen, Hoofdjl. XIX: 9. 301
vers 9. Maar toen fommigen hardnekkig waren , en
niet geloofden , maar voor de geheele gemeente de leere
lasterden, ging by van hun weg, en zonderde de Jongeren
af, en leerde dagelyks in de Schoole van zekéren man ,
die Tyrannus heette. PAULÜS hadt dikwils in de Schoole
gepredikt, en allerleye heilige middelen gebezigd,
om het hart der Jooden te verwecken, ten einde hen
de leere van JESUS te doen aanneemen. Ook bereikte
hy by veelen zyn oogmerk; maar fommigen «VxAa f«',(>»T«
hadden zulke harde, fteene, harten, dat het uitgeftrooyde
zaad verlooren ging. Zy namen niet flechts
de Godtlyke waarheid niet aan , maar lasterden ook
den weg, (W» «^») dat is, de Apoftolifche leere.
Deeze lasterden zy ^«W» *•«» wxfctpt, in tegenwoordigheid
der gantfebe Gemeente, die in de Synagoge vergaderd
was.
Toen naamlyk de Apostel hun voorftelde, dat de
gekruiste JESUS de waare MESSIAS was, aan wien zy
gelooven, en door wien zy zalig moeiten worden, geraakten
de hardnekkige Jooden als in eene raazernye,
en fpoogen tegen JESUS en zyne leere, met een woest
gefchreeuw , de vuilfte lasteringen uit. PAULUS onttrok
zich te recht aan hunne woede, en ontkwam daar
door hunne wreedheid. Tegen zulk eenen dolle hoop
viel niet te redetwisten

302' Verklaaring van de Handelingen
WETSTEIN toont. Nochtans moeten wy met andere
uitleggeren niet gelooven, dat deeze TYRANNUS een
Leeraar in zekere fchoole geweest is. LUKAS wil maar
alleen zeggen, dat PAULUS zich in het huis van deeze
man begeeven, en het zelve tot zyne fchoole gemaakt
beeft, waar in alle , Jooden zoo wel als Heidenen
, kwamen , die zyne dagelykfche predikatiën
wilden aanhooren. —- Deeze man moet een groot
huis, en in hetzelve eene groote zaal gehad hebben,
alwaar de Apostel eene menigte menfchen te gelvk onderrichten
konde. Of hy een Jood, of een Heiden
geweest zy, is onzeker, maar dit is zeker , dat hy
omtrent deezen tyd dcor PAULUS bekeerd is.
Het is veelen cngelcoflyk voorgekomen, dat de
naam TYRANNUS , die zo flecht luidt, de eige naam van
deezen man zouds geweest zyn. De wonderlyke verklaarïngen
van deezen naam, op welke zy gevallen
zyn, zal ik niet cptelle'-!. Men kan dezelve by Wrr-
SIUS, in Vita Pauli Sac>. VIII: § 8, en by den Heer
ReBor van SEELEN» in het tweede deel van zyne Me.
ditationes exegetic® p. 613 fqq. vinden. Dan andere geleerden
hebben uit de ïchriften een groot getal van
menfchen by éèn gezocht, die den naam TYRANNUS
gedraagen hebben.
In het tweede boek der MACCAB. kap. IV: 10 komt
een Krygsbevelhebber van doezen naam voor. SUIDAS
maakt gewag van eenen Sophist — SENECA (in het
laatfte hoofdftuk van zyn beek deBrevitate vitte*) van
eenen Keizerlyken Amptenaar en RUFINUS
( Kerkl. Gefchiedn. B. H: kap. 25 ) van eenen Heidenfchen
Priefter, die deezen naam droegen. WETSTEIN
toont ons in defchriften der Ouden noch twee anderen,
die dus genaamd waren. Men vindt onder de tydgenooten
van EUSEBIUS , in zyne Hist. Eed. lib. Vil:
cap. 32 eenen Bisfchop van Antiochien, die ook TY­
RANNUS heette. Onder de bedienden van HERODUS
was ook een zekere TYRANNUS, gelyk JOSEPHUS verhaalt,

der Apostelen. Hoofdft. XIX: 10. 303
haalt, Antiq. Jud. XVI: 10, 3, en de bello Judaico.
1: 26, 3.
Wy zien nu, dat de twee Oude Overzetteren —
de Syrifche en Latynfche - hec wel begreepen hebben.
De eerfte Ichryft: in de fchoole van eenen man
"wiens naam Tyrannus voos. De laatste: in fcbola Tyl
ranni cujusdam (in de fchoole van zekeren TYRANNUS),
In fommige handfehriften ieesr men: Tyranni maar
dit is een misflag van den Affchryyer.
By DIOGENES LAERTIUS lib. X. cap. 25 wordt zeker
Epicurifch Schoof-leeraar *wrèrv{*>Mï t rex boni
genaamd, dewyl de plaatze, alwaar de Epicuristen
gewoon waren te onderwyzen, een tuin was, Dan
deeze zefdzaame benaaming baat hun niets, die in onzen
Text van Té-**** een Nomen appellativum willen
maaken. De uitdrukking van LUKAS Iydc deezen
zin volftrekt ciec.
vers 10. En dit gefebiedde twee jaaren lang, zoo,
dat allen, die in Aften woonden, het woord (de leere)
van den Heere boorden , zoo wel Jooden als Heidenen.
Dit —— te weeten, dat PAULUS in het huis van TY­
RANNUS leerdé en predikte, gefebiedde twee jaaren ach.
ter eikanderen (rc). En atzoo (*Vf) werden allen, die
van tyd tot tyd uit Afien in deeze groote Koopfhd
kwamen, zoo wel Jooden als Pleidenen. zyne toehoorers
Dit getuigt PAULUS ook 1 COR. XVI: 0 wanneer hy
zegt: my is te Ephefen eene groote en zeer moeyïyke deur
geopend. Hoewel men ook gemaklyk kan denken
dat veelen zyner toehoorers orjgeloovig zullen geblee-'
ven zyn.
Ti» A.V» "r»*« vertaale ik niet: Jefus zyne leere,
maar de leere van — aangaande, JESÜS; gelyk 1 COR.
1: 6. de prediking aangaande Christus (t« tTv{m r»u x (,e-»:
heet,
(x) tx\ tr* ?tf«. Over deeze fpreekwyzc zie men RAPHE.
LIUS zyne aanmerkingen uit HERODOTUS.

304 .- Perklaaring van de Handelingen
heet , en ROM. III: 22 en 26" bet geloof aan Jefus Z
Wat betreft, dat LUKAS hier fchryft dat PAULUS
twee jaaren te Ephefen geleerd heeft, terwyl PAULUS
zelf in het volgend Hoofdhui: vers 31 getuigt, dat
hy het drie jaaren gedaan heeft —— WITSIUS toont
in vita Pauli SeEt. VIII. §. 9 duidelyk, in welke betekenisfe
het één zoo wel als het ander waar is (y).
vers 11, 12. En Godt deedt geene geringe daaden
door Paulus, zoo zelfs, dat zy de zweetdoeken en fcbortkleeden
van zyne huid op de kranken leiden; met dat gevolg
, dat de ziektens ben verlieten, en ie boofe geesten
van bun uitvoeren. Dat Godt, behalven het geen wy
vers 6 gezien hebben, door PAULUS (S

der Apoflelen. Hoofdft. XIX: n—14. 3° 5
ongemeen dikwils bedient, heeft BOUHEREAÜ in zyne
Aanmerkingen by bl. 4 aangemerkt. Uit andere oude
Schryvers hebben PRICJEUS cn WETSTEIN verfcheidene
voorbeelden bygebracht. Deeze fpreekwyze is een
Litotes, en betekent zoo veel, als fingulares exiviias;
gelyk CAMERARIUS het uitdrukt.
Wat de wonderwerken betreft, van dewelken vers
12 gefproken wordt, ik heb by kap. V: 15 reeds alles
aangemerkt, het geen men ten deezen opzichte
behoort te weetcn.
Ten aanziene der woorden

306 Verklaaring van de Handelingen
Hy getuigt niet alleen , dat 'er in zynen tyd veele
dcrgelyke bezweerers geweest zyn , maar by houdt
Koning SALOMO ook voor den (lichter en den befchryver
van deeze konst , waar van hy meent, dat de
boeken noch voorhanden waren. Ook maakt hy van
eenige Haaltjes van die konst gewag, die in zynen
tyd zouden vertoond zyn , maar die ANT. VAN D^LEN
in zyn boek de Divinationibus cap. VI. p. 521 te recht
voor kwaadaartige verdichrf.Jen van JOSEPHUS houdt,
waar door hy "de uitdryving der DUIVELEN , door
CHRISTUS en zyne Apostelen, poogde te verkleinen.
Dewyl nu de bezweerers voorgaven, door het noemen
der naamen van zekere verdichte Engelen, ziektens
of Geesten uitcedryven; bedienden zich deeze
bezweerers tot dat einde van den naam van JESOS.
'Oexifrfw »>*< 'Uwu', voy bezuoeeren u by Jefus, riepen
zy. Deeze uitdrukking komt MARK. V: 7 en
1 THESS. V: 27 ook voor. Or> dezelfde wyze vinden
wy GEN. XXIV: 3 het woord ïgopifr» (in den
Griekfchen Bybel).
LUKAS befchryfe deeze bezweerers of Exorcisten naar
hunne geboorte. Zy waren zoonen —— niet van den
Hoogenpriesser ——— maar van eenen Opperpriester, dat
is van eenen Opperflen of Voorftander van zekere Clasfe
van Priefteren, hoedani?en 'er vierentwintig waren.
> W ant ook zy we' den atX'H U(
genaamd. Dat
deeze naam hier dus moet verftaan worden, erkennen
de meeste uitleggeren , onder welke ik alleen GRO-
TIU-, SPANHEIM (Dub. Euang. P. II. p. 388), BAS­
NAGE (ad ci. 54. § IX), en ZELTNER zal noemen.
Sommige uitleggeren zyn over het woord >i«, vers
14, gevallen, en wel riet zonder rede. In het voorgaande
vers meldt LUKAS, dat 'er eenige Joodfche bezweerers
omzworven. Van deeze zegt hy nu, dat
hec zeven zoonen van eenen Opperpriester geweest
zyn. Hec woord T»i 5 kan, ja iiiocc, hier derhalven
voor

der Apoftelen. Hoofdft. XIX: 15, 16. 307
voor een vreemd byvoegfel gehouden worden, gelyk
LOTHERU.S hec ook in zyne overzeccinge heeft uitgelaatcn.
In den Staaten bybel is dit vers ook zeer
wel vertaald : deeze nu waren fekere feven foonen van
Sceva, een Joodfche Overpriefter, die dit deden: maar
hec woord fekere hadc behooren weggelaacen ce worden
, als waardoor r

308 Verklaaring van de Handelingen
XIV: 51. (z) LIVIUS fpreekt ook op deeze wyze,
lib. lil. cap. II , daar hy zegt: mulcati nudatique
abihant.
Wy kunnen hier by bemerken, hoe de DUIVEL,
als de vyand der menfchen, zelfs den ondeugendcn
fchade tracht toetevoegen, en hoe de barmhartigheid
van Godt daarentegen aan de macht des DUIVELS, ook
ten opzichte der godtloozen, paaien Helle. De DUI­
VEL zoude deeze gewaande bezweerers gaerne van het
leeven hebben willen berooven: dan dit werdt hem
niet toegelaaten. Godt gaf deezen menfchen noch
gelegenheid tot boete.
vers 17. En dit voerdt bekend aan alle de Jooden en
Grieken, die te Ephefen woonden, en zy voerden allen
verbaasd, en de naam van den Heere Jefus voerdt hoog
gepreezen. Dit woord revtc (dit werdt bekend) is eigenlyk
niet op de naast voorgaande gebeurtenis, maar
op de wonderwerken van PAULUS betreklyk, die vers

der Apoftelen. Hoofdft. XIX: 17, 18. 30$
groote menigte. Men zie myne Aantekening op LUK.
XV: 1.
vers 18. Ook kwamen 'er veelen van de geenen, die geloovig
waren geworden, en verhaalden met eene oprechte
belydenisfe, wat zy (tot hier toe kwaads) gedaan hadden.
'E&ueteyêó/xoei is de benaaming van menfchen ,
dewelken iets van zich zelve belydcn, het geen men
anders niet gewoon is te bekennen of openbaar te maaken,
dewyl men, door zulks te belyden, zich zeiven
in een ongustig licht Helt. Dit is bet werk van boetvaardige
zondaaren, en deeze waren hec, van dewelken
LUKAS hier ipreekt. Wy vinden deeze fpreekwyze
vol uit MATTH. UI, 6 en MARK. I, 5: c'%»n,xo.
yevfte>si T«S dftxgrlcti air»"». In de fchrifcen der Kerkvaderen
betekent daarom f'l^oAeVf's (exomologehY)
de biecht. Men zie BINGHAMS Antiq. Eccles. lib. XVUI,
cap. 3.
Zy (a) verhaalden , vaart LUKAS voort, i« srf*|*fc
airu', wat zy gedaan hadden. Het voorgaande woord
il(tcM»y»itMt«i, geeft te kennen, dat zy hunne zondigebedryven
van ftuk tot Huk verhaald hebben. Dus vertaaien
BEZA, CAMERARIUS, ARCULARIUS, GROTIUS en
ZELTNER onze plaatze, ook SPANHEIM verklaart dit
woord op dezelfde wyze, in zyne Dub. Euang. v. lil.
cap. 3, en wederlegt teffens de Roomfchgezinden, die
deeze plaatze ais een bewys voor hunne oorbiecht aanmerken,
Wy vinden dan de meening van hun nietgesrond,
dewelken door *- (d£n( hier de kwaade konften verftaan,
waar van deeze menfchen wel eer hun werk gemaakt
hadden. Veel meer denke men aan de betekenisfe, die
dit woord MATTH. XVI, 27 heeft, daar gezegd wordt:
Cbri.
(d) 'KfayytAM betekent kap. XIV 27 en XV, 14 ook ver.
baaien.
V 3

3io Verklaaring van de Handelingen
Christus zal ten jongsten dage ieder éénen vergelden
?rg«! tv,
vers 19. Maar veelen, die zich op de Magifche kunften
gelegd hadden, brachten de boeken te f amen, en verbrandden
dezelve in aller tegenwoordigheid: en toen men
den prys daar van oprekende, vondt men, dat dezelve vyftig
duizend drachmen bedroeg. Het behoorde tot de oprechtheid
der belydenisfe, die deeze bekeerde Heidenen
en Jooden deeden, datzy, die tot hier toe magifche
kunften gefpeeld hadden, het beleeden, 'er hun
hartiyk leedweezen over betuigden, en teffens ernftiglyk
beloofden, zich van dezelven in het vervolg te zullen
wachten, en ook daar in den DUIVEL en zyne werken
aftezweeren.
Wy kunnen niet twyfelenof PAULUS hebbe deeze
ondeugd, die te Ephefen zoo fterk in zwange ging,
onder anderen in zyne predikatiën met grooten yver
beftraft , en door dat middel hun geweeten op eene
gevoelige wyze getroffen.. Ook is 'er, myns erachtens,
geen twyfel aan, of de Apostel zal allen, die zich
aan dat kwaad fchuldig hadden bekend, ten bewyze
van hunne boetvaardigheid opgelegd hebben, dat zy
alle de boeken, die over deeze kunften fchreef , by
één moesten brengen, en dezelve, ten aanziene der
geheele Gemeente, in het vuur werpen. Dit deeden
zy gewilliglyk en zonder uitftel. Zy begreepen,
dat men met die boeken niet wel anders konde handelen,
en dar zy, door dezelve te verkoopen of weg te
geeven, zich op het nieuw zouden fchuldig maaken.
De Magifche kunften heeten hier T» xi{i«fy*. AN-
TONIUS VAN DALE handelt 'er breedvoerig over in zyn
boek de Bivinationibus cap. VI p. 524 fqq. Hy merkt
aan, dat IREN#.US insgelyks deeze kunften r« wnet'ev*
(b) noemt, en dat dezelve daarin beftonden, dat men
be-
(b) Men leeze over dit woord ook de Aanmerking van WI-T-
STEIN

der apoftelen. Hoofdft. WK: 19, 311
bezweeringen deedt —— minnedranken vervaardigde,
door het uitfpreeken van zekere onverftaanbaare
woorden (by voorbeeld Abracadabra, Abraxas
enz.) ziektens en betoveringen zocht te verdry ven,
of, wanneer ergens brand was, het vuur uit te blusfchen
——- zekere tekenen op de boenen bondt waar
door men eene onverwiniyke Merkte waande te ver»
krygen tegen allerlei ongevallen Magifche ringen
aan de vingeren droeg ——»tovercedels (Amuteten)
tegen de krachc van betoveringe gebruikte, 'cn wat
van d ;
en aart meer zy : het welk alias inzonderheid
te Ephefen in gebruik was, en tot het fpreekwoord:
Ztpiiria ygcift/tctra, aanleiding gaf.
Meer andere geleerden, dewelken hier over gehandeld
hebben, kan men by WOLF, (in zyne Curtx ad b.
/.) vinden aangetekend.
Eer ik van den prys van deeze Magifche boeken
fpreeke, moet ik iets zeggen aangaande de woorden
van LOKAS : e-oii^'iptr»» r*s Tiftctt dvTüv, die men gemeenlyk
verkeerd verftaat. Men moet dit naamlyk niet
van hun verftaan, die hunne boeken in het vuur geworpen
hadden: maar van anderen. En men behoort derhalven
deeze woorden dus te verftaan: en, toen men den
prys van dezelve opi ekende, vondt men enz.
Wat nu den prys van deeze Godtlooze boeken betreft
, men rekende , het geen ieder van dezelve gekost
hadt, by één, en vondt op die wyze eene forama
van vyftig duizend drachmen. Want het Griekfche
woord S-axf*»» is, volgens den aart van die taaie in den
text uitgelaaten.
Dat dit volgens ons Geld f5250 Ryksdaaiders bedraigt,
STEIN op deeze plaatze , alwaar men insgelyks zal vinden,' dat
menfchen , die zich met dergeiyke kunsten bezig hielden ,
7r>el>e7«i genaamd werden.
V 4

312 Verklaaring van de Handelingen
draagt, is het gevoelen der meeste uitleggeren (O-Van
dit gevoelen zyn ook DEYLING (Obf. Sacr. p. 111. cap.
38 § X/.), LACKEMACHER Obf. Pbilol. p.H, cap. 5 §
5 p. 153 en WOLF. Men zie ook de berekening van
BUDD.*US (lib. V. de Asfe, p. 632) VAN WASER
(lib. 11 de Nummis antiquis cap. 22) VAN BRERE-
WOD) (cap. 1 de Pretiis veterum Nummoruni). De Heer
HEOSINGER , Rector van het Gynmafium te Eiienach
meent, in zyn programma de Librorum ante Typographm
upum raritaie êf pretio § III, dat deeze fomme 6665
Ryksd. van ons geld (d) bedraagen heeft,
vers 20. Zoo geweldig wiefch en nam de overhand bet
woord des Heeren. 'oóra betekent hier niet: op deeze
wyze, maarzoo zeer, gelyk JOH. III, 16. zoo geweldig,
zegt LUKAS, breidde zich de Christelyke Godtsdienst
uit.
De fpreekwyze: het woord van Godt Zu&n , hebben
wy kap. VI, 7 en XII, 21 reeds aangetroffen,
en op de laatste plaatze verklaard. —— Dan de Christelyke
Godtdienst wiefch niet alleen , maar werdt ook
fterk , 'IV^M , en onoverwinlyk. Het een en ander
was een gevolg van Godts groote wonderwerken.
"H^Ï»"' "XTX x^droi ——— bet wiefch met macht. Dus
fpreeken wy in onze taaie ook. De uitdrukking xctrd
X ? « ' T S 5 , die hier voorkomt, wordt in veele ongewyde
fchriften, by WETSTEIN aangehaald , adverbialiter genoomen.
Wy vinden LUK. I , 80 eene foortgelyke
fpreekwyze: jf»|*vs x*i tx^e»Taiöur*,
vers 21. Naa dat dit alles nu gefchied was, nam Paulus
in den Geest voor , door Macedonien en Aebafen na
'Jerufalem te reizen ; en fprak : wanneer ik aldaar geweest
(c) Naar Hollandfch geldgerekend beloopt dit op 11250 Gul.,
dens. VERTAALER.
(d) Dus zouden deeze boeken 11908 guldens cn i_6 Huivers
Van ons geld gekost hebben. VERTAALER.

der Apoflelen. Hoofdft. XIX: 20, 21. 313
isieest ben, moet ik ook Rome zien. Zy die het begin
van dit vers bis expletis vertaald hebben, hebben aan
den Hebraismus (e) niet gedacht, die in deeze woorden
voorkomt. SYRBIUS heeft in zyne Academifche
verhandelinge de Pauli in urbem Romam ingresfu § I,
te recht vertaald: bis geft is; en de Franfche üverzetter
van Mons aprés cela.
Dat de woorden: '* rS vttipari, niet van den Heiligen
Geest , maar van de Ziele van PAULÜS moeten
verftaan wouden , beweert GROTIDS op het voorbeeld
van gelykluydende plaatzen; maar die hier weinig te
pasfe komen. Hetgeen BEZA zegt, heeft meer fchyn.
"Euro i\ r£ irvcjctri, zegt hy, betekent, volgens den
aart der Hebreeuwfche taaie: induxitin animum, hy
heeft voorgenomen (ƒ). By aldien , vaart hy voort,
van den Heiligen Geest gefproken ware, zoude men
ïS-sro in plaatze van v^iB-im moeten geleezen hebben :
waar van men evenwel geen voorbeeld vindt.
Wy kunnen niet nalaaten , aan BEZA onzè toeftemming
te geeven, fchoon wy, zoo min als hy, loochenen,
dat dit voorneemen van PAULUS door den Heiligen
Geest gewerkt is; als het welk kap. X X , 22, 23
uitdruklyk getuigd wordt.
Wat het tweede voorneemen van PAULUS betreft ,
te weeten: om na Rome te gaan , het welk hem thans
noodzaaklyk fcheen (hl pi 'vJfn» iftft , fprak hy, ik
moet naderhand ook Rome zien) dewyl het op dien
tyd niet ten uitvoer gebracht werdt, moeten wy het
als een menfchlyk voorneemen (g) aanzien; hoedanig
eenig
(e) Over de Hebraismi van het woord nkD SZv$-iti leeze men
VORSTIUS, cap. V, p. 143 fqq.
(f) CAMERARIUS vertaalt het ook: propofuit animo fuo (hy
nam voor).
(g) Dit heeft SYRBIUS in de reeds aangehaalde plaatze insge
lyks aangemerkt. V 5

314 Verklaaring van de Handelingen
eenig een voorneemen van den Apostel ons kap. XVIII,
21 reeds is voorgekomen.
Wat aangaat, dat PAULUS zyne reize na Jerufalem
door Macedonien en Achajen wilde neemen; hier toe
werdt hy buiten twvfel bewoogen, door eene heilige
begeerte, om de Christelyke Gemeentens, die in deeze
landen gefticht waren, te bezoeken, en in het geloof
te bevestigen.
Dewyl hy zoo veele zorge voor het onderhoud der
Gemeente re jerufalem gewoon was te draagen, is 'er
geen twyfel aan , of hy zal deeze Gemeentens ook
tot eene ruime liefdegift voor dezelve vermaand hebben.
vers 22. Dan hy fchikte twee van zyne dienaaren voo
uit na Macedonien , naamlyk Timotheus en Eraslus, en
Heef noch eenigen tyd in Afien. Hec waren twee Euangelisten,
die hy vooruit zondt, om hem in Macedo.
nien te wachten , en intusfehen hec Euangelie aldaar
te prediken. Zy worden ï

der Apoftelen Hoofdft. XIX: 22. 315
vers 23. Toen onftondt aldaar geene geringe opfchudding
•wegens 'deeze leere. Tegen alle verwachting geraakte
PAULUS ook in eene groote wederwaardigheid. Men
kan zich verwonderen, dat 'er daar hy , volgens vers
10 , twee Jaaren lang in deeze ftad veilig en onvervolgd
gebleeven was, nu eerst om zynen wille een op.
roer or.tftondt. Intusfchen vinden wy twee oorzaaken,
waar aan de veiligheid en rust, in dewelke hy tot dus
verre leefde, moet toegefchreeven worden.
De eerfte was, dat zyne groote en menigvuldige
wonderwerken (vers .17) by iedereenen zulk een opzien
maakten, dat men hem voor eenen Godtlyken
afgezand erkende, of toch aan de Godtlykheid zyner
zendinge weinig twyfelde. De Overheid zat daarom
ten zynen opzichte ftil, en liet ieder eenen de
vryheid , om zyne leer aanteneemen. De Grooten van
deeze ftad waren op dien tyd, toen de Wysgeerte
de dwaalingcn van den heerfchenden Godtsdienst ontdekt
hadt, reeds zoo verre verlicht, dat zy zich tegen
het prediken van eenen beteren Godtsdienst niet
meer met yver aankantten. Van daar, dat PAULUS
onder de Aïiarchen (vers 31) zyne Vrieuden hadt,
en de Syndicus der ftad (vers 35 enz.) zyn best deedt,
om hem te beveiligen. > Op deeze wyze breidde
zich de Christlyke Godtsdienst in die ftad verre uit.
De andere oorzaak van deezen gelukkigen voortgang
was de verftandige leerwyze van PAULUS. Hy
kwam niet in de Tempelen, om den Afgodendienst
der Heidenen met geweld te keeren; ook fprak hy in
het openbaar niet met verachting van hunne Godinne
DIANA. — Het één en ander getuigt de Syndicus,
vers 37. Hy leerde in ftilte, hoe valfch hun Godtsdienst
zy, en vermaande de nieuwe Christenen, gelyk
hy ook in zyne brieven gewoon was, tot ftille
hefcheidenheid, omtrent hunne Heidenfche medeburgeren.
Op deeze wyze werdt het groot aantal van
de geenen,' die den ouden Godtsdienst verlieten, voor
ieder eenen zoo zichtbaar niet, en onder de twecërleie
ge.

316 Verklaaring van de Handelingen
«ezindheden bleef vrede en rust, waar toe niet weinig
toebracht, dat de Christenen den Heidenen meer
liefde en grootere diensten beweezen, dan de Heidenen
onder eikanderen gewoon waren (z).
Eindelyk evenwel ontftak zeker ryk Koopman over
den wasdom van den Christlyken Godtsdienst in eenen
zeer hevigen toorn. Deeze hieldt eene groote
menigte arbeideren, dewelken hem kostbaare Afgodsbeelden
vervaardigden. Niet alleen de inwooneren
van deeze groote ftad kochten dezelve van hem; maar
ook van andere plaatzen vloeyde 'er zulk eene menigte
van koopers tot hem, dat hy geen einde van
zyne rykdommen zag. Dan naar maate 'er meer hec
Christendom aannamen, naar even die maate verloor
hy
(i) Wil men hier van een Haaltje, men leeze het geen Eu-
SEBIUS van het gedrag der Christenen in den verfchriklyken
hongersnood, die onder MAXIMINUS woedde, verhaalt, in
zyne Kerkel. Gefchiedenisfen, B. IX. Hoofdft. IX. bl. 535 ,
536.' " Zy waren het alleen, " zegt hy, " die in zoo ramp-
„ fpoedige oinftandigheid mededogen en menfchlievenheid met
3, 'er daad betoonden, den ganfchen dag door, onvermoeid
„ met het bezorgen en bcgraaven der gefturvene (want dui-
„ zenden waren 'er, waar voor niemand zorgdroeg) zig be-
„ zig hielden; en de geheele menigte, die door de ganfche
„ ftad van den honger geprangd wierden, byeen verzameld
„ hebbende, aan allen brood uitdeelden; zoo dat het onder
,, alle menfchen beroemd wierdt, allen den God der Kriste-
„ nen loofden, en door de daaden overtuigd erkenden, dat
„ de Kristenen alleen waarlyk deugdzaam en Godvrcezend
„ waren. " En op dat men dit getuigenis van EUSEBIUS ten
voordeele der Christenen niet van partydigheid verdacht hemde,
voege men J
cr de taaie van JULIANUS by, die door dén
naam alleen, dien hy aan de Christenen geeft, genoeg toont,
dat men hem althans van geene partydigheid ten hunnen voordeele
kan befcbuldigen. " Het is eene fchande, " zegthy, "
in zynen brief aan ARSACIUS, den Heidenfchen Hoogen-
,', priester van Galatien, dat wy, daar de goutlooze Galileërs
„ niet alleen, die van hunnen eigen, maar insgelyks die van
„ onzen Godtsdienst, te hulpe komen, in zoo noodzaaklyk
eenen plicht alleen in gebreke blyven ". VERTAALER.

der Apoftelen Hoofdft. XIX: 22. 317
by ook zyne koopers. Derzelver vermindering werdt
van dag tot dag zichtbaarer en gevoeliger voor hem.
Naa langduurige overweegingen, wat hem te doen
ftondt, liet hy de geheele menigte zyner arbeide.
ren by hem komen, en dreigde hun den vreeslykilen
hongersnood, zo zy niet deeden, het geen hy hun
thans aanraaden en beveelen zoude.
Hy Helde hun voor, hoe groot hun getal was, en
dat zy zich tot dus verre, met den loon, dien zy by
hem verdiend hadden, met hunne Vrouwen en Kinderen,
ryklyk hadden kunnen onderhouden. Dat hy
thans niet meer in ftaat was , om hun allen werk te
geeven; dat het fteeds toeneemend verval van hunnen
Godtsdienst hem noodzaakte, zyne meeste werklieden
af te danken, en dat hy binnen kort gedwongen
zoude zyn, om van zynen handel ten éénenmaa-
!e afteftappen. Dat 'er geen ander middel over was,
om dit onheil aftewenden, dan eene opfchudding te
verwekken, en den verleider, PAULUS, met zyne medehelpers
te vermoorden.
Wy kunnen niet twyfelen, of hy zal de Heidenfche
Priesteren te hulpe geroepen, en deeze, door
hunne aanmoedigingen het Volk gewillig gemaakt hebben
, om DEMETRIUS (dus heette deeze Koopman)
kloekmoedig byteltaan , en de Leeraaren van dien
nieuwen Godtsdienst met denzelfden yver te vervolgen.
Dit blinde Volk werdt te ligter in woede gebracht,
dewyl men hun onder het oog bracht, dat de groote
Godinne DIANA , die tot dusverre door hen niet alleen,
maar ook door de geheele Waereld, fvers 27)
boven alle andere Godtheden geëerd was, zich in een
zichtbaar gevaar bevondt, om van den troon geftooten
te worden, als ware PAULUS een tweede HERO«
STRATUS, die voorneemens was, haaren Tempel, het
v/onder der waereld, in de asfche te leggen.
DE.

318 Verklaaring van de Handelingen
DEMETRIDS bereikte zyn oogmerk. Zyne arbeideren
maakten het begin met de opfchuddinge, en eerlang
was de geheele ftad (vers 29) vol openbaare vyanden
van den Apostel. Doch de wysheid van den
Kancelier of Syndicus bracht de ftad welhaast wederom
in rust, en de Ephefers, die door PAULUS bekeerd
waren, erlangden volkomen vryheid van Godtsdienst.
Dan laat ons deeze gebeurtnis thans van naderby
befchouwen, en ophelderen.
vers 24, 25. Want een Goudfmid, niet naame Demetrius
, dewelke (kleine) zilvere Tempelen van Diana
maakte, en aan die konstnaaren geen klein voordeel aanbracht,
liet, dezelve, gelyk ook de andere werklieden, die
daar aan te doen hadden, by één komen, en fprak dezeiven
op de volgende wyze aan : lieve menfcben, gy
weet, dat wy van dit ons beroep ryklyk ons onderhoud
hebben. De konstnaaren , die beide in goud en in
zilver arbeiden , draagen in de Latynfche en Hoog.
duitfche taaien den naam naar het edelst van deeze
twee metaalen, en heeten aurifices, Q5o(&-@d 1
miJte, @o(6-
UrMter. In de Griekfche en Nederlandfche taaien heeft
men hun den naam naar dat metaal gegeeven, het
welk zy het meest verarbeiden, en hen deyvSe»o^evft Zilver/meden genaamd.
DEMETRIUS was een man van zoo veele middelen,
dat hy niet meer zelf arbeidde, maar eene geheele
fchaare van deeze konstnaaren hadt aangenomen, die,
onder zyn opzicht, werktten, en veel gelds voor zich
zelve, noch meer voor hem, wonnen. Behalven de
zilverfmeden waren noch veele andere konstnaaren,
handwerkslieden, en daglooners in zynen dienst, dewelken
by dat werk noodig waren. LUKAS noemt hen
in het algemeen : ioZ

der Apoflelen Hoofdfl, XIX: 24, 25. 319
vere (k~) Tempelen , die den heerlyken en wydberoemden
Tempel van DIANA , en daar in deeze Godin
zelve , verbeeldden. DIANA was het beeld der
Alaane, dewelke, om dat men aan dezelve de vruchtbaarheid
der aarde toefchreef, door alle Heidenfche
Volken geëerd werdt. Zy werdt afgebeeld door eene
Vrouw, welker geheele lichaam, het aangezicht alleen
uitgezonderd, van vooren met borften bedekt
w s, en eene Zoogvrouw aanduidde, door welke Menfchen
en Vee gevoed werden. Om deeze rede hadt
zy in alle lieden eenen Tempel, onder dewelken evenwel
met één dien te Ephefen aan grootte, pracht en
kostbaarheid evenaardde (/). Men noemde denzei ven
een wonder der waereld. Om hein te zien, en in
denzelvcn het onwaardeerbaar fchoone beeld der Godinne
aantebidden, deedt men reizen van verre afgelegene
p'.aatzen.
Met één woord: DIANA te Ephefen was by de
Heidenen het zelfde, het geen by de Roomfchgezinden
de Maagd MARIA is. Dit bekent CORN. A LA-
PIDE in zyne Aanmerking op vers 24. Men hoore
hem zeiven fpreeken: Vera Cbristianorum Diana est
B. Virgo Maria —— qua virtutis &? falutis fida custos
est, ita, ut imposfibilis fit, perire eum, qui Je fuaque ei
(*) Men heeft de Academifche Verhandeling van den Hooglecraar
LEDERLJN, de Templis argenteis Diana Ephefia, die te
Straszburg 1714 gedrukt is, in de Tempé Helvetica T. IV. Seft.
II, iio. 8 herdrukt. Men heeft ook penningen, waar
op de Tempel van deeze Godinne te zien is. BEZA getuigt
twee zulke penningen gezien te hebben. Er is geen twyfel aan,
of DEMETRIUS zal dergelyke penningen ook gemaakt hebben.
De nauwkeurigfte befchryving van deezen Tempel is;
die de beroemde Marquis POLENI voor weinig jaaren heeft
uitgegeeven. Men vindt dezelve in hec Journal des Scavans,
1745 F. II. p. 28 enz. beoordeeld. LIVIUS verhaalt,
B. 1. kap. 45 dat de Romeinen ook in de eerfte tyden eenen
Tempel voor DIANA, naar het model van dien te Ephefen
gebouwd hebben.

320 Verklaaring van de Handelingen
fedulo commendau (De rechte DIANA der Christenen
is de gelukzalige Maagd MARIA, de getrouwe bewaarfter
van derzei ver deugd en zaligheid, zoo dat het
onmooglyk zy, dat iemand zoude kunnen verlooren
gaan, die zich en de zynen naarftiglyk aan haar op.
draagt.) Ook vergelykt hy de Mariabeeldtjes , die
de Pelgrims, wanneer zy van Loretto vertrekken, aan
hunne halzen hangen, en op deeze wyze te huis brachten
met die van DIANA, dewelke zy die haaren Tempel
bezien hadden, aan hunne halzen hongen, en op
deeze wyze te huis brachten.
Het woord ègvctrlx. heeft hier twee betekenisfen.
Het betekent vers 24 den winst of de verdienst; en
vers 25 de konst, of bet handwerk, het welk men waarneemt.
Men noemt het ook' iemands beroep of profesfie.
WOLF heeft dit ook aangemerkt, en de Heer
WETSTEIN bevestigt het met andere plaatzen.
vers 26. Maar gy ziet en hoort ook, dat, niet flech
te Ephefen, maar byna in geheel Afien, deeze Paulu
door zyne leere veele menfcben van ons aftrekt, de
hy zegt, dat de Goden, met haftden gemaakt, geene G
den zyn. nsiVas /«T» ,-««•« kan ook vertaald worden: by
heeft ben overreed, dat zy niet meer by my komen, e
myne waaren koopen- Hy klaagt over het verval van
zyne neering, door PAULUS veroorzaakt. Want daalde
Apostel de menfchen overtuigde, dat beelden, door
handen gemaakt, geene Goden waren , merkte hy,
dat het getal der geenen, die zyne zilvere beelden
van DIANA kochten, dagelyks minder wierdt,
vers 11. Wy zyn dus niet alleen in gevaar, om ons
voordeel te verliezen, maar ook, dat de Tempel der gr
te Godinne Diana voor niets geacht, ja dat haare he
lykheid geheel vernietigd worde, dewelke nochtans
geheel Afien, ja door de geheele waereld, geëerbiedigd
wordt. GROTIUS heeft in veranderd, het geen
RAPHELIUS in de Aantekeninge uit HERODOTUS met
grond van rede verworpen heeft; en op dezelfde wyze

der Apoflelen Hoofdfl. XIX; 26—28, 321
ze heeft BEZA de dwaaling van CASTALIO wederlegd,
die y.a^«» h', in plaatze van ^s»s»j//9-?>r«i. Deeze zelfde uitdrukking vindt
men in bet boek der wysheid, kap. IX, 6.
vers 28. Toen zy dit nu gehoord hadden, en zeer verbitterd
waren, riepen zy met een groot gefebreeuw: Groot
is de Diana der Ephefers. Dewyl op dit gefchreeuw de
geheele ftad by één kwam, gelyk in het volgend vers
verhaald wordt, moeten wy vooronderftellen , dat
LUKAS hier eene byzonderheid heeft overgeilaagen; te
weeten, dat de Werklieden van DEMETRIUS door alle
ftraaten (m) liepen, en dus de ganfche ftad met hun
geroep, groot is onze Diana! vervulden. Ook valt het niet
moeylyk, te gisfen, dat dit flechts het begin van hun
gefchreeuw geweest is, en dat zy het Volk hebben
opgeroepen , om de vyanden van hunne Godinne niet
te laaten leeven.
vers
(m) Deeze byzonderheid heeft DO»»RIDGE i°- zy ne
phrafis ook aangemerkt.
VI. Deel. X
P aram

322 Verklaaring van de Handelingen
vers 29. En de geheele ftad kwam op de been, en alles
liep na den markt, en zy Jleepten Cajus en Ariftarcbus,
die Macedoniers en reisgenooten van Paulia waren, met
zich. SfVx»"? betekent eenen oproerigen oploop van het
Volk. Zoo leest men ook in de parapbrafis van ERAS­
MUS: fallus est concurfus.
©/argair betekent niet flechts de fchouwplaatze, maar
ook den markt, waar op het Raadhuis ftaat, en daar
het volk gewoon is by één te komen. In dien zin gebruikt
JOSEPHUS dit woord , lib. Vil de bello Judaico ,
e n ca
cap. 3 § 3- P- 5 § 2. Meer voorbeelden hebben
PRICEUS en WETSTEIN uit Griekfche en Latynfche
fchriften by een gezameld, hoewel zy beiden hier ter
plaatze dit woord dus niet verftonden.
ARISTARCHUS wordt hier een Macedoniër genaamd.
In het volgend Hoofdft., vers 4, leezen,wy, dat hy
in de ftad Thesfalonica gebooren was. Deeze ftad
werdt tot Macedonien gerekend. Kap. XXVII , 2
wordt hy duidelyk een Macedoniër, uit Thesfalonica gebooren,
genaamd.
vers 30. Maar toen Paulus onder het Volk wilde gaan,
lieten de jongeren bet hem niet toe. De fpreekwyze: >is
-ri, iïpov, vinden wy by RAPHELIUS, in zyne Aantekcninge
uit POLYBIUS, opgehelderd.
PAULUS was thans te vuurig, en zyn yver voor de
eere en leere van Godt hadt hem byna om het leeven
gebracht. Dan toen zy, dewelken by hem waren,
hem het groot gevaar voorftelden (waar in hy zyn
zoude, en waar in hy zich niet behoorde te begeeven,
begreep hy, dat hun raad verftandig was, envolgde
dien. ——— Wy weetén reeds (uit andere voorbeelden)
, dat de heilige Apostelen menfchen geblecven
zyn, en zich nu en dan wel eens, gelvk andere
menfchen, overyld hebben. Dan de Godtlyke voorzienigheid
beftierde alles altoos ten goede.
ven

der Apoflelen. Hoofdft. XIX: 29, 30. 323
vers 3f. Ook zonden eenige Aflarehen, dewelken Pau.
•las gunftig waren, tot hem, en lieten hem vermaanen, dat
hy zich toch met op den markt zoude begeeven. Waar ia
het Ampt der Afiarchen beltaan hebbe, en van welken
range zy geweest zyn , heDben veelen onderzocht, wiar
van WOLF eene groote menigte optelt. Myns bedunkens
vindt men ten doezen opzichte het best bericht
by GROTIUS , VALESIÜS in zyne Aanmerkinge op Eu •
SEBIUS (Kerkl. gefchied. B. V: kap. ij), en by ALBASpiNiEOS
, Obs. Eccl. lib. I: cap. 21 § 5. Alleenlyk
dwaalt VALESIÜS, wanneer hy meent, dat 'er altoos
maar één Afiarcb te gelyk geweest is: en in dit opzicht
heeft BASNAGE (ad a. 55 § VIII.) hem bondig wederfegd.
Het was naamlyk in Griekenland een ftuk van den
Heidenfchen Godtsdienst, dat 'er, op zekere tyden,
ter eere der Goden, allerleie zoorten van fchouwfpelen
gehouden werden. Dewyl tot dat einde nu groote
kosten moeiten gemaakt worden, koos men daar toe
ryke mannen uit den burgerftaat, en saf hun den eernaam
van Priefteren, dewyl zy den Goden daar door
eenen dienst beweezen, en dus iets prieltcrlyks verrichten.
Zy, die in klein Afien, waar van Ephefen de Hoofdftad
was, dit ampt waarnamen, werden Afiarchen genaamd.
Op dezelfde wyze droegen zy in andere landen
naam naar dat land, waar in zy woonden, by voorbeeld
(in Bithynien heetten zy) Bühyniarchen , (in
Cappadocien) Cappadociarchen enz.
De voornaamfte onder hen, wiens beflellingen zyne
Amptgenooten volgden , werdt by uitfiekendheid de
Afiarcb genaamd. —— Zy kwamen op zekere tyden
te Ephefen by één.
Op deeze wyze heeft de Heer CARSTENS voor wei.
nig jaaren de Afiarchen befchreeven, in zyn tweede fpeeimen
Meditationwn fibfecutivamm,
X 2 pa-

324- Verklaaring van de Handelingen
Onder de Afiarchen s die zich toen te Ephefen op.
hielden, hadt PAULUS eenigen, die hem gunftig waren.
IVIen kan hen z\ne goede vrienden niet noemen, gelyk
in alle overzettingen gedaan, wordt. .Want hy hadt
op hen geene byzondere betrekkingen van vriendfchap
Cn). Zy waren niet 4>U"i maar «W»,
welke fpreekwyze onze GefchieJfchryver ook in zyn
Evangelie, kap. XVI: 9, gebruikt heeft. L)e betekenis
daar van is: zywiren hem gunjtig; benevolehantjlli —
zoo als men in de parapbrajis van ERASMUS leest.
Zy deeden hunne gunst en genegenheid jegens hem
blyken, toen zy hem uit hunnen naame lieten waarfchouwen,
om zich thans niet op den markt of onder het
Volk te begteven. Zy vreesden naamlyk, dat het
Volk, het welk zoo zeer tegen hem verbitterd was, hem
zonder uitftel aan deszelfs woede zoude opofferen.
• Waar aan men deeze hunne genegenheid voor PAU­
LUS hebbe toerefchryven , heeft LUKAS niet gemeld.
Wy hebben by vers 23 reeds gezien, dat op dien tyd
de geleerde lieden , van den waereldlyken ftaat, de
valschheid van den heerschenden Godtsdienst hadden
leeren kennen , en zich daarom tegen Leeraaren, die
eenen beteren Godtsdienst predikten, niet verzetten.
Ik twyfele dus niet, of deeze Afiarchen hebben daarom
ook zoo gunftig over PAOLUS gedacht, dewyl hy hec
getal der bygeloovigen fterk deedt verminderen, en de
menfchen ongemeen deugdzaam maakte. Zy droegen
naarolvk wel den naam van Priefteren, maar zy waren
eigenlyk geene Priefteren, dat is, geene zoodanigen,
die door het bygeloof en de onkunde van het Volk
moesten gevoed worden.
vers
(n) In onze taaie heeft men deeze nauwkeurigheid in de
onderfcheidinge niet. Men zegt. by voorbeeld, van iemand,
die machtige Patroon en heeft, by heeft zyne vrienden onder de
Grooten. En dit is de rede, waarom ik gemeend hebbe, in
myne vertaalinge, by vers 23, zeer wel te kunnen zeggen,
dat Paulus ook onder de Afiarchen zyne vrienden hadt. VER­
TAALER.

der Apoftelen, Hoofdft. XIX: 32 34. 325-
vers 32. Toen fthreeuwden fommigen zoo, anderen
anders. Wam de vergadering voas ten éênenmaale verward;
ja de meeaten wisten niet, welke de rede van deezen
oploop was. Het woord 1*****1» ftaat hier in zyne
oudlle betekenisie , volgens welke eene vergadering
des Volks, inzonderheid wanneer het door°zyne
Overheid byéêngerdepen is ( 34- En Alexander werdt uit het Folk voortgetrokken,
toen' hem de Jooden voortftieten. Maar 4lexander
wenkte met de band, en wilde zich by het Folk
verantwoorden. Dan toen zy hem kenden, fchreeuwden
zy allen te gelyk, wel twee uur en lang, groot is de Diana
der Epbeferen. Wanneer ik dit verhaal naauwkeurig
(») AELIANUS, Var. Hiftnr. lib. XIII. cap. 37: ik /««Au*
ri«t wyxxteU rt> $n\»at (het Volle ter vergaderinge byëénroepen).
X 3

52c7 Verklaaring van de Handelingen
rig gadcflaa, kan ik niet nalaaten te denken, dat deeze
ALEXANDER een bekeerde Jood geweest is , dien
de andere Jooden met geweld voortftieten, ten einde
hy door de Heidenen, wegens zynen nieuwen Godtsdienst,
om het leeven gebracht zoude worden; maar
dat de Heidenen, waar van veelen hem, als eenen
gebooren Jood kenden, en niet wisten, dat hy een
Christen geworden was, hem, wegens de vryheid van
Godtsdienst, den Jooden vergund, onbefchadigd heten,
en zich vergenoegden met te fchreeuwen, dat
DIANA de groote Godin was, hoewel zy, noch door
de Jooden, noch door de Christenen, geëerbiedigd
wierdt
Op hoedanig eene wyze hy zich voor het Volk
hebbe willen verantwoorden, ten einde het gevaar te
ontkomen, meldt LUKAS niet. Dan het fchynt , dat
hy zich heeft willen redden, door hun onder het oog
te brengen, dat hy een Jood was, en dus vryheid
van Godtsdienst van den Keizer ontfangen hadt; als
hetwelk de Heidenen, die noch mets van zynen overgang
tot het Christendom wisten, moest beweegen,
om zich aan hem niet te vergrypen (p).
Ik kan daarom aan BEZA, dien GROTIUS, WITSIUS
(Melet. Leid. p. 117), BASNAGE (ad a. 55) en DEY-
LING, « XJVfo) gevolgd hebben, myne toeftemming
* niet
(p) Ik twyfel zeer, cf deeze oproerige hoop daar wel veel
op zoude gelet hebben. En daarenboven is de vooronderftelline
dat ALKANDER een bekeerde Jood was dat de
on-èloovip-e Jooden hem als een offer van de woede der
Heidenen overgaven dat deeze wel wisten dat hy een
Tood was, maar niet, dat hy tot het Christendom was overgéeaan
cn dat de Jooden, die anders zoo wel wisten,
wat zy te doen hadden, ook geene zorg droegen, om ben
van deeze bvzonderheid, op welke hier juist alles aankwam,
te onderrichten zoo willekeurig, en onwaarfchynlyk,
dat zy naauwlyks verdiene wederlegdte worden. VERTAALER.
(Q\ BEZA wordt ook gevolgd door BUDDEUS, in zyne Eed.

der Apoftelen* Hoofdft; XIX: 33, 34. 327
niet geeven, wanneer hy denkt, dat de Jooden dee.
zen man hebben doen uittreeden, ten einde voor het
Joodfche Volk, het welk insgelyks deeze Godinne
niet eerde, het woord te voeren, en de Heidenen ,
zo zy misichien eenige vyandlykheden tegen hen in
den zinne hadden, daar van aftebrengen. BEZA vooronderltelt
twee zaaken, die beide valfch zyn; vooreerst
: dat de Jooden hem hebben doen uittreeden ,
om ten hunnen beste te fpreeken; en ten tweeden:
dat de Heidenen terftond hunne woede tegen hem
hebben doen blyken; jtatim in aperlam raliem exarferunt,
fchryft hy.
Het eerfte is valfch; want LUSTAS fchryft niet: zy
hebben hem doen uittreeden; maar: zy hebben hem uit
bet Folk uitgejlooten.
Het tweede is ook valfch; want de Heidenen hebben
immers de handen niet aan hem geflaagcn, maar
hem onbefchadigd gelaaten.
BEZA vaart voort te beuzelen, wanneer hy zegt,
dat deeze opfchudding door joodfche Smeden veroorzaakt
is, waar van deeze ALEXANDER één was,
en dat hy door eene redevoering den Heidenen gunftige
gedachten van het Joodfche Volk moest trachten
inteboezemen, en hen daarentegen PAOLUS en de
Christenen opftooken: met één woord: dat de Man,
van wien hier gefproken wordt, dezelfde Smid A-
LEXANDER geweest is, van welken wy 2 TIM. IV: 14
gewag gemaakt vinden.
Dit
AposcoUca cap. V. p. 307; dan hy 'voegt 'er evenwel lp. 308
by, dat dit niet volkomen zeker, maar alleenlyk waarfchynlyk
is. Pieraque hcec dus luiden zyne eigene woorden, ad ven fimiUtudinem
quandam redeunt, nee defunt, quce moveri qaeani, du.
iia. (Dit komt meestal op zekeren trap van waarfchynlyk.
heid uit; en 'er ontbrecken geene zwaarigheden, die daar
tegen kunnen ingebracht worden).
X 4

228
Verklaaring van de Handelingen
Dit laatste komt ook aan HAMMOND, BENGEL en
LINDHAMMER waarfchynlyk voor. Evenwel hebben
zy 'er geenen anderen grond voor, dan de overéén-
Itemming van naamen. Een zeer zwakke grond waarlyk!
Want, dewyl de Jooden in de laatste tyden
eenen Koning gehad_ hebben, die ALEXANDER JANNE­
US genaamd was, wiens Gemaalin insgelyks ALEXAN-
CRA heette, en ook de Zoon van Koning ARISTOBC-
LUS, zoo wel als van den grooten HERODES deezen
naam droegen, gelyk wy mede kap. IV: 6 van eenen
ALEXANDER , die van Hoogepriesterlyken gedachte
was, leezen —-— kunnen wy ons niet verwonderen,
dat deeze naam by de Jooden in gebruik geraakt is;
gelyk daarom ook MARK. XV: 21 van eenen gemeenen
Jood , die ALEXANDER heette, gewag gemaakt
wordt.
Djt alleen ita ik toe, dat deeze ALEXANDER, van
wien wy thans fpreeken, aan LUKAS niet onbekend
geweest is, nademaal hy 'AA/f*^?, en niet 'AAS|«.£ S

der Apoflelen. Hoofdft, XIX: 35. 4 329
K«T«ir2iV«s Ti)» xüe;x. Men leest kap. XXI: 40:
««TÉrtir! rf %ue)i welke uitdrukking kap, XII: 17 en
XIII: 16 insgelyks voorkomt.
'EJiiy!»»»-»», te weeten ««r»». Dat de woorden: groot
is de Diana der Epheferen flechts de hoofdzaaklyke inhoud
van hun gefchreeuw uitgemaakt hebben, hebik
by vers 28 reeds aangemerkt. Hoe kan men den»
ken, dat dit woest Volk geheele twee uuren lang
niets anders, dan deeze woorden» zoude gelchreeuwd
hebben? Maar deeze woorden herhaalden zy evenwel
menigwerf, en wanneer zy 'er iets anders onder
gemengd hadden, hoorde men telkens weder: groot is
de Diana der Ephefers l
vers 35. Maar toen de Burgemeester het Volk geftild
hadt, [prak hy ben op deeze wyze aan: lieve Ephefers,
waar is een menfeh, die niet weet, dat de ftad Ephefen
de dienaaresfe van den Tempel der groote Godinne Dia»
na , en van bet Beeld is, het welk van den Hemel is
gevallen. Daar 'er zulk eene geweldige opfchudding
was, kwam 'er eindelyk eene Magiftraatsperfoon by
het Volk. Dat deeze eerst naa verloop van byna twee
uuren ten voorfchyn kwam, heeft men aan de voorzichtigheid
der Overheid toetefchryven. Men moest
der raazerye van het Volk den teugel vieren, tot dat
het vermoeyd was, en daar door in ftaat, om redenen
te hooren. Tegen gemoederen, die derwyze verhit
waren , moest men ook geene andere, dan verftandige
en teffens vriendlyke redenen , gebruiken.
Zelfs een wild dier laat zich door vriendlykheid temmen.
Deeze Redenaar wordt è y ?«pparm genaamd. Dit
was te Ephefen, en in andere ftedgn van dat land,
de benaaming der eerfte Magiflraatsperfoone; gelyk
de Altorffche Hoogleeraar SCHWARZ, in een opzetlyk
gefchrift, tot opheldering van deeze plaatze in den
jaare 1735 uitgegeeven, zeer duidelyk uit aloude pen.
ningen beweezen heeft. De Syrifche Overzetter heeft
X 5 dee>

330 Verklaaring van de Handelingen
deezen titel ook op die wyze verftaan, dewyl hy dit
woord, y£xftpaTeu

der Apoftelen. Hoofdft. XIX: 35. 331
toch eens, wat gy gedaan hebt. In hoe groot een
gevaar hebt gy door uwe opfchudding de had gebracht;
cn welke ftraffe hebben wy niet te duchten,
wanneer de Keizer hoort, dat 'er by ons een oproer
ontdaan is, het geen door niets kan verdedigd of
verontfchuldigd worden? Gaat toch nu wederom uit
eikanderen, en leeft voortaan in rust en vrede!
Dat het Volk zich naar deeze vermaaning van den
Burgemeester gefchikt heeft, zien wy daar uit, dewyi
LOK AS van geene de minfte weêrlpannigheid ge.
wag maakt, e'n dus ftilzwygend te kennen geeft, dar
de Burgemeester zyn oogmerk gelukkig bereikt heeft.
Ook wordt hier door bevestigd, het geen ik te vooren
beweerd hebbe; te weeten: dat de Overheid der
ftad, door een verftandig begrip, deeze nieuwe leere
gcvviftiglyk geduld, en het onredelyk geacht heeft,,
haare Leeraaren te vervolgen.
Thans zal ik, het geen tot opheldering van deeze
redevoeringe noch noodig zyn mocht, met korte
woorden voorftellen.
Dat "A>^S 'F.Qiritt eene beleefde en vriendlyke aanfpraakwas,
hebben wy kap. XVII, 22 reeds gezien.
En dat het woord éen verhit en eeuigzins vertoornd
gemoed van den fpreeker aanduidt, heeft BLACKWAL
m zyne Critica N. T. p. 114, en zyn vertaaler, WOL»
LE, met andere plaatzen , beweezen. Ook ftrydt het
tegen de vriendlyke aanfpraak van onzen redenaar niet,
wanneer hy met eene yvcrige ftemme voortvaart: hoe
kunt gy toch zoo onbedacht zyn , dat gy niet bedenkt
, hoe hoog geacht onze Godinne in de geheele
waereld zy?
Over het woord NJ«IM ?«{ leeze men de aanmerkingen
van WOLF en WETSTEIN, gelyk mede de verklaaring
van DEVLING, § XVIII. — Niet flechts geheele lieden
werden Tempeldienaaresfen eenerGodtheid genaamd,
maar ieder Tempel hadt ook zekeren byzonderen dienaar.

332 Verklaaring van de Handelingen
naar, die den naarn van ««««'^s droeg; gelyk men die
klaar zien kan uit de plaatze van XENOPHON, door RA-
FHELIUS bygebragt.
AoaW?, by welk woord men gelyk LAMR. BOS in zyn
boek de Ellipfibus Graicis p. 7, toont, *V

der Apostelen. Hoofdft. XIX: 36 38. 333
Men kan het Griekfche woord ook in eene ruimere
betekenisfe opvatten, volgens welke het iemand, die
den Tempel, door het verwekken van opfchuddinge,
of op eenige andere wyze, onthe'ligd , te kennen
geeft. — Op deeze wyze werdt PAOLUS, kap. XXI,
28 befchuldigd, dat hy Heidenen in den Tempel gebracht
, en , door dat middel, den/elven ontheiligd
hadt.
Wat betreft, het geen hier van PAULUS gezegd
wordt, dat hy de Godin DIANA niet gelasterd hadt,
LIMBURG merkt dit, in zyne famenfpraak met eenen Rabbi
, als een vaifch getuigenis aan, en meent, dat de
redenaar dit, om het volk beter te ftillen, tegen beter
weeten heeft voorgegeeven. Quod fcriba civitatis dicit,
zyn zyne woorden , nibü Mos locutos contra Dianam ,
fecit ut homo politicus, ut feditionem compefceret, quoz
femper periculofa est civitati. Ik heb dit te vooren
reeds op eene betere wyze beantwoord , daar ik aanmerkte,
dat de Apostel zich uit Christlyke voorzich»
tigheid, gewacht heeft, om deeze Godin en haaren
Tempel niet openlyk te befpotten , en dat hy alleenlyk
den bekeerden Epheferen den dienst, dien men aan
deeze Godinne bewees, verworpen , en deszelfs affchuwlykheid
getoond heeft. En van dit zelfde gevoelen
is LANGE' ook by dit vers.
vers 38. Maar zo Demetrius en zyne Konstenaaren iets
tegen iemand heeft, dan zyn 'er immers rechtdagen en
Langdwogden ; laat ben daar eikanderen aanklaagen.
tigit rii» AÓyo» i^itv is eene fpreekwyze, die nergens anders
voorkomt. Dan wy vinden anderen , die 'er naar
gelyken, kap. XXIV, 19, 1 COR. VI, 1 en COLOSS.
III, 13. Op de eerstgemelde plaatze leezen wy: t%ur
ti icgU rtr», het geen wy dus uitdrukken: iets tegen
iemand hebben — op de tweede:
een verfebil met iemand hebben —— op de derde : up
i%sn itgh n,ce , over iemand te klaagen hebben. Onzen
text heeft CAMERARIÜS zeer gepast vertaald: fi quid
ba.

$34 Verklaaring van de Handelingen
balent accufatiorUs adverfus quempiam (zo zy eenige befchuldiging
tegen iemand hebben)
'Aygxitt «"/a>r-'«i noodzaakt ons, by het eerste
woord ipfe.*' te verftaan, en op deeze wyze te vertaaien:
'er moorden recbt-dagen gehouden, Dus verklaaren
het ook CAMERARIOS, BEZA, GROTIUS, CASAUBONUS
en OUPORT (in hunne Aanmerkingen op THEOPHRASTUS,
kap. VI), PRICVEUS, ERASMUS SCHMIDT, GRONOVIUS
(Obs. Crit. lib. UI, cap. 22 p 640), HAMMOND, RA­
PHELIUS (Aanm. uit HERODOTOS), LAMB. BOS (deEllips.
Grcecis p. 78), SUICERUS en LINDHAMMER.
De meesten van deeze Geleerden willen ook
in «Vój«/«< veranderd hebben, het geen men niet voor
eene onverantwoordlyke vervaliehing van den text te
houden heeft, dewyl de beste Godtgeleerden het daar
in eens zyn , dat de Accenten in het Nieuwe Testament
niet aan de Apostelen, maar aan de Uitleggeren
en Affchryvers , moeten taegefchieeven worden; gelyk
noch onlangs de Heer BOERNER in zyne Ijagoge in Script.
S. p. 25, beweerd heeft.
De woorden: 'er zyn immers Langdvoogden (Proconfuies),
veroorzaaken geene kleine zwaarigheid , dtwyl
"er altoos maar één Proconjul te gelyk in een land was.
BEZA en GROTIUS zyn van oordeel, dat men 'er den
Proconful met zyne Byzitteren (Legatï) door te verftaan
heeft. Dan hiertegen merkt BISCÖE aan, dat de By«
zitrers den aanzienlyken titel van Pioconfules niet kon.
den draagen Ook noemt GROTIUS zelf het eene Catacbrejis
(eene oneigenlyke manier van fpreeken).
BASNAGE flaat eenen anderen weg in. Hy vermoedt,
in zyne Annal. ad a. 55 § XI, dat 'er in klein Afien toen
twee Kcizerlyke Procuratores geweest zyn. Hy gist
ten tweeden , dat deeze Procuratores door de Jooden
met den naame van Proconfules begroet worden. En
tea

der Apoftelen. Hoofdft. XIX: 36"—35?. r>2$
ten derden vermoedt hy, dat LUKAS zich hier ook van
deeze taaie der Jooden bediend heeft. De eerfle van
deeze drie gistingen is al te Hout, dewyl hy dezelve
hadt behooren te bewyzen. Dan dit was hemonmoop-lyk;
weshalven hec my niet weinig verwonderd, dat
BISCÖE dit voor de beste oplosüng van deeze zwaari-''heid
gehouden heeft.
SALOMO VAN TIL meent, in het eerste deel van zynen
Commentarius over den brief van Paulus aan de Lp.
befers kap. IV , dat zich op dien tyd vier nabuurige
Proconfules te Ephefen bevonden hebben, om met elkanderen
over zekere zaak te beraadflagen. — Eene
verklaaring, die zoo weinig grond heeft, als de voorgaanden.
Laat ons ten befluite ook de meening van LINDHAM­
MER hooren. Deeze is van oordeel , dat men , boewel
dit land maar éénen Proconful hadt, evenwel, dewyl
altoos de eene Proconful op den anderen volgde,'ook
konde zeggen: voy hebben immers Landvoogden; gelyk
men kan zeggen: „ geen Student behoort zich zeiven
„ te wreeken , want wy hebben immers Prorectores ,
„ by welken men over geleedene verongelykingen kan
„ klaagen " — hoewel 'er altoos maar één Prore&or te
gelyk zy. Dan ik herinner my niet, deeze fpreekwyze
ooit gehoord te hebben; en dus kan die verklaarim*
my ten minsten niet voldoen.
ö
Ikbekenne, dat de verfchillende verklaaringen, die
ik tot dus verre heb bygebracht, op zulke zwakke gronden
rusten, dat men rede hebbe, om de ééne vóór
de andere naa, te verwerpen. Ook heb ik geene, die
beter was, weeten uittedenken. Nochtans draa^e ik
dit te meer met geduld , dewyl het weinig nadeels
doet, dat wy hier de rechte meening van LUKAS ciet
kunnen ontdekken. Misfchien is het eene oude fchryffout,
die hier wederom onze oogen verblindt Cs).
vers
(f) Misfchien maakt men de zwaarigheid in dit vers groter,
dan

g3ucb ï« sjjottfffcfctn flxs.-
|«9lPötC/ 9* 39 2
jfltf* VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XX: r. 337
gerot is, U*.*

338 Verklaaring van de Handelingen
eenen Vriend neemen; en het is hierom, dat wy in de
Syrilche vertaalinge van dit vers leezen: hy heeft hen
gekust. Zoo leezen wy vers 38 duidelyk, dat de Chris,
tenen, die van PAULUS affcheid namen, hem gekust
hebben. Dit was by de Plebreeuwen eene oude gewoonte,
gelyk wy GEN. XXXI, 28 en sj; P»UTH. I,
p; 2 SAM. XlX, 39; en 1 KON. XIX,\o zien kunnen.
Dan dewyl deeze gewoonte zeer natuurlyk was,
vindt men dezelve ook by andere Volken.
vers 2,3. En toen hy de landftreeken doorgetrokken
was, en tot ben met veele woorden gefproken hadt, kwam
hy in Griekenland, en hieldt zich daar drie maanden op.
Dan, dewyl de Jooden bem vervolgden, toen hy na Syrien
wilde affleeken, nam men het befluit, om'wederom
na Macedonien te rugge te keeren. Uit Macedonien reisde
de Apostel na Griekenland. Macedonien was insgelyks
eene Griekfche landfehap. Wanneer dan Griekenland
daar tegen overgefteld wordt, wordt 'er dat
gedeelte van Griekenland door verftaan, het welk niet
onder Koninglyke Heerfchappy ftondt, maar uit vrye
Gemeenebesten beftondt.
Op deeze wyze onderfcheidt de Romeinfche Gefebiedfehryver
FLORUS , lib. II, cap. 7, Macedonien
en Griekenland, en meldt teffens, dat deeze laatste
benaaming aan dat land gegeeven werdt, het welk legibus
vivebat fuis, &P avita iibertate fruebatur (naar zyne
eigene wetten leefde , en de voorouderlyke vryheid
genoot).
In deeze betekenisfe fchryft CURTIUS ook, IV, r,
10, dat DARIUS Macedonien en Griekenland te gelyk
beoorloogd heeft. Meer foongelyke plaatzen vindt
men by RAPHELIUS, in zyne aanmerkingen uit POLY-
BIUS.
De
ze men JOH. JENSIUS in zyn Ferculum litterarium, p. 13 fqq. dan
hy heeft de betekenis, die het zelve hier ter plaatze heeft vergeeten.

der Apoflelen. Hoofdfl. XX: 2, 3. 33 c,
De fpreekwyze *i«f« ^»?»«? T^S";, zfcb dn'e maanden op*
houden, heoben wy by kap. XV, 33 reeds opgehelderd.
Dewyl op waijiVas het woord «VaT volgt, kan men op
de gedachte komen , dat hier een folaecismus plaats
vinót. Dan men moet weeten, dat de Grieken dikwils
met een woord in den eersten naamval (nominati.
vus) beginnen , en naderhand op eene andere wyze
voortvaaren. GLASSIUS heeft in zynen 28 Canon de Nomme
verfcheidene voorbeelden van dien aart uit het
Ojde en Nieuwe Testament by één gezameld, en uit
andere Griekfche fchryveren RAPHELIUS , in zvne aantekeningen
uit POLYBIUS op deeze plaatze — KUHN in
zyn Register op JELIANI varia biflorits, onder de woorden
conjtructis en nominativus — en SCHWARTZ de Soloeasmü
cap. XlV , § 13 en 14. Men zie ook myne aan«
merking op JOH. VII, 38.
Om ons van deeze vervolging der Jooden een begrip
te maaken, moeten wy ons uit andere plaatzen , inzonderheid
uit kap. XXIII, 20 en 30 gelyk mede uit kap.
XXV, 3, herinneren, dat de yverigften, onder de ongeloovige
Jooden, hem volgden, om hem onverhoeds
te overrompelen en om het leeven te brengen. Dewyl
nu in Syrien eene zeer groot menigte van Jooden woonde
, en het in Macedonien voor hem zoo gevaarlyk
niet was, ging hy wederom te rugge na Macedonien.
'Aikys&üi betekent afvaaren, met een fchip vertrek»
ken; gelyk kap. XIII, 13, XVI, 11. XVIlI, 21.
By e'ye>fr« ytüur, wordt geen perfoon gemeld : men
heeft het dus niet te vertaaien: by hefloot; maar: men
nam bet befluit. Niet alleen PAOLUS achtte dit raadfaam,
maar zyne reisgenooten, welker naamen men
in het volgend vers vindt, waren het daar in ook met
hem eens. — SCHWARTZ heeft in zyn Lexicon N. T,
eenige plaatzen uit DIONYSIUS HALI'CARNASSENSIS by-
Y 2 ge-

340 Verklaaring van de Handelingen
gebracht, waar in y^f*» ook een befluit, om iets te
doen, te kennen geeft.
vers 4,5,6. En hy werdt verzegeld tot in Afien
door Sopater, dewelke van Bercea gèhooi tig voas, en door
Arijïarchus en Secundus, die uit Thesfalonica vaar en, ais
mede door Cajus, die te Derbe gehoor en voas, en door Ti*
motbeus, gelyk ook door Tychicus en Tropbimus, dewelken
uit Afien waren. Deezen reisden voor uit, en wachtten
ons te Troas. Maar wy voeren, naa de paafcbdagen*
-van Pbilippen af, en kwamen te Troas by ben in vyf
dagen , en hielden ons aldaar zeven dagen op. Deeze
reisden met hem door Macedonien tot in Afien. Hier
bleeven zy niet by hem, maar hy zondt hen uit, den
eenen na deeze, den anderen na eene andere plaatze,
om de Gemeentens in Afien in het geloof te ver-
Herken, en door het toebrengen van nieuwe leden te
vergrooten. Hy fprak hen op deeze reize het laatst
te 'Troas in Afien; gelyk het volgende vers leert.
Troas was de naam van de landfchap, en ook van de
ftad. Van de ftad van dien naame wordt kap. XVI,
8 en 2 TIM. IV, 13 insgelyks gewag gemaakt.
Dat men hier door Afien het zoogenaamde Afia pro.
confularis te verftaan heeft, waar van Ephefen de
Hoofdftad was, hebben wy te vooren reeds gezien.
De grenfen van dit gedeelte van Afien befchryft Eu-
NAPIUS in het Leeven van MAXIMUS bl. 106.
"AK?« «V"?"' betekent hier: op den vyf den dag ,
of, gelyk ERASMUS en BEZA het met den ouden Latynfche
Overzctter vertaald hebben, in vyf dagen. De
Geleerde Grieken fpreeken op die wyze niet. Wes>
hal ven wy gelooven , dat deeze manier van fpreeken
alleenlyk by het Volk in gebruik geweest is. LÜTHE­
RUS voegde deeze woorden achter

der Apoflelen. Hoofdjl. XX: 4—8. 341
vers 7,8. Maar op den eersten dag der weeke, toen
de jongeren by één waren gekomen, om bet brood te bree.
ken , predikte Paulus bun , terwyl by den anderen dag
dacbt te vertrekken; enby voer voort te prediken tot mid.
detnaebt. En 'er waren veele lampen op de zaa'.e, daar
zy .by een waren. —— Op den eersten dag der Wspke —
dat is op eenen Zondag, en niet, zoo als LÜTHERUS
het vertaalde, op eeuèn Sabbath. KLEMJVI heeft deezen
misflag in zyne uitgaave van den Bybel ook aangemerkt.
Men zie myne aanmerking op MARK, XVI,
2. Wy vinden deeze manier ven fpreeken ook MATTH.
XXVIII, 1 en 1 COR. XVI, 2.
Op deezen dag hielden de Christenen hunne Godtsdienstigeibyeenkomsten
, dewyl CHRISTUS op denzelven
verreezen was: en dewyl de Christenen door de
overdenking van zyne verryzenisfe aan hunce Opltandige
ten eeuwigen leeven nadruklyk herinnerd, en,
om dat geluk niet te verliezen, meer en meer tot eene
bereidvaardige en lydzaame verduuring van allerlei
droefenisfen in deeze waereld aangefpoord worden.
Gelyk nu op dien dag altoos het Heilig Avondmaal
gehouden werdt, zoo hieklt PAULUS het thans ook met
de aanweezenden. De Syrifche Overzetter heelt het
daarom uitdruklyk Eucbarijliam, het Avondmaal
genoemd,
Ook kunnen wy 'er, met SCHMIDT , in Disp. de obla.
tis EMcbaristicis, § IV, niet aan twyfelen , of thans
zal het H. Avondmaal gehouden zyn , dewyl *A^a;i<
Ètirtt overal van het houden van het H. Avondmaal
gebruikt wordt; gelyk wy ce vooren, by kap. 11, 42.
gezien hebben.
Men moet hier by noch aanmerken, dat in de eerste
tyden het H. Avondmaal, volgens bet voorbeeld van
deszelfs grooten Inlteller, des nachts gehouden werdt:
om welke rede men het niet den maaltyd of het maal,
Y 3 maat'

34*
Verklaaring van de Handelingen
maar bet Avondmaal noemde. En ook op dien tyd.
werdt het thans door PAULÜS gehouden.
De fpreekwyze: w«f*Ti/»i«» T«» xlyt», met zyne rede.
voennge verder voortvaar en, vinden wy by WETSTEIN ,
uit andere Griekfche fchryvers opgehelderd.
A*j«9r*?is zyn geene Fakkelen, zoo als LÜTHERUS het
vertaalt, maar Lampen, gelyk MATTH. XXV, i en
JOH. XVllI, 3. Van deeze moesten 'er, in zulk eene
ruime zaale , en voor zoo eene groote vergadering,
veelen te gelyk branden.
BARONIÜS gist in zyne Annales ad a 58, dat dit groot
aantal van Lampen insgelyks heeft moeten dienen, om,
volgens de deukwyze der Jooden , te doen zien, dar,
het thans een dag van vreugde was dan deeze
gisfing is zeer zwak, en fteunc alleenlyk op het volgende
vers van PERSIUS.
Herodis venere dies, cunctaque fenestra
Difpofitce pinguem nebulam vomuere lucernce.
vers 9. Maar zeker jongeling , genaamd Eutycbu
die in een venster zat, geraakte, daar Paulus zoo lang
predikte, in eenen diepen Jlaap , en voerdt door den jl
overmeesterd, en viel van de derde verdiepinge na be
den, en voerdt dood opgenomen. CALOVIUS beftraft GR
TIUS met recht, die EUTYCHUS in EUTYCHES wilde veranderen.
Hy herinnerde zich niet, dat ook de naam
EUTYCHUS , in oude Schriften en Opfchriften , dikwils
wordt aangetroffen; gelyk PRIC^EUS en WETSTEIN
toonen. Ik voege'er noch eenen EUTYCHUS by, die
in de redevoering van CICERO voor Roscius , kap.
XVI, voorkomt.
Deeze Jongeling zat in een open venster (v), en
lui-
(v) Volgens de meening van DODDRIDGE heeft men dit venfter

der Apoftelen. Hoofdft. XX: £, 10. 343
luifterde met aandacht na den Apostel. Dan toen
PAULUS voortvoer tot middernacht te prediken, overwon
de natuurlyke flaap zyne opmerkfaamheid, te
meer, daar hy waarfchynlyk ook door het werk, het
geen hy den dag te vooren gedaan hadt , vermoeyd
was, en hem vaakerig gemaakt hadt —— en deedt
hem uit hec venster vallen.
KxrvtpïgsS-at heeft hier tweecrleie betekenis. Wanneer
'er rm ÖDF« byflaat , betekent het, door den flaap
verwonnen en overweldigd worden. Dus fpreeken ook
andere fchryvers, welker plaatzen PRICJEUS en WET­
STEIN bybrengen. Maar op zich zelf betekent x».

344 Verklaaring van de Handelingen
de lichaam, waar door hec zelve wederom Ieevendig
wierdt.
Zyt ftil, riep PAULUS nu , en maakt geen gerurbt
meer. Want zyne ziele is wederom in bem; by is wederom
leevendig. De woorden zyne ziele is in hem, lyden
tweeerlei verklaaring. Zy kunnen betekenen : zyne
ziele is nocb in hem, en hy is flechts in flaauwte; of
ook zyne ziele is wederom in hem ; dat is : daar
hy werklyk dood was, heeft Godt hem thans het leeven
weder gefchonken.
De eerste van deeze vertaalingen (w) kan hier geene
plaats vinden,, dewyl dezelve tegen heE getuigenis van
LUKAS flrydt, dtwe'kc in het voorgaande vers zegt,
dat hy dood werdt opgenomen.
De tweede wordt insgelyks aangenomen door GRO­
TIUS, BEZA, ARCULARIÜS, LUKAS OSIANDER , de twee
GERHARDS, LANGE, LINPHAMMER, W ALTHER in zyne
Harmonia Biblica, BEBELIÜS in zyn Twistfchrift de bis
mortun § 39,
Volgens het gevoelen van Vossius, lil. UI de Idolo.
latria cap. 20 />. 818, was de ziel noch wel in bet
lichaam , maar het leeven niet, dewyl de band , die
lichaam en ziel veréénigt, ten éénenmie ombonden
was. PAULUS vereenigde het een en ander wederom,
en maakte op deeze wyze den jongeling, die wezenlyk
dood was, weder leevendig.
Dan het is voor ons van weinig behngs te weeten,
hoe_ lichaam en ziele by deezen jongeling wederom veréénigd
geworden zyn: ook kunnen wy ten dien op.
zichte nooit eenige zekerheid bekomen. Het is ons
ge-
(w) Hier op is EKASMUS In zyne paraphafis gevallen, dewelke
dus Inidt: adhic anima ejus in ipfo est, nondum tota corpus reliquit
(zyne ziele is noch in hem, zy heeft zyn lichaam noch
«iet geheel verlaaten).

der Apoftelen. Hoofdft. XX: ft, 12. 345
genoeg, te weeten, dat PAOLOS iemand, die buiten
tw>fel dood was, wederom leevendig gemaakt heelt.
vers if. Daar op ging hy voeder na boven, en, naa
dat by bet brood gebroken en gegeeten badt, fprak by
nocb lang met bun, tot dat de dag aanbrak: toen vertiok
by. KA*V*S «V»» Kaf •yivcrxfitte; betekent: naa dat
hy bet Avondmaal en vervolgens den maaltyd gehouden
hadt. Naa het doen van zyne predikatie hieldt hy
eerst het H. Avondmaal, en hierop liet hy zyne toehoorets
vertrekken. Doch fommigen bleeven by hem
tot zyn vertrek. Met deeze hieldt hy noch een nader
gefprek, en nam teffens fpyze tot zich, ten ein.
de, nieuwe krachten tot zyne reize te zamelen.
Ttv.&cii, het welk eigenlyk proeven of fmaaken betekent,
wordt, naar den aart der Hebreeuwfche taaie,
van eenen maaltyd gebruikt. Men zie, het geen
ik by kap. X: 10 heb aangemerkt.
"E$" '«jtrir, langen tyd. Zoo leezen wy LUK. XXII:
8,

34-cT Verklaaring van de Handtlingen
was. Wy zien hier uit dat i'ynyDi in de betekenisfe
van het plusquam-perfeclum moet vertaald worden,
op deeze wyze: zy hadden den jongeling, die nu we.
derom leevendig was 3 na boven (op de zaale) gebracht
enz.
vers 13, 14. Maar wy gingen voor af Scheep, en
voeren na Asfus ; alwaar wy Paulus moesten inneemen.
Want hy hadt het dus bevolen, dewyl by te land wilde
reizen. Toen by nu te Asfus by ons kwam, namen wy
hem by ons, (in ons Schip) en kwamen te Müylene.
Toen wy van daar afgejioken waren, kwamen wy den
volgenden dag tegen over het eiland Chios. nstyw betekent
te land reizen, het zy de reize te voet, ofte
paard, of op een rytuig gedaan worde. In den 47
brief van LIBANIÜS", in de Centuria van WOLF, p.
130 leezen wy: *«ƒ n£*»'*» *«/ WA,-»>, gy moogt te land
of te water te reizen*
Ook de Latynen (by voorbeeld CURTIUS, IV: 2, 5)
ftelien eenen exercitus pedestris tegen navalis over, niet»
tegengaande de eerfte zoo wel uit ruiterye als uit
voetvolk beftaat.
De oude Latynfche Overzetter heeft dus deeze
plaatze zeer oordeelkundig vertaald: per terram iter
facturus , fchoon hem onder de laatere Overzetters
niemand , dan LENFANT gevolgd hebbe. Ook heeft
de Rechtsgeleerde, ZACH, HUBER , in de derde Dis-
Jertatie van hec eerfte boek zyner Disfertationes, die
in den jaare 1720 te Franeker zyn uitgegeeven, aangemerkt;
dat *s£«f's»> te deezer plaatze, niet te voet,
maar le land reizen, betekent. — ERASMOS heeft derhalven
uit «-s£swe

der Apoftelen, Hoofdft. XX: 13—ie>. 347
neemen. Op dezelfde wyze fpreekt HERODOTUS dikwils,
gelyk RAPHELIUS getoond heeft.
Waarom PAULUS niet terftond in het Schip gegaan
zy, 111 .ar de reize een ftukwegs te land gedaan heeft,
is niet moeylyk te raaden. Dewyl hy wist, dat het
Schip eenigen tyd te Asfus zoude blyven liggen ,
wilde hy op deeze reize de Christenen, die hy zou.
de ontmoeten , in het geloof verfterken. Het viel
hem ondraaglyk, zich van geestlyken arbeid te onthouden.
WITSIUS fchryft hem , Setï. IX, de Vita Pauli,
§ 17, een ander oogmerk toe. Hy is van gedachte,
dat PAULUS in deeze éénzaamheid zich eens met Godt,
en zich zeiven, wilde bezig houden, naa dat hy zoo
lange te vooren zich in gezelfchap met andere menfchen
bevonden hadt. Hy vooronderftelt, dat de Apostel
de reize geheel alleen gedaan heeft — het
welk niet te denken is.
Tot welke landfchap de ftad Asfus behoord hebbe,
zien wy uit de woorden van PLINIUS , lib. XXXVI.
cap. 17, daar hy zegt: in Asfo Tioadis.
Sylt/3!Ï».Ï()P TUI , zicb by iemand voegen. Dat deeze
de betekenis van dit woord is, toont ELSNER uit
verfcheidene andere plaatzen.
'E;« T«» " A F » , in de ftad Asfus. Dit gebruik van
het woord ïm in plaatze van «f is ons reeds dikwils
voorgekomen.
Het woord «"»T« f» betekent tegenover; gelyk WET­
STEIN overvloedig getoond heeft. CAMERARIUS , en
met hem, ja met zyne eigene woorden , CALOVIUS
vertaaien het ten onrechte: devenimus reSla in Cbium
(wy kwamen rechtftreeks te Chios).
vers 15, 16. Den volgenden dag kwamen voy aan
iet

.348 Verklaaring van de Handelingen
bet eiland Samos, en naa dat wy (den nacht over) te
Trogyllion gebleeven waren, kwamen wy den volgenden
dag te Milete. Want Paulus hadt befiooten, Ephefen
voorby te vaaren, om zich niet al te lange in Afien op.
tebouden. Want by haastte zich, om op den Pinkjlerdag
te Jerufalem te zyn, indien bet mooglyk ware. rix Sx.
betekent met het Schip aanlanden, gelyk WET­
STEIN uit veele andere fchrifcen beweezen heeft.
"H t'x«t*Un iftlg» betekent ook in het volgende Hoofdftuk,
vers 26, en LUK. XIII: 3, den volgenden dag.
Men zie, het geen ik by de laatstgenoemde plaatze
heb aangetekend.
vers 17. Maar by zondt van Milite na Ephefen, en
liet de Oudften der Gemeente tot zich roepen. Het woord
x-»nr eiBfi, heeft de Heer WETSTEIN ons ook in andere
pkiatzeu uit oude Griekfche Schrvveren geweezen
(x).
Door de Oudften, r«*f * eiT&vrle.">

der Apoftelen. Hoofdft. X X : 17. 34$
ve niet alleen de armen, maar ook de Leeraaren zelve,
van het noodig onderhoud verzorgden.
Hier noemt PAULUS dan in het byzonder de Leeraaren,
Presbyteros— de Oudften; daarentegen vers 28
noemt hy hen Episcopos — Opzieneren.
Deeze naamen zyn dus van dezelfde betekenisfe. —
Op dezelfde wyze noemt onze Apostel, die hy TIT.
J: 5 Presbyteros genaamd hadt, vers 7 Episcopos, en
daar hy 1 TIM. III: 2 en TIT. I: 5 de plichten van
eenen Leeraar der Kerke befchryft, noemt hy hem
ter eerfler plaatze Episcopum, op de tweede Presbyterum.
Wel haast werdt het noodzaaklyk, aan deeze Leeraaren
of Bisfchoppen eenen Opziener te geeven , en
in groote fteden eenen Episcopum Episcoporum (of,
gelyk men het in Duitfchland noemt, eenen Superivtendent)
aanteltellen. — Een Leeraar, die in wysheid
en deugd uitmuntte, konde zyne Amptgenooten
in verfcheidene gevallen onderrichten, deezen aanmoedigen,
geenen vermaanen, eenen anderen waarfchuwen.
Op die wyze werdt TIMOTHEUS, op bevel van
PAULUS, tot Bisfchop of Superintendent der Kerke van
Ephefen aangefteld; weshalven EUSEBIUS hem, in zyne
Kerkl. Gefchied. B. III. Hoofdft. IV, niet ten onrechte
primum Epbefice ecclefies Episcopum (den eerften
Bisfchop der Gemeente te Ephefen) noemt. Ook
noemt GROTIUS hem, in zyn boek de Jure fummarum
potestatum circa facra, cap. X. §. 2, en cap. XL §. 6,
gelyk mede BINGHAM, Antiq. Eccl. lib. II. cap. 1. p.
66, eenen Bisfchop, die over de overige Leeraaren
van Ephefen, als Opziener, gefield was.
Op deeze wyze was TITUS ook door PAULUS tot
Bisfchop op het Eiland Creta, en dus tot opziener
en voorftander van alle de Leeraaren, op alle plaat,
zen van dit Eiland , aangefteld. Zoo ook , wanneer
OPENB. II: 1, de Engel der Kerke van Ephefen wordt
aan-

350 Verklaaring van de Handelingen
aangefproken, kan men daar door niets anders, dan
den Opperflen of het Hoofd der Leeraaren verftaan;
die aldaar in zulk eene menigte gevonden werden.
Dan door den tyd maatigden zich deeze Opzieneren
te veel gezags aan, en gedroegen zich als waereldlyke
regenten ; en eindelyk in het Pausdom behielden
de Bisfchoppen noch maar alleen den naam
der Bisfchoppen van PAOLUS , daar zy voor het overige
niets Bisfchoplyks vertoonden. De Bisfchoppen
in de tyden der Apostelen gingen met hunne medeleeraaren,
als met Broederen, om, en maatigden zich
geene meerderheid boven hen aan: alleenlyk -hielden
zy het oog op derzelver leere en wandel, zy droegen
zorge voor de goede orde by den Godsdienst, en
wanneer 'er iets te overleggen viel, riepen zy hunne
amptgenooten byéén.
vers 18, 19. Toen deeze nu by bem kwamen, fprak
by tot hen: gy weet, boe ik my, van den eerften dag
af, dat ik in Afien gekomen ben, den geheelen tyd, by
u gedraagen hebbe: nademaal ik den Heer met allen ootmoed
, en met veele traanen gediend hebbe, en onder veele
aanvei htingen, die my , wegens de vervolgingen der
Jooden, zyn overgekomen. Eer wy deeze affcheidsredevoering
verklaaren, zullen wy dezelve in haare onderfcheidene
deelen befchouwen, ten einde de geregelde
orde, en den voortreflyken nadruk, die daarin
zichtbaar is, ontwaar te worden.
De uitleggeren hebben deeze redevoering met groote
verwondering moeten befchouwen , zonder welke wy
dezelve insgelyks niet leezen of overweepen kunnen.
Est oratio heec Pa'di Anostoli, fchryft CAMERARIUS.
Sententiarum gravitate £f verborum copia in foUiciti atnoris
de r
lara'ione, {ƒ commonefn£iiove accura'a offi'ü,
admhaHli induitria compofita, £f diligentifima lecVone
covfide'anoneque dignisfima , f deeze redevoering van
den Apostel , die door gewicht van zaaken en rykdom
van woorden, uitmunt —• is met eenen verwon.

der Apoflelen. Hoofdfl. XX: 18, 19. 351
I wonderenswaardigen vlyt opgefteld , en der naerftigfte
leezinge en overweeginge ten hooglten waardig).
Zy loopt af in de volgende orde.
PAOLOS herinnert hun het gedrag, het welk hy tot
dusverre op den duur gehouden hadt , en ftelt dit
hun, als zynen Opvolgeren , ter navolginge voor ,
1 vers 18, 19, 20, 21. Hy verkondigt hun zyn
voorneemen, om na Jerufalem te reizen, voegt 'er
by, dat hy aldaar in de gevangenis zoude geraaken,
en misfchien wel zyn leeven verliezen ; maar verklaart,
dat hy des niettegenftaande voor deeze reize
niet fchroomde, daar hy bereid was, om, om CHRIS­
TUS wille, alles te lyden, vers 22, 23, 24. — Hy
betuigt hier op, te Ephefen niets nagelaaten te hebben
, om iederéénen op den weg der Zaligheid te
brengen, en verklaart dus, dat, indien iemand verlooren
mocht gaan, die zelf alleen aan zyne verdoemenisfe
fchuldig is, vers 25, 26, 27. — Vervolgens
vermaant hy de Leeraaren tot eenen zelfden vlyt,
en eene zelfde getrouwheid, in de waarneeminge van
hunne bedieninge, vers 28. —— Waar by hy voorfpelt,
dat hun niet alleen binnen kort vervolgingen
zouden overkomen, maar ook valfche Leeraaren onder
hen opftaan, vers 29, 30 — waarom hy de Leeraaren
nochmaals vermaant, om zyn voorbeeld natevolgen,
vers 31. — Hier op volgt vers 32 zyn af.
fcheidswenfch; waar by hy eene kleine na-rede voegt,
in welke hy, zoo wel toehooreren als leeraaren , tegen
gierigheid waarfchuwt, en tot weldaadigheid ver.
maant, vers 33, 34, 35.
Wy zien, dat in deeze redevoeringe verfcheidene
byzonderheden voorkomen, die de Apostel, niet al.
leen den Leeraaren, maar ook den voorftanderen van
den tweeden range, van dewelken wy te vooren gefproken
hebben, voorftelt; als welke het, zoo wel
als de eerften, ter harte moesten neemen , en de broederen
tot eene geduurige herinnering der woorden van
den Apostel, die hen betroffen, aanfpooren.
Gy

35 2 Verklaaring van de Handelingen
Gy weet, dus beginc hy, hoe ik my by u gedraagen.
hebbe. Op dezelfde wyze fchryft hy aan de Christenen
te Ihesfalonica, i THESS. II: 10: gy zyt myne.
getuigen, hoe heilig en onberüplyk ik by u geleefd h-bbe.
PAOLOS heeft hier meer het oog op zynen wandel,
dan op zynen vlyt in de waarneeminge van zyn
Leeraarampt.
Een Leeraar zal by zyne Gemeente weinig nut doen,
indien hy niet, het geen hy klaar uit Godts woord
voqrfchryft, zelf beoefent, en zyner geestlyke kudde
een voorbeeld van alle Christlyke deugden aan
zich zei ven geeft. Zo hy dit niet doet, (is het grootlyks
te duchten,) dat zyne toehoorers enkel hoorers
des woords zullen blyven, en niet ook doeners van
het zelve worden.
PAULUS beveelt daarom ook, vers 28, allen geestlyken
Medicynmeesteren , eerst hunne komst aan zich
zelve te beproeven, indien zy hunne geestlyke lyderen
gezond willen maaken. En deeze zelfde onderrichting,
of liever deeze zelfde herinnering, geeft hy
aan zynen TIMOTHEUS, I IIM. IV: 6.
Dit hebben alle Voorftanderen der Kerke ook wel
te overweegen, en uit de geenen, die een fiisfehops —
dat is, een Lecraar-ampt begeeren, alleen zoodanigen te
kiezen, die, by de bekwaamheid, om het woord van
Godt te prediken, ook eene groote maat van Godtzabgheid
bezitten , en daar van doorflaande blyken
gegeeven hebben.
PAULUS vaart voort, den leeraaren der Kerke te
Ephefen te herinneren , hoe hy zyn ampt onder hen
met allen ootmoed hadt waargenomen.
Misfchien befpeurde hy aan fommigen onder hen $
dat zy in gevaar waren, om, wegens hun Leeraarampt,
hoogmoidig te worden. Gelyk zich, kort naa
de tyden der Ar.ostelen, de hoogmoed der Leeraaren,
in-

der Apoflelen. Hoofdft. XX: 20, ar. 353
inzonderheid van hun, die in groote fteden den eerhen
rang bekleedden, op de ichandelykite wyze begon
te vertonnen ; zoo als aan niemand die in de
Kerklyke Gefchiedenisfen geen vreemdeling is, kin
onbekend zyn.
Hy bracht hun dan onder het oog, dat de gedachte
van de voortreflykheid en het aanzien van zyn A.
postelampt hem nimmer hoogmoedig gemaakt, en dat
hy zich altoos nederig tegens eenen iegelyken gedraagen
hadt. Ja, vaart hy voort, hy was zoo ootmoedig
geweest, dat hy veelen, zelfs met traanen, gebeeden
hadt, zyne vermaaningen te volgen, en in
het geloof Itandvastig te blyven. Op deeze wyze
verklaart de Apostel zelf zich, vers 31. Men zie
ook 2 COR. II: 4.
Hy voegt 'er by, dat geene aanvechting (dit is hielde
betekenis van het woord *ne*

354- Verklaaring van de Handelingen
maar hy verklaart deeze uitdrukking door: nihil Job.
ticui, nihil disfimulavi.
Dat LÜTHERUS het op beide deeze plaatzen te recht
vertaald heeft, door: ik heb u niets onthouden; en CA-
M E R A R I U S , door: nihil vos celavi (ik heb niets voor
u verborgen gehouden) hebben PRICJEUS, SUICERUS,
ELSNERUS en WETSTEIN —- aan dewelken WOEF me.
de zyn ftem geeft — uit plaatzen van andere Griekfche
Schryveren beweezen.
Dat PAULUS niet flechts in de algemeene vergaderingen
gepredikt, maar de Christenen ook in hunne
huizen bezocht en onderricht heeft, merkteen Leeraar,
dien zyn plicht heilig is, als een voorfchrift aan;
weshalven hy niet flechts by zyne huisbezoekingen
eene flichtlyke taaie voert, maar ook zyne toehoo-
'rers nu en dan, zoo veel hem zulks mooglyk is, bezoekt,
en ook dan zyn best doet, om hen tot goede
Christenen te maaken, of in waare Godtzaligbeid
te doen toeneemen. Zulke byzondere gefprekken hebben
dikwils meer kracht en nadruk, dan de openbaare
redevoeringen, die voor de Christenen in het algemeen
gehouden worden.
Wanneer PAULUS zegt, dat hy hun niets, het geen
nuttig voas, onthouden of verzweegen heeft, verdient
de uitdrukking: nuttig, onze byzondere opmerking,
ïlet komt my voor, dat wy daar door niet kunnen
verftaan: het geen ter Zaligheid noodig is. Want dit
is hy nooit gewoon, met zulk een zacht, en, mag
ik het zoo noemen, zwak woord uittedrukken. Myns
oordeels heeft hy dan willen zeggen, dat hy, behalven
de waarheden des geloofs , hun ook verfcheidene
nuttige dingen, inzonderheid, die op hem zeiven
betreklyk waren, verhaald heeft; by voorbeeld:
hoe wonderbaar hy door JESUS bekeerd wierdt; wat
Godt, door hem, op andere plaatzen gedaan hadt;
welke vervolgingen hy hier en elders hadt moeten
ondergaan; en wat van dien aart meer zy.
Deeze

der Apoftelen. Hoofdft. XX: 22, 23. 357.
Deeze byzonderhcden te weeten, was wel voorde
Christenen te Ephefen niet volftrekt noodzaaklyk,
maar nochtans zeer nuttig en ftichtelyk. Van de nood.
zaaklyke waarheden, die hy hun, zoo wel in hec o.
penbaar, als in byzondere gefprekken, hadt voorgedraagen,
fpreekt by in het volgende vers. PAU­
LUS predikce dan niecs anders, dan het geen CHRIS­
TUS, MARK. ï: 15 gepredikt hadt; doet boete, en ge.
looft aan bet Evangelie.
Dat hauaPTves&ai yverig en nadruklyk leeren bete»
kent, hebben wy by kap. II: 40 reeds getoond.
'H Ètf Ta» es»» fttrdtii», is hier eene zoogenaamde
pbrafïs prcegnans ; gelyk WOLF zeerwel heeft aangemerkt.
Deeze uitdrukking fluit naamlyk, bchalven
het berouw over de zonden, ook het toevlucht neemen
tot Godts barmhartigheid, de zinsverandering,
en het voorneemen in, om voortaan den dienst der
eonde te verlaaten.
•vers 22, 23. En nu ziet, ik, die reeds in den Geest
gebonden ben, reize thans na Jerufalem, en weet niet,
wat my aldaar zal overkomen; bebalven dat de Geest in
alle fteden getuigt, dat ik aldaar banden en droefenisfen
te wachten hebbe. Wanneer PAULUS zich hier in den
geest gebonden noemt, heeft dit dezelfde betekenis,
die ons kap. XIX: 21 is voorgekomen. Hy verftaat
'er zyne ziele en zyn verftand door, waar in hy zich
zei ven voorftelde, als eene perfoon, die met ketenen
gebonden is. Hy acht zyne gevangenis te Jerufalem
zoo zeker, dat hy zich in zyne verbeeldinge reeds
in ketenen en banden befchouwe. — Deeze verklaaring
wordt aangenomen door BEZA, GROTIUS, HAM­
MOND, LANGE en WOLF.
De andere verklaaring, doorERASMÜs, ARCULARIUS,
CALTVTUS , GLASSIUS, CALOVIUS, GERHARD, LIND-
HAMMER en ZELTNER aanaenomen, volgens welke de
Ap.ostel zoude bedoeld hebben te zeggen, dat de H.
% 1 Geest

35$ Verklaaring van de Handelingen
Geest hem aanfpoorde, om na Jerufalem te reizen ,
en zich aldaar gevangen te laaten neemen, wordt met
recht verworpen, dewyl zy van de Griekfche woorden
al te verre afwykt, en PAULÜS, eerst in het volgende
vers, van de openbaaringe, aan hem door den
H. Geest gedaan, gewag maakt.
Het gevoelen van ALBERTI is geheel en al onbeflaanbaar,
Hy verklaart deeze woorden dus: ego Spiritu
SanEto munitus , firmatus , £? 'quojl cifcümigatus
(ik, door den H. Geest, onderlleund, gefterkt, en,
om zoo te fpreeken, van rondsomme gebonden).
PADLUS zegt, dat de H. Geest hem tot dus verre
op zyne reize, in alle'fteden, verkondigd hadt, dat
hv te Jerufalem zoude gevangen genomen worden.
Wy weettn, dat in dien tyd veele Christenen foortgelyke
openbaaringen, van het geen binnen kort gefchieden
zoude van den H. Geest ontfangen hebben.
Dit gefchiedde óök in dit geval. Eén van deeze Propheeten
wordt in het volgende Hoófdftuk vers 11 met
naame genoemd.
Mtuvri (ti fchynt meer eene Latynfche, dan Griek,
fche, fpreekwyze te zyn. In hec Latyn toch is men
gewoon te zeggen: manet me penna, de ftraffe wacht
op my, of ik heb deeze of geene ftraffe te wachten.
vers 24. Maar ik acht zulks' alles niet', ja ik acht
zelfs myn eigen leeven niet, ten einde ik myne loop met
vreugde voleinde , en bet ampt, het welk ik van den
Heere Jefus ontfangen hebbe , om bet- Evangelium van
Godts genade te prediken. 'oJi«!« xlya* -xoinfiaf. Dus
fpreekt HERODOTÜS insgelyks dikwils, gelyk RAPHE­
LIUS heeft aangemerkt.
De Heer WETSTEIN brengt noch meer plaatzen by;
maar uit dezelve blykt, dat de fpreekwyze avis va Xcyvf
mts *eisi&af , noch meer in gebruike geweest is. Ook
hel-

der Apoftelen Hoofdft. XX: 24—26. 35?
heldert hy het volgende: ^«w» r#/«U», door gelykluidende
plaatzen op.
Ik bekommer my nergens over, wil PAULUS zeg?
gen, het mooge my gaan, zoo als het wil. Ja, hoe
zeer de menfchen gemeenlyk niets hooger achten ,
dan hun leeven, en daar zy eenig leevensgevaar zien;
het zelve, zoo veel mooglyk, zoeken te ontwyken,
acht ik myn leeven in het geheel niet, wanneer ik
het in den dienst van mynen HEERE , JESUS CHRIS­
TUS , moet opofferen.
Zynen loop •voleinden, het geen PAULUS 2 TIM. IV:
7, ook van zich fchryft, is eene fpreekwyze van zynen
tyd, in welken men eenige belooning op hing,
die hem ten deele viel, dewelke in de loopbaane het
eerst het einde bereikte. PAULUS verklaart deeze
fpreekwyze zelf, 1 COR. IX: 24, 25.
vers 25. En nu ziet, ik weet, dat gy allen, onder
welken ik omgereisd, en bet Ryk van Godt gepredikt
hebbe, myn aangezicht niet wederom zult zien. In plaatze
van b »ii hi*'ri>, lezen wy kap. IX: 32 Si Ui
CALOVIUS houdt dit voor eene menfehlyke gisfing,
en oordeelt het zeer wel mooglyk, dat PAULUS eenigen,
van dewelken hy thans affcheid nam, naa dien
tyd wedergezien heeft. Dit is waarfchynlyker, dan
wanneer DODDRIDGE denkt, dat PAULUS hier uit eene
Godtlyke Openbaaringe gefproken heeft. Met CA­
LOVIUS ftemt LANGE overéén in zyn Vita Pauli p. 192.
Ja LENFANT oordeelt het zeker, dat de Apostel, toen
hy naderhand wederom in deeze gewesten kwam, fommigen
van deeze Mannen wedergezien heeft.
vers 26. Daarom hetuige ik u heden, dat ik van hun
aller bloed rein ben. uaprvpofto) if&. Dus fpreekt PAU­
LUS ook GAL. V: 3. Dit woord behelst eene diere
verzekering, welke betekenis en welken nadruk ook
Z 3 het

358 Verklaaring van de Handelingen
het woord testor heeft ; waar van zich BEZA ook ia
zyne Overzettinge met recht bediend heeft.
Ik hen rein van hun aller bloed. Kap. XVIII: 6 fprak
hy oo!c alaus. Dat dit eene Hebreeuwfche manier van
fpreeken is, hebben VORSTIUS, cap. XIX, de Hebraismis
p. 340 en SÜICERÜS, T. I. p. 7 aangemerkt.
vers 27. Want ik bel niets te rugge gehouden, dat
ik u niet de geheele wil van Godt zoude aangetoond hebhen.
'H ficv^i rcffBuC, betekent hier, gelyk LOK. VII:
30, de wil van Godt, en wel zyne genadige wil, die
hy geopenbaard, en volgens welke hy den" menfchen
getoond heeft, wat zy, om zalig te worden, zoowel
gelooven, als doen moeten.
vers 28. Geeft dan nu acht op u zelve, en op de geheele
kudde, over welke u de Heilige Geest tot opziene.
ren gefield beeft, om de Gemeente Godts te weiden, die
hy zich door zyn eige bloed verworven beeft. — Geeft
acht op u zelve, dat is, let vooreersten inzonderheid
daar op, dat gy zelve u, zoo wel van de algemeene
plichten van het Christendom, als van die, dewelken
aan uw Ampt eigen zyn, moogt kwyten. Want die
zich om zyne eige Ziele niet bekommert, zal noch
veel minder voor die van andere menfchen zorgen.
Dan deeze vermaaning van PAÜLUS hebben wy by
vers 18 reeds opgehelderd.
Wanneer PAULÜS zegt, dat zy tot herders gefield
zyn (x), om hunne kudde te weiden (welk woord PE­
TRUS, 1 PETR. V: 2, ook van de Leeraaren gebruikt)
zien wv, dat de naam pastor (herder), die tot op onzen
ud is voortgeplant, en reeds door PAULUS, EPH.
IV: 11 , aan de Leeraaren van bvzondere Kerken gegeeven
wordt, eene gevoeglyke benaaming is; en dat
zy, d e deezen naam draagen, door denzelvcn aan de
plichten van hunne bedieninge herinnerd worden.
De
"ESITH. Deeze uitdiukking komt 1 Cos. III: 28 ook voor.

der Apoftelen. Hoofd/?. XX: 27, 28. 359
De volgende woorden: dt Kerk of de Gemeente Godts,
die by züb door zyn eigen bloed verworven beef:, zyn
door de Godtgeleerden naerftig gebezigd , dewyl de
Socinianen dezelve op meer dan ééne wyze verdraaijdcn,
om hunne gewoone vermindering der Eere van
CHRISTUS te verdeedigen. JOH. TOBIAS MAJOR heefc
zich, in zynen Commentarius bl. 294. tot 301, en CA-
LOVIUS, in zyne Biblia illustrata, met eene breedvoe.
rige verhandeling daar tegens verzet, en beweerd ,
dat CHRISTUS hier uitdruklyk Godt genaamd wordt.
Ook heeft DORSCHJEUS dit, in de vyfde Disfertatie
van zyne pentadecas, verder uitgevoerd.
CLERICUS en WETSTEIN hebben, onder de laatere
Schryvers, den Socinianen geenen geringen dienst beweezen;
dewyl zy hunne Leezeren hebben zoeken te
overreeden, dat de rechte leezing hier niet is ,
maar Kv ?Uv
de Kerk van Christus; het geen ook
het gevoelen van GROTIUS is in zyne aanmerkinge Qy).
Dan er zyn ook regtzinnige Godtgeleerden geweest,
die van oordeel waren , dat hier de Kerk niet de Kerk van
CHRISTUS, maar van Godt, den Vader, genaamd wordt.
Onder deeze behoort BENGEL, die ten gronde legt,
dat PAULÜS dikwils van de Kerk van Godt, (by voor-,
beeld GAL. I: 13 en 1 TIM. III: 5 en 15) nooit van
de Kerk des Heeren of van Christus, gewag maakt.
Dan hier in heeft hy mis. CHRISTUS noemt zelf de
Kerk zyne Kerk , MATTH. XVI: 58 en gelyk
PAULUS, I COR. XI: 16. 1 THESS. I: 4;.en 2 THSSS.
II: 14, fchryfc: de Kerken of de Gemeentens vin Godt ,
«( e\x.**

360 Verklaaring van de Handelingen
Nochtans kan ik niet nalaaten, my met BENGEL te
verwonderen, dat PAULUS hier nietz''gt: de Kerk vd»
Christus, indien hy dit bedoeld heeft. Indien z\n
oogmerk hier geweest was, te toonen, dat CHRISTUS
waarachtig Godt is, komt het my voor, dat hy zich
anders, en wel duidelyker , zoude uitgedrukt hebben:
gelyk hy hem Rom. IX: 5 met de grootste duidelykheid
Godt noemt.
Ik ben van tyd tot tyd op eere verklaaring van
deeze plaatze gekomen, die wel van het gewoone gevoelen
van onze Godtgeleerden afwykc, maar noch.
tans de drogredenen der Socinianen even nutioosmaakt,
dewyl by dezelve de Godtheid van CHRISTUS vooronderheid
wordt.
Ik ben naamlyk van oordeel, dat de woorden van
PAULUS , de Gemeente van Godt, die by zich door zyn e,gen
bloed verworven heeft, zoo veel betekenen, als:
de Gemeente van Godt, dewelke Christus zich door zyn
eige bloed verworven beeft.
Men verwondere zich niet , dat ik aan PAULUS
deeze uitlaating (Ellipfïs) toefchryvc. Dezelve is
zeer gebruiklyk. Wanneer naamlyk de Leezer reeds
weet , wien , het geen gezegd wordt, eigenlyk
moet worden toegefchreeven, wordt dikwils die perfoon,
dewyl dit onnoodig is, niet genoemd. De voorbeelden,
door GLASSIUS Lib. IV. TraSt. II, obf. 1 ,
bygebracht , zyn genoeg, om alle twyfeling weg te
neemen. Dan men behoort dezelve in de grondtaale
na te zien.
GEN. XIV: 20 leezen wy de gelukwenfching van
MELCHISEDEK: geloofd zy Godt, die uwe vyanden in
uwe hand gegeeven heeft —— hier op volgt: en hy gaf
hem de tiende van alles. Leest men hier niet: en by
gaf; in plaatze van: Abraham gaf.
Kap. XLI: 13 van het zelfde boek leest men: ge.

ier Apoftelen Hoofdft. XX: 29. 361
hk Jofeph ons voorfpeld beeft, zoo is het ons gegaan.
Want 'ik ben wederom in myn ampt gefield, maar bem
beeft hy laaten ophangen. Hy, naamlyk: de Koning.
1 SAM. UI: 7: Saul hadt een bywyf, genaamd Rizla.
Ln hy fprak: waarom fiaapt gy by myns Vaders
bywyf? —— Hy fprak, nier. SAUL; maar ISBOSETH,
SaULs zoon.
HIOB III: 20: Waarom geeft hy (in plaatze van:
«waarom geeft Godt) den bedrukun bet licht, en bedroefden
hart en bet leeven? i
1 Joh. V: 16 fpreekt de Apostel op dezelfde wyze:
wanneer iemand zynen broeder eene zonde ziet doen,
die niet ter dood is, die mag bidden; zoo zal hy den
geenen, die niet ter dood zondigen, bet leeven geeven.
Kunnen wy ons nu noch wel verwonderen, wanneer
PATXCIS hier ook alzoo fpreekt, en den naam van
CHRISTUS uitlaat, wanneer hy zegt, dat dezelve zicb
de Gemeente Godts door zyn eige bloed verworven heeft ?
Dit is immers eene gewoone uitdrukking, die ten opzichte
van CHRISTUS veel gebruikt wordt, en eene
waarheid, die aan alle Christenen bekend is, influit.
EPH. 1: 7 en COL. I: 14: wy hebben de verlosfing door
het bloed van Christus. OPENB. V: 9: gy» Lam Godts,
hebt ons met uw bloed Gode gekocht.
Ik merk ten befluitc noch aan, dat in deeze woorden
: de Heilige Geest beeft u tot Opzieneren gefield over
de Gemeente Godts, dewelke Christus zich door zyn Voed
verworven heeft, de hooggeloofde Drieëenheid genoemd
wordt, te weeten: Godt, de Vader —— de eeuwige
Zoon van Godt en de H. Geest; in welke drie
peribonen der Godtheid wy ook den heiligen Doop
ontfangen hebben.
vers 29. -Want dit weet ik, dat, naa myn vertrek,
Z. 5 «er.

362 Verklaaring van de Handelingen
verscheurende wolven, die de kudde niet zullen verfchoo.
nen, onder u zullen komen. Men verftaat door deeze
wolven gemeenlyk Leeraaren, die de Christlyke leere
vervallenen, en de toehoorers tot verderflyke dwaalingen
verleiden. Dus heeft IRENTEUS het, B. III,
kap. 14, reeds verklaard. Ook noemt onze Zaligmaaker
zelf, MATTH. VII: 15, de valfche Leeraaren
—- wolven.
Dan de naam van verfcheurende wolven, wordt EZECH.
XXII: 27 en ZEPH. III: 3 ook aan Vorften, die zich
als dwinglanden van hun Volk gedraagen, gegeeven.
Deeze laatste betekenis voegt hier ter plaatze het best;
en op die wyze voorfpelt PAULUS den Christenen te
Ephefen vooreerst wreede vervolgingen, en naderhand
ook, in het volgende vers, groot gevaar voor de Toehoorers,
om door valfche Leeraaren verleid te worden.
De manier van uitdrukkinge bevestigt deeze verklaaring.
Want vervolgers zyn waarlyk wreede en
verfcheurende wolven (dit is de betekenis van *v' Ka,
fixe&j en verfchoonen niets, maar verfcheuren en vermoorden
de fchaapen van CHRISTUS zonder eenige
barmhartigheid. Dit is ook de verklaaring van GRO.
TIUS. En hoe konde de Apostel zich het eene onheil,
het welk de Kerke van Ephefen boven het hoofd
hing, vertegenwoordigen, zonder teffens van het andere
te gewaagen?
PAULUS zegt, dat dit gefchieden zoude naa zyn ver.
trek. Op deeze wyze heeft LUIHERUS het woord
ook vertaald. En in de vertaalinge van ERASMUS en
BEZA, post discesfum meum, luidt het op dezelfde wyze.
Deeze betekenis is hier naamlyk zeer klaar. Anders
betekent dit woord: profeftio (eene verreizing)
gelyk de Heer WETSTEIN toont. Maar hier hebben
wy het, zoo als BEZA fpreekt, in eene nieuwe bete.
kenis. Evenwel wy vinden hec in die betekenisfe
ook

üer Apoftelen. Hoofdft. X X : 3*3. 363
«ok in het derde boek der MACCAB^EEN , en wel in
bet zesde vers voor het einde van dit boek (z).
vers 30. Ja uit u zelve zullen zoodanige Mannen op.
ftaan, dewelke verkeerde Leeringen voordraagen, om de
Jongeren tot zicb te lokken. A«A S7, betekent hier, gelyk
op veele plaatzen, leeren, of leeraaren.
b.ireaftfii'x, verkeerde dingen, verkeerde Leeringen,
waardoor de waarheid verkeerd, en de leugen voor
waarheid vei kocht wordt. Een Volk , het welk op
die wyze verkeerd in verftand is, en dwaalingen boven
de waarheid kiest, wordt MATTH. XVII: 17. LOK IX:
41 en PHIL. II: 15 ynt» ht,- e«fifii»i genaamd. Zulke
verkeerde Leeraaren prediken het geen met den Christlyken
Godtsdienst ftrydig is: het geen CHRISTDS gebooden,
of toegelaaten heeft, verbieden zy, terwyl
zy, het geen hy verbooden heefc, onder de dingen,
die zeer wel kunnen toegelaaten worden, zo niet onder
de geboodene dingen tellen. En onder die
Leeringen is ééne der affchuwlykften , indien den
Christenen het leezen der H. Schriftuure verbooden,
en dus, gelyk QJÜESNEL fpreekt, den Kinderen de*
Lichts het licht uit de handen genomen wordt.
Het woord «x«

6-j. Verklaaring van de Handelingen
CRATES: uit de geenen, die my toegedaan zyn, kunt
gy niet éénen van my aftrekken («IWI^) en tot n
lokken; daarentegen van uwe Leerlingen kan ik tot
my trekken, wien ik wil. . Het geen SOCRATES
haar antwoordde, kan men ook tot valfche Leeraaren
zeggen. Geen wonder, fprak hy want gy leidt
hen op eenen weg, die afloopt, maar ik voere myne
Jongeren op eenen berg, die zwaar te beklimmen is.
Hoe juist deeze voorfpelling van PAULÜS door de
uitkomst vervuld zy, en hoe menigerlei valfche Leeraaren
'er in de Kerk van EpheSën zyn opgedaan, kunnen
wy OPENB. II: 2 en 6 leezen.
vers 31-. Daarom zyt waakzaam , en gedenkt, dat
ik, drie jaaren lang, dag en nacht, niet hebbe nagelaa.
ten, eenen ieder (onder u) met traanen te vermaanen.
In het voorgaande Hoofd ftuk, vers 10, fchreef Lu-
KAS, dat PAULUS te Ephefen twee jaaren geleerd heefr.
Hoe dit nu met dit zeggen van PAULUS zeiven kunnen
overééngebracht worden, hebben BEAUSOBRE en
WOLF by deeze plaatzen gelyk mede LANGE, in Vita
Pauli, Se£t, II, cap. IV, § 2 getoond.
vers 32. En nu, lieve Broeders, beveele ik u aan
Godt, en het woord van zyne genade, dewelke geduurig
verder kan bouwen, en u onder allen, die hy geheiligd
beeft, het Erfdeel kan (en zal) geeven. n« f«WSf,««/ ,>f t
rS, ©foT. Deeze manier van fpreeken is ons kap. XlV:
23 ook voorgekomen. • Ik beveele u — of ik gee.
ve u over aan Godt, dien ik naamlyk uit het binnen,
fte van myn hart aanroepe, dat by u den Geest der
Wysheid geeve, mitsgaders verlichte oogen des verftands,
ten einde gy 'erkennen moogt, hoe groot de heerlykbeid zy
van het Erfdeel, het welk voor de heiligen bejlemd is.
Met deeze woorden, die wy EPH. I: 16 vinden, kan
men, myns bedunkens deeze betuiging van PAULUS
in onzen text het best uitdrukken ; dewyl dezelve
insgelyks aan de Christenen te Ephefen gedaan werdt,
en daarin ook van het Erfdeel in den Hemel, het
welk

der Apoftelen. Hoofdft. XX: 31, 32. 365
welk Godt voor de heiligen bellemd heeft, wordt gewag
gemaakt.
'o
T
«« # A
V 4
ivr*t betekent het woord, het
welk hy ons uit genade gegeeven heeft. Dus wordt
het woord van Godt, kap. XIV: 3 ook genoemd, en
in ons texthoofdfluk vers 24 heet het TÏ Ivay-yUu*
rvs zat'**; rei &sov. Dit is ook de verklaaring van
BEZA, GLASSIUS, (bl. 340) ZELTNER, LANGE, LIND-
HAMMER en WOLF; om van andere uitleggeren thans
niet te fpreeken.
Zy dwaalen bygevolg , dewelken door bet woord
hier, gelyk JOH. I: 1 den Zoon van Godt verftaan •
by voorbeeld WITSIUS, Mifc. Sacr. T. II. Exercit. 3
§ 39; MARK, Kxercit. Bibl. XXXVI; AMELIUS (dat
is, Zoon; T. I. bl. 1064; OEDER, in zyne Aanmerkingen
op den Rakaufcben Catechismus bl. 92 enz.
waarom JOHANNES de eerfte geweest zy, die aan
CHRISTUS deezen naam gegeeven heeft, en dat bygevolg
geen Apostel of Evangelist vóór hem onzen Zaligmaaker
onder die benaaming heeft kunnen voor»
Hellen, zie men in myne aantekening op JOH. I: 1»
Evenwel het blyft eene harde manier van fpreeken:
ik beveele u aan Godt, en zyn woord. BEZA verklaart
dezelve op deeze wyze: " ik beveele u aan Godt i
,, dat hy u door de prediking van zyn woord be-
„ waare ". GROTIUS: " ik beveele u aan Godt,
„ door het woord van zyne genade. " Zeker laater
,, uitlegger in de Hamburger gemengde Bibliotheek, D.
„ III. bl. 906: " ik beveele u aan Godt en zyne ge-
•„ nade. " De laatste verklaaring wykt al te verre
van den grondtext af. Ook kan men de twee voorgaanden
niet wel in de Griekfche woorden vinden.
Myns oordeels komt de waare betekenis hier op
uit: " ik beveele u aan Godt, en vermaane u, om by.
„ zyn woord, het welk hy u uit genade gegeeven heeft,
„ te blyven. " PAULUS heefc dikwils meer in zyne
ge-

S65 Verklaaring van de Handelingen
gedachten, dan hy met woorden uitdrukt. Wanneerhy
derhalven zegt : ik beveele u aan het woord van
Godt, kan hy daar mede zeerwel hebben willen aantoonen,
dat hy hun geboodt, vast te houden aan het
woord der genade, en zich het zelve ten fterkften te
laaten aanbevolen zyn.
TÜ tmaftlw, dewelke kan. Dit is naamlvk op ©JJ,
Godt, betreklyk. Dus vertaalt het LÜTHERUS, BE­
ZA, GROTIUS, LANGE en ZELTNER. Het verwondert
my, dat fommige uitleggeren dit, op eene zeer ge.
dwongene wyze, op bet woord van Godt getrokken
hebben.
Godt, vaart PAULUS voort, kan rVi*»?.^»-^, daar
op bouwen, dat is, gelyk ZELTNER het verklaart, geduurig
verder bouwen, ten einde dit zyn heilig gebouw
geduurig grooter en hooger worde, en het lichaam
van CHRISTUS, gelyk PAULUS EPH. IV: 12 fpreekt,
dat is, de gemeente der Christfenen , als een geestlyk
gebouw, geduurig hooger mooge opgehaald worden.
In de Overzettinge van Mom, die meer eene
uitbreiding , of omfchryving is, leest men: qui peut
achever l'édifice, que nous avons commemé.
Die u kan, en dus ook volgens zvne genade, zal
jgeeven, het Erfdeel, het welk de eeuwige zaligheid is.
Dit zal hy u geeven, vaart PAULS voort, dewyl gy
éoor hem geheiligd zyt.
. 'E» T«~e r.yiarftfiiic betekent, onder de geheiügden, gelyk
LÜTHERUS, ERASMUS en GROTIUS het ook vertaald
hebben. BEZA vertaalt het: cum fanftificalis omnibus
(met alle de geheiligden), het welk wegens het byvoegfel
: omnibus, (alle) noch gevoeglvkcr is. Hy
merkt het als eene Hebreeuwfche manier van fpreeken
aan, en dat 3 dikwils cum betekent, kan men in
de Concordantie van NOLDIUS, § 10, zien.
9 c r s
33 J 34» ik heb van niemand zilver of goud of
klei*

der Apoflelen. Hoofdft. XX: 33, 31. 367
kleederen begeerd. En gy weet zelve, dat tot myne nood.
druft, en voor bun, die by my geweest zyn, deeze myne
handen dienst hebben moeten doen. PAULUS hadt nu , in
het voorgaande vers, zyne affcheidsredevoering geëindigd.
Dan terwyl hy na het Schip ging, herinnerde
hy zich de groote ondeugd, dewelke onder de Christenen
van alle ftanden, maar inzonderheid, wanneer
de Leeraaren der Kerke daar mede bezoedeld zyn,
de wortel van alle kwaad is.
Om hen nu tegen deeze ondeugd te beveiligen,
fielt hy hun eerst met eene vriendlykheid, die gefchikt
was, om hunne harten te treffen , zyn eige
voorbeeld voor; en vervolgens brengt hy hun eene
uitfpraak van CHRISTUS, die hun niet onbekend was,
onder het oog.
Gy weet, wil hy zeggen, dat ik noch goud noch
kleederen, het geen gy my toch gaerne zoudt gegeeven
hebben, van u aangenomen hebbe. Maar hy
drukt zich noch fterker uit, en zegt: dat hy het een
en ander niet eens begeerd hadt; dat is, dat hy by zich
zeiven hadt voorgenomen, geduurende den geheelen
tyd, dien hy by hen hadt doorgebracht, noch eenig
onderhoud, noch kleedercn, van hun aantcneemen.
Gy weet, vaart hy voort, dat ik door myner handen
arbeid verdiend hebbe, het geen ik, zoo tot fpy.
ze, als tot kleeding, noodig hadt. Zoo veel konde
de Apostel met zyn handwerk, het welk ons uit kap.
XVIII: 3 bekend is, gemaklyk verdienen. Zyne tafel
was niet kostbaar, en zyne kleeding alleen, zoo alsde
noodzaaklykheid die vorderde.
Op die wyze, zegt hy, dat hy niet alleen zich zei.
ven, maar ook zyne reisgenooten, hadt kunnen onderhouden.
Zy konden hier uit zyne vergenoegfaam.
heid, en hoe zuiver zyn hart was van alle gierigheid,
leeren kennen, en zich deeze deugd van hunnen

368. Verklaaring van de Handelingen-
tien Apostel in het vervolg altoos ter navolginge voordellen.
Dat hy ook by andere Gemeentens, by dewelke hy
dit raadfaam oordeelde, op die wyze geleefd heeft,
zien wy 2 THESS. III: 8. Ikbeb, fchryft hy aldaar,
by u neen brood om niet gegeeten, maar dag en nacht
gearbeid, om niemand onder u lastig te vallen. En dr,ar
door (vers 9) heb ik my u ten voorbedde gfleld. Hy
getuigt dit insgelyks 1 COR. IV: 12; IX: 1252 COR.
XI: 8 en XH: 13.
Dit alleen moet ik noch aanmerken, dat PAOLUS
de woorden: deeze myne handen, 2s

der Apoftelen. Hoofdft. XX: 35. 365
anderen denken, dat deeze uitfpraak, en de gelegenheid,
by welke dezelve gedaan werdt, den Apostel
alleen k by mondelinge overlevering, het zy door
Apostelen, of door andere Jongeren van JESUS, is
bekend gemaakt.
Het is geenszins eene ftrafwaardige nieuwsgierigheid,
hier by met zjne gedachten Uil te fhan, maar
de u:tlcggeren van de Handelingen der Aposte'en hebben
zeer wel gedaan , dat zy zich voorgefleld heb.
ben, 111 de Schriften der vier Evangelisten te onderzoeken,
of zy deeze fpreuk van CHRISTUS, of ten
minften de gelegenheid tot dezelve, en de gefchiedenis,
tot dewelke zy behoort, kunnen vinden.
Dewyl ik dit nu meene gevonden te hebben, en
ik voorhebbe, myne gedachten daaromtrent niet alleen
den uitleggeren der Heilige Schrift, maar ook allen
Christlyke Leezeren, voorteftellen , zal hec gevoeglyk
zyn, eerst de betekenis der woorden van dit vers
te onderzoeken, inzonderheid dewyl, zoo wel ERAS­
MUS als ZELTNER , eenige zwaarigheid in de overzettinge
gemeend hebben te vinden.
LÜTHERUS heeft het in diervoegen vertaald: Ik heb
u alles getoond, dat men zoo moet arbeiden, en zich der
armen aanneemen , en gedenken aan bet woord van den
Heere Jefus, dat hy gezegd heeft: geeven is zaliger dan
neemen. Dan het begin der Overzettinge, behaagc
ZELTNER niet. lly is, in den AJtorffchen Bybel,
van oordeel, dat de woorden eigcnlyk dus behooren
vertaald te worden: in dit alles heb ik u getoond, dab
men en gedenken aan deeze redenen van den Heere
Jefus , die by gefproken heeft. ERASMUS daarentegen
is niet voldaan met de vertaalinge der laatste
woorden; en wanneer hy de oude Latynfche overzetting
beatus est ma^is (in plaatze van (a) beaiius
est)
(ci) Het is zoo wel in de Grieklchg als Latynfche taaie ge.
VI. Deel. A a J kruik,

370 Verklaaring van de Handelingen
eft\ dare, quam accipere verwerpt, verwerpt hy
teffens die van LÜTHERUS, dewelke eveneens luidt.
Wat de verandering van ZELTNER betreft: in dit
alles beb ik u getoond (b) de Griekfche woorden:
sr«>r« vtrtfott* Cftt> t laaten niet toe, hem onze toeilemming
te geeven. En wanneer hy r*» *óyat door deeze
redenen vertaalt, ziet men insgelyks klaar, dat hy
van den Grondtext afwykt.
Naa rype overweeging twyfele ik niet, of de betekenis
van deeze woorden, kortlyk uitgebreid, kome
hier op uit: ik heb u (ook iu dit ftuk) alles voorgefield,
(toen ik by u was, vers 18) te weeten, dat
men dus (dat is, gélyk ik, met de handen vers 34)
moet arbeiden, en (door dat middel niet alleen zich zeiven
, met de zynen onderhouden , maar ook) hun,
die niet kunnen (c) arbeiden, (en dus door hunnen arbeid
hun onderhoud niet verdienen) te hulpe komen,
en dat men ook gedejiken moet aan de woorden (of (d)
lee-
bruiklyk, het woord magis ten overvloede by den Comparativus
te voegen. Dus leeft men by PLAUTUS : magis dulcius en
magis facilius. Ja VIRGILIUS zegt ook: magis beatior. Men zoeke
meer voorbeelden in de Hellemlexia van VECHNER, lib. LP. II,
•cap. 6. Ik moet 'er, uit PHIL. L 23. floten xgtio-rtt byvoegen,
liet geen in de oude Latynfche Overzettinge ook vertaald is: magis
melius.
(b) Van dit gevoelen is BATTIER ook in het Mvfium. Brcmenje
T. II. p. 185-
(e) 'o t a'cS-iyoiWis, en •( xcxtZvTH worden hier tegen elkanderen
overgefteld. En dus is het zeker, dat het eerfle
woord menfchen betekent, die niet kunnen arbeiden, en dus
ook hun brood niet verdienen. RAPHELIUS beveftigt myne
Verklaaring in zyne Aaumerkingen uit HERODOTUS.
(d) PAULUS zegt eerst in *t algemeen, dat men de leeringen
van CHRISTUS niet moet vergeeten; naderhand fpreekt
Jry in het byzondcr van die leffe, die hy thans voornaamlek
•pp het oog hadc.

der Apoftelen. Hoofdft. XX: 35. 371
keringen) van den Heere Jefus., nademaal hy zelf ge.
zegd beeji enz.
Wat de bedenking van ERASMUS aangaande de laatste
woorden betreft, hy heeft de betuiging van CHRIS.
TUs op deeze wyze vertaald: beattim eft, dare ([e) po.
tius, quam accipere. (Het is zalig, liever te geeven,
dan te neemen). En het is zeker, dat men in den
Grondtext den Comparativus niet vindt, maar den po.
fitivus. Want men kan niet ontkennen, dat achter
ftsmdgilt in een comma moet gezet worden. En dus
kan ik niet nalaaten, deeze overzetting goed te keu.
ren en aan te neemen.
Ik vertaale dan deeze betuiging van onzen Zalig,
miaker ook op deeze wyze: bet is zalig — eene zaalige
zaak • liever te geeven, dan te neemen. CHRIS­
TUS wil zeggen: het is een zalige toeftand, wanneer
een menfeh zoo gezind is, dat hy liever geeft, dan
ontfangt.
Wil men my tegenwerpen, dat: bet is zalig, of,
bet is eene zalige zaak , in onze taaie eene vreemde
uitdrukking is; dan antwoordc ik, dat zy het naast
met die van den Grondtext overéénkomt, en dat 'er,
zoo veel ik weete, in onze taaie, geene andere uitdrukking,
die het zelfde zegt, gevonden wordt.
Ook is de Griekfche uitdrukking zelve ongewoon ,
en komt op geene andere plaatze van het Nieuwe
Teftament, ja, by myn weeten, ook by geenen an-
A a 2 de-
(e) Op dezelfde wyze heeft ERASMUS de woorden van
PAULUS , in zynen brief aan PHILEMON : ftx».*t w«*>«K«AftT,
niet ten onrechte vertaald, door: potms rogo.- PASOR, geeft
hem zyne toeftemming in zyn Lexicon. Op dezelfde wyze
moeten de woorden van CLEMENS ROMANUS , 2 Cor. II.
virorac-ir^iitci ftdT&nt, J? in-crairirtsTts, verklaard worden. Wart
terftond daar naa wordt dit ftx^*», door 5Si»», (bever), opgehelderd.

der Apoflelen. Hoofdft. XX: 35. 373
Proteftanten, daar uit het befluit zullen opmaaken (hec
welk wy zekerlyk uit ons zelve daar nooit uit zou.
den opgemaakt hebben), dat wy kwalyk doen, wanneer
wy de overleveringen der Roomiche Kerke verwerpen.
Dan, eer hy noch zynen Commentarius konde
fchryven, heeft BEZA, in zyne aanmerking op
deeze plaatze, hem reeds tegengefproken, daar hy
zegt: non eft ex boe loco aygutpm aliquod Euangelium
conftituendum (men moet uic deeze plaatze geenszins
zeker ongefchrceven Evaugeli fmeeden).
Anderen zyn van gedachte, dat, wel is waar, deeze
betuiging zelve van CHRISTUS, die PAULUS hier
bybrengt, by de Evangeliffen niet te vinden is, maar
evenwel dat de zaaklyke inhoud daar van in hunne
ifchriften , by voorbeeld LUK. VI: 38 en XVI: 0,
wordt aangetroffen.
Van dit gevoelen zyn ARCULARIUS en GERHARD;
waar ik HEINSIUS byvoege, die in zyne gisfinge wat
al te Hout is. Wil men hem naamlyk gelooven, (in
zyne Exercitationes Sacrce), dan zyn het niet de eigene
woorden van CHRISTUS, die PAULUS heeft aangehaald,
maar dan heeft de Apoftel flechts, met andere
woorden, de bekende betuiging uitgedrukt, in welke
JESUS zegt, geeft den armen,- dan zult gy eenen febat
in den Hemel hebben,
1
Noch anderen ftellen vast, dat PAULUS buiten twy.
fel het oog heeft op zekere plaatze in de Evangelifche
Gefchiedehisfe, en op zekere gebeurtenis, aldaar
befchreevcn , die onzen Zaligmaakér aanleiding gaf,
om deeze woorden te uiten.
En wel is BRENTIUS van mceninge, dat PAULUS het
oog gehad heeft op de woorden van CHRISTUS, LUK.
VI: 8; geeft , zoo wordt u gegeeven; gelyk mede op
het geen wy leezen Matth. XX: 18: des menfcben
zoon is niet gekomen, om zich te laaten dienen, maar
om te dienen.
A a 3 Op

374- Verklaaring van de Handelingen
Op deeze laatste plaatze is CALIXTUS insgelyks gevallen;
terwyl WHITACKER , in zyn boek: de Scrip*
lura Sacra p. 639 , racer genegen was , om aan de
eerfte te denken.
ZEGERUS, wiens aanmerkingen men in de Crit. Sacr.
kan vinden, denkt, dat PAII.US aan de volgende
woorden van JESOS, die LOK. XlV: 13, 14 zyn opgetekend
, gedacht heeft: w-.nneer gy eenen maaltyd
maakt, zoo noodig de armen • zoo zyt gy zalig, enz.
En dat MARTINAY op dezelfde gedachte gevallen is,
Zie ik uit WOLF zyne Cum.
BEZA daarentegen heeft zich verbeeld, dat de Apostel
het oog op de bekende vermaaning van JE­
SUS , LUK. XVI: 9, — maakt 11 vrienden met den on~
reebtvaerdigen Mammon. Schoon hy teffens niet ontkenne,
dat PAULUS ook wel eene andere plaatze van
den zelfden inhoud voor den Geest kan gehad hebben.
ZELTNER, die wegens zyne verklaaring der Heilige
Schrift den hoogden lof'verdient, is van oordeel,
dat PAULUS gedoeld heeft op LUK. VI: 29 en 35;
gelyk mede op LUK-. XII: 16, en op MATTH. V: 10 —
dan het laatste is buiten twyfel eene drukfout, waar
voer men MATTH. V: 7 móet leezen.
Thans zy het my geoorloofd, ook myne gedachtes
hier omtrent blootteïeggen.
In de eerfte plaatze vooronderftel ik, dat PAULUS
niet maar den inhoud der betuiginge van CHRISTUS (ƒ),
«naar zyne eigene woorden (ipfisfima verba) heere
voor-
(ƒ") LiNDHAMHtE* is , in zyne Verklaaringe van de Hand.
der Apsstelen van gedachten, dat CHRISTUS dit juist niet met
dezelfde woorden gezegd heeft, maar dat PAULUS den inhoud
van zyne betuiginge alleenlyk met zyne (des Apostels) woorden
voorftelt. Van dit gevoelen was BHZA insgelyks.

der Apofielen. Hoofdft. XX: 35. 37 J
voorgefteld. Dit befluit ik reeds uit het woord
maar noch metr uit zyne geheele uitdrukkinge:
iiTTt, hy heeft zelf gezegd.
Vervolgens bekenne ik, en ik voele my gedrongen,
om "te bekennen, dat deeze betuiging van onzen
Zaligmaaker in de Schriften der vier Evangehsten
niet gevonden wordt. Bygevolg mott PAU­
LÜS dezelve van JESUS Jongeren vernomen hebben,
door welke dezelve ook reeds aan de Christenen te
Ephefen was bekend gemaakt. Want PADLUS zegt
uitdruklyk, dat hy der Gemeente deeze woorden van
JESUS alleenlyk wil herinnerd hebben.
'Er blyfe dus noch maar alleen, nategaan , of dc
gebeurenis, die onzen Zaligmaaker wel eer tot deeze
betuiging aanleiding gaf, in de Schriften der Evangelisten
al of niet is opgetekend. —— Op zich zelf
kan het één zoo wel waar zyn, als het ander. Want
wie zal denken, dat de Evangelisten alles; wat JESUS
gefproken heeft, niets uitgezonderd, hebben opgetekend?
Ja hoe veele voortreflyke woorden van onzen
Zaligmaaker zouden ons niet onbekend gebleeven
zyn, indien JOHANNES ook niet eene gefchiedems van
zyne woorden en daaden gefchreeven hadt, en wy
dus met de Kerke van de eerfte eeuw (g) flechts drie
Evangelisten hadden? Hoe zeer ook derzei ver gefchiedverhaalen
ons ter zaligheid genoeg zouden hebben
kunnen leeren.
Het komt derhalven daar noch maar alleen op aan,
of wy by de Evangelisten eene gefchiedenis kunnen
vinden, met dewelke deeze betuiging van onzen Zaligmaaker
op eene gevoeglyke wyze kan verbonden
worden, of niet. Dewyl nu alle de bovengemelde
plaatzen, door de uitleggeren opgegecven , van dien
aart
(g) Want op het einde van dezelve heeft JOHANNES zyn
Evangelie eerst gefchreeven.
A a 4

37 Ö
Vtrklaaring van de Handelingen
•aart zyn, dat geene van dezelve voor de rechte kunne
gehouden worden, kan een Exegeta eleEticus (üat
is, die den inhoud der Heilige Schrift niet door eige
nadenken onderzoekt, maar alleenhk uit de verklaa-
Jmgen van anderen die kiest, dewelke, naar zyn oordeel,
de waarfchynlykftc is) niet nahaun te dei ken,
dat in de Schriften der. Evangelisten geene pla ;tze
gevonden wordt, in welke deeze betu'ging van CHRIS­
TUS gevoegd, en daar mede de geschiedenis, die
men op die plaatz.e vindt, ingevuld woidcn.
Eu ik zoude het zelf hier by hebben laaten blvven
, indien ik niet eindelyk , naa^vcelvuldi^, en
dikwils herhaald, nadenken, op eene plaatze gevallen
was, by dewelke de betuiging van CHRISTUS :
by is zalig, die liever geeft, dan ontfangt, ongemeen
wel iirookt; en van dewelke ik daarom denke , dat
die het is, op welke de Apostel het oog gehad heeft.
Ik bedode de gefehicdenis, MATTH. XVII: 24 tnz.
•opgetekend, die ik hier geheel moet inlafchen.
Teen zy nu te Capemaum kwamen* traden de Ontfangers
van den Cynspenning tot Petrus, en fpraken: geeft
atw mepter niet ook den"cynspenning? Hy antwoordde:
3a. Toen by nu na buis ging, kwam J^fiis hem voor:
en fprak: wat dunkt u, Simon? Van wien neemen de
Koningen deezer waereld cyns of fcbattir.g ? Van hunne
Kinderen —• of van de geenen, die niet tot het Koning,
lyk huis beboeren? Toen antwoordde Petrus: van, hun,
die niet tot hun buis belmoren. Jefus fprak tot hem:
dan zyn immers de kinderen vry. Dan,-op dat wy hun
geene ergernis geeven, zoo gaa heen aan de zee, en werp
den angel uit, en neem den eerften vifih, dien gy ophaalt,
en, wanneer gy zynen mond opdoet, zult gy eenen
flater vinden: heem dien, en geef hem voor riiy, en
voor u.
Vinden wy in dit verhaal het woord geeven en nee-
•men nier? vers 27 in het participium £ f,
en het woord *«u$d>u, vers 24 , cn noch éénmaal
vers

der-Apoflelen. Hoofdfl. XX: 35.
377
Vers 25? Vinden wy hier niet, dat CHRISTUS aan
het geeven boven het neemen den voorrang i>eett en
dus door zyn voorbeeld toont , dat hec is,
hi ac./ft*».»-, i' $q»0tlfit,? Dewyl nu de Evangelisten
niet gewoon zyn, zoo breedvoerig te ichryven,
dat zy abes, wat CHRISTUS by elke gebeurtenis ^efprofcen
heeft,, zouden opgetekend hebben; kan het
zeer wel zyn, dat de meergemelde betuiging , door
Pfcoxus aangehaald, hierdoor MATTH^EUS overgeflkagen,
maar mondling door JESUS discipeien voortgeplant
en in het geheugen bewaard is.
Ik ben daarom van gevoelen, dat CHRISTUS, naa
dat hy gezegd hadt: neem dien, en geej hm voor my,
en voor u, 'er noch heeft bygevoegd :'
tV», hiitaf fiZ»e>, A««.3«»SI». Gelyk onze Zaligmaaker
mcermaalen gewoon was, zyne redevoering met
een Epiplmema (eene uitroeping) te fluiten.
Ik moet noch aanmerken, dat MATTHJEUS alleen,
en niemand van de drie andere Evangelisten deeze
gefchiedenis verhaalt; en ik oordcel het daarom waarfchynlyk,
dat mdien dit geval door noch éónen of
jneer anderen der gewyde gefchiedfehry ver, n was op.
getekend, wy deeze betuiging in hunne fchnftea niet
vruchtloos zouden zoeken, maar zeker vinden; dewyl
naar alle gedachten, het geen MATTHJEUS heelt overgeflagcn,
een ander daarhy zoude gevoegd, en dus
deeze gefchiedenis ingevuld hebben.
Dan ik wil myne waare ook niet voor fcostbaarer
nitgeeven, dan zy waarlyk is: ik bedoel te zeggen
: ik merk myn gevoelen niet als zoo zeker, klaar,
en beweezen aan , dat men my, zonder hardnekkigheid
, geene toeftemming zoude kunnen weigeren.
Myn oogmerk was aljeen, te toonen, dat dit gevoelen
zeer waarfchynlyk is ; cn dat geene de andere
verklaaringen van de overige uitleggeren — in waarfchynlykheid
— met de myne gelyk ftaat. Ja, vleije
ik my niet te veel, dan zal men myne verklaaring
•A a 5 z o o

2 7 $ Verklaaring

der Apoftelen. Hoofdft. XX: 35. 379
dewelke denkt, dat iemand eens by deeze plaatze
op den rand de gezegde fpreuk, als eene geeftige
ophcLermg der woorden van PAULUS , zal gefchreeven
hebben; en dat, om dat veelen daar genoegen
in vonden, daar uit de gewoonte ontdaan is, om die
f-reuk met deeze woorden van PAULUS te verééargen.
Dan hier by blyft de vraage noch; waar van daan
die kantfchryyer deeze fpieuk' ontleend hebbe? Want
men ziet, myt.s oordeels, klaar, dat hy deeze fpreuk,
als een bekend ipreekwoord, waardig geacht beeft,
om by de woorden van PAULUS gevoegd te worden.
Ëh dan fchroom ik niet , te beweeren, dat deeze
fpreuk uit de van oudsberoande tafel .van den So
cratifchen Wysgeer, CEBES, genomen is. Aldaar lee.
zen wy naamlyk, kjp. XXI, de volgende woord n:
Mt' y'itf&i ÏKI ei rats ***«(« Tpaxfgireuf (zy den kwaaien
wisfelaaren niet gelyk); het geen immers even het
zelfde gezegd is, als of 'er ftondt: yfrt&i :
r(mq*#tit
«

3UÓ Verklaaring van de Handelingen
LIUS, in zyne prolegomena ad N. T. §. 140 } niet onwaarfchynlyk
gisfe, dat CLEMENS deeze woorden uit
de Handel, der Apostelen ontleend heeft.
ISIDORUS VAN PELUSIUM verhaalt, in den 108 brief
van zyn vierde boek, dat hy in zeker Perfifch Boek,
onder andere goede zedelesfen, ook deeze gevonden
heeft: ri StSZicj (i) raS xa^ltu* cVi *'JTttthlrt^t«, geeven
is nuttiger, dan neemen.
LmANius pryst, in éénen zyner brieven (den 92
van de honderd, die WOLF in den jaare 1711 heeft
uitgegeeven)iemand, genaamdPYEANICUM, f*»,
« xafithy i'iïï-lTx, die gewilliger was, om te geeven, dan
om te neemen.
Andere foortgelyke plaatzen uit oude Schryvers
heeft FAERICIÜS bygebracht, zoo wel T. I van zy.
nen Codex Apocrypbus N. T. p. 323 , als T. III. p,
519. Dan, daar ter laatstgemelde plaatze ook die
van LiBANtos wordt aangehaald, ontdekke ik, dat,
zoo wel FABRLCIÜS zelf, als ook zyn boedrukker ,
daar eenen misflag begaan heeft.
* * ts
Onlangs is in het eerfte deel van de Biblioth. Brem.
en Verd. p. 123 fq. eene nieuwe verklaaring van dit
vers voorgefteld, die ik niet met ftilzwygen behoore
voor by te gaan. Dan dewyl de uitvinder van dezelve,
de Heer KOENICSMAN, by die gelegenheid ook
het een en ander tegen myne verklaaring heeft ingebracht,
zal ik eerst op zyne tegenwerpingen tegen
myn gevoelen antwoorden, en vervolgens de redenen
bloot-
(/) Dus heeft de Uitgeever, RITTERSHUSICS , deeze plaatze
verbeterd. Want in het Handfchrift ftondt het vlak omgekeerd.

der Apostelen. Hoofdft. XX: 35. 381
blootleggen, waarom ik aan zyne nieuwe verklaaring
myne toeftemming niet kan geeven.
Hy maakt den aanvang met eene onwaarheid, die
ik aan overyling toefchryve : dan, dewyl zy eenen
Leezer zoude kunnen verleiden, kan ik ze niet onaangeroerd
laaten. Dewyl hy naamlyk § 1 gefchreeven
hadt, dat men konde twyfelen, of de woorden:
geeven is zaliger, dan neemen, woorden van JESOS zyn;
zegt hy, § 2, dat ik zelf dit onzeker oordeele; dan
by brengt, ten bewyze, woorden uit myne verban,
deling by, in dewelken ik van eene geheel andere
zaak fpreeke. Om dat ik het niet volkomen zeker en
onbetwistbaar oordeelde, wat JESUS tot deeze uitfpraak
gelegenheid gegeeven heeft, legt hy myne woorden
zoo uit, als of ik getwyfeld hadt, of deeze woorden
wel in het geheel uit den mond van JESUS gekomen
zyn: waaraan ik evenwel in geenen deele getwyfeld
hebbe, gelyk hy zelf § 3, moec toeftemmen.
Wat nu myn gevoelen betreft, dat onze Zaligmaaker
deeze betuiging, als een Epiphonema, by de gefchiedenis,
die wy MATTH. XVII: 24. enz. vinden
opgetekend, zoude gedaan hebben —— hier tegen
brengt hy in, dat het geeven en neemen, waarop daar
ter plaatze gedoeld wordt, van het geeven en neemen
in onzen Text, grootlyks verfchilt. — Dan ook dit
is eepe zichtbaare overyling, dewyl CHRISTUS niet
van het neemen van PETRUS (het neemen van het
geld uit den mond van den vifch) maar van bet neemen
van den tollenaar, en het geeven van PETRUS aan
denzelven fpreekt; het welk dus met de gemelde
betuiginge volmaaktlyk ftrookt.
Meer tegenwerpingen maakt de Heer KOENIGSMAIT
tegen myne verhandeling niet, maar hy gaat terltond,
t o t z n e
§ 5» Y nieuwe verklaaring over, volgens welke
geeven is zaliger, dan neemen, geene woorden van
CHRISTUS, maar van PAULUS zouden zyn.

382
Verklaaring van de Handelingen
Hy begint deeze § 5 met de aanmerkinge, dat reedshet
ftilzwygen van alle de vier Evangelisten het gemeen
gevoelen twyfelachtig maakt. Dit zal niemand
hem toeftemmen, die vastftelt, (en wie twyfelc
hier aan?) dat de Evangelisten niet alle de woorden
van JESÜS opgetekend hebben. En bygevolg wordt
hier door het gemeen gevoelen — dat deeze betuiging
van pHRlsTOSj door zyne Jongeren, die dezelve
uit zynen mond gehoord hadden, aan anderen by
monde is medegedeeld — in geenen deele wederlegd.
Thans (lelt hy de bewyzen voor zyn gevoelen in
de volgende orde voor: Vooreerst, zegt hy , ftaat
'er niet in den Text, dat zy aan bet woord des Hee*
ren moesten geaenken, maar aan de woorden, of liever
ü:n de redenen — Vervo'gens, vaart hy voort, kan
Sn u*t niet betekenen: het welk, of dat hy gezegd
beeft. Dit laatste ontkent hy geheel zonder rede,
dewyl het de natuurlyke overzet'ing is, en ««
hier niet dewyl kan betekenen (fc). En , wat het
eerfte betreft, 'er ftaat wel in fommige Handfehriften
rei *i-/ev\ dan deeze leezing wordt door alle oor»
deelkundigen verworpen (/). Nu gelieve de Heer
KOENIGSMAN te overwecgen, dat de Griekfche woorden
, gelyk ik te vooren reeds getoond hebbe, de
volgende vertaaling lyden: zy moeten aan de woorden
van den Heeie gedenken, dat hy naamlyk ook dit (dat
is, deeze eige woorden) zelf gezegd heeft: geeven is
zaliger, dan neemen. En wat noodzaakt ons . om van
deeze betekenis aftegaan? De Apostel beveelt hen,
aan
(f) Ik had wel gewenfcht, dat de Heer FÏEUMAN 'er de redenen,
waarom 2r< hier deeze betekenis niet zoude kunnen
hebben, hadt bygevocgd; te meer, om dat hy het, in zyne
uitbreidinge van dit vers, zelf door dewyl of nademaal vertaald
heeft. VERTAALER.
(Z) De Heer WETSTEIN dwaalt, wanneer hy zegt, dat deeze
leezing: TOÜ *ly»v, door BEAVGEL, in zynen Gnomon, is
goedgekeurd.

der Apoftelen Hoofdft. XX: 35. 383
aan alle de redenen van CHRISTUS te gedenken, en
noemt 'er ééne van ten voorbedde, die met zyn tegenwoordig
oogmerk overéénkwam.
In § 7 legt hy het woord »*•{'?«

3 84. ' Verklaaring van de Handelingen
„ zieneren en Oudften van deeze dutrfgëkochjEe Gemeen-
„ te van Godt te Ephefen, in myn voorbeeld, zoo
wel als in de leere, die ik u heb voorgeheld, en
,', dus in den wandel, dien ik onder u gevoerd heb-
„ be, overal ("0 getoond, dat gy, door middel van
„ zulk eenen uiterlyken vlyt, gelyk gy aan my ge-
„ zien hebt, en door bewyzing van zulke liefdedien-
„ ften, zoo wel als ik zelf verplicht zyt, u der aan-
], vangeren in het Chriftendom, en der nieuwbekeer-
,, den tot JESUS, in alle hunne, ook lichaaralyke,
„ beioeitens aanteneemen, en daar by aan de u zeer
3, bekende, en nadiuklyke redenen en voorfchriften
„ van JESUS te gedenken, die hy aan alle voorftan-
„ deren van zyne Gemeente gegeeven heeft; te meer
„ daar hy dezelve, toen hy zichtbaar op aarde om-
\, wandelde, in eigen perfoon aan ons, zynen on>
derherderen , by onze aanftelling, heeft voorge-
„ fteld Want bet is en blyft toch altoos eene voor-
" 3 treflyke en zalige zaak, wanneer men liever geeft,
„ dan aanneemt ".
Ik moet de volgende Aanmerkingen hier noch by
voegen. Dat 'u xS-nntru hier die geenen betekent,
dewelken niet in ftaat zyn om te arbeiden, en niet
de zwakken in het geloof — heeft RAPHELIUS,' in
zyne Aantek. uit HERODOTUS , wyslyk aangemerkt.
DODDRIDGE heeft htm , in zyne parapbrnjis, zyne
toeftemming gegeeven, en LEtvF^NT is, in zyne Overzettinge
, van zelf, op deeze verklaaring geval,
len.
ik beb u alles geleerd. In dien
zin
(ni) Zoude de Heer KOENIGSMAN , met dit woord , hec
griekfche vratr» niet hebben willen uitdrukken, waar van de
Hoer HHUMAM zegt, dat hy het in zyne Overzettinge heeft
vitgelaaten ? VERTAALEK.

der Apoftelen. Hoofdft. XX: 35—38. 38J
zin zegt men in onze taaie: ik beb u alles getoond,
gelyk het in de Overzettinge van LÜTHERUS luidt.
Óp alle plaatzen van het N. T. betekent dit woord
leeren. Dat BEZA en GROTIUS dit nd*i* door
«•««ra verklaaren, welke manier van fpreeken anders
niet ongewoonlyk is en dat BEZA het vertaalde:
in omnibus ostendi vobis ——• is zonder den minften
grond; ook geeft deeze overzetting geenen gevoeglyken
zin. Wat betekent toch: ik beb u in alle
dingen getoond of geleerd, dat men moet arbeiden , en
den onvermoogenden te bulpe komen?
AvriXttfipdtut riAs betekent eigenlyk: iemand, die
dreigt te vallen, grypen en tegen houden. Vervolgens
betekent het in het algemeen: iemand te bulp
komen. SÜICERUS toont T. I. p. 376 deeze betekenis
ook in andere Griekfche Schriften. In dien zin komt
ons ook, ROM. VIII: 26, rviei»Tt*ccft/3dniv voor , by
welke plaatze men de Aantekening van WOLF nazie.
Ten befluite zal ik noch aantekenen, dat WIIXIAM
DAWES, die in 1724 als Aartsbisfchop van Jorch over.
leeden is, in eene opzétlyke verhandeling, (ra) breed,
voerig getoond heeft, dat geeven zaliger is, dan nee.
men.
vers 36, 27, 38. Naa dat by dit nu gezegd hadt, knielde
hy neder , en badt met bun allen. En zy begonnen
allen zeer te voeenen, en vielen Paulus om den bals, en
kusten hem, en bekommerden zich daar het meest over, dat
zy zyn aangezicht niet meer zouden zien. Daarop vergezelden
zy hem tot aan het Schip. Het woord «^irê^u.
hebben wy kap. XV: 3 reeds opgehelderd. — PRICJE.
DS heeft by dit vers ook eenige plaatzen uit andere
griekfche fchryveren bygebracht.
Van
f)i) Zy is de elfde in het eerste deel zyner gezamenlyke
wei ken , zoo als die te Londen, in den jaare 1733 , zyn
uitsegeeven.
VI. Deel. B b

386 Verklaaring van de Handelingen
Van het bidden op de knieën, vinden wy ook in
het volgend Hoofdstuk vers 5, een voorbeeld. Eo •
SEBIOS fchryft, in zyne Kei LI. gefchied. B. V kap.
5, van Chriltlyke foidaaten, dewelken. toen het gehccle
leger in het uiterst gebrek van water was , op
hunne knieën om re^en baden : K*td rï >

der Apoftelen. Hoofdft, XXI: r — 3 , ^
BENCEL heefc aangemerkt, dat K*rde Attifche uitfpraak
was. En dat rc«» ook goed Griekfch is, heeft WET-
STEIN ten vollen beweezen.
De hiergenoemde plaatzen te befchryven , is het
Werk niet van eenen uitlegger. Ik zal my daarom
hier by niet ophouden. Men zoeke dit in die Schriften,
waar in oude Landen en Steden befchreeven worden,
gelyk mede in laatere reisbefchryvingen.
vers 3. Toen wy nu Cyprus in het gezicht kreegen,
lieten wy dit eiland aan de linkerhand liggen, en zetten
mzen cours na Syrien, en voeren na Tyrus. Want aldaar
moeft < het Schip zyne laading loffen. ''A,*$*,.:,Ttt
TV Ko'sr^o» is eene fpreekwyze, die onder de wanftaltige
voortbrengzelen de griekfche taaie behoort. Alles,
wat BEZA, PASOR, GROTIUS, GLASSIOS , SÜICE-
RUS (Thef. T. I. p. 124) BOISIUS, de DIEU en anderen
gezegd hebben ,- om dezelve te verdeedigen, is
niet bekwaam, om ze goed Griekfch te doen worden.
Zy hadden eene uitdrukking behooren aan tewyzcn,
die met deeze — manifeftati funt Cyprum — gelyk
ftaat. Dan zulk eene uitdrukking was , noch by
Latynfche, noch by Griekfche (0) Schryveren , te
vinden.
Hier door wordt het gevoelen van GROTIUS waarichynlyk
, dat deeze fpreekwyze in dien tyd by het
bcheepsvolk gebruiklyk, en dus een zoogenaamde ter*
minus technicus op zee geweeft is.
Dan het is genoeg, dat niemand aan de mecning
van deeze uitdrukkinge cwyfelt, of zelfs kan twyfelen.
Zy becekent naamlyk, gelyk men klaar zien
kan; wy kreegen het eiland Cyrus in bet gezicht.
'o
t» De Heer WETSTEIN brengt wel eene gelykluidende
plaatze by uit THEOTHANES, Maar hoe weinig betekent zulk
een jong Schryver, wanneer het op dergclyke vraagen aankoiit.
B b 2 4

388 Verklaaring van de Handelingen
'o ylf*o (, het geen wy de laading; noemen, en **ȕot
,ès»o» — een Schip het wel konilaaden , of geloft
wordt — komt ook by HERODOTÜS en andere
Scbryvers voor; gelyk RAPHELICS en WETSTEIN toonen.
— Knp. XXVÏI: 10 wordt de laading van een
Schip '< (fcfrcf genotml, het welk ook goed Griekfch
is. Ten opzichte van onzen tegenwoordigen text
moet ik noch, met CBOTIOS, aai merken, dat hier de
tegenwoordige tyd — «Vo^^n^««i»«. in plaatze
van den toekomftigen gebru-kt wordt; en by gevolg,
dat LUTHEROS het zeer wel vertaald heeft, aldaar
moeft (©ofte) het Schip zyne laading liften. Ihi navis
erat Juum ónus expofttiva , moeft BEZA het ook vertaaien.
vers 4. En toen wy de (in de Stad Tyrus woonende)
Jongeren gevonden hadden, bleeven wy aldaar z
ven dagen. Deezen zeiden tot Paulus door den (Heiligen)
Geeft, dat by niet na Jerufalem moeft reizen. Da
ik «»«/8«/>s hier, en kap. XV. 1 niet door: opgaan,
maar door reizen, vertaald hebbe, is, om jat het eerfte
eene Hebreeuwfche, het laatfte eene Duftfche manier
van fpreeken is- Men leeze hier over de Academifche
Verhandeling van den Heere C B. MICHA-
ELis, de fuperis et inferis, et de adfcenfu et difcenfu in
cborograpbiis facris, § 37.
T=«S fttS-nrdu Het fchynt met den eerften opflag,
dat «••»« hier zonder eeriee bepaalde betekenis is , en
dat dus hier de aanmerking van GLASSIUS (r>. f^c-i)
bewaarheid wordt : m N. T. in dtfferens aniculi ufus
eft. LÜTHERUS heeft het ook vertaald : en toen wy
jongeren (niet de jongeren^ vnvden. Op dezelfde wyze
vindt men bet by ERASMUS en in de Engelfche
overzettinge vertaald.
Intuffchen behaagt my de verklaaring van BENGEL,
ingevolge van welke LUKAS met dit voorzetfel: T«« ,
heeft willen te kennen geeven, dat het aan PAULUS
«n zynen reisgenooten reeds bekend was, dat zv in
' de

der Apoflelen, Hoofdfl. XXI: 4. 389
de Stad Tyrus Chriftenen zouden vinden. RAPHELI­
US is, in zyne Aantak, uil POLYBIUS, ook op deeze gedachte
gevallen. T ?»« ^ Ï T « , fchryft hy , id eft„
Tec'5 t'Ksï px.S-nrdc, Cbriflianos Tyri degentes. Hv voegt
'er noch by , dat zy deeze jongeren hebben moeten
zoeken. Ook dit ficmrne ik toe, dewyl men in zulk
eene groote Stad zekerlyk eerft moeit"vraagen, waar
Chriftenen woonden, welker getal naar alle waarfchynlykheid,
noch niet zeer groot was. — Ik vo-ge 'er
noch by , dat ook in de Hollandfche en Franfche
vertaalingen het voorzetfel T W\ wordt uitgedrukt; en
dat LENFANT het in zyne Overzettinge het beft getroffen
heeft, in welke men leeft: nous y demeurames
fept jours avec les Disciples, que nous y trouvdmes. (wy
bleeven daar zeven dagen met de Jongeren, die wy
aldaar vonden.)
De volgende woorden: 23» zeiden, door den Geeft
(dat is, door ingeeving van den Heiligen Geeft) dat
hy niet na Jerufalem moeft reizen, zyn duifter, ja aanftootlyk.
Hoe konde de Heilige Geeft den Apoftel beyeelen,
na Jerufalem te gaan (kap. XX: 23), en ook,
daar niet heen te gaan? De kortheid van ftyl
maakt hier onzen Gefchiedfchryver duifter. Dan hy
verklaart zich zei ven vers 11 en 12 op deeze wyze":
toen fommige Jongeren , door openbaaring van den
Heiligen Geeft, den Apoftel verkondigden, dat hy te
Jerufalem in de gevangenifle zoude geworpen worden,
baden hem de anderen, door welmeenende liefde, en
eenvouwigheid, dat hy toch die reize niet wilde
doen. Deeze verklaaring van LUKAS zeiven voldoet
ons volkomen (ƒ>); terw vl in tegendeel, in het zeven-
> B b 3 de
(p) Ik ben niet van het zelfde gevoelen; want, om niet te
zeggen, dat aldaar nier gefproken wordt van het geen te Tyrus
maar van hec geen te Csfarea is voorgevallen; en dat. zo LUKAS
in beide gevallen het zelfde bedoeld hadt, het te verwonderen
zoude zyn, dat hy zich in onzen text niet even duidelyk beeft uitgedrukt;
komt het my voor, dat door deeze verklaaring de zwaa-

joo Verklaaring van de Handelingen
de deel van de Bibl. Brem. en Verd.p. 839, de zwaarigheid,
die in die vers gevonden wordt, op zulk eene
wyze wordt weggenomen, dat daar uit meer dan ééne
nieuwe zwaarigheid ontftaan raoete.
vers 5, 6. Naa dat wy nu deeze (zeven) dagen ge*
heel ten einde gebracht hadden, gingen wy ter Stad ui
en zetten onze reize voort. En zy vergezelden ons allen
met Vrouwen en Kinderen, tot buiten de Stad, en op
den Oever knielden wy neder, en baden. Daarop namen
wy affcheid van eikanderen, en traden in het Schip',
maar de anderen gingen wederom te rugge na huis. Uic
liet woord £'|«er/ 5«i kan men befluiten, dat de Apos-,
tel door de Chriftenen te Tyrus verzocht was, om
ten minften zeven dagen by hen te blyven. En daarom
zegt LUKAS ; toen nu de Apoftel en zyne reisgenooten
deeze zeven dagen vervuld hadden.
Wy
righeid, die in de woorden zelve ligt, niet wordt weggenomen.
Hoe kan LUKAS toch van de Jongeren te Tyrus m het
algemeen zeggen, dat zy PAULUS door den Heiligen Geeft
zeiden , dat by niet na Jerufalem moeft reizen; indien hy
, volgens onzen Schryver bedoeld heeft, dat fommigen
bem zyn lot te Jerufalem door eene Godtlyke ingeeving
voorfpeld hadden, en dat anderen hem daar op verzochten,
om zich toch aan dat gevaar niet.bloot te Hellen? . Misfchien
kan men deeze zwaarigheid het beft wegneemen, wan-;
neer men hd hier niet: door, maar: wegens vertaalt (in wel.
ie betekeniffe men niet kan ontkennen, dat dit woord meermaalen
in de Schriften des Nieuwen Teftaments voorkomt)
en dan door den Geeft hier de bekende Openbaaring van den
H. Geeft verftaat, door welke men kan vooronderftellen, dat
ook de Chriftenen te Tyrus reeds wiften, (kap. XX, 23.)
wat den Apoftel te Jerufalem zoude overkomen. Ingevolge
hier van zoude dan de meening van LUKAS in dit vérs hier
op uitkomen. „ De Jongeren van Tyrus poogden PAULUS te
„ overreeden om niet na Jerufalem te gaan; wegens eene
„ Openbaaring van den H. Geeft, door dewelke zy wiften,
„ wat hem, indien hy daar heen reisde, aldaar zoude ovcr-
,, komen. " VERTAALER. »

der Apoftelen. Hoofdft. XXI: 5—7. 39. r
Wy knielden op den Oever neder, en baden. Deeze
wooiden gaven aan P. ZORN aanleiding, om eene ver.
handeling cie tiebrieorum precibus litoraiibus te fchryven
; die men in de Nova miftell. Lipfienfia, T. III.
p. 193. fqq. kan vinden. In dezeLe toont hy, hoe
ongegrond de meening van HAMMOND zy , dewelke
dacht, dat op deezen Oever eene Synagoge gedaan
heefc, waar in PAULUS zich, niet de geenen, die by
hem waren, begaf, om te bidden. — Het overige,
daar hy deeze verhandeling mede aangevuld heeft,
is OÜS, tot ons tegenwoordig oogmerk, van geenen
den minften dienft,
'Eis «i ïh* —- zy gingen wederom na huis. Dat d :
t
dus behoord vertaald te worden, heb ik in myne aantekening
op JOH. XIX: 27 reeds getoond.
• vers 7. Wy brachten nu onze Scheepvaart ten einde,
en kwamen van Ty-us te Ptolemris; en terwyl wy aldaar
de Broederen bezochten, bleeven wy éênen dag by ben.
HAMMOND wilde het woord ?«*HV«>T« 5 in ^«va^auTff
veranderen. Dan, hoe onnoodig, en teffens hoe ongefchikt,
deeze verandering zy, heeft CLERICUS getoond.
— De wyl hec ook zoude kunnen fchynen ,
dat LUKAS, zonder rede, •gefenreeven heeft: rft *w»
$icm'i»i betekent hier het tegendeel van het
geen, waar van het in het voorgaande vers gebiuikt
werdt. En dit kan zeer gevoeglyk gefchieden, dewyl
men gewoon was , • elkandercn, zoo wd hy de
aankomft, als ten affcheid, te kuiTcn. Her ter plaatze
betekent het dan: naa dat zy de Broederen, die
B b 4
A L
-

29a Verklaaring van de Handelingen
aldaar woonden, gevonden, hen, op de gewoone wy»
ze, met eenen kus begroet, en bezocht hadden. —
In deeze betekenïiïe komt het kap. XVIII, 22 ook
voor; terwyl wy het ia den anderen zin kap. XX, 1
aantreffen.
Dewyl hier ter plaatze nis *'JSA^«»« , en vers 4.
vals pccSyrxc gevonden wordt, is BEZA van gedachten,
dat 'er tuffchen deeze twee benaamingen een onderderfcheid
is, in diervoege, dat «« ft*3-vr»i die Christenen
zoude te kennen geeven, die reeds Leeraaren
hadden, en vergaderingen hielden. Dan dit heeft
geenen grond : want LUKAS noemt kap. IX, 30 dezelfde
perfoonen *fo*tpoi s, die hy vers 26 ftxS-tirzs genoemd
hadt. Meer voorbeelden zie men in myne
verhandeling: de ortu nominis Cbrijlianorum § VI. vers
8, 9. Den anderen dag reisde Paulus, met de geenen,
die by by zicb hadt, weg, en wy kwamen te Ccefarea.
Aldaar gingen wy in bet buis van Pbilippus, den Evan.
gelift, en bleeven by bem. Deeze hadt vier, noch ongetrouwde
Docbteren , dewelke LeeraareJJen (of propheeteffen)
waren. De uitdrukking '« *sji fl» r\a.z*>v, is
by kap. XIII, 13, alwaar dezelve ook voorkwam,
reeds opgehelderd. De rechte Overzetting is: Paulus,
en zy, dewelken by bem waren.
Dat deeze PHILÏPPUS , eerft één der zeven Armbezorgeren,
die , volgens kap. VI: 3 en 5, by de gemeente
te Jerufalem werden aangefteld, naderhand een
Evangelift geworden was, en te Samarien groote daaden
verricht hadt, herinneren wy ons uit kap. VIII:
5 enz., in welk Hoofdftuk, en wel in het laatfte vers,
wy ook leezen, dat hy met de prediking des Evangeliums
tot Cffifarea toe is voortgegaan. — Hier ter
plaatze vinden wy, dat hy zich aldaar met zyn huisgezin
heeft nedergelaaten.
Er is geen twyfel aan , of hy zal voortgevnaren
hebben, het Evangelie te prediken, maar, of hy een
gewoon Leeraar in de gemeente te Ccefarea geworden

der Apoflelen. Hoofdfl. XXI: 5—7. 393
zy, dan of hy met zyn Ampt, als Evangelift, hebbe
voortgevaaren , en flechts nu en dan van zyne
Evangelifche reife te huis kwam ; wordt ons nergens
gemeld. Dat hy thans, toen PAULUS hier kwam,
te huis geweeft is, kunnen wy uit de woorden van
LUKAS befluiten: my bleeven by hem.
Het woord ^^Ttieiy heeft tweeërleie betekenis.
Het betekent naamlyk toekomftige dingen voorfpellen
; maar ook —- leeraaren , en Godts woord
verkondigen. In dien laatften zin komt dit woord
1 Cor. XIV, dikwils voor. En dat de Dochters van
PHILÏPPUS ook zulke Leeraareiïen geweeft zyn , kan
men, met veel waarfchynlykheid, daar uit afneemen,
dewyl LUKAS niet meldt dat zy insgelyks onder die
lieden behoord hebben, dewelke den Apoftel zyn kort
aanftaande lot voorfpeld hadden.
Men kan hier niet tegen in brengen, dat PAULUS
aan de Vrouwsperfoonen het prediken verbooden hadt.
De Apoftel fpreekt flechts , van het geen gemeenlyk
behoorde te gefchieden. Deeze jonge Dochters kunnen
de gaave, om te onderwyzen, van den Heiligen
Geeft ontfangen — en ten tyde, wanneer haar Vader
zich op eene Evangelifche reize bevondt, zyn
ampt te Caffarea waargenomen hebben.
Doch het kan ook wel zyn, dat zy teffens de gaa.
ve der Voorzegginge gehad hebben, hoewel dit uit
onzen test niet duidelyk kunne beweezen worden.
Van dit gevoelen is WITSIUS, Miscell. facr. lib. I, cap'.
23- § 33» alwaar hy haar deeze beide gaaven toe.
fchryft.
De Roomfchgezinden verblyden zich , dat zy hier
Propheteerende Maagden aantreffen , en roemen de
voorrechten van eene geduurige kuifchheid. — Dan,
wanneer wy de Overzetting van LANGE , die met de
woorden van den Grondtext nader overéénkomt, aan-
B b 5 nee-

394 Verklaaring van de Handelingen
neemen. • Gelyk ik ook gedaan hebbe vervalt
de geheeie grond van hunne redekavelinge.
vers 10, li, 12. Toen wy nu aldaar eenige dagen
bleeven, kwam 'er een Prop beet uit Judea aan , genaamd
Agabus. Deeze nam, toen by by ons kwam, den gordel
van Paulus, en bondt bem da irmede 'banden en voeten ,
en fpi a.: a.zoo fpreekt de Heilige Geejl: den man, diens
deeze gordel is, zullen de Jooden aldus binden te Jeru-
Jalem en bem aan de Heidenen overleeveren. Toen wy
dit boorden , baden wy , en (de Jongeien) die aldaar
woonden , i.em , dat by tocb niet na Jerufalem wilde
reizen. De Propheet AGABOS, van wien wy kap. XI:
28 reeds gewag gemaakt vinden , werdt thans door
den Heiligen Geeft tot PAULÜS gezonden , om hem
te verkondigen , wat hem thans te Jerufalem boven
/het hooft hing , werwaarts hem thans , qnmiddelyk
door den H. Geeft, bevolen was te reizen.
Hy nam den gordel van PAULUS , en bondt hem
daar mede handen en voeten. Dewyl de rokken (des
Oofterlingen) lang en wyd waren , moeft men ze op
reize (q) ophaalen , en met eenen gordel vast maaken.
— LANGE is van gedachte, dat de gordel van
PAULUS thans aan den wand hing, en dat de Propheet
dien daar af nam, en niet van het lichaam van PAU­
LÜS. De text ftryd tegen dit gevoelen niet; maar
het werdt 'er ook niet door beweezen.
Dewyl in alle Handfehriften mvr»» r

der Apoftelen. Hoofdft. XXI: 13,14. 305
was GROTIUS ook. Dan wil men de gewoone leezing
Van cèvreu , die men in (meelt) alle de oude Handfehriften
(r) vindt, behouden ; dan moet men het
op PAULUS becreklyk maaken ; het geen niet ongepaft
is.
Het geen vers 12 verhaald worde, hebben wy by
vers 4 reeds opgehelderd. 'Evrez-im is een zeer gebruiklyk
woord, het welk de Heer WETSTEIN ons in
veele oude fchriften getoond heeft. — MATTH. XIV,
38. leezen wy: iv vfj«» T«5 TCW IVHM»,
vers 13, 14. Maar Paulus antwoordde: wat begint
gy, dat gy zoo weent, en myn hart week maakt? Ik
ben immers bereid , niet flechts om my te laaten binden,
maar ook om te Jerufalem te fterven, om des naams des
Heeren Jefus wille. Dewyl hy zich nu niet wilde laaten
overhaalen, hielden wy op, daarop langer aantedringen,
en fpraken; het geen de Heer wil, gefebiede dan.
Het geen het hart van PAOLUS week maakte, was niet
het vooruitzicht, van zyn aanftaande lyden, maar zyn
medelyden met hun, die daar over zoo bitter bedroefd
waren. Want hy hadt, kap. XX: 24 reeds betuigt,
dat hy dit zyn lyden met blydfchap te gemoecging:
en hier herhaalt 'hy dit.
Dat hier iU 'iieovo-x^p in plaatze van ó 'ïigouSaxift
genomen wordt, behoeft nauwlyks meer aangemerkt
te worden, dewyl ons daar van reeds zeer veele voorbeelden
zyn voorgekomen.
'Er»//*»! lx» ik ben bereid. Op deeze wyze fpreekt
PAULUS ook 2COR. XIi, 15 en PETRUS, I PET. IV,
5. Ook andere Griekfche Schryveren bedienen zich
van dezelfde undrukkinge, waar van WETSTEIN eene
menigte van voorbeelden bybrengt. Uit
(»•) Ik heb het woord: meefl alle , in myne vertaaünge gevoegd,
dewyl GRIESBACH ook eenige oude Handfehriften optelt,
in dewelken ïfürVvf, en eenigen, in dewelke iavrêv geleezen
wordt, VERTAALER.

390 Verklaaring van de Handelingen
Uit vers 14 zien wy , dat de Chriftenen noch lange
hebben aangehouden, ten einde PAULUS, ware het
mogelyk, te beweegen, om van zyne reize na Jerufalem
aftezien; en dat hy insgelyks heeft voortgevaaren
, op hunne beweegredenen te antwoorden. Derhalven
geeven de woorden: wy zweegen, eigenlyk te
kennen: wy hielden op, daar op langer aan te dringen,
want zy zweegen niet geheel , maar zeiden, met eene
pryswaardige onderwerpinge; zoo gefebiede dan 'sHeelen
wil!
vers 15. En naa die dagen ontdeeden wy ons van on~
ze pakkaadie, en gingen op na Jerufulem. 'A
— BEZA veranderde dft woord in dvxrxtvxa-J/wa. GRO­
TIUS , PRICSUS , SUICERUS, MILLIUS (proleg. § 881)
BENGEL en WETSTEIN (J) leezen liever: e*irKÜ*(rjpi,e),
het welk in de meefte M. S. S. gevonden wordt. Ja
BENGEL waagde het zelfs, in zyne Uitgaave van het
N. Testament, dit woord in den Text te brengen.
Dan hunne dwaaling is gemaklyk te ontdekken.
PAULUS en zyne reisgenooten waren niet te water,
maar over land, van Ptolemais na Casferea gereisd. en
van daar gingen zy, op dezelfde wyze, te land na
Jerufalem. Dewyl nu op dien tyd, wegens de ongemeene
menigte van menfchen, die daar kwamen, om
hec pinksterfeeft te houden, in de huizen niet veel
ru'inte w^s, lieten zy hunne pakkaadie te Ceefarea in
het huis van eenen der geenen, die met hun na Jerufalem
bp het Feest gingen. CAMERARIHS heeft het
derhalven zeer wel vertaald: rehtïisJarcinis (onze pakkaadie
te rug gelaaten hebbende).
Wy zien dus , dat CALOVIUS , ZELTNER , WOLF ,
LANGE, LLNDHAAMER en DOOURIDGE de grwoone leezing:
«*•» *t«»rdftifi, te recht verdeedigd hebben.
vers
(s) Deeze bewyft ook, met verfcheidene voorbeelden, dat
dit woord deeze betekenis heeft.

der Apoftelen. Hoofdft. XXI: 15—ro. 307
vers 16". Er reisden ook eenige Jongeren van Ccefarea
met ons. en brachten ons by eenen man, die van Cy.
prus geboortig voas, met naame Mnafon, (die reeds lange
een jonger geweeft: voas) by dien wy zouden geherbergd
worden. Z!»iA3-«» — 'er gingen mee ons eenige
Chriftenen, die in de Scad Csefarea,woonden, en kwamen
dus te gelyk met ons te Jerufalem.
By r«» ft*B*rSi moet men het woord: rust verftaan:
en dus heeft LOTHER het zeer goed vertaald: eenige
Jmiseren. Zulk tene uiilaating QKlttym) is zeer gemeen.
Wy vinden ze ook MATTH. XXlil, 34. LOK.
XXI, 16, en JOH. XVI, 17, WOLF toont ons verfcheidene
foorrgelyke voorbeelden by ongewyde Schryveren
, jn zyne aanmerking op den zevenden Brief
van LIBANIUS; en RAPHELIUS by HERODOTUS.
"Ayo»Ti 5 M»«V».I nu, zy brachten ons by eenen man, genaamd
Mnafon. Dit, zal men zeggen, is een Griekfch»
'dat nooit gehoord is. Ik antwoorde: het is in het geheel
geen Griekfch. Maar LUKAS fpreekt hier ook
niet op deeze wyze. De Ditivus M»«V*» ( behoort niet
by -''yen?, maar by het onmiddelyk voorgaande:
u ff o9-*>iv. Dit he'rft GLASSIUS pag. 729 reeds aangemerkt,
en meer foortgelyke Schriftuurplaatzen bygebracht.
BL*\CKWAL toont, in zyne Critica N. T.
p 97, insgelyks, dac de woorden van onzen text dus
behooren geleezen te worden.
vers 17, 18, 19. Toen wy nu te Jerufalem kwamen,
entfingen de Broederen ons met blydfchap. Den volgenden
dag ging Paulus met ons by Jacobus in buis; en aldaar
waren alle de Oudsten. Naa dat by ben nu gegroet badt,
'verhaalde hy bet één naa het ander, bet geen Godt, door
zynen dienst, onder de Heidenen gedaan hadt. Men verfta
hier door de Broederen die Christenen , dewelken
gehoord Indden, dat PAULUS in het huis vin MNASON
gekomen was, en begeerig waren, om deezen grooten
jkpostd en bckeerer der Heidenen te zien.
De»

3p8 Verklaaring van de Handelingen
Den volgenden dag begaf PAULUS zich na (het huis
van) den Apoltel JACOBUS , ais den Voorstander en
Opziener der Christelyke gemeente te Jerufalem; en
het was billyk, dat hy niet langer uitftelde, by hem
te gaan,
JACOBUS wist, dat PAULUS zoude komen, en hadt
daarom de Oudsten, dat is, de Leeraaren, mitsgaders
de Armbezorgeren der gemeente, by zich ontbooden.
Deeze vondt PAULUS hier by eikanderen en groette
hen, volgens de gewoonte der Jooden, op de minzaamfte
wyze.
Dat hy zyne verrichtingen , en den gezegenden
oogst, dien hy onder de Heidenen gehadt hadt, verhaalde,
daartoe zal men hem, buiten twyfel, aanleiding
gegeeven hebben , dewyl men na dergelyk een
verhaal begeerig was. Of kan men denken, dat de
Geloovigen te Jerijiafem, en,inzonderheid de Leeraaren,
niet ten fterksten zullen verlangd hebben, om
door zulke goede, gewcnfchte, en voor het grootste
gedeelte ook zoo zonderlinge, berichten, verblyd te
worden ? Zy verwonderden zich over de bekeering
van zoo veele Heidenfche Landen en Steden temeer,
dewyl zy nu zagen , het geen zy te vooren in het
Joodendom niet geloofd hadden, dat Godt een Vader
van alle menfchen is , en daarom zoo wel de Heidenen,
ais de Jooden, door het geloof aan zynen Zoone,
wil zalig maaken. En dit was het, het welk by
de Chriftenen, kap. XlV, 27 en XV, 12 eene Geestlyke
blydfchap veroorzaakte, en hen totverheerlyking
van Godt aanfpoorde.
vers 20, 21. Toen zy dit nu gehoord hadden, loofden
zy tien Heer; en fpraken tot hem: Broeder, gy ziet, hoe
veele duizend Jooden geloovig geworden zyn: maar zy
Zyn allen yveraaren voor de voet. Nu heeft w.en (jen uwen
opzichte) bericht, dat gy alle de Jooden, die onder de-
Heidenen woonen , van Mofes leert afvallen, en zegt ,
dat zy hunne kinderen niet mosten befnyden, en ook niet
- voU

der Apoflelen* Hoofdft. XXI: 20—2r. 399
volgens het gebruik (£) leeven. Buiten twyfe! heeft de
Apoftel JACOBUS eigenlyk het woord gevoerd Maar
LUKAS, die, gelyk hy vers 18 getuigt, daarby tegenwoordig
was, zegt : zy fpraken tot Paulus, dewyl de
Oudften hem niet lange alleen lieten fpreeken, miar
hem wel haast in de rede vielen, en, het geen wy
hier leezen, den Apoftel PAULUS met yver voorftelden.
Wy zien hier uit, dat zoo wel (zz) JACOBUS, als
PAULUS, zich wyflyk naar den voorüag der Ou aften,
die niet Hechts in hunnen naan e, maar in dien der
geheele Gemeente fpraken , gevoegd , cn ingevolge
van denzei ven , goedgevonden hebben , dat PAULUS
aan de gelofte, door vier mannen gedaan, zoude deel
neemen, en op die wyze der geme* nte in het openbaar
verzekeren , dat hy met hun in de leere overéénkwam.
De Oudsten waren met vooroordeel ingenomen, en
dachten , dat PAULUS by z\ne bekeering der Heidenen
niet voorzichtig genoeg gehandeld, en zich by de bekeerde
Jooden, die onder de Hcdenen woonden, verdacht
gemaakt hadt, als of hy de wet van Mofes verwierp.
(f) Wy hebben het woord kap. XV, 1 reeds verklaard.
Men zie ook kap. XVI, 21.
(u\ Dit bedacht GF.RHARD niet, toen hy deezen voorflag
in JACOBUS als eene fout befebouwde. Ouid de hoe Jacobi
confilis ftavuendum? (wat moet men van d*eezen raad van JAconus
denken?) vraagt hy; en hy antwoordt: aliquid humame
prudenticc fuit admixtum. Potuijfet enim Paulus alia rationa
calumniam ham depell-ve. (Er liep' eenige menfchelyke voorzichtigheid
onder. Want PAULUS zoude deeze lastering wel
op eene auclere wyze van zich hebben kunnen alkeeren).
GERIIARB heeft misfchien FLACIUS gevolgd , die in zynen
Clavis P. II. p, 32. insgelyks een ongunfbg oordeel over JA­
KOBUS velt. CAI.OVIUS haalt de woordjn van GEKAARD doch
zonder hem te noemen , aan ; maar weigert hem zyne toeftemming.

400 Verklaaring

der Apoflelen. Hoofdft. XX f 22. 401
eene andere gelegenheid tot de twaalve fprak: gy kunt
' bet nocb niet draagen; dat is, wegens de zwakheid van
uw verftand, en uwe diepgewortelde vooroordeelen,
kan en wil ik het u noch niet openbaaren. — Deeze
is ook de verklaaring van MÜSAEUS, in zyne tweede
Disp. de Ecelefia , en wel in het eerste deel, pag.
90 tot 03. WITSIUS behandelt het in zyne Oecono.
mia fcederum, lib. IV, cap. 8. § 25 niet zoo.gegrond.
Door de veele duizend Jooden die yverig op het houden
van de Mofaifche Wet drongen, heeft men niec
alleen de inwooneren van het Joodfche land te verftaan,
gelyk LANGE meent, maar de bekeerde Jooden
in de geheele waereld, waar van thans eene groote
menigte op het Feeft gekomen was.
Deeze hadden den Jooden te Jerufalem bericht, (D)
hoe PAOLOS de Jooden leerde, dat zy niet meer verplicht
waren , om de wet van MOSES te houden, en
daarom ook in het vervolg hunnen kinderen niet moesten
befnyden. At'y«v, »«JUT/^ÏJ* , heeft LUTHER
te recht vertaald : gy zen : dat zy niet moeten befny.
den. Deeze manier van fpreeken is ons kap. X V , 24
ook voorgekomen, alwaar ik getoond heb, dat zy by
de Grieken zeer gebruiklyk is. RAPHELIUS heeft dezelve
by HERODOTUS ook gevonden.
Of dit eene volftrekte lastering geweeft zy, dan of
PAOLUS tot deeze befchuldiging aanleiding gegeeven
hebbe , is geene ongepaste vraage. Het is naamlyk
wel te denken, dat PAULUS aan de bekeerde Heidenen
zal geopenbaard hebben, hoe het Jok der Mofaifche
Wet, door den tyd, ook den geloovigen Jooden zoude
worden afgenomen : eene waarheid , die voor de
meefte nieuwbekeerden uit de Jooden zeer aanstootlyk
was. En hoe vreemd moet hèt hun in de Ooren
ge-
(v) K*T7ixJ9->itrat, welk word vers 24 noch éénmaal voorkomt,
heeft geenen verderen nadruk. Men 2ie myne vyf Je
Aanmerking op: Lus. I, 3.
VI. Deel. C c

402 Verklaaring van de Handelingen
geklonken hebben , toen PAULÜS aan de Chriftenen
te Corinthe, i COR. VII, 19, en aan die te Galatiën,
GAL. VI, IJ-, fchreef: In Cbrijtus Jefusgeldt noeb befnyding
noch voorhuid iets, maar een nieuw Scbepfel', en
Godts geboden houden.
vers 22. Wat is 'er nu te doen? Het kan niet anders
zyn, of de geheele gemeente zal te zamen komen.
Tl ow 'in , wat is 'er nu te doen dat de onwaarheid
van dit uitflrooyfel blyke! Deeze manier van fpreeken
(tu) vinden wy ook iCor. XIV, 15 en 26.
Het kan niet anders zyn, vaaren zy voort', dat is:
het is zeer zeker, daar is geen twyfel aan. Deezen
nadruk heeft het woord oi7. Zy willen zeggen: het
zal in geheel Jerufalem bekend worden, dat PAULUS
hier is; en men zal dus willen weeten, of ny7.1l be- '
kennen gedaan te hebben, daar men hem van befchuldigt,
dan of hy onfchuldig zy.
vers 23, 24, 25. Doe dan nu, het geen wy u zeg- '
gen. Wy hebben (x) vier mannen , die eene gelofte gedaan
hebben', neem dezelve tot u, en laat u te gelyk met
bun rein verklaaren , en doe de koften aan hun, dat hun
hoofd gefcbooren worde: opdat zy ai/en zien, dat, bet
geen men bun van u gezegd heeft, ongegrond is; en dat
gy ook naar 'de wet leeft. Maar wat de gelovigen uit '
de Heidenen betreft, wy hebben hun gefthreeven en be-
ftoo- ! )
(w) PARSÏUS vergelykt deeze uitdrukking in zyn Lexicon
Criticum pag. 1037 , zeer te onrecht met het Latynfche: quid
ergo ejl? Dit heeft een geheel ander gebruik, en eene geheel
andere betekenis.
(x) 'E

der Apoflelen. Hoofdft. XXI: 22—25. 403
ftooten, dat zy niets van dien aart zullen houden, maar
zich alleenlyk van bet Afgoden offer, en bet bloed, en
het verflikte , en de boererye onthouden. Men d nltc
hier gemeenlyk aan eene gelofce van Nafireerfchap,
waarvan NUM. VI gefproken wordt. Men leeze
hier over breedvoeriger SAM. PETITUS; var. lecl. lib.
I, cap. 2 — MAJOR, in zyne Comment. bl. 301. —
CARPZOVIOS, Annquit. Heir. p. 159. fq. — SAURIN,
opheldering van bet Oude Teft. bl, 359 — en LARDNER »
lib. I. de fide Hftorice Euangelica. cap. IX, § 7. Dan
de laitsgcmelde dwaalt zeer, wanneer hy denkt, dat
PAOLUS, kap. XVIII, 18, eene gelofte gedaan, en
dezelve thans te Jerufalem vervuld heeft; welke dwaaling
CALOVIUS ook reeds gevoed hadt.
Men vindt eene opzetlyke verhandeling over deezë
gelofte van PAULUS, by LACHEMACHER, in zyne Obfervntiones
pbilolouicce, P. VI. Disf. V. Naar zyn Oordeel
kan dit geene andere gelofte, dan van Nafireerfchap
, geweeft zyn , dewyl by geene andere het affnyden
"der hayrcn te paffe kwam. Hy is insgelyks
van meenmge, dat PAULUS zelf Qy) een Nafireer ge.
worden is. Dan by die vooronderftelling valt het
hem, § VII, moeylyk, de zeven dagen te verklaaren,
van dewelken vers 27 gefproken wordt; en de verklaaring,
die hy daar van geeft, is zeer onwiarfchynlyk.
Dit kan LUD. CAPELLUS ook bewoogen hebben,
om in zyn fpicileg'um in AEta Aboftolo r
um te beweeren,
dat dit geene gelofte van Nafireerfchap geweeft
is; het welk "BASNAGE (ad a: 56. §-XIII.) naderhand
ook heeft zoeken te bewyzen.
Wv zullen de kenners der Joodfche Oudheden hier
over hiaten twiften, dewyl eene juifte kennis van deeze
byzonderheid tot ons tegenwoordig oogmerk niet
noodzaaklvk is, en wy toch op het laatft, met WITsics,
§ Hl, zouden moeten bekennen: cujus generis
C c 2 boa
' (y) Dit ontkent LANGE op gr

404 Verklaaring van de Handelingen
boe votum fuerü, non esprimente hiftoria facra tuto ig.
norare licet (wv kunnen vcilïglyk onkundig zyn, van
welken aart deeze gelofte geweeft zy , daar de gewyde
gefchiedenis ons , een dien opzichte, geen licht
geeft.)
Wanneer zy zeggen, dat PAULUS door daaden moest
tooncn, iV< 'Óhv tf3 het geen fommigen van htm hadden
uitgeftrooyd , komt deeze uitdrukking , met die
•van onze taaie: dat 'er nuts aan voas, overéén. KAP.
XXV: 11 vinden wy deeze manier van fpreeken noch
éénmaal: o'»o«i! »V>» «> K

der Apoflelen. Hoofdfl. XXI: 22—25. 4°5
by voegen, komt, kortlyk uitgebreid, hier op uit: wy
liaan toe , dat de bekeerde Heidenen tot het onderhouden
der Mofaifche wet niet behooren verplicht te
worden, en dat het, ten hunnen opzichte, by het befluic,
voor eenige jaaren door de Apoflelen genomen»
moet blyven; maar wat de geboorenc Jooden en Piozelyten
(2) betreft, deeze zyn buiten twyfel, verplicht,
om hunne kinderen noch verder te laaten befnyden,
en ook volgens de overige wetten van MO­
SES te leeven.
Ik moet noch van eene doolinge fpreeken, in welke
MILLIUS (prolog. § 1203) en BENGEL, in zynen
Gnomon , gevallen zyn. Zy merken de woorden :
ftuhü voitlrai THJST, dvrtvt, ü als een vreemd byvoegfel
aan , BENGEL fchryft, dat zy in geen oud
handfehrift te vinden zyn. Dan , dat hy zich daar
in bedriegt , hadt hy uit de aanmerkingen van MAS-
TRICHT en MILLIUS kunaen zien. Dat deeze woorden
in de twee oude Overzettingen —— de Latynfche
en Griekfche" niet ftaan, is van geen gewicht.
Men weet , dat deeze vertaalers, of liever
hunne affchryvers, dikwils eenige woorden over het
hoofd gezien hebben. — Hier by komt noch, dat
de Oudften zich op het Apoftolifch befluit, kap. XV,
28, beroepen, in het welk gelykluidende woorden
voorkomen : (*>$tt vxln eV f'9-»a>, betekent: maar iaat de
geloovige Heiden betreft. Dus heeft GERHARD het ook
C c 3 ver-
(2) Deeze voegt de Heer HETJMAN 'er by, maar ik twyfel
zeer, of hy in dit opzicht de meening deezer Oudften
wel getrorFen heeft: want Profelyten waren oorfpronglyk Heidenen,
en deeze waren, door het befluit der Apoftelen, van
de verplicbtinge, om zich te laaten befnyden, ontheien: en
men konde zelfs een Pmfelyt onder de Jooden worden, zonder
befneedeu te zyn. VERTAALER.

4oS Verklaaring van de Handelingen
ve'taald. Ik heb deeze fpreekwyze, by MATTH.
XXII 31, alwaar zy insgelyks, zoo wei als MATTH.
XXIV, '36 en MARK. Xil, 26, voorkomt, reeas op.
gehelderd.
Op xeimt, volgt hier,' in plaatze van «Si h", de
Infinitivus, Dit gefchiedt mede kap. XV, 10 en XXVII,
ij gelyk ook 1 COR. II, 2.
vers 26. Toen nam Paulus de (vier) mannen tot zirh ,
tn naa dat hy den anderen dag met hun rein verklaad
was, ging by in den .Tempel, en maakte bekend, dat de
dagen der reiniginge zouden gehouden voordien , tot dat
voor eenen iegelyken de gaave zoude gebracht zyn. Het
fchynt , dat PAOLOS met deeze vier mannen in den
Tempel gekomen is, en den Prielteren te kennen heeft
gegeeven, dat zy met eikanderen de dagen der reiniginge
in den Tempel wilden houden. Deeze vericlaaring
behaagt ook aan GROTIUS en ELSNER: en dezelve
wordt door de eerfte woorden van het volgende vers
bekrachtigd. >
vers 27, 2B, 20. Maar toen de zeven dagen ten einde
Hepen, zagen hem de Jooden uit Afien in den Tempel,
en fiookten al het Folk op, en Jloegende banden aan hem,
en fchreeww'en : gy Mannen van Israël komt te hulpe.
Dit is de Man, die al'e menfchen, op alle plaatzen, 'tegen
bet Volk, en tegen de voet, en tegen deeze plaatze
leert. Hy heeft noch daaren boven Heidenen in den Tem*
pel gebracht, en deeze heilige plaatze (daar door) ontheiligd.
Want zy hadden te vooren den Epbefer , Trophimus,
in de Stad by hem gezien, en dachten, dat Paulu*
hem met zicb in den Tempel genomen badt. Buiten twyfel
zyn dit onbekeerde Jooden geweeft, die uit Afien
gekomen waren , om het Feefl te vieren. Wel is waar ,
*>ok de bekeerde Jooden uit Allen waren den Apoftel
niet zeer gunftig. Dan zoo groot konde evenwel hun
haat tegen hem'niet zyn, dat zij zulk eeren gezegenden
arbeider aan het R\k van Chriftus den dood zouden
gewcefcht hebben.
1y

ier Apoftelen Hoofdft. XXI: 26—29. 407
• Zy ftoegen de handen aan hem. Dit is dubbelzinnig.
'Hier betekent het niet , dat zy hem floegen, maar
dat zy hem aanpakten, en vaft hielden, zoo dat hy het
niet konde ontkomen. In het 3ofle vers wordt het door
iTr^a&ifUfi verklaard. Dan zy konden zich evenwel
ook niet lange bedwingen, om hem niet ook te liaan;
fchoon dit niet gebeurde, voor dat zy hem uit den
Tempel gcfleept hadden. Men zie vers 31, en 32.
Zy zouden anders den Tempel verontreinigd of ontheiligd
hebben.
B»*5I7«, komt te hulpe. Das riep men, wanneer'er.
brand was. BRISSONIUS vergelykt dit gefchreeuw (lib.
VIII. de formulis Roman-isp. 718) met het Romeinfche:
proh quirites! proh populares! veftram imploro fidem: dat
is, opem atque auxilium. Hy brengt ook uit APPIANUS
het föu»p(ür» by, het welk met ons SanS-sin volmaakt
ovnréónkomt. En dit laatfte woord wyzen PRIC^EUS:
en WETSTEIN ons ook by ongewyde Schryveren.
Deeze fchreeuwers roepen dan uit, dat men PAULUS,
eene poft voor de geheele waereld, niet uit den Tempel
moeft laaten ontloopen, maar hem gevangen neemen,
en naar verdienften ftraffen. Zoozeer men
d-orgaans verfchrikt, en zoo groot de toevloed van
menfchen is, wanneer men in eene ftad brand! brand\
hoort roepen —— zulk eenen fchrik en toevloed veroorzaakte
thans ook dit gefchreeuw.
. Om het gemeen tegen PAOLUS, dien men voor eenen
verftoorer der openbaare ruft poogde uittegceven,
noch meer op te hitfen, wordt hy van eene ai'lchuw.
lyke daad befchuldigd , die hy in die dagen , oo het
heilig Fceft, zoude bedreeven hebben Hy heeft eenen
Heiden riepen zy — met zich in den Tem.
pel gebracht. By den Tempel was een Voorhof,
in welken ook Heidenen mochten komen, maar in den
Tempel zclven mocht dit volftrek't nier gefchieden.
Over deezen voorhof der Heidenen leeze men den
Hoogleeraar ZEIBICH en D. ICKEN in hec tweede deel
Cc 4 der

io8 Verldaaring van dt Handelingen
der Breemfche Symholce litterarice, bl. 73 en?, en bl.
105 enz. , die daar omtrent zeer gegronde berichten
mcdedeelen.
PAOLOS heeft den Tempel verontreinigt, roepen
deeze Schreeuwers , doordien hy daar Heidenen («)
in gebracht heeft. K«I«, is eene Hebreeuwiche manier
van fpreeken, en te vooren reeüs by kap. X, 14
opgehelderd.
Zy hadden PAULÜS , met zekeren bekeerden Heiden,
TROPHIMUS genaamd, in de Stad zien gaan: dit
was hun genoeg, om 'er uit te befluiten, dat hy hem
ook wel met zich in den Tempel zoude genomen heb*
ben. Zy meenden, fchryft LHKAS, dat hy dit ^eda.m
liadt. • Er w~s dus niemand onder hen, die PAU­
LUS met TROPHIMOS in den Tempel gezien hadt. Andere
getuigen waren 'er ook niet voor handen. Zy
meenden het flechts, en beflooten, tegen alle gezonde
rede aan, a poffe ad ejfe (dat het geen hadt kunnen
gefchieden, ook daadlyk gefchied was,) eene befluittrekking,
die voor Lafteraaren zeer gcvaarlyk is (&).
vers
(a) Van deeze plaatze kan men MATTH. XXVII, 44. gebruik
maaken, alwaar wy leezen, dat JESUS ook door geenen
, die met hem gekruift waren befpot werdt, fchoon zich
maar één van dezelven aan dit misdryf tegen hem fchuldig
maakte. In onzen Text wordt PAULUS insgelyks befchuldigd,
Heidenen met zich in den Tempel genomen te hebben, fchoon
men dit maar alleen van TROPHIMUS verftondt. Men drukt
zich op die wyze wel meer uit, wanneer men indefimte (onbepaald)
fpreekt, en of geheel niet, of naderhand eerft te
kennen geeft, of men van veele perfoonen, dan of men flechts
van ééne fpreeke.
(6) Eene zeer verftandige aanmerking! dewyl niets voorzeker
meer voed fel geeft aan de lafterzucht, dan de kwaadaai
tigheid van die geenen, dewelke terftond gereed zyn, om
ever de oogmerken van hunne Naaften te oordeelen.' Hier
ioor worden niet zelden iemands befte en lüflykfte daaden
deer.

ier Apoftelen. Hoofdft. XXI: 30, 31. 40$
vers 30, 31. En de geheele Stad geraakte in onruft,
tn het volk liep by één: en zy greepen Paulus, en fteep.
ten hem ten Tempel uit; waar vp terftond de Deuren (van
den Tempel) werden toegeflooien. Dan toen zy hem wilden
dooden, kwam de tyding boven by den Overften van
bet Kryg'volk. dat geheel Jerufalem in oproer was. Hier
heeit LUKAS iets, dat toen bekend was, uitgelaaten,
maar het welk een hedendaagfeh Uitlegger daar moet
by voegen , 'Ie weeccn : de Jooden doodden niemand
in den Tempel (1 KON. XI, 15, 16) , ja zelfs niet
eens binnen de Stad, dewyl het de heilige Stad was,
die door eenen moord zoude veiontreinigd worden.
Dien zy derhalven wilden dooden , dien brachten zy
ter Stad uit. Gelyk wy dit te vooren, kap. Vil, 58,
in het geval van STEPHANUS gezien hebben.
Wat betreft, dat men den Tempel floot, zoo ras
PAULUS 'er was uitgetrokken — men deedt dit, op
dat hy 'er niet weder zoude trachten in te loopen, ten
einde by het Altaar zyne veiligheid te zoeken. Want
dat een misdadiger , die zich aan het Altaar hieldt,
veilig gehouden werdt, zien wy 1 KON, I, jo en
31, 29.
In dien tusfehentyd nu , terwyl zy PAULUS door de
Stad fleepten, en 'er by die gelegenheid een geweldig
gedruifch ontftondt, kreeg de bevelhebber der krygsknechten,
die in de Stad in bezetting lagen, 'er bericht
van.
By ty-tlmrut moet men UVT£> verftaan — welke
uitlaating ECKHARD , in zyne Obfervationes ad N. T.
ex
deerlyk mishandeld ; en zy , die met het welmeenendft har»
het wclzyn hunner naaften zochten te bevorderen, moeten
hier door dikwils klaagen , dat men hun, volgens die zelfde
benuittrekking, oogmerken aandicht, aan dewelke zy nooit
anders, dan met verfoeijinge gedacht hebben. VERTAALER.
Cc 5

4io Verklaaring

ier Apoftelen. Hoofdft. XXI: 32—34. 4n
tien binden, en vroeg: wie hy was, en wat by gedaan
badt. 1 oen fcbreeuwde onder het Folk, de één zoo, de
andere anders. Al aar , dewyl hy, wegens bei geraas,
niets zekeis konde ontdekken, geboodt hy , hem in bet le.
ger ie brengen. De Overfte nam zynen poft getrouw-
]yk waar , en kwam het raazend gemeen, met zyne
hoofdlieden en krygsknechttn, zonder eeni

Verklaaring van de Handelingen
dat hv hem met alle zorgvuldigheid dacht te bewaaren
, en fcherp genoeg te ftraffen, indien hy eene zwaare
misdaad bedreeveu hadt.
Thans was de Overfte begeerig, om te weeten, wie
zvn Gevangen was , en wat hy misdaan hadt. Hy
vroeger zelf na , en Het 'er door anderen na vraagen
Dan dewyl de één hem deeze , een ander we-
Som eene andere misdaad te laft leide , en hy dus
niets zekers konde gewaar worden, geboodt hy, hem
in het kafteel te brengen. LUKAS fchryft : •« «»»
in bet leger , dat is m het kafteel, waar
ïn de geheele bezetting lag, en dusi haare legerplaat,
•ze had? Dat deeze de gcwoonlykfte betekenis van
het woord «•««•^.A» is, toont WETSTEIN: in dien zin
tonhet, kap XXII, 24 en XXIII, 32 wederom
voor - uit welke plaatzen blykt, dat ZORN dit woord
te onrecht door de gevangenis vertaald heett.
ven Tf» 3Ö\ Toen by nu op de trappen kwam, droe.
een hem de Soldaaten, wegens het geweldig gedrang van
bet eemeen. Want veelen volgden hem naa, enjebreeuwden:
dood bem. De krachten van PAULUS waren, dooide
geleede mishandeling, zoodanig verzwakt, dat hy
niet fchielvk genoeg voort konde. Terwyl nu het
dol gemeen toefchoot, en hem den Soldaaten wilde
ontrukken , greepen hem de knechten, en droegen
hem detrappen^van het Slot Antoma op.
LrlbAai -wS is een pleonasmus, waar van zich Po-
LVBIUS, gelyk RAPHELIUS heeft aangemerkt, dikwils
bedient.
Van tnnt met hem! van kant met bem! riep het Volk;
en eifchtte dus van den Overften, dat hv PAULUS
niet anders, dan met den dood, zoude ftraffen. M s,
S is de uitdrukking van den Grondtext. Dit tienen
de'Jooden ook tegen PILATUS, LUK. XXtH: iS,
En TOH XIX: 15. — HAND. XXII: 22 riepen zy:
J, ?. iv,,\?5 yi, T» r,..pT., a weg van de aarde met eenera
zoodanigen. ^

der Apoflelen. Hoofdft, XXI: 35 40. 413
ver
s 37» 3 8
- Dan toen Paulus in het leger (in het
kasteel) zoude gebracht worden , fprak hy tot den Over.
ft en: is het my geoorloofd, een woord tot u te fpreeken?
Hy antwoordde: kunt gy Griekfch? zyt gy de Aegvp.
tenaar niet, die voor eenigen tyd een oproer gemaakt,
en vier duizend heimelyke moordenaaren buiten in de
woeftyne gedacht heeft? Wilt gy my wel vergunnen
vroeg PAULUS den Overften in de Griekfche taaie'
een woord tot 11 te fpreeken ? Wilt gy my de gunst
wel bewyzen, van na my te hooren? - Kunt ei
Griekfch? was het antwoord.
De Overfte gaf hier mede zyne verwondering te
kennen, dat hy zich door PAULÜS in het Griekfch
hoorde aanfpreeken. Ik heb gedacht, wil hy zeggen
dat gy de bekende oproermaaker uit ^Egypte zyt*
Dan 4 vaart hy voort, dewyl ik nu merkè, dat gy
deeze nieit zyt, zoo zeg my eens: wie zyt gy? -.
Deeze oproermaaker was naamlek niet uit dat gedeelte
van jEgypten , in het welk de Griekfche taal ia
gebruike was, maar uit eene plaatze, daar men noch
gewoon was, de oude ^Egyptifche taal te fpreeken.
Op hoedanig eene wyze het verhaal van LUKAS
aangaande deezen bedrieger , met het geen JOSEPHUS
van denzelven meldt, moete overééngebracht worden,
heeft de Heer LARDNER, in het laatste Hoofdftuk
van hec tweede Boek de fide Histories EuangelU
cje, met grooten vlyt getoond; en BISCÖE geeft hem
daarin, § 44, zyne toeftemming.
vers 39, 4°- Paulus antwoordde: ik ben een ^oodfcb
man van 'farfus,een Burger van eene , niet onaanzie.
nelyke ftad in Cihcien. Ik bid u, veroorloof my, eene
redevoering tot het Folk te houden. Toen by bem dit
nu veroorloofd hadt, wenkte Paulus, die op de trappen
ftondt, den Volke met de hand. Toen nu alles ftil was.
fprak hy hen, in de Hebreeuwfche taaie, op deeze wyze
aan. PRic^us noemt: T* ?!5 rft iemand,
die te iarjus, in Cihcien, gsbooren is, ceue ongevvoo-
ne

AH Verklaaring van ie Handelingen
ne en harde uitdrukking. Dan hy heeft niet opgemerkt,
dat 'er vóór rï 5 K

der Apoft. Hoofdft. XXI: 39, 40. XXII: r, 2. 415
insgelyks een AdjeElivum; zoo als s'»« s by AELIANUS
V&: thft. lib. IX. cap. 16. Op dezelfde wvze noemt
ARRIANUS ook, lib. I de Expedüionc Cyri, cap. 12 en
2ö, de Griekfihe taaie, £'»aJ« yWr«», en Qa*i, ii&jfa
By LlBANlüs, in den 49 Brief, van de honderd, die
WOLF heefc uitgegeeven, bl. 139, leesc men: d>„^
*!x£tpüt volkomen Griek/eb.
De taaie, in dewelke PAULUS thans fprak, was die
dewelke toen in algemeenen gebruike was , en voor
bet grootst gedeelte uit Syrifch beftondc, gelyk wy
JOH. XIX: 20 reeds gezien hebben. Men zie CARP
zov Critica Sacra V. Teft. Part. I. cap. 5. SecJ.

X5 Verklaaring van de Handelingen
ongeloovige Jooden onder geweest zyn. Deeze fprak:
hy, op de gewoone wyze, beleefd aan, ten einde
hunne gramlchap tegen hem eenigszias te doen bedaaren,
en hen op zyne woorden oplettende te maaken.
Tot dat einde fprak hy hen ook in de Joodfche (ƒ>
taaie aan; het geen bun wel aan ftondt, wordende
zy daardoor, zoo wel, als om dat hy beloofd nidt,
zyne verantwoording («W.yi'«.) te zullen doen, noch
ftiller O), dewyl zy begeerig waren, om te verncemen,
wat hy tot zyne verdediging zoude inbrengen.
Er is geen twyfel aan, of PAOLUS zal den Overften
ook vryheid verzocht hebben, om de Jooden in hun.
re taal', die de Ovtrfte niet verftondt, aantefpreek
e n
Hy genoot van de Heidenen altoos meer
beleefdheids, dan van zyne Broederen , de Jooden.
vers 3! Toen fprak by: ik len een fond, gehoor en ti
Tarfus in Cilicien, en in deeze Stad (Jerufalem) a%n de
weten van Gamaliël opgevoed, en in de Vaderlyke wet
op de bondigfte wyze onderweezen: en ik voas zulk e
4oeraar voor Godt, als gy allen tegenwoordig zyt. Eerst
moeten wy deeze redevoering van PAOLUS m het algemeen
befchouwen, om zyn wezenlyk oogmerk in
dezeWe te ontdekken, en te zien, hoe hy van flap
tot ftap verder zy voortgegaan, om het zelve te bereiken.
Zoo veel weeten wy reeds, zonder noch op deeze
f edevoering zelve het oog te ftaan, dat hy daar in
geen ander, dan het algemeen Apostolifch oogmerk,
kan gehad hebben, te weeten, om de jooden, diie
ff) Die toen nocH de Hebreeuwfche taal genaamd werdt.
fcJen zie myne aantekening op kap. VI: 1.
(V) M.-*.. «..r*.. Deeze manier van fpreeke*
heeft WETSTW ook by DW*«H« HALICARNAKSHSIS ge*
vonden.

der Apoftelen Hoofdft. XXII: 3» 417
thans zyne toehoorers waren, te overtuigen, dat JE­
SUS de MESSIAS is, en dac zy nu eiaddyk aan hjm
moesten gelooven.
Indien wy dit oogmerk in deeze redevoeringe zoe.
ken, ontdekken wy fpoedig, dac PAULUS niet alles,
het geen tot bereiking van dit oogmerk konde dienen,
heeft bygebracht: dan wy worden even fpoedig
gewaar, waar aan dit moete toegefchreeven worden.
Men viel hem naamlyk in de rede, zoo dat hy
genoodzaakt wierdt, om midden in zyne redevoeringe
op ehouden. Evenwel was hy toen reeds zoo na
by zyn voorgeffeld doel gekomen, dat het ons niet
moeylyk kunne vallen, het geen hy 'er noch verder
gedacht hadt bytevoegen, te vinden. Wy zullen dus
beneden, wanneer wy de redevoering, zoo verre ons
dezelve is opgetekend, zullen opgehelderd hebben,
gemaklyk in ftaat zyn, om dezelve in te vullen.
De Apostel begint, (vers 1) met eene vriendlyke
en liefderyke aarifpraak; en fpreekt tot hen, niec alleen
om hunne opmerkfaamheid uiccelokken , mair
ook om hunnen toorn te verzachten en hunnen haat
tegen hem te verminderen, in de Joodfche taaie.
Toen hy nu zag, dat 'er eene algemeene ftilte kwam»
en dat de Jooden zich zeer oplettende betoonden,
leide hy den grond tot zyn voorneemen , door een
verhaal, het welk niet konde nalaaten , ftreelcnde
voor hun te zyn, en hunne opmerkfaamheid noch meer
uittelokkeo. Te weeten hy verhaalde hun, met kor»
te woorden, zyne leevensloop.
„ Ik ben (fprak by, vers 3) een geboore Jood,
en wel is Tarfus in Cilicien myne geboortmaac-
„ ze, Van myne jeugd af ben ik yvèrig m den G )dcs-
.,, dienst geweest, en, om van my eenen geleerden
„ Rabbi te maaken , hebben myne Ouderen my al
„ vroeg na de hooge Schoole van deeze heilige ftad
gezonden. Hier heb ik den beroemdften Rabbi,
VI. Deel. Dd » GA-

418 Verklaaring van de Handelingen
„ GAMALTEL , tot rrrynen Leeraar gehad, die my noch
„ yveitger in den Joodfchen Godtsdienst heeft doen
„ worden , en my zo naerftig in denzelven onder-
„ weezen, dat 'ik) zoo wel de wetten van MOSES,
als ook de inftellingen, door onze geleerde Vades,
ren daar by gevoegd, niet alleen zelf verftondt,
„ maar ook in llaat was, om anderen uitteleggen.
„ Hier door werdt ik zulk een flerk yveraar voor den
„ Godtsdienst, dat ik voor u, in uwen tegenwoor-
„ digen yver, in het geheel niet behoefde te wy-
„ ken.
„ Ja (vers 4) myn yver werdt zoo vuurig, dat ik
„ den geenen, die JESOS van Nazareth aankleefden ,
„ en hem voor den MESSIAS hielden, tot het uiter-
„ fte toe vervolgde, en geheel en al zocht' uitte-
„ roeijen. Ik liet my, door den Hoogen Raad, gewilliglyk
gebruiken, om hen gevangen te neemen,
„ en te Jerufaiem in de gevangenis te brengen. Ik
„ veifchoonde zelfs geene Vrouwen, maar ikvervolg-
„ de alles, wat JESOS beleedt, met den zelfden haat,
j, met den zelfden brandenden yver.
„ Zo gy misfchien zwaarigheid mocht maaken, om
„ dit op myn woord te gelooven , dan kan ik my
„ (vers 5) op het getuigenis van den Hoogenpries-
„ ter, enden ganfchen Hoogen Raad beroepen, üee.
„ ze zullen noch niet vergeeten hebben, dat zy my
met brieven na de Synagoge van Damascüs zon»
„ den, waar in zy dezelve verzochten (kap. IX: i?),
3, om de Jooden, dewelke aanhangers van JESUS ge-
„ worden waren, aan my overteleveren. OI
s, wat verblydde ik my, dat ik dezelve te Jerufalem
s, zoude brengen, ten einde door den Hoogen Raad
„ op de fcherpfte wyze gevonnisd te worden!
Tot dus verre hadt PAUEUS hun ten klaarften getoond,
dat hy een yverig Jood geweest was, en zod
weinig, als zy, ja noch minder, genegen, om JESUS
Voor den MESSIAS te erkennen, en aan hem te gelooven.

der Apoftelen. Hoojdfti XXII: 3. 413
ven. Thans doet hy hen zien, dat, het geen by,
noch iemanü ter waereld, voor mooglyk zoude gehouden
hebben, evenwel gefchied is —• tcweetcn,
dat hy van eenen vyand, ja van den yverigften vervolger
van JE;ÜS en zyne aanhangeren, zyn yveriglle
voorvecuter geworden , en tot overtuiging gebracht
was, dat men hem voor den beloofden MESSIAS te
houden heeft.
Zien wy thans , welke poogingen de Apostel ter
hunner overtuiginge gedaan (/z), en hoe duidelyk hy
hun aangetoond hebbe, dat zyne verandering bovenmtuurlyk
geweest is, ten einde hen, door dat mid.
del, te beweegen, om JESUS, als den waaren MES»
SIAS , en den Zoon van Godt, aanteneemen.
,, Toen ik, fprak hy, op den weg na Damascus
„ was, om het bevel van den Hoogen Raad ten uit-
„ voer te brengen, verfcheen my een helder licht
,, van den Hemel; en Hy zeide my, dat hy de ver-
„ rei ze JESUS was. Myne reisgenooten zagen dien
„ henielfchen glans ook, en vielen van fchrik ter aar-
„ de. Dit licht verblindde my, en ik bleef drie da-
„ gen lang blind. Hy beloofde my, in de ftad Da-
5, mascus my eenen reeds geloovigen Jood te zullen
„ zenden, die my, in zynen naame , wederom van
„ myne blindheid geneezen zoude. Hy ftelde my
„ deezen man, die my anders noch onbekend was,
in een gezicht voor; en deeze man kwam juist ia
s, die gedaante, waarin ik hem in het gezicht gezien
„ hadt, op den bepaalden tyd, by my, en maakte
„ my wederom ziende. Dit doe ik , zeide hy tot
„ my, op bevel van JESUS ; in wiens naame hy my
s, teiïens doopte.
4, Door
(h) PAUI.US heeft buiten twyfel dee^e gebeurtenis, waar
van LUKAS hier flechts een beknopt, verflag doet, in alle haare
omftaud :
gheden voorgefleld.
D d z

.po Verklaaring van de Handelingen
Door dit alles ben ik ten fterkften overtuigd geworden
, dac JESOS onze MESSIAS is; en, zo gy
'! deeze gebeurtenis ryplyk wilt övèrwëegèn, zal het
' u, zoo wel als my', onmooglyk zyn, dit langer te
" loochenen; en gy zult moeten erkennen cn bely-
„ den, dat hy het is, dien wy zoo lange verwacht
„ hebben.
„ Aan de waarheid van dit geval kunt gv niet twyfelen,
dewyl ik u getuigen van het zelve gewecj
zen hebbe," dewelke ten vollen geloofwaardig zyn.
' En gy kunt 'er te minder aan twyfelen, dewyl ik
5
' daardoor van eenen vyand van JESUS zyn belyder,
H van eenen in den hoogden graad ongelnovigen een
3
, geloovig Jonger van hem geworden ben het
welk anders onmooglyk zoude geweest zyn.
„ Kort daar naa heeft hy my, in een ander ge-
,, zicht, gezegd, dat gy, wanneer ik by u kwam, cn
„ u zyne leere verkondigde, gelyk ik voornecm-ms
„ was, te doen, my niet zoude hooren, en u door
„ myne prediking niet laaten beweegen, om aan hem
„ te'gelooven; om welke rede hy my geboodr, onder
de Heidenen te gaan, en deeze tot het geloof
3, te brengen ".
Zoo verre was PAULUS in zyne redevoeringe gekomen,
toen 'er eene nieuwe opfchudding ontflondt,
en hy daar door buiten ftaat geraakte, om één woord
verder te fpreeken. * Wat zoude de Apostel hun
nu verder gezegd hebben, indien men hem hadt toegelaaten
, zyne redevoering ten einde te bren *en ?
Wanneer wy het oogmerk, het welk hy met dezelve
hadt, in aanmerking neemen, te weeten, dat hy ben
tot het geloof aan JESUS bedoelde te brengen, kunnen
wy dit vry zeker weeten.
Hy zoude hun naamlyk verhaald hebben, hoe veele
en hoe groote . wonderwerken hy, in den naame
van JESUS, onder de Heidenen gedaau hadt, en ' e
veele

der Apoflelen. Hoofdfl, XXIT: 3. 421
veele duizenden van menfchen daar door van de Godtlykheid
van den Chriftelyken Godts::ienft waren O'.ertuiyd
geworden, cn dezelve aangenomen hadden. Hy
zoude hen eindeiyk vermaand hebben, om dit wel te
overweegen, en niet langer te aarfelen, om aan JESUS,
den eenigen Zaligmaaker, te gelooven.
. Ik merk hier by noch aan, dat, dewyl de Jooden
zich ook door dit vertoog van PAOLOS, waar in hy hun
den aart (en de oorzaaken) van zyne bekeeringe tot
JESUS onder het oog bracht, niet op den rechten weg
.hebben laaten brengen, maar in hun ongeloof moedwillig
volhardden — dat GODT , zeg ik, door deeze
hardnekkige boosheid bewoogen is , om hen met den
ondergang van de Stad Jerufalem — hunndn Tempel
— eu hun geheel Gemeenebeft, te ftraffen. Wat
konde de goedheid van GOOT meer doen, dan zy aan
de joo. en gedaan hadt? Het onophoudlyk misbruik
van de z; genade opende de deur der ftrengfte rechtvaarcighe'd,
en het konde niet anders zyn, of Goor
moeit zuk een hardnekkig Voik verftooten.
Thans zal ik deeze redevoering noch ééns ftukswyze
doorgaan, en , daar noch iets mocht zyn , het
geen eenige opheldering noodig heeft , den Leezer
naar myn vermogen duidelyk trachten te maaken.
Dat vers 3. 'A»^ 'u»$*7>e een Jood, en niet, een
Joodfch man, betekent, hebben wy by kap. 11, 14
reeds gezien. In dat zelfde Hoofdftuk, betekende
vers] 22 a>Sgtt i?eanturn< , gy Israeliten — vers 29 «sSgn
dh>.

422
Verklaaring van de Handelingen
fen tc hooren , ftaan of zitten zy immers aan zyne
voeten; en dit zien>wy ook noch m onzen tyd.
Deeze zeer natuurlyke verklaaring voldoet ook aan
a e
CARPZOVIÜS, Antiq. Hebr. p. 14*» gelyk a
SCHOEÏGEN én DODDRIDGE. De ongegronde Rabbynfche
beuzelaary, en over deeze manier van fpreeken,
S men by SAM. PETIT , Ohfervat, kb. Ui, cap 2.
vinden, zoo wel als by LONOXUS , ^ g j g g j *
men, B. IV, kap. XIX, § 3 en 10; by LicdxFoor,
Hom Hebree by LOK. II: 36; by VITRUSGA, iw. L
de Synagoge P. I. cap. 7- p. 167. i en >Y
LING, Oèf. Sacr. P. III, cap. 30. § V9, 10 alwaar
men ftofFe genoeg van verwondennge over de
ffiXiK^ veele Geleerden aan de voorgeevens
des Rabbynen, zal aantreffen.
•A«».^-/«'»« betekent hier niet: gevoed en geifyjï,
700 als PERIZONIUS het in zyne uitgaayc van JLLÏA-
NÜS, bl, 996 enz. en ALBERTI, met wien WOLF het
ééns is, ha verklaaren , waarom zy de zinfncede achter
A -A,; r«,'r, plaatzen maar het geeft tekennen:
als een Leerling opgevoed. Anderen , die de z.n
meede niet verplaatzen, geeven aan het woord
?'v. ; deezen zin, dat PAULUS, geduurende zyn vtrbfv'f
te Jerufalem , met GAMALIEL aan éénen difch
zoude gegeeten hebben. Eene verklaaring, die
loc min waarfchynlyk is, als de eerfte. Immen.was
h« noodigcr, te verhaalen, wie zyn Leermeefter geweeft
was» dan, by wien hy gewoon geweeft was,
te eeten.
De woorden : « fi P^«»«'* behooren
dus by eikanderen, gelyk wy ze ook n alle
Sfthriftcn/en in alle uitgaaven by één vinden.
En hoe nutloos zoude niet zulk een bericht waar
PAULUS gegeeten hadt, geweeft zyn! Ook was 1 AU-
IS nïfvah zyne jeugd af te Jerufalem gevoed «

der Apoflelen. Hoofdfl. XXII: 3. 423,
gerpysd; als het welk te Tarfus door zyne Ouderen
gefchied was, dewelke hem niet, als een kind , na
Jeruiaiem zullen gezonden hebben , maar toen eerft,
toen hy tot die jaaren gekomen was, in welke hy tot
de Hooge Schooie konde worden toegelaaten.
DeHeer ALBERTI hadt daarom by de gerneene verklaaring
behooren te blyven , die hy zelf, door de
volgende plaatze van PLATO bekrachtigd: »*
«•o^a/r«T« xn^au Ts^(afifitt,s, by was hy den zeer Geleerden
Cbiron opgevoed, dat is, hy was ia zyne Schooie
onderweezen.
Wy houden ons daarom, met BEZA en HOTTINGER,
(Hifl. Eccl. T. 1, p. 15) by de oude verklaaring, die
WETSTEIN ook uit andere plaatzen van oude Griekfche
Schry veren beveiligt, voegende 'er uit het.oude Etymologicum
by: rpSi etiam fignificat dyyi* **l
PAULUS zegt verder, dat GAMALIEL hem onderweezen
hadt, op het nauwkeurigft naar de Vaderlyke voet
ie leeven. De Vaderlyke wet floot, behaiven de
wetten van MOSES, noch veele menfchlyke inftellin r
gen in. PAULUS hieldt derhalven niet flechts, de wetten
van MOSES , maar ook alles , het geen de Pharizeeuwen
voorfchreeven , JMT' »Kgt$et*>, met de grootfle
zorgvuldigheid : gelyk onder de Jooden de feite der
Pharifeeuwen de allergeftrengfte was, «*f

4.24 Verklaaring van de Handelingen
cn , gelyk by GAL. I, 14 van zich zeiven getuigt,
T«» 5r«r eiK«"\ w*s»Mrt»ti — dat is, hy hieldt
deeze geboden niet alleen zelf met de grootste nauwgezetheid,
maar ftondt er ook ten fkvUttn op, dat
zy door alle Jooden nauwkeurig moesten gehouden
worden»
Dan hy was , gelyk hy ROM. X: 2 beleedt, een
önverftandig yveraar, dewyl hy meende, dat hy Gode,
niet alleen door het houden dtr Mofaifche wetten,
maar ook door het volb en^en en verdedigen
van de inftellingen der Pharifeeuwen, den grootsten
dienst bewees.
vers 4.' Ik heb deeze leere vervolgd tot den dood. Ik
liet ben binden, en leverdeze in de gevangenisfen bei Je
mannen en vrouwen. Dat in het Nieuwe Testament
de leere van JESUS CHRISTUS dikwils een weg, genaamd
wordt, is bekend. Men zie myne aantekening
op kap. IX: 2.
Dan, wat PAULUS bedoeld hebbe, wanneer hy zegt,
dat hv de Chriftenen tot den dood vervolgd heeft , is
zoo duidelyk niet. Nochtans , wanneer wy de hette
van zynen yver voor den Godtsdienft befchouwen, kunnen
wy 'er niets anders door verdaan, dan dat hy gewenfeht
heeft, dat men de Jooden, die aan JESUS ge
loofden , met den dood mocht ftraffen, en dus dezelve
van tyd tot tyd geheel uitroeyen. Hy was toen
van het zelfde gevoelen , het welk zoo lange in de
Roomfche Kerk geheerfcht heeft, dat men de zoogenaamde
ketters met den dood moet ftraffen, en deyelve,
zo het, gelyk in de tyden der Waldenfen, gefchieden
kan, by duizenden teffens om hals brengen.
Dat men, in dë tyden der Hervormmge, in de landen
van Spanje Op de zelfde wyze gedachc heeft, is
over bekend.
vers 5. Gelyk "ook de HoogeprieUer en de geheele Hoo>
re Raaa kan getuigen; van welken ik ook brieven ont-

der Apoftelen. Hoofdft. XXII: 4—16. 425
ftng aan de Broederen, en na Danïü'cus reisde, om de
geenen, die daar in banden waren, ook na Jerufalem te
brengen , om geftraft. te worden. -Men kan niet wel
denken, dat de toenmaalige Hoogtpriefter, coen met
alleen, noch geleefd heeft, maar ook noch Hoogepnester
geweeft is. Ja wy wecten het zeeker, dat de Hoogepriefter,
van wien PAULUS hier fpreekt, ANANIAS,
dewelke toen die waardigheid bekleedde (k dp. XXllI,
2;, niet geweeft is Maar even zeker kunnen wy, uit
dit vers, befluiten, dat de voorige Hoogeprieüer op
dien tyd noch geleefd heeft. Want hoe Konde PAU­
LUS zich anders op zyn getuigen s beroepen ? Ten
zij men wilde zeggen, dat hy wel dood geweelt is ,
maar dat de aantekeningen, van het geen onder zyne
regeering was voorgevallen, dk getuigden, en hy dus,
daar in, noch naa zynen dood, fprak.
ERASMUS SCHMIDT, aan wien WOLF zyne toeftem.
ming geeft, tracht deeze zwaarigheid weg te neemen,
door het woord p*e*vpï als het futurum fecundüik aantemerken.
Dan die antwoord is onwaarfchynlyk, en
ook niet noodig.
Dat het woord ^e^fiorh'" Wer niet alle Oudften te
Jerufalem, maar, alleen de bezitters van den Hoogen
Raad betekent, heeft GROTIUS' aangemerkt. In die
zelfde betekenisfe vinden wy in het volgend Hoofd-
ftuk, vers 14, de Hoogepriefters en «i w e,r&neo.
by
eikanderen. En ia dien zelfden zin leezen wy ook
Lt T
K. XXII, 66: ro jrgsj-,&ors£i#r Tco Xaöv.
. T>fi*> ?*i, betekent ftraffen; en deeze betekenis heeft
zoo wel hier, als kap. XXVII, 11, plaatze. Lu.
THERUS heeft, ik weet niet waarom, dit woord , op
deeze beide plaatzen, door pynigen vertaald. De oude
Latynfche Overzetfer, dien hy anders pleegt te volgen,
heeft het ook in beide gevallen door punire (ftraffen)
vertolkt.
vers 6 tot 16. Plet geen PAULUS hier, van vers 6
D d 5 a f

426 Verklaaring van de Handelingen
af tot het e'mde van vers 16, aangaande zyne bekecringe
verhaalt, hebben wy te vooren, by kap. iX ,
reeds opgehelderd. Ik heb aldaar de overéénitemming
der drie verhaalen ten dien opzichte gecooud,
en vervolgens alle de tegenftrydigheden , die zich in
dit geval fchynen optedoen, weggenomen.
vers 14. De Godt van onze Vair en heeft u daar toe
leftemd. Dat v^x^eK^^, welk woord kap. XXVI,
16 ook voorkomt, insgelyks by POLYBIUS verkiezen
betekent, beeft RAPHELIUS aangemerkt.
vers 16. Laat u doopen, en uwe zonden afwasfcben.
In riet Griekfch ftaat:- wordt gedoopt, en van uwe zonden
afgewasfchen. Deeze manier van fpreeken is ook
in de Latynfche taaie zeer gemeen, gelyk men in
VECHNER zyne Hellenolexia, lib. I. P. II. cap. 26
zien Kan, alwaar HEUSINGER noch meer gelykluidende
plaatzen heett bygebracht. By «>»gn'*« is derhalven
hier niet het woord X*T«, uitgelaatcn , zoo als GER-
HARD dacht. Het geen voor het overige tot opheldering
van deeze woorden zonde dienen gezegd te
wordeü, kan men in myne aanmerkingen op kap. II:
38 vinden.
ve*s 17, 18. Toen ik hier op wederom te Jerufalem
kwam; en in den- Tempel hadt, werdt ik verrukt , en
ik zag hem, dat hy tot my zeide: haafl u, en ga fpoe-,
dig uit de Stad Jerufalem; want zy zullen uw getuigenis
van my niet aanneemen. Over de fehikking der
woorden van vers 17 , van de zyde der fpraakkonft
befchouwd, handelt RAPHELIUS in zyne aantekeningen
uit XEJSOPHON. Een PLATO of DEMOSTHENES zoude
zekerlyk cierlyker gefchreeven hebben. Evenwel zyn
deeze woorden verftaanbaar genoeg.
OP welken tyd PAULUS wederom te Jerufalem gekomen
zy, en dit gezicht gehad hebbe , daaromtrent
zyn de Uitleggeren het niec eens. Ik heb myne gedachten
daar omtrent by kap. IX, 25 reeds blootgelegd,

der Apoftelen: Hoofdft. X X : 14—20. 427
legd; en ik zie noch geene de minfte reden, om van
dac gevoelen aftegaan. In tegendeel meene ik, dat
hec zelve voor de beide, hier voorkomende, omilandigheden,
beveiligd wordt.
Want, vooreerfl, zoo ras PAOLOS in de Stad kwam
ging hy in den Tempel en badt. Zyn gebed konde
hy op alle plaatzen doen; hy behoefde daarom niet
in den Tempel te gaan. Hy ging dan derwaarts ,
om, wanneer hy gebeeden hadt, aldaar den Jooden
van JESOS ce prediken, en gelyk hy, kort te vooren,
tot JESUS bekeerd was, ook, ware het mooglyk, zonder
uitltel zyne broederen te overtuigen, dat JESUS
de waare MESSIAS is. Dan JESUS liet hem dit niet
toe, dewyl hy wift , dat de Jooden zich door hem
niet zouden laaten bekeeren. Ja, uit het bevel van
JESUS : haaft u , en ga fpoedig uit Jerufalem , befluit
ik met recht, dat de Jooden hem zouden om het leeven
gebracht hebben, zoo ras zy vernomen hadden,
dat hy in de Stad was. Hier uit volgt ook , dat de
Jooden hem in den Tempel niet gekend hebben. Want ,
toen hy gereed WES, om zich bekend te maaken , en
van JESUS te piediken, kreeg hy de verrukking van
zinnen, in welke JESUS hem. verfcheen, en hem d t
bevel gaf. — Er is.geen twyfel aan, of hy zal aan
dit bevel gehoorzaam geweeft zyn , en, zonder de
bekeerde Jooden te Jerufalem te bezoeken , zonder
uitftel die Stad verlaaten hebben.
vers 19, 20. Waarop by fprak: Heer, zy weeten,
dat ik, van de ééne Synagoge tot de andere, de geenen,
die aan u geloof dien , in de gevangenis liet werpen en
geeffelen. En toen bet bloed van Stephanus, uwen getuige
, vergooien werdt, ftondt ik ook daarhy, en badt
een welgevallen aan zynen moord, en bewaarde de kleederen
van de geenen, die bem doodden. Wy zien hier,
dat PAULUS zich verltout , om zyn voornem -n tegen
den Heere te rechtvaardigen, en hem, als het ware,
te doen zien , dat hy hem vryheid behoorde te geeven,
om eene Predikatie tot de Jooden te houden. Ik
heb-

428 Verklaaring van de Handelingen
hebbe goede hoop, wil hy zeggen, dat de jooden zich
door myne prediking zullen laaten bekceren.- Want,
daar zv' weeten, hoe yverig een vervolger ik van uwe
Jongeren geweeft ben zullen zy, wanneer ik hun verhaale
, hoe ik tot overtuiging gekomen ben, dat gy
oe waare MESSIAS zyt, buiten twyrel aan u gelooven.
Dat deeze de mecning van PAULUS zy, leert de
zaak zelve; dewyl hy de rede bybrengt, waarom hy
weigerde, terftond te gehoorzaamen: ook beeft DOD-
PR.TGE deeze ootmoedige tegenfpraak van PAULUS dus
uitgelegd.
Wy hebben kap. IX, 13 een foortgelyk voorbee'd
gevien, alwaar ANANIAS insgelyks den Heere iets fchynt
te willen herinneren, het geen de rede was, waarom
hy zyn bevel niet terftond gehoorzaamde: maar, zoo
ras JESUS zyn bevel herhaalde, weigenie hy niet langer
gehoorzaamheid, maar was terftond bereidvaaardig.
Cm deeze weigering eenigzins te verontfchuldigen,
kunnen wy zeguen, dBt beide deeze mannen ANANIAS
en PAULUS, in het gezicht of in hunne verrukkinge,
zich niet anders, als in eenen droom, bevonden, en
mmder -bekwaam waren tot nadenken , dan by waaleend
e zinnen. r Zoo veel te bereidvaardiger was
de Heer , om aan beiden deeze hunne korte en kinderachtige
weigering genadig te vergeeven.
Wy zullen wel dra hooren , dat ook PAULUS, nra
dat bet bevel van JESUS herhaald was, g^wiilig en zonder
uitftel deedt, het geen de Heer wilde, dat hy
doen zoude.
Asfsi» betekent hier gee'felen, gelvk kap. V, 40, en
XVI'. 1?. Aldus verllaan het ook WITSIUS en Vi.
TBINGA; de eerfte in Melet. Leid p'. 17, de tweede
lib. 111. de Synagogq, P. I. cap XI, p. 711 alwaar

der Apostelen. Hoofdft. XXII: 14—21. 429
waar zy teffens toonen, dat men ook in de Synago»
gen gewoon was te geesfelen. Hoewel wy dit uit de
ge;uigenisfe van CHRISTUS, MATTH. X, 17 en XXlII,
34, reeds willen.
Wanneer STEPHANUS hier een getuige van CHRISTUS
genaamd wordt, wordt 'er buiten twyfel door te keu.
nen gegeeven , dat hy voor zyne rechtereh beleeden
hadt , dat JESUS de MESSIAS is, en bv deezs zyne
belydcnis, toe den dood toe ftandvaftig was geblee.
ven.
Deeze plaatze heeft aanleiding gegeeven, dat men,
in volgende tyden, allen, die om deeze belyuems hun
bloed lieten vergieten , Martyres, Martelaar en en Bloedgetuigen
, gelyk STEPHANUS den Protomartyrem, den
eerden bloedgetuigen, genoemd heeft. Ook vinden
wy OPENB. XVII, 6 den na'mi y-xoTvg in deeze betekenisfe,
en kap. VI, 9 het woord tix STt>*U.
BEZA heeft daarom in zyne vertaalinge van dit vers
het woord Martyr gebruikt, dan ik heb hec opzetlyk
niet door Martelaar vertaald , dewyl men uit deeze
plaatze eerft aanleiding genomen heeft, om de geenen
, die hunne belydenis , dat zij aan JESUS geloofden
, met den dood verzegeld hebben, Martelaaren
te noemen. Ook hebben de Hollandfche Overzetteren
van het Nieuwe Teftament BEZA niet gevolgd.
vers 21. Toen fprak hy tot my, ga been; want ik
wil u verre onder de Heidenen zenden. De Heer herhaalt
hier zyn bevel: ga been, dat is, (volgens vers
18) vertrek terftond, en verlaat deeze Stad zonder
verder uitftel , want gy zult op andere plaatzen van
my prediken, en jongeren voor my winnen ; te weeten
onder de Heidenen, en wel ook^ax**», in de afgelegen
(te landen.
Wy zien , dat PAULUS zich bv deeze gelegenheid
^an geene Chriftenen te Jerufalem heeft 'bekend gemaakt,

Verklaaring van de Handelingen
maakt; want, toen hy in de Stad kwam, was zyn eerfte
gang na den Tempel , en uit den Tempel ging
hy, op bevel van JESUS, terftond weder ter Stad uit.
vers 22. Tot deeze woorden toe boorden zy na bem'.
daarop verheften zy hunne ftemmen, en fpraken neem deezen
het leeven; want het betaamt niet, dat hy in leeven
zoude blyven. De Uitleggeren zyn gemeenlyfc van gevoelen,
dat deeze laatste woorden den Jooden ergerlyk
geweeft zyn, en zy tot zulk eenen hevigen toorn
vervoerd, om dat PAULTS gezegd hadt, dat de Heidenen
door GODT zouden aangenomen , en de Jooden
door hem verworpen worden. Dan dit was thans het
oogmerk niet van PAULUS. Hy zegt alleenlyk, dat
hy geene moeite moeft doen , om de Jooden te bekeeren;
en vooronderftelde daar by, dat andere Apostelen
dit zouden doen.
Hunne gramfchap werdt dan daar door ontftoken,
dat PAOLUS , vers 18, met de woorden van zynen
Heere gezegd hadt, dat JESOS de waare MESMAS was,
en dat de Jooden, die hem niet als zoodanig wilden
erkennen , zich ten hoogften tegen hem bezondigden.
Dit ontfonkte hunne gramfchap, en zy wilden deezen
prediker van eenen valfchen MESSIAS , waar voor zy
ben aanzagen , uit den weg geruimd hebben.
De verklaaring , die CLERICUS aan dit vers geeft,
is te verre gezocht. Naar zyne gedachten werden de
Jooden zoo verbitterd, toen zy hoorden, dat de Heidenen
zouden bekeerd, en ondertusfchen niet aan de
wetten van MOSES gebonden worden. — Hy beroept
zich op kap. XV, in het welk nochtans niet van deeze
— maar van bekeerde Jooden gefproken wordt.
, De Jooden besronnen dan te fchreeuwen, en eifchten
den dood van PAULUS. Breng hem om het leeven,
rjr pcn zy den Overften toe — en poogden hem den
Apoftel als eenen menfjeh te doen voorkomen, die niet
waar-

der Apoflelen. Hoofdft. XXII: 22—24. 431;
waardig was, dat hem de aardbodem droeg. r
A, ?e dvi
«•« y? 5 *i,rST»i riepen zy, dat is : zulk eenen menfeh
behoort gy niet in het leeven te laaten-
Wanneer zy zeggen: bet betaamt niet, dat gy hem
laat leeven, is dit eene Litotes;er\ zy willen eigenlyk
zeggen: het zoude ten hoogden onredclyk zyn, indien
hy niet met den dood geftraft werdt.
vers 23, 24. Toen zy nu op die wyze fchreeuvoden,
en bunne kleederen afleiden, en teffens ftof in de lucht
wierpen, geboodt de Overfte, hem in het kafteel te bren.
gen , en hem onder eene geesfeling te ondervraagen, ten
einde te ontdekken, waarom zy dus tegen hem fchreeuwden.
Toen de Jooden STEPHANUS wilden fteenigen"
trokken zy ook hunne kleedereu uit, en maakten zich
daar door gereed, om hem deezen dood aan te doen
kap. VII, 58. Hier fchynen zy het zelfde oogmerk
gehad te hebben.
Dan dit is het niet alles: zy wierpen ook flof in
de lucht. Men kan dit zoo verklaaren , dat de
Jooden woedende geworden, door hun onzinniy gins
en weder loopen veroorzaakt hebben, dat het ftof opvloog
Zoo fpreekt VIRGILIUS, XI, 908 van fuman.
tes pulvere campi, (velden rookende van (Ion toen een
leger, door eenen fnellen marfch eene dikke wolk van
ftof veroorzaakte. Op dezelfde wyze fchryft CURTI
«s> IV, 15, 32: nubes pulveris in coelum ferebatur
( er vloog eene wolk van ftof na den hemel).
Dan, dewyl LUKAS zegt, dat de Jooden het ft 0f in
de lucht geworpen hebben, wordt de verklaaring van
MUNKER (0 waarfchynlyk, dat dit een teken geweeft
is, om hunne makkers by één te roepen , ten einde
gemeenfchaplyk op PAULUS los te gaan, en hem te
ver.
(0 In bet eerfte deel der ophelderingen van de H Schrift uit
Reisbejchryvingen na het Ooftm, door den Hoogleeraar j

4 3a • Verklaaring van de Handelingen
vermoorden. Hv bewyft uit eenige reisbefchryvingen,
flat die noch heden ten dage in het Ooften tot een
foortgeiyk oogmerk gedaan wordt.
Toen de Overfte deezen ftorm zag aankomen, gaf
hv terftond bevel, om PAOLÜS in het leger, of het
kafteel te brengen, ten einde hem da ïr voor's volks
woede te beveiligen. Maar , dewyl hy dacht, dat
d^eze man evenwel een groot misdaadiger moeft zyn,
dewyl de Jooden anders zoo verbitterd niet tegen
hem'zouden zvn, geboodt hy, hem te geeffelen, en
daar door tot bekentenis van zyne misdryven te brengen.
Her was, niet alleen by de Romeinen, maar ook
bv andere Volken, het gebruik, op deeze wyze eenen
misdaadiger tot belydenis te dwingen; bedienende zich
de Grieken daar by van het woord „Wfc»?. en «WW
het welk vers 19 noch éénmaal voorkomt. Uok
in de Latynfche taaie wordt deeze manier om eenen
misdaadiger door pyn toe bekentenis te brengen, quas-
Üo genaamd, gelyk die in Duitfchland den naam van
Spji«Ut|e èwfte draagt.
vers 1% Toen men bem nu uitrektte, om hem met
riemen te''ftaan, fprak Paulus tot den Hoofdman, die daar
by llondt: moogt gy dan eenen Romein, en die daar.
enboven wb niet 'eens veroordeeld is, geesfelen^ n (»*mu*
T.T« }«*

der Apoftelen. Hoofdft. XXII: 25. 433
ctm verberavit, dat is, veiberari jus fit (hy liet hem
op den grond nederleggen, en omtrent dood liaan).
Te deeze plaatze betekent w&brttm ook, by liet hem
uitrekken — te wee ten , de Hoofdman die daar by
ftondt. Hoewel het waarfchynlykcr zy, dat men behoort
te leezen: «tfer'rww, gelyk in veele handfchrtftf
ten gevonden wordt: eene leezing, die BEZA en BEN­
GEL in hunne uitgaaven van het Nieuwe Teftament
hebben overgenomen; en die ik ook in myne Uver.
zettinge volge.
In het voorgaande vers leezen wy, dat de Overfte
bevel gaf, om PAULUS te geesfelen. "ipfim waren
derhalven eene byzondere foort van gecsfels, beftaande
uit riemen, die los by eikanderen gehouden K
of in één gedraayd wierden.
Terwyl men zich gere p
d maakte, om PAULUS te
geesfelen, fprak hy den Hoofdman op deeze wyza
aan : hebt gy den maebt, om eenen Romein , dat is m
eenen Romeinfcben Burger, die noch niet eens ter ftraffe
veroordeeld is , te geeffelen ? Het geen wij by kap.
X V I , 37, daar PAULUS zich byna in een foortgelyk
geval (k) bevondt, gezegd hebben , is ook voldoende,
om deeze plaatze optehelderen (/J.
Wat
(fc) Met dat onderfcheid alleenlyk , dat hy zich toen niet
, op zyn Romeinfch Burgerrecht beriep, dan naa dat by reeds
eene geftrenge geeffeling ondergaan hadt. VERTAALER.
(lï Indien men het tegenwoordig gedrag van PAULUS met
de bereidwillighetd vergelykt, die hy zoo dikwils in andere
gevallen betoonde, om de gevoeligfte mishandelingen, om der
belydeniffe wille van JESUS en zyne leere, ts ondergaan ; zal
men niet kunnen denken, dat hy ?ich in dit geval aan lafhartigheid
heeft fchuldig gemaakt. Van waar dan dit verfchil
in zyne gewoone handelwyze? Om dat de Apoftel ,
te recht , niet alleen vryheid meende te hebben, maar zich
ook verplicht oordeelde, om alle fmarten van zich sf;sweeren,
van dewelke hy vvift, dat zy aan de belanjens van bet
VI. Deel. E e Chris.

134- Verklaaring van de Handelingen
Wat de voorrechten van eenen Romeinfchen Burger
betreft, het is hier de plaatze jniet 5 om dez Ive
te befchvyvem lotusfchen kan men leezen, het geen
LARD.NER cn BISCÖE daaromtrent hebben byéén gezameld,
de eerfte, Hé. 1. ae fide Hftorne Euangelicm
cap. 10. § 3 tot 7 peg. 390-402; de tweede, in zy-ne
Opheldering van de Handelingen der Apoftelen , §
218 enz.
vers 265.27, 28. Toen de Hoofdman dit hoorde, ging I
hy rm den Overften, en gaf 'er hem kennis van, en fprak:
bedenk voel, voat gy doet. Deeze man is een Romein.
Toen kvoam de Overfte, en fprak tot bem: zeg my eens,
zyt gy een Romein? Hy fprak ja, ik ben bet. De Over- l
fte antwoordde: ik heb dit Burgerrecht voor eene groote
fomme gelds gekocht. Paulus fprak; ik ben, het geen
meer is , een Romeinfch Burger van geboorte. 'leg
viy eens, fprak de Overfte tot PAULUS, dat is, zeg my i
de waarheid, zyt gy een Romein: dat is, een Romeinfch »
Burger? De Overfte wilt reeds (kap. XXI, 39)
dat PAULUS niet te Rome, maar teïarlüs in Cilicien 3
geboren was. j -
Toen i
Chriftendom geen voordeel zouden toebrengen, hoe zeer hy
altoos gereed was, om, zoo dikwils de zaak des Evangeliums tf
zulks vorderde , zich aan de wreedfte pynen biootteftellen. B
En zoo betaamde het eenen Apoftel van JESUS zich te gedraagen,
die hem zelf in zyne omwandeling hier op aarde, meerjnaalen
op die wyze was voorgegaan. Men zie hier het Ka- f £
jakter van eenen echten Bloedgetuigen der waarheid , in te- *
genoverftellinge van zoo veele Dweepers, die ten onrechte ,,
op de rolle der Manelaaren geboekt zyn, cn die , door on- (
tydigen yver , de gevaaren opzochten , ja zelfs dikwils door j
daaden van oproerigheid den dood verdienden , dien zy dwaas- ,
lyk als eenen Marteldood wilden aangemerkt hebben. Men i
7.1e hier over het voortreflyk werk van den Heere NIF.MEYER,
Characteriftick der Bibel genaamd , welks Nederlandfche Over- »
zetdng den my onbekenden Heere Vertaaler , zoo veel eere «
doet; D. I, bl. 327 enz. van den derden Hoogduitfchen Druk* a
VERTAALER.

der Apoflelen. Hoofdft. XXII: 16—30. 435
Toen nu de Overfte verklaarde, dat hy ook een
Romeinfch Burger was, maar dat hem dit Burgerrecht
eene groote forame gelds gekoft hadt , antwoordde
PAULÜS : ik ben , bet geen meer is, (dit betekent y.*l
hier, gelyk op veele andere plaatzen) een Romeinfcb
burger van geboorte —— en heb dus daar in noch een
voorrecht boven u.
Het was in dien tyd geene zeldfaame zaak, dat een
Romeinfch Onderdaan , die buiten Rome gebooren
was , het Romeinfch Burgerrecht o/itfing. Wy zien
by CICERO , lib. XIII. ad Famil. Epift. 36, dat Ju.
Lius CAESAR aan zekeren DOMITIUS het Romeinfch
Burgerrecht gefchonken heeft ; en dat hy met hen
uitdeelen van deeze Eere zeer mild was het geen
CELLAHIUS , in zyne Verhandeling, de Pauli civitate
Romana, § 13, noch meer beveftigt. Dat ook andere
Romeinfche Regenten gewoon waren, deeze Eer zoo
wel aan iemand te fchenken , als ook voor geld te
verkoopen, getuigt EPICTETUS, in zyn Handboek, kap.
XXXI. Meer voorbeelden van dien aart vindt men
by PORGORD, in eene opzetlyke verhandeling, de Civitate
Romanorum vendita, die te Jena, 1700, is uitgekomen.
Het woord »?a'Aa komt met ons basterdwoord,
een kapitaal, volmaakt overéén; en ELSNER heeft beweezen
, dat hec ook dezelfde betekenis heeft.
vers 29, 30. Toen traden zy, die (dooi* eene geesfeling)
hem tot belydenis zouden hebben zoeken te brengen
, terftond te rugge. Want de Overfte verf hrikne ,
toen hy boorde, dat hy een Romein voas, en dat hy hem
evenwel hadt laaten binden. Den volgenden dag wilde
hy recht gewaar worden, waarover de jooden hem befcbuldigden;
hy ontdeedt hem daarom van zyne banden,
en geboodt, dat de Hoogepriesteren, beneffens den geheelen
Raad by hem zouden komen. Waarop hy hem voor.
den dag liet brengen, en voor hun ftellen. Men kan
met recht vraagen, hoe de tegenwoordige daad van
E e 2 PAU-

4 «6 Verklaaring van de Handelingen
PAULUS , daar hv om den dood (ia) te ontgaan, zich
op zyn Romeinfch Burgerrecht beroept, met de berekiwilügheid
van eenen Apostel, om voor de eere
en leere van CHRISTUS te fterven, beftaanbaar zy ? •
Dan het antwoord op deeze vraage is niet verre te
zoeken. Indien hy in de handen zyner vyanden geweestware,
zoude hy den fmartlykften en fehandelykften
dood ter eere van CHRISTUS niet ontzien hebben.
Dan, dewyl hy thans een gefchikt middel zag ,
om zyn leeven voor den dienst van zynen HEERE te
bewaaren (n), maakte hy geene zwaarigheid, om zich
daar van te bedienen; en bouwde op den grond, dien
hy in het bevel van JESUS aan zyne Apostelen, MATTH.
X: 23 vondt: wanneer zy u in de ééne Jlad vervolgen,
zoo vlucht na eene andere.
De Overfte hadt niets te duchten , om dat hy PAU.
LUS in ketenen hadt laaten fluiten, toen hy noch niet
wist, dat hy een Romeinfch Burger was (0). Onk
betekent iQ>M$n hier niet: hy werdt bevreesd , maar
hy verfchriktte, als over eene zaak, die hy niet verwacht
had — welke betekenis dit woord ook heeft,
gelyk ik by kap. II: 43 heb aangemerkt. Dat PAU­
LUS, een onaanziehlyk man, en een jood van Tarfus,
een Romeinfch Burger was, en wel een Romeinfch
Burger van geboorte — verwonderde hem ten uitcrften.
En nochtans moest hy het gelooven, dewyl
het niet te denken was, dat iemand het zoude durven
(WJ) Nauwkeuriger cm de getsfeling te ontgaan. VERTAALER.
(ti) En om dat noch zyn dood, noch ook het ondergaan des
geesfelinge in het tegenwoordig geval eenig voordeel aan de
belangens van het Evangelie , zoude hebben kunnen toebrengen
, : gdyk ik in myne aantekening op vers 25, die ik
fchreef, eer ik deeze aanmerking van den Heer HEHMAN geleezen
hadt, gezegd hebbe. VERTAALER.
(0) Of het moeft zyn, om dat hy niet eerft vernomen hadt,
wien hy vóór badt. VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XXII: 26—30. 437
ven waagen, zich valfch'yk voor eenen Romcinfchen
Burger uittcgeeven; nademaal zulk: eene ftoutheid ten
ftrergllcn zoude geftraft worden. Daarenboven konde
de Overfte te Jerufalem gemaklyk gewaar worden ,
dat de Vader van PAULUS een Romeinfch Burger geweest
was, en dat zyn naam PAULUS een teken van
dit zyn burgerrecht was (p).
Thans liet hy deezen Romeïnfchen Burger zyne ketenen
afneemen, en behandelde hem als eenen gevangenen
van aanzien. Maar, dewyl hy in het zekere (7)
wilde onderricht worden, waar 'door PAULUS zich zulk
eene hevige vyandfchap van de Jooden hadt op den
hals gehaald, liet hy den Hoogcnpriester , zoo wel
als den Opperpriesteren (want onder den naam *ex i
lz"s
worden beiden begreepen) aanzeggen , dac zy, met
de overige leden van den Hoogen Raad den Volgenden
dag vóór hem moesten verfchynen , en hunne
klachte tegen PAULUS inbrengen.
Aan
(ƒ>) Indien ik de meening van de Heer HEUMAN wel gevat
hebbe, wil hy zeggen, dat^de Apoftel, zoo wel als zyn Vader,
by hunnen gewooncn gellachtnaam , den naam PAULUS
als een bewys, dat zy Romeinfche Burgers, waren, gedraagen
hebben. Dit is zeker , dat by de Romeinen iemand ,
die het Burgerrecht verkreeg, eenen Romeinfchen naam
pleegde san te neemen, en dien voor zynen gefJachtnaam te
nellen. Men zie hier over, F. W. ROLOFF , de tribus D.
pauli Apofloli nominiims, § IX, p, 17, dewelke van gedachte
is, dat TERTIUS , ROM. XVI, 22, ook niemand anders dan
onze Apoftel, geweeft is; en dat hy zich in zyne brieven
alleen by zynen gewoonen naam, zonder by voeging van zy.
nen voornaam of toenaam, genoemd heeft, in navolginge van
de Grieken,-die, gelyk SALMASIUS breedvoerig getoond heeft,
dit gewoon waren. VERTAALER.
(q) TiSicq rl £>V$«A F'?. Deeze manier van fpreeken komt
kap. XXI, 34 ook voor ; en kap. XXV, 26 leezen wy :
E e 3

438 Verklaaring van de Handelingen
Aan dit bevel gehoorzaamden zy, en vergaderden,
gelyk GROTIUS meent, niet in het flot, maar in de
ftad, werwaarts de Overfte zich met zynen gevangen
ook begaf. Dit ontdekken wy uit kap. XXÜl: 15»
alwaar de Hoogepriester den Overften verzucht, dac
hy PAULUS noch éénmaal van het kasteel wilde laaten
afbrengen (**T«V«»J> en voor de geestljke Vergadering
doen verfchynen. En zoo leezen wy ook hier
ter"" plaatze x»T«y*y»,, by bracht hem beneden, enjieldebem
voor den Hoogen Raad,
H O O F D S T U K . XXIII.
vers 1. Toen zag Pau'us den Hoogen Raad onder de
oogen, en fprak: myne Broeders, ik beb met de grootste
nauwgezetheid van gevoeeten voor God geleefdtot op dit
uur. 'Arfv

der Apoflelen. Hoofdfl. XXIII: r. 439
gaf, hy zich het vervoeren, om hem in het aangezicht
te laacen flaan.
Ik ben van myne jeugd af een recbtfcbaapen Jood geweest,
zegt PAULUS. Deeze is de betekenis der woorden
: ik beb wet de grootste nauwgezetheid van geweeten
gewandeld tot op dit uur. —— De woorden : tot
op dit uur, zyn op den gebeelen voorigen tyd van zyn
leeven betrekïyk, en hebben dezelfde betekenisfe,
als: van myne jeugd af, MATTH» XIX: 20. Hy zegt
hier niets anders, dan bet geen hy 2 TIM. 1: 3 aan
TIMOTHEUS fchreef: ik dien Godt, gelyk myne Foorvaderen,
met een rein geweeten; dat is, myne Onderen
en Voorouderen zyn altoos yverige voorftanderen
van den Joodfchen Godtsdienst geweest — en dit
ben ik ook.
Het begin van deeze aanfpraak moest dan met het
begin zyner voorige redevoeringe (kap. XXII: 3) overéénkcmen.
Ook kunnen wy niet twyfelen, of hy
hebbe met beiden het zelfde oogmerk gehad. Te
weeten, hy bedoelde thans ook, den Hoogen Raad
voorteftellen , hoe hy tot overtuiging was geraakt,
dat JESUS de MESSIAS is, en deezer vergaderinge de
redenen onder het oog te brengen, waar door zy insgelyks
behoorde bewoogen te worden, om deeze
waarheid aanteneemen.
Wy zien dus, dat PAULUS zich hier niet voor eenen
Mari bedoelde uittegeeven , die zonder zonden
was, en wiens voorouderen insgelyks volmaakt vlekloos
geleefd hadden; maar alleen zyne ftandvastigheid
cn oprechtheid in de belydenisfe van eenen Godtsdienst
te beweereh, dien hy altoos voor Godtlyk ge.
houden hadt, en noch hieldt. Bygevolg dwaalen
CALOVIUS, LANGE en DODDRIDGE, dewelken denken,
dat PAULUS hier alleen van den tyd van zyn Christendom
fpreekt.
Hixeilrtvftuf, ik beb gewandeld, is eene Hebreeuw.
E e 4 fche

440 Verklaaring van de Handelingen
iche napier van fpreeken. Wandel voor my, fprak
Godt, GEN. >.VII: i, en wees vroom. En zoo leezer)
wy ook PHIL. I: 27: rtv ï«*yy%x\ov roo~ ze•«•«"»
Het oogmerk van PAULUS was thans, verder voorttevaaren,
van de beloften, aangaande den MESSIAS
gedaan, te fpreeken, en te toonen , dat deeze lang
beioofde MESSIAS gekomen was. Dan een flag op
zyn aangezicht brak den draad zyner redevoeringe
(gelyk wy in het volgend vers' ieezenj.
vers 2. Toen gehoodt de Hoogepriejier Ananias de geenen
, die by bem (tonden , dat een van bun bem op''den
mond zoude Jlaan. BASNAGE is in zyne Annaies, ad a*6
% 24. is van gedachte, dat LUKAS en JOSEPHUS el kanderen
tegenfprecken, dewyl de laatfte van geene Hogen
priefter ANANIAS, die bp dien tyd deeze waardig,
heid zoude bekleed hebben, weet. Dit beweegt hem,
te denken , dar LUKAS deezen ANANIAS , in eenen
Öneigenlyken zin, Hoogenpriefter genaamd heeft, terwyl
hy alleenlyk de voornaamfte onder de bezitteren
van den Hor gen Paad was. Het verwondert my, dat
hy heeft kunnen vermoeden, dat LUKAS hier zulk een
misbruik van den naam van Hoogenpriefter zoude gemaakt
hebben. Wy , ten minften , kunnen dit met
geene mooglykheid gelooven, en, dewyl LUKAS, die
bier by tegenwoordig was, zeker wift , dat ANANIAS
'thans Hoogepriefter was , laaten wy ons noch door
JPSEPHUS, noch door iemand anders, die van een ander
gevoelen is, daar van afbrengen, (r) Ook dwaalt
BAS-
(r\ Ik twyfel zeer, of dit antwoord wel aan ieder eenen
voldoen zal, cn ik durve 'er wel byvoegen, dat ik voor" my
daar in niet kan bcruiTen. Welke redeneert men toch, om
te denken, dat JOSHFHUS niet ook zoude geweeten hebben,
wie in dien tyd Hoogepriefter geweest is, of, zo hy het geweeten
heeft, dat hy eene verkeerden man zoude opgegee4
ven hebben ? Ik heb daarom onderzocht, of 'er niet een
mid-

der Apoflelen. Hoofdft. XXIII: 2. 44.1
BASNAGE , wanneer hy deeze ANANIAS voor eenen geheel
anderen, den zoon van NEBED^EUS, en dus voor
een' zeer ouden man, aanziet.
Wy moeten derhalven , als eene zekere waarheid,
vastzeilen , dat de roenmaalige Hoogepriefter ANA­
NIAS gehceten heeft (s). Dewyl de Hoogeprietterlyke
waarmiddel
was, om LUKAS in dit gevai mét JOSEPHUS te doen
overéénftemmen. ' En , zonder JOSEPHUS noch nagezien te
hebben, herinnerde ik my, dat deeze Gefchiedfchryver wel
eens meer aan bekende Perfoonen naamen geeft, die dezelve
by andere Schryveren doorgaans niet draagen ; gelyk hy by
voorbeeld LIVIA de vrouw van AUGUSTUS , JULIA — en
CAIPHAS, den Hoogenpriefter, JOSEPH noemt. Misfchien
dacht ik, heeft hy dan ook den Hoogenpriefter ANANIIS onder
eenen anderen naam, by welke hy in de geu-ydc gefchie
deniffen niet bekend is , voorgefleld. Dan JOSEPHUS zeiven
naziende, heb ik gevonden , dat wy dien weg niet eens behoeven
inteflaan. Ik vinde naamlyk nieis by hem, het
geen hier in aanmerking kan komen , dan dat QUADRATUS ,
de voorzaat van FESTUS , twee .Hoogepriefterein te weeten
„ JONATHAN en ANANIAS , met ANANUS , den Zoon van
„ den laatftgenoemden , na ROME gezonden heeft , om zich
„ by CLAUDIUS, wegens een oproer, tuffchen de Jooden en
,, Samantaanen ontftaan, te verantwoorden. " Hier uit heeft
men misfchien befiooten, dat ANANIAS ten tyde van FEI.IX
geen Hoogepriefter kan geweeft zyn. Dan dat dit befluiE
niet doorgaat, blykt, om dat JOSEPHUS'er, weinig regelen
verder, byvoegt, dat CLAUDIUS, op voorfpraak van AGRTP-
PINA , deeze zaak ten voordcele der Jooden beflift beeft:
Anüq. Judaic. XX, 5, pag. 692, en de Bello Judaica II, n.
pag- 795- Hier op moet zekerlyk het ontflag van de beide
Hoogcpriefteren gevolgd zyn; en, daar die waardigheid toen
zoo dikwils verwisfeld wierdt, kan ANANIAS, by de komfc
van FELIX tot de regeering, zeer wel in het Hoogepriefterlyk
ampt herfte'd zyn : waar tegen dus niets overllaat, dan
het ftilzwygen van JOSEPHUS , het welk nooit als een bewys
tegen eenige waarheid kan worden aangemerkt. VERTAALER.
(f) Men zie ook BISCÖE , Verklacring van de Hand. der
E e 5 Apoft,

442 Verklaaring van de Handelingen
waardigheid toen zeer dikwils verwisfelde, is het ook
niet moeylyk , te gelooven, dat hy noch niet lange
in die bedieninge geweeft was.
Deeze ANANIAS nu geboodt hun, die by hem ftonden,
dat is , éénen van de dienaaren , gelyk wy dit uit
JOH. XVIII, 22 moeten verklaaren, alwaar' wy leezen,
dat sis tZt iirn^rüi v*otfi*ui (een van de dienaaren
j die daarby ftondt) JESUS in het aangezicht floeg
— hy geboodt, zeg ik , éénen van de dienaaren ,
PAULUS, ais eenen oubefchaamden zwetfer en leugenaar
op den mond te liaan.
ven 3, 4, 5. Toen fprak Paulus tot hem : Godt zal
u flaan, gy gewitte wand ! zit gy, om volgens de wet
over my te oordeelen, en handelt tegen de wet, daar gy
hevel geeft, om my te flaan ? Toen fpraken zy , die
daar by ftonden: fcheldt gy den Hoogenpriefter van Godt?
Paulus antwoordde: lieve Broeders, ik wift niet, dat by
Hoogepriefter is. Want daar ftaat gefchreeven: gy zult
den Overften van u Volk niet fchelden. In de eerfte
plaatze moeten wy opmerken , hoe veel het gedrag
van PAULUS 1
hier van dit verfchilde, het welk zyn
meefter in een foortgelyk geval gehouden hadt. Toen
onze Zaligmaaker, de Zoon van GODT, door eenen
dienaar van den Hoogenpriefter (JOH. XVIII, 22) in
het aangezicht geflagen werdt; hoe zachtmoedig was
hy! hoe vriendlyk fprak hy hem, die hem geflagen
hadt, aan! geen de minfte toorn was by hem te bemerken!
Daarentegen hoe neemt PAULUS dien hoon
op? Hoe fterk vertoonde zich by hem de menfchlyke
zwakheid (f) ? Hoe hevig drukt hy zich tegen
den
jipoft. 545-51, dewelke erkent, dat ANANIAS thans werklyk
Hoogepriefter was, maar zich voor het overige, vruchtlooze
moeyte eeeft. Dat ANANIAS thans niet de Sagan, zoo als
LIQHTFO*T dacht, maar de werklykc Hoogepriefter geweeft
is, ftaat VITRINGA ook toe, Obf. Stier. lib. VI, cap. 23. § 16.
(f) AUG.ÜSTIKUS merkt ook, in zynen vyfden Brief, pag.
23»

der Apoftelen. Hoofdft. XXIII: 3—5. 443
den Rechter uit, uit wiens mond hy het bevel, om
hem te liaan, gehoord hadt ? Men ziet zynen toorn
In voile vlamme uitbarflenl
Wy weeten , dat het menfehlyke de Apoflelen in
hun leeven niet geheel verlaaten heeft. In de leere
wiren zy volkomen — want in dit geval fprak de
Heilige Geeft door hen. Maar in de heiligheid van
leeven moeft 'er tuffchen hen, en den GODT menfeh,'
een onderfeheid zyn: want deeze was, van den beginne
af, volkomen. De Apoftelen overtroffen wel
alle andere menfchen in heiligheid; maar zy waren
evenwel niet geheel en al rein. Men befpeurt by hen
noch kleine vlekken, zonden van overylmge, misfla.
gen van onweetendheid- — Men herinnere zich dan
vx^vrftis, beevige drijt, waarvan onze Gefchiedfchry^
Ver kap X V , 39, gewag maakt. PAULOS bekende
zelf, PUIL. II, 12, 13, dat hy noch niet volkomen
was , maar met allen yver na de volkomenheid
ftreefde.
Let-
/23, aan, dat PAULUS thans niet gehandeld heeft, gelyk zyn'
jvleelter, JOH. XVIII, 22. Ook ftaat PFAF in zyne Infiit.
Thcolog. p. 73, 74, toe, dat in dit geval niet de Geeft, maar
het Vleefch, door PABLUS gefproken heeft. Van het zelfde
geVoelen is ook BASNAGE , ad a 56 § 26, en de Engelfche
iche Godtgeleerde ROJJERT SAKDERSON, in zyne eerfte"boek,
de ObUgatione Ctmfcientice, cap. 9. PAULUS fchryft hy,
heeft wiilen zeggen: parcite, queefo fratres, jujlcc mece inaigna'.
tione, fi teftuantis animi impetu abreptus, liberius aliquid elocutus
fuerim quem oportuit, ivimemor ev illius perfonce, et officii
mei. Jgnofco errorem: non debui maledicere Pontifici quantum.
visfecerit non digna fuo honore; fed impediit animi ar dor, ne ifla.
ut par erat, attentius cogiiarem. Joo oordeelt ook LIMBURG
Theol. Cbrifl. lib. V, cap. 36 § 37, dat PAULUS hier zelf cui
pain, en affeiïus veltementiam (fcbuld en eene hevige drift)
beleeden heeft. Over den Eennensftryd, hier over tuffchen
zekeren Staatkundigen en eenen Godtgeleerden van onze Kerk
ontftaan , vindt men bericht by den Hooglceraar KOHL, in
zyne Hmnburgfche Berichten van geleerde zaaken, 1732- hl. 263
798, en 838.

444- Verklaaring van de Handelingen
Letten wy nu verder op de woorden van PAULÜS,
en hooren wy de Uitleggeren over dezelve, dan zullen
wy tenen geruimen tijd in twyfel ftaen, aan wien
onze coelieniming te geeven; dewyl hunne gedachten
zeer verre uit eikanderen loopen. Ik heb dezelvcn
alle opmerkfaam overwoogen, en ben eindelyk tot de
ongedwonge verklaaring gekomen, die ik mynen Leezeren
thans zal voordellen.
De verbitterde PAULUS naamlyk barft in de volgende
woorden uit: gy hebt bevel gegeeven, om my te
flaan , en op dit bevel heb ik eenen (lag op mynen
mond bekomen ; maar GODT, de rechtvaerdige Rechter
, zal u daar voor wederom flaan, dat gy het zult
gevoelen. Ik kenne u wel, en vreet dat gy een Aartshuichelaar
zyt. Gy zyt gelyk een gewitte wand, nademaal
gy uitwendig voor een groote Heilige wilt gehouden
zyn, en in uw hart nochtans een fchandelyk
zondaar zyt. Zit gy (V) hier onder de Rechteren,
om over my naar de Wet te oordeelen, en gebiedt,
my te flaan, waar door gy tegen de wet (u) handelt?
Want is het niet de grootfle onrechtvaardigheid, iemand
te ftraffen, eer hy verhoord en veroordeeld is?
Daarop riepen hem eenigen toe : PAULUS ! wat doet
gy ? Hoe durft gy u verftouten, om den Hoogenpriefter
van GODT te fchelden en zoo bits te bejegenen
? PAULUS verfchriktte hierover, dewyl. hy
niet wift, dat ANANIAS Hoogepriefter geworden was,
zyn drift berouwde hem. Lieve Broeders! fprak hy,
duidt het my ten beften. Ik heb niet geweeten, dat
ANANIAS thans Hoogepriefter was. Anders zoude ik
hem zoo bits niet behandeld hebben, want ik weet
wel,
(w) Kal tri
D a t d i t
**'
z e k
r e n
e
v c r o f d r i f t i n
y
het fpreeken te kennen geeft, heeft LAMB. Bos, in zyne
JKxercit. in N. T.p.84, aangemerkt.
(v) SELDEKÜS is, lib. IV, de Jure Naturce et Gentium, cap.
5, fep het einde) van gedachten , dat 'er ook eene byzondere
'wet, raakende het flaan voor den rechtbank, moet geweeft
zyn.

• ï
der Apoftelen. Hoofdft, XXIII: 3—5. 445
wel , dat in de wet (EXOD. XXlI: 28) gefchreeven
ftaac: gy zult den Overften van* uw Volk niet f (.helden.
Tot opheldering van deeze omfchryvinge (paraphrafis)
moet men hec volgende in het oog houden, PAO.
LUS hadt ANANIAS reeds voor langen tyd gekend —
maar hy wilt niet , dac dezelve chans Hoogepriefter
was. En wy kunnen het één en ander gemaklyk Gelooven.
Dewyl hy thans de Hoogepriefterlyke waardigheid
bekleedde, moet hy veele jaaren te vooren reeds een
byzitter van den Hoogen Raad geweeft zyn. Misfchien
was hy het toen reeds, toen PAULUS zich, door het
Sanhedrin, als een werktuig, ter vervolginge van de
Chriftenen, liet gebruiken. In dien tyd leerde PAU­
LUS hem, als een' man, kennen, die eenen grooten
fchyn van heiligheid aannam. Dan hy vernam teffens,
dat hy een Huichelaar, en aan eene menigte van grove
ondeugden overgegeeven was. Hoewel PAULUS dit
ook wel heeft kunnen gewaar worden, al is het ook,
dat ANANIAS toen noch geen lid van den Hoogen Raad
geweeft is. En in die geval zouden wy , ons noch
minder moeten verwonderen, dac PAULUS hem thans
filet voor den Hoogenpriefter heefc aangezien. Incusfchen,
dewyl de Apoftel hem, volgens de gefteldheid
van zyn hart kende, gaf hy hem den naam, die voor
hem voegde , en die men aan Huichelaaren gewoon
was te geeven (te) — hy noemde hem eenen gewitten
wand.
Wat betreft, dat PAULUS niet gehoord hadt, dat
deeze ANANIAS thans de Hoogepriesterlyke waardigheid
bekleedde die is insgelyks niec ce verwon.
deren ! Ieder jaar byna hadc hec Joodfche volk eenen
anderen Hoogeiipriescer. En in hoe langen cyd
was
(w) DRUSIUS heeft deezen naam onder zyne Prcverbia He,
Irceorum gebracht, das fis I, lib. 3. n. 2.C.4. Men zieookSui-
C£Rus zynen Thcfaums Eccl. T. II. p. 144.

446 Verklaaring van de Handelingen
was PAULÜS nier, te Jerufalem, ja niet eens in het
Joodfche land geweest? En wat zoude hem bewoo-
£en hebben, om te onderzoeken, wie in dien tusfehen
tyd het Hoogepriesterampt bekleed hadt ?
Dit antwoord heeft CHRYSOSTOMUS reeds gegeeven ;
en in laater tyd GATACHER in zynen Cinnus , lib. I.
cap. 6, p. 2to (in welk hoofdftuk verfcheidene dwaalingen
der uitleggeren van deeze plaatze, bondig wederlegd
worden) — LUNDIHS , Joodfche Heiügd. B.
III. kap. XI. § 22 WITSIUS , Melet. Leid. p.
156 ZORN, in het Mnfeum Bremenfe T. II. p. 388,
en WOLF.
Hy konde hem immers aan zyne kleedinge kennen
. fchryft MAJOR, in zynen Commentarius p. 314.
Hier op antwoordende meeste Uitleggeren met recht,
dat PAULUS hem aan zyne kleedinge niet heeft kunnen
kennen. Te deezer plaatze mocht hy niet in
het Hoogepriesterlyk gewaad , maar in de kleedinge
der andere priesteren en byzitteren Van den Hoogen
Raad verfchynen.
Even weinig konde hy hem uit de plaatze kennen,
daar hy zat._ " De Hoogcpriester , fenryft ZELTNER
„ (x) zat niet voor aan , maar onder de andere byzitters
van den Hooien Raad. De voorzitter (y)
,, was van den Hoogenpriefter onderfcheiden, en
deeze hadt geenen voorrang Om 'er ru niet
bytevoegen, dat deeze geene geregelde vergadering
van den hoogen Raad was, en dat dus een ieder
zich ,
(x) Het zelfde beeft BYNJEUS in zynen gelruisten Christus,
kap. XII. g 4 en 26 aangemerkt; gelyk ook CARPZOV, Anti-'
eüit. Hebr. p. 87.
(f- De Sagan, van wien in de Aantekening (r) gefproken
woidt, zie CooDwm, Mofes en Aciron, B. V, kap I. bl. 2ir.
en A. CALM':T Woordboek van den gantfqlien H. Bfoel, D. II.
bl. 258. VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XXII1; 5. 447
zich, op de eerste plaatze, de beste, zal nedergezet
hebben.
Ik behoeve my thans niet met de wederlegging van
verfcheidene verkeerde verklaaringen optehouden.
Daar ik de myne ,op goede gronden gebouwd , en
met de toeftemminge van andere uitleggeren bevestigd
hebbe, volgt 'er buiten dien uit, dat de overigen
valfch moeten zyn. Nochtans zal ik eenigen ten
voorbedde bybrengen, die, hoe weinig grond zy ook
hebben, evenwel de goedkeuring ook van eenige geleerde
Mannen verworven hebben.
Te weeten , fommigen zyn van gevoelen, dat de
Apostel ANANIAS niet voor eenen waaren Hoogenpriester
gehouden lieeft, dewyl hy op eene onwettige
wyze tot die waardigheid geraakt was , en het Joodfch
Hoogepriesterdcm, naa de komst van CHRISTUS in de
waereld, een einde hadt.
Deeze verklaaring, dewelke BASNAGE, ad a. 56 §
25, bondig wederlegd , behaagde aan AUGUSTINUS ,
Epist. 5. p. 23 aan ERASMUS, BEZA, ARCULARI-
US, GROTIUS, GERHARD, CALOVIUS, LIGHTFOOT (by
JOH. XI: 55. bJ. 1272), en aan WEISMAN, inftit.
Theol. p. 124 — Meer andere voorftanders van dit
gevoelen kan men by WOLF vinden — In de middeleeuwen
was het zelve door JOHANNES SCOTUS ERI-
GENA aangenomen, wiens eige woorden ik hier zal
bybrengen, dewyl zyn werk zeer zeldlaam voorkomt.
Num tibi videtur Aposlolus — fchryft hy, lib. II,
de divifime nature, cap. 28 p. R3 — Ananiam fuminum
Sacerdotum fuisfe, non cognovisfe ? Quod nullo modo
est cestimandum: fed ideo ipfum ignorasfe dicitur, cum,
eum a Deo fuisfe ordinatum, non vidit. Ignorabam
fratres, inquil, quia (id est, quod) princeps ïacerdotum
est: quia cognofco, quod nee ex Dh.0 , nee fecundum
legem, fed fecundum Judaicam fuperftüionem conftitutus

448 Verklaaring van de Handelingen
tuius est: ideoque ignoro, eum principem facerdotum es-.
Je, turn v'ere cognoj\.o, eum non fic esfe. Si enim cognofcerem
, primipem populi verum ai legitimum es>e ,
profecto ei non maledicerem. Cum vero ignoro, eum prin.
cipem esfe in veritate, propterea non me poenitet, ei maledicere.
Anderen leggen het woord ïJta» op deeze wyze dit:
ik dacht 'er n^et aan, dat ik den Hoogenpriester voor
my hadc; anders zoude ik hem zoo bics niet toegesproken
hebben. Thans beken ik , dac ik kwaatyk
gedaan *h(bbe. Dus verftondc MAJOR hec, bi. 316,
zoo wei als ARCULARIUS, PRICEUS en BENGEL.
FIVETÜS is, in zyne Ifagoge ad Scripturam Sacram,
cap. XXL § 7, van gedacnten, dat PAOLOS niet gemerkt
hadc. dat het de Hoogepriester was, die bevel
gal', om hem te flaan, maar dat hy meende, dit dit
door een ander lid van deeze vergadering gefchied
was. En dat hy dus, in dien zin, geenszins bedoeld
hadt, den Hoogenpriester te fchelden. Dit gevoelen
— waaraan GLASSIUS (p. 1524 ƒ

der Apoftelen. Hoofdft. XXIII; 6. 449
altoos van het woord i» bedienen. Hy toonde hem
ook dergelyke plaatzen in het Nieuwe Testament,,
by voorbeeld, JOH. I: 21, en XXI: j. JAC. V: 12
en 2 COR. I: 18.
vers 6. Dan devoyl Paulus wist, dat fommigen hunner
Sadduceeuwen, maar de anderen Pharifeeuwen waren,
riep hy bard op in den Hoogen Raad: lieve Broeders,
ik hen een Pbarifeeuw, de zoon van eenen Pbarifeeuw;
ik fta hier voor den rechtbank wegens de hoop
en opftandinge der dooden. Wy ontdekken hier, dat
LÜKAS eenige omftandigheden verzweegen, en alleen
gemeld heeft, wat PAOLUS deedt, om zich uit hec
grootst gevaar te verlosfen. De Gefchiedfchryver
begreep, dat een nadenkend Leezer geene rede kan
hebben, om over zyne kortheid te klaagen, dewyl,
het geen hy heeft overgeflagen, een natuurlyk gevolg
is van het geen hy vooraf gemeld hadt, en dus door
ieder eenen gemaklyk daar by gevoegd kan worden.
PAULUS hadt den Hoogenpriester gehoond, en wel
zeer fterk gehoond. Hy herriep, wel is waar, deeze
zoogenaamde verongelyking maar zyne woorden
waren niet nederig, niet boetvaardig genoeg. Is
het wel te denken, dat de Hoogepriester 'hem deeze
misdaad zoo fpoedig zal vergeeven, en dat zyne aanhangers,
dewelken, zoo wel als hy, doodvyanden van
den Apostel waren, daar by ftil zullen gezeten hebben?
Veel meer is het waarfchynlyk, dat de beleedigde
Hoogepriester den Hoogen Raad om wraak verzocht
beeft dat zvne aanhangers, gelyk in het
geval van STEPHANUS , kap. VII: 54 , uit gramfchap
op de tanden gebeeten hebben —— dat zy zullen gefchreeuwd,
en zich gereed gemaakt hebben, om op
deezen beleediger der Majefteit van den heiligen Hoo.
genpriester hunne wraaklust te koelen. Uit vers ro,
waar in LUKAS hunnen tweeden aanval van woedenden
toorn befchryft, kunnen wy opmaaken, hoedanig
VI. Deel. Ff hun

45° Verklaaring

der Apoflelen Hoofdft. XXIII: 7. 4 5t
WrTslus het noemen, was in geenen deele ongeoorlootd.
Wanneer men iets cot Zyn voordeel doet, hec
welk niemand fchade veroorzaakt, zondigt men niet.
En gefchiedt dit in den hoogden nood, dan is het
eene pryswaardige wysheid.
Men befcbuldigt my, zegt PAÜLÜS, Wègèhs de 'hoop
en de Opftanding der dooden. GROTIÜS , CALOVIÜS ,
GLASSIUS (pag. 688) WOLF en BENGEL, meenen
hier de fpraakfiguur te vinden , die men Hendiadys
noemt, en geeven aan deeze woorden, de volgende
„ betekenisï men verkettert my, dewyl ik de hoop
„ hebbe , dat de dooden zullen opftaan, en dewyl
„ ik dit predike ". — Dan het is minder gedwongen,
wanneer men de woorden op deeze wyze verklaart:
ik leere de hoop op een toekomstig leeven ,
het geen de Sadduceeuwen loochenen, dewelken beweeren
, dat met het tegenwoordig leeven alles gedaan
is: dan ik leere niet Hechts , dat de Zielen eeuwig
zullen leeven, maar ook dat de lichaamen we.
derom zullen opftaan. Op deeze wyze begreep
DODDRIDGE ook, dat men dit vers verftaan moest.
PAÜLUS fprak, 1 THESS. IV: 13, ook Op die wyze
van de Heidenen, daar hy zegt, dat 231 geene hoop
hebben, dat is, op geen ander leeven hoopen, maar
denken, dat lichaam en ziele teffens fterven, cn bei.
den in den eeuwigen dood blyven.
Primario ntgabant, fchryft LIGHTFOOT, by vers '8,
ten opzichte van de Sadduceeuwen, immortalitatem animce;
£? fic (negabant) refmreftioncm ,' corporis ex
tonfequenti (in de eerfte plaatze loochenden zy de ohfterflykheid
der ziele; en dus ook de opftanding Van
het lichaam by gevolgtrekking).
vers 7. Toen hy dit gezegd badt, kwam ''er eene
Jchudding tusfehen de Pharifeeuwen en Sadduceeuw'en,
en de gemeente geraakte in verdeeldheid, Het geea PAU­
LUS gehoopt hadt, gefchiedde. De harten der Phalifeeuwen
werden bewoogen ten voordeele van hun-
F f 2 be»

452 Verklaaring van de Handelingen
nen geloofsgenoot. De overéénftemming in een der
allergewichtiglïe geloofsftukken maakte de Pharifeeuwen
tot zyne vrienden cn verdeedigers. Hun geheime
haat tegen de Sadduceeuwen, die het tegendeel
leerden, barstte in volle vlammen uit, terwyl zy o.
penlyk beweerden , dat de leere van PAULÜS , dewelke
tegen die der Sadduceeuwen aanliep, eene heilige
waarheid was. Dit konden de Sadduceeuwen
niet dulden, dewelken hunne leere, met denzelfden
yver, en het zeide vuur verdeedigden.
Hier door ontflondt eene geweldige opfchudding(rt),
dewyl het gemeen, het welk ook in Pharifeeuwen en
Sadduceeuwen verdeeld was, zich in dien twist meng.
de, en door een dubbeld echo herhaalde, het geen
hunne Leeraaren fchreeuwden. Op deeze wyze bekwam
PAULUS lucht; ja het duurde niet lange, of de
P iarifeeuv.cn verklaarden hem voor hunnen geloofsbroeder,
en beweerden openlyk, dat hy onfchuldig
was, en niet de minste ftraffe verdiend badt.
vers 8. Want de Sadduceeuwen zeggen, dat 'er geene
Opftanding, geen Engel, en geen Geest is: maar de
Pharifeeuwen gelooven en leeren alle deeze drie zaaken.
LUKAS meldt hier de drie hoofddwaalingen der Sadduceeuwen,
dwaalingen zoo affchuwlyk, dat men deeze
Sccbe te recht uit de Joodfche Kerk fluit, en by
de erglte en allerongeloovigfte Heidenen voegt.
Zy loochenden de Opftanding der dooden op het
einde der waereld; zy ontkenden het beftaan der Engelen
— dat is, van zulke fchepfelen, die zuivere
geesten zyn, en geen lichaam hebben; zy loochenden
bygevolg ook, dat de Ziele van eenen menfeh, naa den
do d van het lichaam, een zelfftandige Geest is, en haar
beftaan behoudt; en leerden dus, dat de Ziele te gelyk
met het lichaam fterft, en dat 'er, naa dit, geen ander
leeven, maar de eeuwige dood, te wachten is.
Door
0) 'EyiW» vxns. Van dit woord hebben wy kap XV.: a'
teeds gefproken.

der Apoflelen. Hoofdft. XXIII: 8. 453
Door vvsvftcc (geest'), tegen de Engelen overgeheld,
kan men dus niets anders, dan de Ziele verftaan,
door den dood van het lichaam gefcheiden Qb).
Dit is zoo klaarj, dat alle de uitleggeren het daaromtrent
ééns zyn, zo men alleenlyk twee bisfchoppen,
die kleinen roem van geleerdheid hebben, E-
FIPHANIUS en PHILASTRIUS, uitzondert; waar van de
eerfte in zyne XlV Ketterye, de tweede iu het vierde
Hoofdftuk (c) van zyn Boek over de Ketteryen,
van gevoelen is, dat LUKAS hier van den Heiligen
Geest fpreekt.
Het woord «-vsu^* wordt ook op meer andere plaatzen
gebruikt, om de Ziele, van het lichaam gefcheiden, te
kennen te geeven; by voorbeeld, LOK. XXIII: 46.
HAND. VII: 59, en 1 PETR. III: iy.
Het woord beide; heeft BEZA, GROTIUS,
en meer anderen, de moeyte doen neemen, om te
onderzoeken, hoe men uit drie dwaalingen, dewelke
LUKAS aan de Sadduceeuwen toefchryft, twee zoude
kunnen maaken. Eindelyk zyn zy op de gedachte
gevallen, dat LUKAS de dwaaling nopens de Engelen,
cn die nopens de afgefcheidene zielen, om dat
beiden geesten zyn, voor ééne dwaaling geteld heeft.
Dan deeze rekening is niet flechts ongevoeglyk,
maar ook onnoodig. De Grieken maaken geene zwaarigheid,
om het woord d^n^t ook van meer dan
twee
(J>) De Franfche Predikant te Londen, de Heer TESTAS,
heeft bygevolg in zyn, anders zeer geleerd, werk, over ie,
menjchlyke Ziele T. I. Sett. I. cap. 3. p. 42, gedoold, wanneer
hy door w>tvft» hier de mcnfcbiyke Ziele, noch in hec,
lichaam woonende verftaat. Dit konden de Sadduceeuwen
'er niet door verftaan, want de zaak, waarover zy met de
Pharifeeuwen twistten, was eigenlyk, wat 'er van de Ziele
des menfchen zoude worden, wanneer het lichaam dood was.
(c) Men zie aldaar de aanmerking van FABRICIUS, b!. 15.
F f 3

4.54
Verklaaring van de Handelingen
twee te gebruiken. By HOMERUS, Ulyffea XV:78^
leest men: dpcpirieov, y.Sht Ti na] ayxAv *aj iiti

der Apoflelen. Hoofdft. XXIII: 9. 455
aan , of deeze Heeren zouden handgemeen geworden
zyn, en verba in verbera (woorden in flagen) veranderd
hebben. De Sadduceeuwen waren zeer verbitterd,
dat PAOLOS en alle Chriftenen hunne gevoelens
verwierpen , en het in zoo verre met de leere der
Phariièeuwen ééns waren. Deeze daarentegen beweerden,
dat de leere der Christenen, zoo kwaad niet was,
als die der Sadduceeuwen, voor zoo verre zy ten minften
de heilige waarheden van het eeuwig leeven en
de opftanding der dooden geloofden cn ftaaude hielden.
'Er waren noch in den Raad, noch ook onder het
Volk, zoo veeie Sadduceeuwen als Pharifeeuwen. Ook
hadden zy zoo veele Godtgeleerden niet op hunne
zyde, als deeze. Hierom wordt hier alleenlyk vau de
Pharifeeuwfche Schriftgeleerden gefproken. Dit is de
betekenis van (e) *i y(»f*f**r*'t *»€ pietvc, (pxgurdiap,
— M/f«s betekent, gelyk hec Latynfche pars, en het
Hebreeuwfche frP- (ƒ) , eene party , en eene party
in den Godtsdienst wordt eene SeEte genaamd. BEZA
heeft het zeer goed vertaald: qui er ant ex partibus Pbarifc&orum;
cn LENFANT : les Scribes du porti Pbariften.
Deeze Pharifeeuwfche Schriftgeleerden nu *i*ftf x»m-t
ft reeden en twiften mee hunne partyen op de hevigfte
wyze. Het voorzetfel f

456 Verklaaring van de Handelingen
Hun yver tegen de Sadduceeuwen, en hun haat te.
gen derzelver leerftellingen dreef hen zoo verre, dac
zy PAULUS van alle ftraffe vryfpraken. 'ovïi* iv eï5-e.u*u, riepen zy, voy vinden niets Jlrafuuaardigs
aan deezen Manne, voy moeten bem voor onjcbuldig
verklaaren.
Deeze manier van fpreeken komt JOH. XVIII: 38
fcn XIX: 4 en 6 duidelyk voor: ZvhpU» «»J

der Apoflelen. Hoofdft. XXIII: 10. 457
zeide), of zy waren Christenen gewordenP —— Het
is mooglyk (jb), dat 'er eenigen onder hen geweest
zyn, dewelken noch maar alleen door het kruis, dat
zy daar by hadden moeten op zich neemen, van eene
volkome aanueeminge van den Christelyken Godtsdienst
werden afgehouden. Dan, dewyl het getal van
deezen , zo 'er al eenigen onder hen waren, zeer
klein moet geweest zyn, nademaal de meeftcn JESUS,
dien PAULUS predikte , voor eenen vallchen MBSSIAS
hielden, kunnen wy niet nalaaten te denken, dat zy
dit, tegen de waare meening van hun hart , gezegd
hebben , alleen om te toonen , dat zy de Sette der
Sadduceeuwen veel fiimmer en ftrafwaardiger, dan
die der Christenen, oordeelden, " dat zy ge-
„ lyk SPANHELM zich uitdrukt > " veel liever
,, zich met PAULUS , eenen man, die ten uiter-
,, ften by hen gehaat was, dan met de Sadduceeu-
,, wen, wilden veréénigen ". Wy hebben, kap. V:
39, een foortgelyk voorbeeld in GAMALIEL gezien,
by welke plaatze ik , hec geen ons hier voorkomt,
heb opgehelderd.
ERASMUS en MILLIUS , zoo wel als MAJOR en BEN­
GEL hebben zich verfhout , om de laatfte woorden :
)fi Ssepxxiïftsv, uitteflryken. Dan PFAFF (Disf. de
variantibus N. T. leSiionibus, p. 224) WHITBIJ (Exam.
var. Lett. N. T. p. 55) en WOL§ hebben klaar getoond,
dat voor deeze doorhaaling'geen grond is.
vers lo. Dan, toen de opfchudding geduurig grooter
voerdt, en de Overfte vreesde, dat zy Paulus zouden ver.
febeuren, geboodt by den krygsknechten, die (met hem)
waren beneden gekomen, dat zy hem met geweld zouden
wegneemen , en in het leger (op het kafteel) brengen.
De Overfte, die deeze vergadering bywoonde, en de
groote verbittering van hunne gemoederen zag, die
noch geduurig, in weerwil van zyne tegenwoordigheid,
toenam, hadt groote rede, om te vreezen, dat
F f 5 de
(lï) Wy teezen immers k^p. VI: 7, dat ook veele Joodfche
Prieltercn tot het Christendom zyn overgegaan.

458
Verklaaving van de Handelingen
de Sadduceeuwen PAOLOS zouden aanvallen, en hem,
om 'zoo te ipreeken , van één fcheuren (z). Hy gaf
daarom bevel, dat de manfchap, die hy by zich hadt,
binnen zoude komen, PAULUS met geweld wegneemen,
en in het leger, dat is, in het kafteel, in veiligheid
brengen.
Sr ?«ns/,«« betekent eene Compagnie Soldaaten , die
hy tot zyne lyfwacht by zich hadt: x*rx/3dy — dewelke
met hem van het kafteel was afgekomen. Hy
was, ook uit hoofde dat PAULUS een Romeinfch Barger
was, verplicht, om zorg voor hem te draagen; en
dacht daarom iuty ds, om hem te beveiligen.
•vers ii. In den nacht, die daar op volgde, ftondt de
Heer (CHRISTUS) voor hem, en fprak: wees goeds moeds
Paulus; want, gelyk gy te Jerufalem van my getuigd
hebt, zoo moet gy ook te Rome (van my) getuigen. Da
dit eene verrukking van zinnen geweest is, in welke
PAULUS zynen Heer, JESUS, by zich gezien heeft,
zien wy uit de gelykfoortige gebeurtenisfe, kap. XVIII:
9, alwaar het een gezicht, genaamd wordt. Daar
fprak de Heer hem ook, als eenen bekommerden, aan:
fti q>c$Zv, vreest niet. Hier zegt hy tot hem: &»gtru f
wees goeds moeds.
Welke kommer drukte dan den Apostel thans? Hy
zag , hoe bitter de baat der Jooden tegen hem was;
en vreesde , dat de Overfte niet in ftaat zoude zyn,
om hem genoeg te befchermen, maar dat zyne vyanden
, de Jooden hem eindelyk noch in hunne wreede
handen zouden bekomen, en om het leeven brengen.
Hy was bedroefd, dat hy Godt niet langer zoude kunnen
dienen, daar hy (kap. XIX: 21) gewenfcht hadt,
JE-
(z) Remulum discerptwn fuifje a Ssnatu, fchryft FLOR es, lib.
ï. cap. IJ GROTIUS merkt aan, dat ISOCRATÜS, daar hy verhaalt
, hoe ORPBEUS door de Vrouwen in ftukken gefcheurd
is, ook het woord hxrv*

der Apoftelen. Hoofdft. XXIII: n 14. 459»
ESUS ook te Rome te prediken, en in deeze hoofd-
Jtad van de geheele waereld Christenen te maaken.
Wees goeds moeds, fprak de Heer tot hem, gy zult
verkrygen , het geen gy weofcht; gelyk gy in de hoofdftad
der Jooden geleerd hebt, dat een ieder, die zalig
wil worden, aan my moec gelooven, zoo zulcgy
ook dezelfde waarheid in de hoofditad der Heidenen
verkondigen. Dit betekent ^«grafsï» a-sji 'i*r«&'; gelyk
kap. XXII: 18: ï ^Tv ei» *-s{i'i»r*v, de prediking
van Jefus.
Het woord K is niet betreklyk op de peribon van
PAULUS , maar op de zaak; en geeft te kennen, dat
het zeker gefchieden zoude. In die betekeniffe is hl
ons, kap. XXI: 22, ook voorgekomen.
vers 12, 13, 14. Maar toen het dag voas geworden?
maakten eenige Jooden met eikanderen eenen toeleg, en
verbonden zich door ee r
en eed, om niet te eeten, of te
drinken , tot dat zy Paulus gedood hadden. Het getal
nu van de geenen , die deeze famenzweering gemaakt
hadden , beliep over de veertig. Deeze kwamen by de
Opperpriester en en de Oudften-, en fpraken: wy hebben
ons door eenen eed verbonden en eene gelofte gedaan,
om niet éénen mondvol te eeten, tot dat wy Paulus om
het leeven gebracht hebben. rsv«fts',V( & «>g' f» {, toen het
das geworden was. Deeze manier van fpreeken vinden
wy ook kap. XII: 18, XVI: 35, en XXVII:
29, 39. Dit is Op den voorgaanden nacht betreklyk,
in welken de Heer aan zynen Apostel verfcheenen
was, en hem goeden moed gegeeven hadt. Nauwlyks
hadt JESUS dit gedaan, of 'er vertoonde zich den
volgenden dag aan PAULUS eene zeer donkere wolk,
die hem evenwel nu niet konde verfchrikken, daar
JF.SUS hem verzekerd hadt, dat hy thans door de Joo»
den niet zoude omgebracht worden..
'Er hadden zich naamlyk meer dan veertig Jooden
vereenigd , om PAULUS , noch op dien zelfden dag ,
te

4t>o Verklaaring van de Handelingen
te vermoorden, nure'^v, welk woord kap. XIX: 4* <
een oproer betekende, geeft hier eene vereeniging tot
iemands verderf te kennen. RAPHELIUS brengt eene j
gelykfoortige plaatze uit POLYBIUS by: hSjires ri> rü» <
, £'«F vi>re,', «zen vreesde voor eene Jamenrolling van de
jonge Burgers. Andere foortgeiyke plaatzen heeft de
Heer WETSTEIN by kap. XIX: 40 aangevoerd. Dan ,
noch beter is de aanmerking van GROTIUS, dat

iet Apoftelen. Hoofdft. XXIIi: r y—-ig. 4ör
voor u laaie brengen, deit-y gy bem noch nauwkeuriger
wilt onderzoeken: in welk ge-val wy, eer by noch by u
komt, gereed zyn, om hem umiebrengen. Dan de Zujlers
"Zoon van 'Paulus hadt van deeze binderlaage (£_) geboord,
en kwam daarom, en ging in het leger , en gif
'er Paulus kennis van. Het oogmerk der eedgenooten
was, PAULUS , wanneer hy wederom van het kafteel
gebracht werdt, om ten tweedenmaale in de Vergadering
van den Hoogen Raad te verfchynen, onderweegs
aantevallen en te vermoorden.
Dan, wanneer veertig perfoonen eenen aanflag voorhebben
, en hun voorneemen aan eene talryke vergadering
ontdekken, kan het niet wel verborgen blyven.
De blydfchap over zulk een listig plan, en het vertrouwen
op eenen goeden uitflag, maakt de menfchen
daarenboven openhartig, zoo dat de één het den anderen
in vertrouwen mededeelt , en dat geheim dus
hoe langs hoe meer bekend wordt. Wy behoeven
ons dus niet te verwonderen , dat de Zufters Zoon
van PAULUS 'er insgelyks achter gekomen is. Misfchien
wierdt het hem, die buiten twyfel een Christen
was (/}, door eenen Jood, die in het geheim eerbied
voor den Christelyken Godtsdienst hadt, juist
met dat oogmerk bekend gemaakt, op dat hy 'er PAU­
LUS kennis van zoude geeven, en deeze op zyne veiligheid
konde bedacht zyn. ——P Hy kan het ook by
eene andere gelegenheid, hem door de Voorzienigheid
gegeeven , ontdekt hebben. Dan, hoe hét zy, hy
verfchriktte over deeze ontdekking , en liep met allen
(k) Over het woord tV? s-i* leeze men de aanmerking van
GROTIUS , en over ifttyanruiTts, het welk vers 22 insgelyks
voorkomt, die van WETSTEIN.
(ï) CAMERARIUS denkt, dat hy een reisgenoot van PAULUSgeweest
is. Het kan zyn. LUKAS gaat dergeryke byzonderhe-
c e n
den, die in de hoofdzaake der gefchiedenisfe S en invloed
hebben, veeltyds inet ftilzwygen voorby.

462 Verklaaring van de Handelingen
Ien fpoed na het kasteel, om zynen Oom 'er bericht
van te geeven.
*
vers 17, 18, 19. Toen liet Paulus éénen van de Hoofd- 1
lieden by zich roepen, en fprak: ik bid u, breng deeze Jonge-
ling by den Qveiften; want hy heeft bem iets te zeggen. 1
Deeze nam hem met zicb en bracht hem by den Overften ,
en fprak: de gebonde Paulus beeft my by zicb laaten ko.
men, en my verzocht, deezen Jongeling by u te brengen,
dewyl by u iets te ontdekken beeft. Toen nam de Over-
fte hem by de band, en gins. met hem aan eene zyde ,
en vroeg hem: wat is het, bet geen gy my te vntdekken
hebt. PAULUS ftelde geen blind vertrouwen, op de 1
befchcrming, die JESUS, zyn Heer, hem beloofd hadt. ;
Hy wist, dat hem daar door niet verbooden was, <
van zyn natuurlyk verftand gebruik te maaken. Hy ti
handelde, gelyk ABRAHAM, die, toen zyn Neef LOTH f
gevangen genomen was , geenszins een wonderwerk Ü
tot zyne verlosfing verwachtte, maar met zyne knech- "
ten de vyanden najoeg, en door eene verftandige list t
LOTH wederom met zich te rugge bracht.
•
Op dezelfde wyze overwoog PAULÜS thans, waü 1
hem te doen ftondt, en beftoot, dat zyn Neef na den 1
Overften behoorde te gaan, hem van het voorneemen
zyner vyanden kennis te geeven, en hem teffens, uit J
zynen naame, te verzoeken, om den Hoogen Raad in »
dit geval niet te wille te zyn. Teffens geboodt hy oi
hem, eenen Hoofdman te verzoeken, dat dezelve ter- v.
ftond eens by hem in de gevangenisfe wilde komen. i
Hy wist, dat de Hoofdman, zoo min als de Overfte, zyn l
vyand was, en dus gaerne by hem zoude willen komen.
Deezen verzocht hy, dat hy zynen Neef by den Overften
wilde brengen , dien hy , door denzelvcn eene ï
zaak van gewicht te zeggen hadt.
De Hoofdman begeerde niet eerst te weeten, waaf ii
in dit geheim beflondt , maar ging terftond met hem ffi
heen, er meldde den Overften , wat PAULÜS hem verzocht
hadt.
De

der Apoflelen. Hoofdft. XXII: 17—22. 463
De Overfte deedt zyne irifcbiklykheid voor —— en
zyne hoogachting jegens PAULCS blyken , doordien
hy aan zynen Neef niet in tegenwoordigheid van den
Hoofdman gehoor gaf , maar hem vriendlyk by de
hand nam, en hem in zyn vertrek bracht. Zeg my
nu, fprak hy, het geen gy my te zeggen hebt.
Ik twyfele 'er niet aan , of dc Neef van PAULUS
zal hem, op bevel van zynen Oom, verzocht hebben,
om hem in het geheim gehoor te verkenen.
vers 20, 2r, 22. Toen fprak hy: de Jooden hebben
eenen aanflag gemaakt, om u te verzoeken, dat gy Paulus
morgen voor den Hoogen Raad wilt laaten brengen ,
cm hem noih eens nader te verhoor en. Maar wees bun
daar in vooral niet te wille; want meer dan veertig man.
men onder hen pasfen op bem, die zicb vervloekt en gezwooren
hebben, niet te eeten of te drinken , tot dat zy
bem ongebraebt hebben ; en zy ftaan reeds gereed, en wachten
daar op, dat gy belooft, het te zullen doen. Toen
liet de Overfte den Jongeling gaan, met bevel, om aan
niemand te zeggen, dat by bem dit ontdekt badt. Over
het woord •«•«yj--»/» twistten eenige Uitleggeren. Sommigen
vertaaien het, door het bekome bericht, anderen
— door het bevel, noch anderen door de belofte.
Men kan hunne plaatzen. by WOLF vinden. De ge.
woonlykfte betekenis voegt hier het best, ook heeft de
oude Latynfche —— zoo wel als de Syrifche Overzet,
ter, het door promhfum vertaald. De meening is duidelyk
: zy verwachten, dat gy belooven zult, te zullen
doen, het geen zy verzoeken.
Ik twyfele niet, of de Overfte zal hem gevraagd
hebben, of hy het wel zeker wist, en, van wien hy
het gehoord hadt. Waar op hy hem bevel zal gegeeven
hebben, om aan PAULUS te zeggen, dat hy
niets moest vreezen. Vervolgens geboodt hy hem, aan
niemand te zeggen Qm~) dat hy dit den Oversten gemeld
Qn) ExAaAstV, verfnappen (au3fc£fv

464 Verklaaring van de Handelingen
meld hadr. De geheime list van de Jooden moest door
eene geheime fchikking te leur gefteld, en hun voorneemen
op die wyze verydeld worden.
De Griekfche woorden: «« TKÏT* /vs^a-Wa? a-jój fee,
behooren dus vertaald te worden: dat gy (fprak hy) my
dit ontdekt hebt. LUKAS laat de woorden: fprak by ,
dikwils uit. Dan ik heb het met LÜTHERUS naar den
aart van onze taaie overgezet. Ook de Latynfche en
andere Overzetters hebben de uitdrukkinge van LU­
KAS niet nauwkeurig gevolgd. Maar in de Hollandfche
vertaalinge leest men: zeg bet niemand, dat gy my dit
geopenbaard bebt. En op deeze wyze heeft ZELTNER
het ook overgezet.
vers 23. Daarop liet by tvoee Hoofdlieden by zicb
komen, en fprak: maakt, dat 'er tweehonderd krygskne
ten gereed zyn, om terftond naa de derde uure van de
nacht na Ccefarea te trekken, en noch zeventig ruiters
tweehonderd Speerdraagers. De Overfte was nu op d
veiligheid van PAULUS bedacht, en wel met de grootfte
redelykhcid, daar hy hem, gejyk hy vers 29 zelf
bekent, voor onfchuldig hieldt. Te Jerufalem konde
hy hem niet laaten blyven, dewyl hy vreezen moest,
dat de Jooden hem, door een oproer, zouden dwingen,
om PAULÜS aan hun overtegeeven.
Hy beiloot daarom, hem na den Landvoogd te zenden,
die te Cajfarea zyn verblyf hieldt, en wel zonder
eenig uitftel, eer de Jooden het gewaar wierden.
Daarom zondt hy hem des nachts weg. Dan dewyl
hy evenwel niet met zekerheid konde weeten, of de
zaak verborgen zoude blyven , en het dus mooglyk
was, dat de vloekverwandten PAULUS zouden najaagen,
gaf hy hem een geleide van vyfhonderd Mannen
mede te weeten, twee Hoofdlieden, met
hun-
PHILO hebben dit zelfde woord gebruikt, gelyk WETSTEIN
heeft aangemerkt.

der Apoftelen Hoofdft.'XXII: 23. 465
hunne Cómpagnien, zeventig ruiters, en noch daar te
boven tweehonderd ê>A*73»« (n).
Hoedaanig eene foort van Soldaaten deeze geweest
zyn, is niet bekend. DRUsitfs befluit uit de benja»
minge; dat hec Lyftrawanten waren , die aan de rechte
hand van hunnen Heer moesten gaan, en in hec
Latyn Stipatores genaamd werden. BEZA heeft het
ook door Stipatores vertaald. ERASMUS houdt hen voor
Schutters, qui misfilibus utebantur (die zich van werp.
ichichten bedienden). Dus worden zy ook in de Overzettinge
van LÜTHERUS , en in de Hollandfche -r~ zoo
wel als in de Syrifche • vercaalinge genaamd. En
deeze Overzetting droeg ook de goedkeuring Van GRO-
TIOS weg. De oude Latynfche Overzctter noemdè
hen lancearios, fpeerdraageis.
MEURSIUSI'S, in zyn.Glojfarium Grceco-Barbtrum, Van
meeninge , dat het diefleiders van het leger geweest
zyn, welker werk het insgelyks was, gevangene Soldaaten
te bewaaken, en, wanneer zy gevonnisd wa*
ren, na de gerechtsplaatze ce verzeilen. Die gevoelen
voldeedt aan TOBIAS MAJOR , in zyne Pbilohge..
mata; derwyze , dat hy MEURSIUS voor den eerfteri
hieldt, die deeze benaaming goed verklaard heeft. Darj
onze text bevestigt deeze verklaaring in geenen dee.
Je. Intusfchen is CLERICUS het insgelyks'met MEUR­
SIUS eens.
• By deeze onzekerheid komt het my het waarfchvn*
lykfl voor, dat zy de lyfwacht, of lyftrawanten van
den Overften , geweest zyn ; en dat men hen by de
Jooden dus gewoon was te noemen. Want men kan
hiet denken, dat LUKAS hun eenen geheel onbekenden
•haam zal gegeeven hebben,
. •; • ••>• vers
£ (n) Dit woordt vindt men nergens by oude Schry teren-,
$V::TSTEIN brengt eenigen uit de. Middeleeuwen by, cie du
woord gebruikt hebben.
VI Deel. G g

466 Verklaaring van de Handelingen
vers 24. Hy geboodt ook, beesten gereed te houd
Paulus daar op te zetten , en bem in veiligheid na den
Landvoogd Felix te brengen. Dewyl LUKAS hier verhaalt
, wat de Overfte verder geboodt, vergeet hy
zyne voorgaande woordvoeging(conjlruclie), enfchryft:
de beesten (paarden of muilezelen) gereed te houden;
als of 'er voor af ging: hy geboodt. Wy hebben kap.
XlV: 22 een voorbeeld gezien, dat byna gelykfoortig
is. En dat ook by de beste ongewyde Schryveren
dergelyke manieren van fpreeken voorkomen, heeft
RAPHELIUS, in zyne aanmerkingen uit XENOPHON , by
kap. 1: 4 getoond.
Dat de Overfte den gevangen PAULUS niet te voet
liet mede gaan, is een bewys van zyne hoogachtinge
voor den onfchuldigen man, die teffens een Romeinfch
burger was. De overige beesten waren voor de hoofdlieden
en mindere bevelhebberen.
Aiao-a-'C"» is hier een verbum prcegnans, en betekent,
iemand uit de handen van zyne vyanden verlosfen ,
en ergens in zekerheid brengen. Kap. XXVII: 44
komt het noch éénmaal in die betekenisfe voor, gelyk
"l&t» 2 TIM. IV: 18. SUICERUS en RAPHELIUS hebben
meer foortgelyke plaatzen uit andere Griekfche
Schryveren byéén gezameld.
vers 25. Hy fchreef ook eenen brief van deezen inhoud.
Dit vers heefc GLASS;ÜS bl. 442 op deeze wyze
vertaald: Scribens epiftolam, cujus hoe ejl exempl
TaV«s kan gevoeglyk het affchrift of de Copy van den
brief betekenen ; gelyk RAPHELIUS het in zyne aantekening
uit XENOPHON, verklaart. Dan LUKAS geeft
ons den Latynfchen brief niet, dien de Overfte aan
den Landvoogd zondt, maar eene vertaaling van den.
zeiven. Intusfchen blyft het op deeze wyze de woord-
Jyke inhoud, en de Copy van deezen brief (0).
Dc
(0) Toen CuRTiuseenenbriefvan ALEXANDERaanDARius,- in
zy-

der Apostelen. Hoofdft. XXIII: 24, zj. tfj
De Latynfche brief, waaraan LUKASzich niet woorcfe
lyk fchynt gebonden , maar dien in zynen Griekfchen
üyl zaaklyk uitgedrukt hebben, zal ten naasten by
dus geluid hebben. *
Claudius Lyfias, FELICI, psotfidi clarisfimó •
S. P. £).
Virum hunc, qiiem comprebenderant Jud

4

der Apoflelen. Hoof ijl. XXIII: 26, 27. 409
fcheidene gisfingen voorteftellen, hoe LUKAS aan het af. *
fchrift van deezen brief gekomen zy. De hardnekkigfte
twyfelaar zal met myne beide bovenftaande antwoorden
te vrede moeten zyn , die ik ook alleenlyk
om zulker twyfelaaren wille heb voorgefteld. Want
een oprecht Christen behoeft dezelve niec. LUKAS ,
denkt hy , verzekert- ons, dat het de eige brief van
den Overften LYSIAS , in het Griekfch overgezet, is,
LUKAS , de heilige LUKAS ,. de eerwaardige'Evangelist
en amptgenoot van PAULUS, zoude dit. immers
niet gezegd hebben, indien hec niet de zuivere waarheid
was.
vers 26. Claudius Lyfias wenfcht den Hoogedelen Landvoogd
Fehx bellendig genoegen. Waarom ik ^ K ( - C T ^
den hoogedelen vertaald hebbe, heb ik' in myne vyfde
aanmerking op LUK. I: 3, doen zien.
vers 27. Deezen Man, dien de Jooden, gevangen genomen
hadden, en wilden ombrengen, heb ik, toen ik met
de Soldaaten noch daar op aan kwam, verlost , dewyl ik
gehoord badt, dat by' een Romein was. McsS-a!», in
•p«««. ; £"«-

470 Verklaaring van de Handelingen
door te verklaaren, dat hy een Romeinfch Burger
V?as. ' • „
Dat de Overfte dit den Landvoogd of Keizerlyken
Stadhouder niet nauwkeurig berichtte, is niet te verwonderen,
zyn bericht moest kort zyn. Het was voor
den Landvoogd thans ' niet noodig de gelegenheid te
weeten, by welke de Overfte vernomen hadt, dat
PAULUS een Romeinfch Burger was. Het was genoeg,
so hy maar wist, dat dezelve dit Burgerrecht hadt.
GROTIUS hadt zich derhalven geene moeyte behooren
te geeven, om deeze woorden zoo te verklaaren,
dat zy met de waarheid volkomen overéénftemmen.
Ook konde hy dit niet doen, zonder zelf eene onwaarheid
te fchryven, te weeten, dat ft*8-a> ook kan
betekenen : ik hei naderhand vernomen. CASTAUO is
hem daar in voorgegaan , die het insgelyks vertaalde:
ac didici, 'fcilicet postea. Dan BE-ZA verwerpt deeze
Overzetting met recht, en begrypt ook, dat de Overlle
de waarheid niet fchryft; fchoon hy 'er niet byvbege,
dat hy te verontfchuldigen is.
CORNELIOS a LAPIDE gaat zelfs zoo verre, dat hy
een Overften eenen leugenaar noeme, en 'er by voege,
dat dezelve, door deeze leugen, de gunst van den Landvoogd
gezocht heeft.
Bovsius , wiens woorden WOLF aanhaalt, zonder
Jets aan dezelve te berispen, beweert, tegen de waarheid
, d a
t de Overfte niet van het geval fpreekt, toen
hy PAULUS gevangen nam, maar van zyne verlosfing
uit de handen der Jooden, dewelke vers 10 befchreeven
wordt. Maar hy bekent teffens, dat dit bericht
aan den Stadhouder niet zeer nauwkeurig is , maar
daar door cenigzins verward wordt.
vers 28. Toen ik nu de rede wilde weeten, waarom
•zy bem aanklaagden , liet ik bem voor hunnen Hoog
Raad brengen. Ka^W»» betekent eigcnlyk: ik liet
- -
;
- ' • bem

der Apoflelen. Hoofdft. XXIII: 28-30. 471
hem afbrengen, te weeten, van bet kafteel in de Stad.
Dan dewyl de plaatze, van waar hy afgebracht werdt,
niet genoemd wordt, heeft LÜTHERUS dit byvoegfel
gevoeglyk kunnen weg laaten. Ik zonde zyn voor.
beeld vers 10, alwaar x*r«pi, ftaat, hebben kunnen
volgen. Wy vinden het woord *««^» in die zelfde
betekenisfe vers 15, 20,. en 28, en in het laatfte
vers van het voorgaande Hoofdftuk. .
vers 29. Maar ik vondt, dat hy alleenlyk wegens
eenige verfchillen over hunne voet voerdt aangeklaagd ,
doch voor het overige van geene daad, die den dood of
banden verdiende , befcbuldigd. Wanneer de Overfte
fchryft, dat de Jooden niets tegen PAULUS hebben ingebracht,
het geen den dood verdiende, doelt hy op
de Romeinfche wetten. Volgens deeze hadt PAULUS,
als een Jood, die flechts in eenige leerftellingen met
de andere Jooden oneens was, de doodftraffe niet verdiend:
maar geheel anders oordeelden 'er de Joodfche
Rechteren over, dewelken dachten, dat PAULUS den
dood wel degelyk verdiend hadt,
Wy zien hier uit teffens, waaraan men het hebbe
toeteichryven , dat de Apostelen en Evangelisten den
Christlyken Godtsdienst in het geheele Roomfche Ryk
hebben kunnen uitbreiden. Te weeten; de Christenen
werden voor eene foort van Jooden gehouden; nu
hadden de Jooden eene volkome vryheid van Godts.
•dienst; en dus werdt het ook niet geftraft, indien Romeinfchè
Onderdaanen den Christlyken Godtsdienst
aannamen. Dat het echter; des niet tegenftaande ,
niet ten eenenmaale aan vervolgingen, en wel inzonderheid
aan vervolgingen der Leeraaren ontbrak,
kwam daar van daan , dat fommige Rechters vrees,
den, dat deeze verandering van Godtsdienst eene gevaarlyke
omwenteling in den Staat zoude kunnen m
3ich fleepen..
vers 30, Toen my nu eene hinderlaage ontdekt- voerdt,
die de Jooden bem dachten te leggen, kb ik bem van dat
G g 4 oogen.-

472 Verklaaring van de Handelingen
cogenblik af tot u gezonden, en ook zynen befcbuldigeren
laaten aanzeggen, dat zy, bet geen zy tegen hem hadden
, hy u zouden inbrengen. Vaar wel! . Dac
i*ï• • den

der Apoftelen: Hoofdft. XXIII: 31—35. 4 ? 3
den geheelen nacht met PAULUS door, ten einde de
Jooden buiten ftaat te ftellen, om hem te kunnen inhaaien
; en brachten hem ook in dien nacht te Anti.
patris; gelyk wy in het volgende vers zien. Deeze
Stad hadc UERODES DE GROOTE naar zynen Vader
genoemd, volgens het verhaal van JOSEPHUS, B. XVI •
5, 2.
vers 32. Den •volgenden dag Keten zy de. ruiters met.
bem gaan , en keerden wederom te rugge na bet leger
De Overfte LYSIAS hadc buiten twyfel bevolen, dat
zy den anderen dag wederom na Jerufalem moesten
terugge kceren, dewyl hy niec lang vier geheele Compagnien
konde pisfep. Denklyk zal hy, als een CbU
liarcbus , niet veel meer dan duizend mannen onder
zyn bevel gehad hebben. Dewvl hy nu voor een oproer
onder de Jooden moest vreezen, wilde hy al zvn
krygsvolk by zich hebben, ten einde de Jooden van
gewelddadigheden aftelchrikken. ^ De zeventig ruiteren
konden even fpoedig wederom te huis' zyn° als
het voetvolk.
V E R S
33 J 34, 35- Toen deeze nu te Ccefarea kwamen,
leverden zy den brief aan den. Landvoogd.over, en fielden
Patdus psgelyks voor bem. De Landvoogd las den brief,
en vroeg naderhand, uit welk land by was; en toen by
boorde, dat by uit Cilicien- was, fprak hy: ik zal u. verhooren
| wanneer uwe befcbuldigeis ook tegenwoordig zul.
len zyn. Daar op gaf hy bevel, om hem in het Palei's
van Herodes te, bewaar en. Toen de Stadhouder uit den
brief vernomen hadt, dat hy eenen voornaamen gevangen
bekomen hadt, liet hy PAULUS voor zich komen,
en fprak hem vriendlyk aan. Ondertusfchen begeerde
hy voor het tegenwoordige niets anders van hem te
weeten, dan, uit welk Romeinfch wingeweft hv ge-
J &
boorcig was.
Hec geen de Latynen Provincia noemen, heet bv
de Griekfche Schry veren van de Romeinfche Gcfchie-
G
S 5„ , de-

474 Verklaaring van de Handelingen
denisfe

der Apoflelen. Hoofdft. XXIV: r. 475
PAULUS , en hunne begeerte, om over hem te zegepraaien
, hen zoo fpoedig heeft doen gereed zyn. Teffens
blykt\er uit, dat de Landvoogd hun geenen bepaalden
dag gefteld, of dien lange verfchooven heeft,
inaar hun vryheid gelaaten, om voor hem te verfchynen,
wanneer zy het zouden goed vinden. Dit veteifchtte
de beleefdheid ook, die men aan zulk eene
aanzienlyke vergadering fchuldig was.
Wie 'zoude gedacht hebben, dat de Hoogepriefter
zelf zoude opkomen, en voor den Romeinfchen Rechter
vërfchynen ? Hy konde immers, met den voorfpraak,
afgevaardigden uit den Hoogen Raad zenden.
Dan hy hoopte, dat zyne tegenwoordigheid veel zoude
toebrengen , om zyn geding te winnen, en PAOlus
in zyne macht te bekomen, Teffens bevestigde
hy, het geen PAULUS van hem gezegd hadt, te weeten
, dat hy een gewitte wand, een aartshuichelaar
was. Hy wilde naamlyk dat de Stadhouder, zoo wel
als de Jooden, zoude zien, hoe brandend zyn yver
voor den Godtsdienst was, en dat hy niets verzuimde,
het geen gefchikt fcheen, om dien gevaarlyken
ketter uit de waereld te helpen.
Ten tyde van PLINIUS was te Rome een Advocait,
CORNUTUS TERTULLUS genaamd, van wien hy lib. IX,
epift. 13 gewag maakt. Hy verhaalt ook, lib. F,
epift. 15, dat dezelve eens met hem te gelyk Confiül
geweest is, en roemt hem ongemeen; gelyk hy dit
lib: II. epift. 11 ook gedaan hadt, en in zyn Panegy.
ricum, cap. 90 noch éénmaal doet. Onze TERTULLUS
was zekerlyk ouder. Dat de een en andere Advoca.it,
uit Rome in het Joodfche land gekomen zyn, om al.
daar voor de Romeinfche Rechtbanken hunne weetenfehap
te oefenen , is niet te verwonderen. Men
heeft zelfs in Duitfchland zulke Romeinfche Advocaaten
gezien; alwaar zy nochtans op het laatst zeer onvriendlyk
behandeld werden, zoo zelfs dat éénen hunner
de tonge wierdt uitgefneeden, terwyl men hem
toeduwde; vibera, fihilare defifte (adder, houd op met
fchuif.

476 Verklaaring van de Handelingen
fchuiffelen). ELORUS verhaalt dit in het laatfte Hoofdftuk
van zyne Romeinfche Gefchiedenisfe.
Deeze Advocaat wordt door LUJETAS ' G I JV« ? genaamd.
In de Latynfche taaie betekent Rbetor eenen .Leeraar
in de redeneerkunde. Dan de Grieken noemen de
Advocaaten ook ei?**- Men zie ISOCRATES, in het
begin zyner redevoeringe over den Vrede, en iEuA-
Küs Var. Hifi. lib. XI, cap. 19.
Zy kwamen af na Ccefarea. Deeze Stad lag laager,
dan Jerufalem. Men zie myne aantekeningen OP kap.
XVIII: 22 en XXI: 4.
ö V
'
F
Over het woord \ficpx»!gei», het welk hier in eene
onzydige betekenisfe gebruikt wordt, zie men WET>
STEIN, by kap. XX11I: 15. BEZA, GROTIUS, CLE­
RICUS en WOLK hebben het verkeerd verklaard, maa?
de overzetting van BEZA, comparuerunt, is goed.
vers 2. Naa dat. by nu daar by geroepen was, fields.
Tertullus zyne befclvddiging voor met de volgende'woorden.
Naa dat de Stadhouder den Hoogen Raad gehoor
gegeeven hadt, wenfchtte deeze terftond ter zaake tè
komen , en verzocht hem , dac het TERTULLUS, die
onder hen was, mocht geoorloofd zyn, hunne belan-,
gens in te brengen, en dat hy zyn voorfte! geliefde
aantehooren. De Stadhouder floeg dit niet af, maar
begeerde, gelyk dit ook bh'yk was, dat PAULUS ook
zoude hooren, het geen hy te zeggen hadt, ten einde
daar op te kunnèn antwoorden. Dat LUKAS ZOO
wel de redevoering van TERTULLUS , als het antwoord
van den Apostel, by verkorting heeft voorgeiteld , zal
niemand in twyfel"kunnen trekken.
Ik heb het woord ««f* niet vertaald. Het is bekend
, dat het dikwils zonder eene bepaalde betekenisfe
gebruikt wordt. Men zie myne aantekeningen,
by kap. I; 1, en JOH, XUI: 5,
vers

der Apoftelen. Hoofdft, XXIV: 2, 3. 4 ? 7
vers 3. Deraj/ wy zulk eene groote rust door u bekomen
hebben , -en zoo veele goede fchikkingen, dewelken
by dit Volk door uwe wysheid, m alle Jtukken, en op
alle plaatzen, gemaakt worden, erkennen wy dit, Hoogedele
Felix , met alle dankbaarheid. .Een vleyer fchildert
hec afbeeldfel van zynen begunftigcr zoo, als
hec zich op hec, fchoonsc zoude vertooncc, en betuigt
dan, dat dezelve waarlyk zulk eene fchooncgedaante
heefc. Nu konde een Landvoogd in hec Joodfche land
geenen groocereh roem erlangen, dan, wanneer hy de
onruscen, die daar telkens op het nieuw ontftonden^
fmoorde , en overal vrede en rust bezorgde. Kwam
hier noch by, dat hy nieuwe verftandige en heilzaame
fchikkingen maakte, en van alle kanten het welzyn
van het Joodfche Volk bevorderde, dan verdiende by
ten ; alleruiterften gc'preczen te vyorden. Wy hebben
derhalven in dit geval aan TERrbLLüs (ü) geenen getuigen
, op wien men zich verlaaten kan: dan FELIX
begeerde hem ook niet anders,, maar, hoe minder hy
zulk een lof verdiend hadt, zoo veel te beter behaagde
het hem. By. de Gcfchiedfchrvyeren ftaat. hy
niet in den bescen reuk (V); dan derzëlver getuigenisfen
ce onderzoeken, kome met ons tegenwoordig oogmerk
niet overéén.
' O) £> c
Wittcnbergfchc Hoogleeraar BERGER , gaf in den
jaare 1728 een Twistfchrift uit, onder den titel: Orator ex
animi cerporisque notitia inforlnatus. In dezelve vindt men pas:
tot si eene Verhandeling, de Teriullo Oratore'ex titgihio Felicis
aicente. Zy is geleerd, en aangenaam te leezen, maar bv
onze tegenwoordige verklaaring van geenen dienst.
(v) Men kan de oude getuigenisfen aangaande deezen FH-
SLIX by LAHDNER vindén, de Fide hifi. Euar.g. lib. I, c a t ) r
f. 35,/??. Evenwel kwam FELIX de roem toe, van veel
toegebracht te hebben, om het lapd van ftruikrooveren moordenaaren,
oproermaakeren enz. te zuiveren. Men zie" dit bv
TosFr-Hus , Antiq. Jud. XX: 6, en de Bello Jud. IJ- 12
VERTAALER.
J

478 Verklaaring van de Handelingen
Ik kan myne toeftemming aan VORSTIUS niet geeven
, dewelke cap. IV, de Hebraimis N. -T. p. 92,
hec woord ugin in de betekenisfe' der Hebreeuwen op.
•vati en 'er gelyk deeze hun
a i
^? gebruiken, alle ge­
lukzaligheid door verftaat. . Maar ik kan het woord
iürif»»^ ook niet in den Wysgeerigen zin der Storcynén
opvatten; ik vertaale het door eene goede fchik~
king, of eene fchikking, die rechtmaatig en heilzaam
is. Dus noemt ARISTOTÉLES , Ethic. Nicom. lib. ff}
ca
P-> 3 , eenen Man , die alle zyne dingen goed beftiert,
x«r«;S-«Ttx«v, en iemand, die genoegfaam niets
goed doet, dfia^Tumóv. Om deeze rede noemen de
Grieken alle groote daaden, alles, het geen een Man,
die zekere waardigheid bekleedt, in zyne bedieningen
goeds verricht heeft, ««sT^W^ara. De plaatzen, waar
uit men dit zien kan, hebben RAPHELIUS, ELSNERUS,
en WETSTEIN byééngezameld.
nWrg'ri xaj 7txvTce%iv deeze woorden heeft WET­
STEIN ook in andere fchriften by eikanderen gevonden.
Dac dezelve noch by de voorgaande zinfneede
behooren, heefc BOYSIUS ce rethc aangemerkt. Dit
heeft BENGEL, in zyne Overzettinge van bet N. Testament
, en al te vooren in zyne Griekfche Uitgaave,
insgelyks opgemerkt.
'Aw^spiJ*, voy neemen deeze genade of deeze w
daad met allen dank aan. Dat dit even zoo goed Griekfch
als Duitfch is , toont RAPHELIUS , in zyne aantekeningc
uit POLYBIUS. In het Latyn zegt mep : agnofcimus,
gelyk BEZA het ook dus heeft overgezet,
vers 4. Dan, om u niet lange optehouden, bid ik U
dat gy ons kortlyk voilt aanhoor en, volgens uwe (gewoo*
ne) vriendlykheid. Redenaaren fpreeken ("doorgaans)
liever lange dan kort; en hooren (veeltyds) zich zelve
gaerne. De Landvoogd zal dus (misfchien) deezen
voorfpraak gebooden hebben, zyne zaak, zoo kort als
jnooglyk was, voorteftellen»
'ET}

der Apoftelen. Hoofdft. XXIV: 4—6". 479
'ET! betekent lange en breedvoerig, rvirl^ kort.
lyk of beknoptlyk. De eerfte van deeze twee uitdrukkingen
heeft RAPHELIUS by POLYBIUS gevonden; de
tweede WETSTEIN by veele andere Schryveren. '
Het woord t\*U Ttn wordt in de Latynfche taaie
het best door interpellare uitgedrukt. En op deeze wyze
heeft BEZA het ook vertolkt.
vers 5, 6. Wy hebben bevonden, dat deeze Man ten
hoogften gevaarlyk is, en inde geheele waereld onder de Joo.
den oproer v.rwekt, en een Opperbooft van de Seiïe der
Nazareenen is. Dewyl hy nu zich insgelyks niet ontza

480
;
Verklaaring van de Handelingen
neesmeesters der Zielen , dóór hunne leere, het Volk
van Godt van hunne dwaalingcn en zonden te geneezen.
Deeze klanken verachtten het geneesmiddel ,
noemden de Geneesmeesters rustftoorers, eh vergolden
hunne liefde met haat en vervolginge ? Wie moet
nu als de verwekker van onrust worden aangemerkt?
De tweede befchuldiging was, dat PAULÜS een Opperhoofd
van de Secte der Nazarcenen was. Hy noemde
de leere van den Apostel, die der Nazareenen,
dewyl, JESUS van Nazareth, zoo als de ongeloovige
Jooden onzen Zaligmaker gewoon waren te noemen,
dezelve geleerd en gepredikt hadt. Deeze naam :
%ravs 'o X*€*e»W> Of , of Na^fü.»? , WOrdt
onzen Verlosfer door de Jooden gegeeven, MATTH.
XXVI: 71. MARK. X: 47; XlV: 67. LOK..XVIII:
37. XXIV: isw JOH. XVIII: 5 en 7. HAND. VI: 14;
en door 'PiLATUs, in navolginge van de Jooden JOH*
XIX: 19, ja zelfs door de Duivelen MARK. I.j|2 4, en
LUK. IV: 34. Van deezégëwoönebena'aminge bedienden
zich'ook de EngeJenMARK XVI: 6, en PETRUS HAND. II:
;22, III: 6, IV: 10 ; ja CHRISTUS zelf, HAND. XXII: 8.
Wanneer TERTULLUS de Christenen de Secte (Af***)
der Nazarcenen noemt, neemt hy dit woord niet in i
eene onfchuldige betekenisfe, gelyk men van veetó
wvs^eerige' Seflen- fpreekt; en gelyk JOSEPHUS, a. ,
Xïlf, kap. V, § 9, de Jooden in drie ScSten («

der Apoftelen. Hoofdft. XXII: 6, 7. 481
In deeze Serfte nu der Nazareenen , zege TERTUL»
LUS , dat PAOLUS ^«»rrr*V« was. Hy noemt hem
niet den r«r*», waar door men den Rechter van
eene Godtsdienftige Secte zoude kunnen verftaan,
maar eenen ^«Torctro». Dit betekent een Opperhoofd,
of eenen der Opperhoofden van deeze ketterye. By
HIOB, kap. XV: 1% wordt de Opperbevelhebber van
een geheel leger rewyat sr ?«T«r«T)js genaamd; en in
deeze betekenisfe heeft WETSTEIN dien naam ook in
andere fchriften gevonden.
Thans komen wy" tot de derde misdaad, waar van
TERIULLUS den Apostel, uit naame van den Hoogen
Raad, by den Landvoogd befchuldigt. Hy heeft, zegt
hy, zich zelfs niet ontzien, den Tempel te ontheiligen.
Hy doelt op het geval, het welk ons kap. XXI: 28
en 29 is voorgekomen, en het welk hy buiten twyfel
breedvoerig, en met de vergrootingen van eenen Redenaar
heeft voorgefteld.
Ik moet noch iets zeggen over het eerfte woord van
dit vers, ifgfatf. Men heeft daar by trui, te verftaan;
van welke uitlaatinge GLASSIUS (Can. V, de Participio)
en BEZA meer voorbeelden hebben opgegeevcn. Ook
heeft RAPHELIUS uit de Schriften van XENOPHON verlcheidene
foortgelyke plaatzen bygebracht.
vers 6, 7 — hadden wy hem gegreepen, en wilden,
volgens onze wet, den vierfchaar-over hem fpannen.
Maar de Overfte Lyfias kwam daar tusfehen, en nam
bem, met groot geweld, uit onze banden, en zondt bem
weg. Hoe zouden zy dan met PAULUS gehandeld
hebben, indien zy hem in hunne macht gehouden had.
den? Ik antwoorde: zy zouden hem ter dood ver*
oordeeld, en vervolgens de uitvoering van dit vonnis
van LYSIAS verzocht hebben. Men zie myne
aanmerkingen op Jon. XVIII: 30 en 31. Men zal
aldaar den misflag zien , dien fommige Uitleggeren,
waar onder BISCÖE , in zyne Verklaaringe van de Handelingen
der Apostelen, begaan hebben, dewelke uit on-
VI Deel. H h zen

482 Verklaaring van de Handelingen
zen Text befluiten , dat de Jooden toen noch het
Recht gehad hebben , oin misdaadigers, op eige gezag,
niet den dood te ftraffen.
Hier by bezwaart de Redenaar zich over den Overften
LYSIAS als die inbreuk op hunne rechten gedaan
hadc. Evenwel hier by houdt hy zich niet lange op,
willende hy dit niet als eene opzetlyke klachte tegen
den Overften aangemerkt hebben. Nochtans wilde de
Hooge Raad dit ook niet geheel onaangeroerd laaten.
De dwaaling van ERASMOS, die alle deeze woorden
voor een vreemd byvoegzcl hieldt , heeft ZEGERUS
bondig wederlegd. Ook erkent MILLIUS , prclegom.
§436, dat deeze woorden in fommige afdrukken,
van"de Latynfche Overzettinge by toeval [cafu ahquo)
zyn uitgelaaten. BENGEL in tegendeel geeft, in zynen
Apparatus Ciiticus, uit overylinge, aan ERASMUS
zyne toeftemming.
vers 8. En liet zeggen, dat zyne befchuldigers voor u
moesten verfchynen. Van hem zult gy, indien gy zelf de
zaak onderzoekt, alles, daar voy hem mede bejebufdtgen,
zelf met zekerheid kannen gewaar worden. , n«f' •«, van
wien, te weeten, van PAULUS, dus wordt het ten
onrechte verklaard door GROTIUS en LANGE. Er ftaat
immers niet: xigi lv, de quo (van, of aangaande wn-n_),
maar: **e.' •*» a
v a n
qu° ( °f door wien). en het moet
van hem verftaan worden, van wien thans gefproken
wordt, te weeten van den Overften LTSIAS.
De dooling van de gemelde twee geleerde Mannen
ontltondt daar uit, dat zy niet merkten , dat in de
woorden: è* %ugu» ifiüi («tx/i) x^myayt, het laatfte
woord een verbum prtzgnans is, en dat men deeze woorden
dus behoort te vertaaien: hy nam hem uit onze banden
en zondt hem weg.
Sommigen der Oude Uitleggeren hebben dit opgemerkt,
en daarom deeze woorden, dusomfchrceven: «'«
ril

der Apoftelen» Hoofdft. XXIV; 8. 483
re» %ei (a, ififc e'cpsUiro , xu\ x-gc;

484 Verklaaring van de Handelingen
• meinfth Advocaat is, die hier fpreekt. TERTULLUS
wbt zeer wel, dat LYSIAS niet zoude getuigen, dat
alles waar was , waai mede PAOLOS door d n Hoogen
Raad befchuldigd werdt. Dan door deeze onwaarheid
poogde hy den Landvoogd noch te meer tegen PAULÜS
inteneemen , en hy hoopte, door den zclven op zyn
woord te zullen geloofd worden.
vers 9. De Jooden flemden bem dit ook toe, en zeiden
.dat bet waar vaas. Onder de naam, de Jooden, heeft
men hier buiten twyfel den Hoogen Raad te verftaan.
Hetzelfde vinden wy JOH. V: 18, alwaar men myne
-aantekening kan nazien. Nu kunnen wy gemaklyk bcgrypen,
dat deeze niet uit zich zelve dus zullen geroepen
hebben: bygevolg heeft de Landvoogd hen ge» I
vraagd, of alles, het geen TERTULLUS gezegd hadt,
waar was — ïvraq iïicq. Dus fprak LUKAS ook, < f
kap. VU: 1 en XVII: 11. En dat HEBODOTUS zich ]
insgelvks op deeze wyze gewoon is uittedrukken, j
heeft RAPHELIUS aangemerkt.
Het woord wiS-fri .kan hier niets anders betekenen, i
dan asfenfi funt, gelyk BEZA en PASOR het overzetten,
Zy flemden bem toe. De zeldzaamheid van dit woord
heeft tot eene andere leezing gelegenheid gegeeven, j
dewelke MILL. Prolegom. § 977 zeer ongefchikt ver-
'deedigd, dewyl zyne verklaaring, infidiofé confpirarum,
hier geene plaatze kan vinden.
:
•'vers 10. Dan, toen de Landvoogd Paulus wenktte,
Cm te fpreeken, antwoordde hy: dewyl ik weet, dat gy
zedert veele jaaren Rechter van dit volk zyt, zal ik m
met te grootere blymoedigheid verantwoorden PAU
hoorde den leugenaar met geduld aan, en liet hem ge- e
heel uitfpreeken. Hier op zag by den Landvoogd aan, 0
en verwachtte van hem de vryheid, om zich te vefant- ('
woorden. Deeze begreep, dat dit ten höógfteh bil- [,
lyk was, en gaf hem verlof, door eenen wenk.
De eerfte woorden van den Apostel beftoaden niet in
eene

der Apoftelen. Hoofdft. XXIV: 9—n. 485-
eene vleyerye, gelyk die van TERTULLUS ; hy betuigde
alleenlyk zyne blydfchap, dac by met eenen Rechter
te doen hadc, die toe onderzoek van deeze zaak gefchikt
was, nademaal hy eenen geruimen tyd reeds de
Regeering over het Joodfche Volk in handen gehad
hadt, en dus in de zaaken der Jooden bedreeven was.
—— Op deeze wyze begon PAOLUS ook zyne aarfpraak
aan Koning AGRIPPA, kap. XXVI: 2, 3. Ik acht my
gelukkig, dat ik my voor u zal verantwoorden; inzon.
derheid, dewyl gy in alle de gebruiken en twisteryen der
Jooden wel bedreeven zyt,
'E* ira*.?» ; r»» } zedert veele jaaren. Dus leezen wy
r 3
!?" J u ^ £T
* r
' zedert aebt jaaren. Ook
lchryfc HERODOTUS : £'« j-,^,,,, zedert langen tyd..
Hoe lange FELIX toen reeds Landvoogd in Judsa
geweesc zy, behoeven wy niec nauwkeurig ce weeten.
BISCÖE beweert, § 28, dat hy reeds zeven of acht
jaaren lang die waardigheid bekleed hadc.
V
O»T« «•! >£^r«» t'rirdftttoi is dezelfde manier van
fpreeken, die wy kap. VIII: 23 hebben aangetroffen:
ii>z cr> CITCC, in plaatze van: lss

4S6" Verklaaring van de Handelingen
dat ik eerst voor twaalf dagen te Jerufalem gekomen Jen,
om aan te bidden. PAULUS wil zeggen: ik begeer niet,
dat gy my op myn woord zult gelooven; maar gy kunt
van anderen , die buiten alle verdenkiug zyn, "erneemen
, dat het waar is, het geen ik u thans vooraf
moet zeggen. Te weeten, 'er zyn zedert ik te Jerufalem
gekomen ben, niet meer dan twaalf dagen (tu)
verloopen.
De Landvoogd, die reeds wist, dat PAULUS eenige
dagen te Jerufalem in de gevangenisfe geweest was,
moest hier uit opmaaken, dat de befcuuldiging, als
of hy in die Stad oproer verwekt hadt 9 in zich zelve
ongeloofwaardig was, dewyl dit binnen zoo korten tyd
niet, eens zoude hebben kunnen gefchieden.
Op den eerften dag, naa dat hy des avonds te voo-;
ren was aangekomen, was hy in den Tempel verfcheenen,
om eene gelofte te vervullen; waar toe hy zeven
dagen hadt noodig gehad, die hy ook in den Tempel •
in alle ftilte hadt doorgebracht. Op den zevenden
dag vielen hem de Jooden in den Tempel aan, en
namen hem gevangen. Dit weeten wy uit kap. XXI:
17, 18, 26, 27, 30. De Overfte LYSIAS verlostte
hem (vers 31, 32) terftond uit hunne handen, en
hieldt hem vyf dagen in zyne bewaaringe ; en naderhand
liet hy hem te Csfarea by den Landvoogd bren T
gen. Den tyd, dien hy in handen van den Landvoogd
geweest was, het geen wederom vyf dagen beliep ,
(vers 1) rekent PAULUS niet mede; om dat de Landvoogd
dit reeds wist. De wyze, waar op BASNAGE
deeze twaalf dagen berekent, is zichtbaar verkeerd :
het zelfde moet van de rekening van WETSTEIN gezegd
worden.
Het geen by het woord «V/3«* aantemerken is,
heb.
(w) PAULUS was van Casfarca na Jerufalem gegaan , kap.
XXI: 8 en 16. Nu konde de Landvoogd te Csefarea gemaklyk
gewaar worden, wanneer hy van daar vertrokken was.

der Apoftelen. Hoofdft. XXIV: 12, 13. 487
hebben wy by kap. XXI: 4 reeds gezien. Twee andert
fpreekwyzen, die ons reeds duidelyk genoeg zyn,
heefc KAPHELIOS uic HERODOTOS opgehelderd.
•vers 12, 13. Maar zy hebben my noch in den Tempel
bezig gevonden, met eene redevoering tot iemand te
houden, of oproer onder het Volk te verwekken noch in
de Synagogen, noch in de Stad; r.o:h zy kunnen dat
bewyzen , daar zy my thans over aanklaagen. Eer wy
onze aandacht op de volgende versfen vesiigen, in dewelke
de Aposcel zich verantwoord, merke ik aan,
dat hy geenen Romeinichcn Advocaac, gelyk de Hooge
Ra: j
d, hadt aangenomen. Hy hadt geenen Advocaat
noodig, dewyl hy JESUS zei ven toe zynen byftand
hadc, die hem kracht en Merkte gaf, om zich wel te
verantwoorden. Hier op beroemt zich PAULUS, 2TIM.
IV: 17, toen hy voor den Rechthank te Rome geftaan
hadt, zonrjer eenig menfeh by zich, of tot zynen
byftand , te hebben. Op deezen grooten Advocaat
en helper verliet PAULUS, zich thans ook, nu
hy voor den Landvoogd FELIX ftondt.
De Apostel ontkent de misdaad, die men wilde,
dat hy te Jerufalem begaan hadt, gelyk al het overige,
waar mede hy befchuldigd werdt, en betuigt, dat de
Jooden, indien de Landvoogd bewys van hun vroeg,
befchaamd zouden ftaan.
De verdeeling, die hy maakt, wanneer hy zegt ,
dat hy noch in den Tempel eene redevoering tot iemand
gehouden heeft, waar door hy den grond tot eenig
oproer zoude hebben kunnen leggen, noch buiten den
lempel, het zy in de Stad en onder het Volk, noch
ook in ééne of meer Synagogen iemand heeft zoeken
opteltooken, — deeze verdeeling, zeg ik, ichynt ten
oogmerke te hebben, den Landvoogd de vraagen aan
de nand te geeven, die hy by ditonderzoek hadt in het
oog te houden. Geene van deeze byzonderheden
zouden de Jooden kunnen bewyzen , en dus zoude
H h 4 hun«r-

488 Verklaaring van de Handelingen
hunne hoosheid, en teffens zyne onfchuld, te klaarer 1
uitblinken. •
K.«r« (
Tj, betekent in de Stad. Wy hebben dit
te vooren, by kap. XIII: i, uit gelykluidende plaat- i
zen gezien. Zoo betekent ook, LOK. XV: 14: *«.ri
*" •*»/»«, in bet land. Ook in ons textkapittel
vers 14 leezen wy : ««^ rh „>•>, in plaatze van £"» t
V0 ,cfta) gejyjj w y
jLtlK> ^. 2 ( S j vjnden.
taram foj niet bewyzen — **e«.rï

der Apoftelen. Hoofdft. XXIV: 14, 15. 480
Dit 5s de inhoud van vers 14, 15 en 16, welke drie
verfen wy thans van nader by zullen befchouwen.
De Godtsdienftige leere (x), wil hy zeggen, die
zy eene kettery noemen,; is geenszins eene kettery of
godtlooze leere, maar ik hebbe dien zelfden Godtsdienst,
dien myne voorvaderen (y) gehad hebben, dewelke noch.
tans door de Jooden, welker voorvaderen zy ook wa.
ren, voor rechtzinnig in de leere gehouden, worden.
Het woord , alzoo, deelt op het gelyk als, het welk
in de uitdrukkinge x«.rd ti, ü„' ]j g t opgeftooten. Het
is even zoo vee], als of hy gezegd hadt: gelyk myne
voorvaderen in het if.uk van den Godtsdienst geleerd
en ingevolge daar van Godt gediend hebben alzoo
leere 'en dien ik Godt insgelyks,
vers 15, En dat ik op Godt boope, voelke hoop ook
deeze hebben, dat naamlyk de dooden, zoo voel de rechtvaerdigen,
als de onrechivaerdigen, zullen opftaan. BEZA
heeft het woord by het volgende «W«, getrokken.
Dan de woordvoeging (conjlruStie) laat dit niet toewaarom
men hem ook in de Hollandfche Overzetting
niet gevolgd heeft. Hy herinnerde zich niet , .dat
men TIT. II: 13 ook leest * t,

400 Verklaaring van de Handelingen
blykt, dat PAULUS thans geenszins die leeden van den
Hoogen Raad bedoeld heeft, dewelken Sadduceeuwen
waren, maar alleen de Pharifeeuwen. Hy heeft derhalven
by dit gedeelte van zyne woorden zich tot de
Pharifeeuwen gekeerd, en met de hand aangeweezen,
wie hy bedoelde — digito monjlrare, et dicere; HS.
funt. Intusfchen ftonden de Pharifeeuwen in het grootjfte
aanzien, en werden voor de rechte en rechtzinnige
Jooden gehouden.
vers 16. En daar heen Jlrekken zich alle myne poogin.
gen uit, dat ik in alle ftukken een ongefchonden gevoeeten
voor Godt en de menf hen mooge hebben. Het begin van
dit vers »*» TIVTU wordt door de Uitleggeren op vcrfchillende
wyzen opgevat.
BEZA en RAMIREZ DEL PRADO (pentecont. cap. 46) vertaaien
het: interea (ondertusfchen). — _ GROTIUS ,
propter hoe, id ejl, propter hanc fiduciam, (hierom , wegens
dit vertrouwen). Deeze verklaaring behaagt ook
aan RAPHELIUS, in zyre aantekeninge uit XENOPHON,
aan wien WOLF, zyne toeftemming geeft. PRI-
CJEVS en LINDHAMMER verklaaren het: «'» K»r ? tre«y(t*n
(in deeze daad),
Indien wy het verband van dit vers met de beide
voorgaanden inzien, zullen wy terftond ontdekken ,
dat de Apostel van de religio theoretica ,dat is, van de
leerftellingen en het geloof aan dezelve, tot de religio
practica, dat is, tot den wandel, die met dat geloof
overéénkomt, overgaat, en den Landvoogd te kennen
geeft, dat hy, niet flechts in de leere, maar ook met
betrekkinge tot zyn leeven en wandel, een rechtfehaapen
Jood is. En dus komt de betekenis van deeze
woorden: f» T»V'« hier op uit: devoyl nu myne leere en
myn geloof zoo gefield is, bevlytige ik myook, om Godt.
zalig te leeven — of: by deeze gefleldbèid van myn geloof
oef ene ik my ook in goede werken.
Dat XENOPHON insgelyks het woord ««IÏ» intranfi.
live

der Apoflelen. Hoofdfl. XXIV: itf—19. 491
fiue gebruikt, heeft RAPHELIUS aangemerkt; en PRI-
CiEus — dat ook andere Griekfche Schryveren achter
dit werkwoord den infinitivus voegen,
Zicb oefenen, betekent niets anders, dan in zynen
vaandel het daar op toeleggen, om iets ie doen. Wanneer
PAULUS dan zegt, dat hy zich bevlytigd heeft ,
om voor Godt en Menfcben een goed gevoeeten te hebben,
kan men dit duideiyker op deeze wyze uitdrukken:
ik ben daar op altoos uit, om met de groot/Ie nauwgezetheid
alle myne plichten, niet alleen jegens Godt,
maar ook jegens myne Medemenfehen, waar te neemen.
Het geen verder by deeze uitdrukkinge van
PAULUS aantemerken is, zie men by de gelykluidende'
plaatze, kap. XXIII: I.
vers 17. Nu ben ik na veele Jaaren gekomen, om
mynen Volke aalmoezen en offeranden te brengen. Ai
irat TrMilia*, naa verloop van veele Jaaren. Dus fchryft
ARISTOPHANES : 3t* %glt»v, naa eenen geruimcn tyd.
MARKUS fchryft, kap. II: 1 : ?« jw>t&i •> naa eenige dagen:
by welke plaatze WOLF verfcheidene uitleggeren
bybrengt , die dit gebruik van het woord door
voorbeelden bevestigd hebben. Ook heeft RAPHE­
LIUS uit HERODOTUS eene foortgelyke plaatze bygebracht.
PAULUS verhaalt iets, het geen LUKAS te vooren met
itilzwygen voorbyging ; te weeten, dat hy, ook by
zyne laatste komst te Jerufalem , gaaven van buitenlandfche
gemeentens heeft medegebracht, en onder de
arme bekeerde Jooden uitgedeeld. Deeze verftaat hy
doorzyw volk, TO ft,», Hoe naerstig PAULUS voor
de arme Christenen in het Joodfche land gezorgd
hebbe , is bekend. Men zie kap. XI: 29, 30 , en
XII: 25,
Het Offer, waar van PAULUS hier fpreekt, heeft Lu-
KAS, kap, XXI: 26 bcfchreeven.
. m
vers 18, 19, Hier mede vonden my, toen ik my zonder

492 Verklaaring van de Handelingen
der eenig gerucht of eenige onrust in den Tempel liet
nigen , eenige Jooden uit Afien bezig; dewelke voor
behoorden te verfcbynen, en my te verklaagen, indien
iets tegen my hadden. 'E> d; heeft byna dezelfde betekenis,
als t'trtitu t vers 16. Daar door wordt ins.
gelyks, het geen thans verhaald wordt, met het voorgaande
verhoeden. PAULUS wil zeggen: terwyl ik
te Jerufalem was, om aalmoeffen uittedeelen , ea
ïn den Tempel een offer te brengen, gebeurde het,
dat eenige Jooden uic Afien my ontdekten, terwyl ik
my, naa myne offerhande volbracht te hebben, door
de Pnesteren liet rein verklaaren. — GROTIUS heeft
deeze woorden •'» »U te recht verklaard: in quibus dunt
cccupor, (terwyl ik hier mede bezig ben_).
De ongelukkige verdeeling, waar door men uit één
vers twee gemaakt heeft, heeft den Uitleggeren groo.
te moeyte veroorzaakt. Het achtiende en negentiende
vers is eigenlyk maar één vers, en men heeft tusfehen
beiden een eindflip (puneïum) gefield , te weeten ,
voor het woord W s, daar niet eens eene enkele zinfneede
(comma) kan flaan. Dewyl ERASMUS en ZE­
GERUS dit niet bemertken, hebben zy het werkwoord,
dat by TMS behoorde, met veel moeyte gezocht, maar
niet gevonden , en daarenboven zeer ongefchikte uic.
laatingen (Ellipfes) verdicht.
BEZA vondt de rechte leezing in drie oude Handfehriften
, gelyk mede by CHRYSOSTOMUS, en bracht
dezelve in zyne uitgaave van het Nieuwe Testament.
De gepastheid van deeze leezinge lachte vervolgens
veelen , die naderhand het N. T. hebben uitgegeeven ,
toe. Men vindt dezelve daarom in de Uitgaaven van
CURCELI.JEUS , RECHENBERG , MASTRICHT , BENGEL,
SCHOETTGEN , en WETSTEIN. Ook heeft men in de
Hollandfche en Engelfche Overzertinee BEZA gevolgd;
en I ENFANT heeft het insgelyks op die wyze vertaald.
Zoo b bben ook HEINSIUS en' LINDHAMMER deeze leel
zing voor de rechte verklaard.
Het

der Apoftelen. Hoofdft, X X V : 20, 21. 493
Het woord it^t> betekent hier: zy ontmoetten my by
geval. Dewyl PAULUS naamlyk, wegens zyne gelofte,
zeven dagen achter één in"den '1 empel moest zyn;
waar van de Afiatifche Jooden , die geduurende deeze
zeven dagen vlytig in den Tempel kwamen , niets
wisten, dewyl alles met PAULOS in ftilte toeging, en
geen opzien maakte («'» ïz* av
> »^ p*** Soj^a»),
gebeurde het op het «laatst, dat een Afiatifch Jood
hem in het gezicht kreeg, hem kende, en dit ook terftond
aan anderen bekend maakte.
'Eo£iVxt betekent niet altoos: iets naa naarstig zoeken
vinden; maar het wordt ook gebruikt in de betekenisfe
van iets, of iemand, by toeval vinden. In deeze
laatste betekenisfe komt het kap. IX: 33, MATTH.
XIII: 44 en 46 ook voor.
PAULUS maakte zich de afWeezenheid Van deeze Afiatifche
Jooden ten nutte, en gaf den Landvoogd te
verftaan, dat deeze, indien zy een goed geweeten gehad
hadden , mede zouden gekomen zyn, en hun getuigenis
tegen hem ingebracht hebben. En dit maakte
de zaak van den Hoogen Raad flimmer; dewyl het
den Landvoogd bedenklyk moest voorkomen , dat zy
de rechce ooggetuigen niét hadden medegebracht.
vers 20, 21: Of deeze moogen bet zelve zeggen,
(beter — laat deeze zelve zeggen) of zy, toen ik voor
den Hoogen Raad ftondt, iets hebben kunnen vinden, dat
•ik onrecht zoude gedaan hebben; uitgezonderd alleen om
dat ééne woord , toen ik , tervoyl ik onder hen ftondt,
met luider ftemme uitriep: gy zit thans, om over my' 'te
oordeelen, wegens de Opftandinge der dooden. Hier vinden
wy het merkwaardig: «r« cl noch éénmaal —
evenwel met dat onderfcheid, dat PAULUS thans mee
hand en oogen op de Sadduceeuwen wees, daar hy te
vooren, vers IJ, op de Pharifeeuwen gedoeld hadt:
Want die, en niet de Pharifeeuwen, waren het, die
de Opftanding der dooden loochenden. —— 'o» moet
der.

494
Verklaaring van de Handelingen
derhalven hier ook juwi^i verftaan worden, gelyk
MATT. III: 9, en XX: 21.
Dewyl nu de Sadduceeuwen zyne voornaamfte aanklaagers,
en ergste vyanden wat en, trotfeert PAULUS
hun openlyk in tegenwoordigheid van den Landvoogd. " '
Ik daage u uit, wil hy zeggen, " om te bewyzen, I
dat gy my, toen ik te Jerufalem voor den Hoogen - i
Raad ftondt Qz), van ééne eenige misdaad overtuigd
hebt, die my verweeten wordt ". Dit is, buiten ee- j
nigen twyfel, de meening der woorden: laat ben thans 1
zeggen, of z_y my van ééne kwaade daad, waar van zy
my befchuldigen, hebben kunnen overtuigen. Men ziet
1
emaidyk, wat PAULUS ZOO ftout maakte, en waarop 1
f
y zich verliet: te weeten, dewyl, indien zy onbe- J
fchaamd genoeg waren, om dit met ja te beantwoor.
den, de Overste LYSIAS, die daarby tegenwoordig ge.
weest was, het tegendeel zoude getuigd, en hen tot 1
ïeugenaaren gemaakt hebben» LÜTHERUS heeft l
derhalven de betekenis van het woord het 11
best begreepen, het welk hy vertaalt: laat hen zeg.
'gen — welke overzetting ik ook in den Engelfchen 1
Bybel vinde»
'AÏUVH* betekent zoodanig eene misdaad, dewelke
eenè zwaare ftraffe verdient. Dit woord doelt op de
befchuldigingen, vers 5 en 6 door den. Hoogen Raad i
tegen PAULUS ingebracht» j
'F.ve'ifXu> geeft hier te kennen i iets aan eenen gedaag- '
den waar vinden, en overtuigd worden, dat men hem 3
Jiiet valfch befchuldigd heefc. In die betekenisfe kwam <
dit 1
(z) fiat men het dus moet vertaaien, leert het volgend vers, i
alwaar PAULUS zegt: toen ik o?ider hen flondt. Zoo heeft Lu*
THERUS het daar ook overgezet; en bygevolg hadt hy het in ;
onzen Text niet behooren te vertaaien: dewyl ik ftaa voor den
Raad. Dan by heeft den ouden Latynfchen Overzetter gevolgd,
dien BEZA breedvoerig wedërlegt. ZELTNER en LANGE
lisbben insgelyks de overzetting van LÜTHERUS verbeterd.
1
1
ft

der Apoftelen. Hoofdft. XXIV: 22. 495
dit woord vers 9 van het voorgaande hoofdftuk ook
voor, aiwaar ik het zelve heb opgehelderd.
Het woord v ftaat hier in plaatze van E'I gelyk
JOH. Xill: 10. LÜTHERUS heeft het daarom terecht vertaald
: oi;nc tvur (uitgezonderd alleenlyk) ——— GROTIUS
verklaart het zeer gepast op de volgende wyze: ni/i
hoe crimen esfe volunt, quod palam projesfus f urn, credere
me, mortuos a Deo posfe refufcitari (ten zy ze my ter
misdaad willen toerekenen , dat ik openlyk beleeden
hebbe, te gelooven, dat Godt in ftaat is, om de dooden
wederom optewekken). Hy hadt buiten twyfel
de woorden voor zynen geest, die PAULUS , kap. XXVI:
8, tot Koning AGRIPPA gefproken heeft: wordt het dan
hy u voor onmooglyk gehouden, dat Godt dooden opwekt.
Kehófictf, ik worde geoordeeld, of, over my wordt de
Vierfchaar gefpannen. LÜTHERUS heeft de rechte betekenis
van dit woord niet uit het oog verlooren, wanneer
hy het vertaalt: ik worde aangeklaagd, te weeten
— door u, Sadduceeuwen. Want deeze fpreekt hy
met die woorden aan , en niet teffens de Pharifeeuwen
, als welke hy op zulk eene wyze niet konde aanfpreeken.
vers 22. Naa dat Felix dit nu gehoordt badt, fieldt
hy de zaak uit, dewyl hy van deeze leere reeds nauw.
keurige kennis hadt. Wanneer de Overste Lyfias komen
zal, fprak by, zal ik uwe zaak onderzoeken. Op deeze
•redevoering en dit antwoord van PAULUS verwachtte
nu de Hooge Raad, dat de Landvoogd hunnen Advocaat
beveelen zoude, te wederantwoorden, of, gelyk
men het in den ftyl van rechten gewoon is te noemen,
te repliceer-en. Ook was TERTULLUS buiten twy.
fel bereidvaardig , om noch eens eene lange redevoering
te houden, en zoude met vermaak niet alleen
gerepliceerd, maar ook gedupliceerd (a) en getripliceerd,
en
(«) Dupliceeren is eigenlyk, op het replica antwoorden; dus
kon.

496 Verklaaring van de Handelingen
en zich van alle gewoone konstgreepen , om zyne
zaak te winnen, bediend hebben. Dan hy hadt, met
alle zyne fchranderheid, eenen misflag begaan, die by
den Landvoogd tot een middel diende, om het pleidooy
voor ditmaal aftebreeken. Te weeten, hy hadc
zich, vers 8, op den Oversten LYSIAS beroepen, en
gezegd, dat die alles, het geen hy tegen PAOLÜS hadc
ingebracht, door zyn getuigenis zoude bevestigen.
De Landvoogd gaf daarom thans aan de afgezonde.
nen van den Hoogen Raad te kennen, dat zy wei wederom
na huis konden gaan ; dat men voor het tegenwoordige
niet verder konde voortvaaren , dewyl hy
vooraf den Oversten LYSIAS uit Jerufalem by zich moest
laaten komen; en by denzelven na alle omftandighe.
den verneemen.
Hoe zeer moet deeze afwyzing den Hoogen Raad
•verfebrikt hebben ! En daarentegen hoe groot moet
.de blydfchap der Christenen te Cffifarea en Jerufalem,
hoe hart ryk hunne dankbaarheid jegens Godt, over
deeze vcrlosfing van PAOLOS , uit de handen zyner bitterste
vyanden, geweeft zyn!
LUKAS onderricht ons, dat de Landvoogd hier by
Ook aan de ftemme van zyn geweeten gehoor gegee-.
ven heeft. Hy kende — fchryft hy -— de gejieldheid
van den Christelyken Godtsdienst ««fi/sMtp», Dry nauw
keurig. Hy wist, dat deeze Godtsdienst de menfchen.
deugdfaam maakte, en dat PAULUS, als één der voor-,
naamste Leeraaren van dien Godtsdienft, zulk een groot;
booswicht niet konde zyn, als hem zyne befchuldigers;
zochten voorteftellen.
'AVS/3«AIT3 «V«IY betekent in deeze taaie: by Jlelde'
de:
./
konde TERTUXLÜS dit niet doen, indien hy gerepliceerd hadt,
maar moest het duplicq van zyne party verwachten. ' Dan dit:
is eene onnauwkeurigheid , die eenen uitlegger der Heilige:
Schrift niet' kwaalyk te neemen is. VERTA&LEK.

der Apoflelen. Hoofdft. XXIV: 22. 497
de zaak uit-. Of andere Griekfche Schryveren ook op die
wyze gefproken hebben , is den Uitleggeren onbekend.
Onder de plaatzen, die WETSTEIN bybrengt,
is geene, die met onzen text nauwkeurig overeenkomt
(b). Het kan zyn, dat deeze fpreekwyze toe
de Latinismi van LUKAS behoort, want de Latynen
fpreeken dus* Sin autem differes me in tempus aliud,
fchryft CICERO, lib, V. adfamil. epist. 12; en de Oralore
lib. II. cap. 90 in crastinum diem differre aliquem-.
Zoo ook Livius, lib. VII. cap. 14. differri non posfunt
adeo concitati animi. VALER ius FLACCUS lib. IV*
•v. 61. in queenam tempora differs Caucafium, rexmagne.
fenem? En OVIDIUS, lib. I. de Rem. am, v, 93. fed propera,
nee te venturas differ in boras.
BE*
(V) Het verwondert my, dat tot dus Verre geen Uitlegger
op de gedachte gevallen is, om te onderzoeken, of men in
deeze plaatze wel de rechte meening van LUKAS getroffen
heeft ; en dat, zoo veel ik weete, allen berust hebben ia
eene vertaalinge van deeze wooraen , die door geenen anderen
, gewyden , of ongewyden , Schryver gewettigd wordt.
Welke rede is 'er toch, om «>sj3«/»r« dureUs niet te vertaalen;
by werdt toornig op hen ? In die betekenisfe wordt dee«
ze uitdrukking meerrnaalen gebruikt by de L X X overzetteren
van het Oude Testament; by voorbeeld Ps. LXXV11Ï, 21 :
vxevrt K-vgics KOU «V«S-«'AITS (de Heere hoorde het, en ontftak
in toorn) en Ps. LXXXIX, 39: *»I/3*A«« rit xi'f»'
(gy z
Y l
vertoont op uwen gezalfden). Deeze betekenis komt
hier ook, rnyns bedunkens, zeer wel te pasfe. Want het
was natuiirlyk dat FELIX , by zich zeiven overtuigd van de
onfchuld _ van PAULUS, en ziende, dat het bloote kwaadaardgheid
was, die zyne vyanden bezielde , zich over hen vertoornde,
dat zy hem met zulk eene zaak lastig vielen, en herrt,
tot het werktuig van hunnen haat wilden gebruiken. En dee •
ze verklaaring, meene ik, dat vers 23 bevestigd wordt; alwaar
wy leezen : dat de Landvoogd de gunstigfte bevelen
ten opzichte van PAULUS gaf, en zorge droeg, dat by, zoo
fcacht als eenigzins mooglyk was', zoude behandeld worden.
VERTAALT" R.
VI. Deel. I i

498 Verklaaring van de Handelingen
BEZA maakt by dit vers eene lange., maar nutlooze
aanmerking. Indien hy het Comma niet in een Punctum
badt veranderd, waaraan hy zeer kwaalyk deedt, zou.
de hy by deeze plaatze niets bedenklyks of aanftooclyks
gevonden hebben. Dat GROTIUS hem zyne toe.
ftemmmg gaf, heefc men aan eene verregaande overylinge
toecefchryven. Dm de dwaaling van GROT

der apoflelen. Hoofdft. XXIV: 23, 499
dan niet geheel, als onfchulÜig? Ik antwoorde: hy
zag, dat de Jooden dan verwoed zouden worden, een
oproer verwekken, hem terftond aanklaagen, en ten
minften zo veel te wege brengen, dat hy zyne Landvoogdy
binnen tyds zoude moeten nedcrleggen. Dit
alles kwam hy thans voor, door hun geduurig noch
hoop te laaten, dat zy eindelyk noch hun oogmerk
zouden bereiken.
De Landvoogd gaf PAOLUS aan het byzonder opzicht
van eenen Hoofdman over, met bevel, om zoo
wel zynen Geloofsgenooten als zynen Nabeftaanden
(want beiden worden onder den naam , U "?

500 Verklaaring van de Handelingen
wy 2 COR. VII: j : luhpUt £, tr.,. geene rust bellen.
Ik zal 'er noch iets, als eene gisfina, by voegen ;
te weeten: dat deeze Hoofdman, de Hoofdman \v
rins , van wien kap. XXVII: 3 gefproken wordt, zal
geweest zyn; dezelfde, die PAULUS na Rome bracht,
en hem op de reize niet alleen op de vriendlyküe en
liefderykfte wyze behandelde (kap. XXVII: 43), maar
ook, toen hy met hem te Rome kwam, hem by den
Bcvclheobereene gevangenis, die maar weini» van eene
volkome vryheid verfcheelde, bezorgde. °
vers 2J. Naa eenige dagen kwam Felix (wederom
te rugge) met zyne Gemaalinne Drufiila, dewelke eene
Joodin was , en liet Paulus voor zicb roeoen, en boorde
bem, over het geloof aan Christus. n* ê*y„0'^„,s j betekent
hier: toen hy wederom te rugge kwam, gelyk Cc) vers
17. GROTIUS befluit hier uit niet ongepast, dat hy zyne
nieuwe Gemaaün afgehaald hadt, en met dezelve
thans te rugge gekomen was. Deeze was Cd) DRU.
SILLA, de achter kleindochter van den grooten HE-
BODES , de dochter van HERODES AGRIPPA , die den
Apostel JACOBUS hndt laaten ombrengen, en de zuster
van Koning AGRIPPA , van wien in het volgend
Hoofdstuk gefproken wordt. Zy hadt haaren voorigen
Gemaal, ichoon deeze om haaren willeden Toodfchen
Godtsdienst hadt aangenomen, fchandelvk verlaaten,
en trouwde vervolgens deezen FELIX, niette
genftaande hy een Heiden was; maar bleef zelve eene
Joo.
(c) Dit woord wordt by kap. IX: 26; XV- A XX- TR
MARK. XIV: 43 5 en 1 KOR. XVI: 3, ook van iemand gebruikt'
die op eene plaatze komt, daar hy te vooren reeds geweest
(d) Dat de voorgaande Gemaaün van deezen Landvoor
eolc DKUSILLA geheeten heeft, heeft REINESIUS, in zvne»
27 Brief aan HOFMAH en RUPEKTUS, bl. 107, beweezen

der Apoflelen. Hoofdfl. XXIV; 24, 25. 501
Joodin. Dit verhaalt ons JOSEPHUS, B. XX, hap. VII,
§ 2.
Dit was derhalven een godtloos paar dan, dewyl
DRUSILXA eene Joodin was, hadt zy waarfchynlyk
lust gekreegcn , om PAULUS, van wien zy buiten
twyfel veel gehoord hadt, te zien, en de nieuwe leere
(die zoo veel geruchts maakte) uit zynen eigen mond
te hooren.
Thans zoude zy gelegenheid gehad hebben, om tot
kennis van den waaren MESSIAS, en den rechten weg
ten eeuwigen leeven te komen, indien haar hart wel
gefield geweest was. Zy zoude, gelyk PAULUS zelf,
het Joodendom verlaaten hebben , en eene Christin
geworden zyn, indien zy haare gedachten op de cetLwigheid
, en ' niet geheel alleen op de wellusten van
deeze waereld , gevestigd hadt. Dan zy werdt thans
alleen door eene ydele nieuwsgierigheid bewoogen ,
om den Man te zien, die zoo veel geruchts in de "waereld
maakte, en het was haar genoeg, te kunnen zeggen
, dat zy PAULUS gezien hadc.
vers 25. Dan toen Paulus over de reebtvaerdigbeid ,
en de kuifebbeid , en bet toekomstig oordeel, fprak. ver.
febriktte Felix; en fprak: ga voor ditmaal beenen ; wanneer
ik gelegen tyd zal bebben , zal ik u neder laaten
roepen. Het is zeer waarfchynlyk, dat FELIX en zyne
Gemaalin eene korte redevoering , en niet eene uitvoerige
Predikacie, van PAULUS zullen begeerd heb.
ben.^ En ik. geloove daarom, dac LUKAS geen ffuk
van 'sApostels redevoering onaangeroerdgelaatenheeft,
maar haaren geheelen inhoud hier opgeeft {e).
PAO-
O) Intusfchen vermoeden anderen, met geenen minderen
fchyn van waarheid, dat PAULUS niet van deeze noodzaak'yke
plichten van het Christendom, en de rechtvaerdige vergelding
ttn geenen dage, zal gefprooken hebben, zonder alvoorens
van de grondwaarheden vsn dien Godtsdienst, cy welker ken-
I i 3 nis

t
502 Verklaaring van de Handelingen
PAULUS beflecdde daarom den korten tyd, dien men
hem vergunde te fpreeken , om zynen toehooreren
voorteftellen , dat hy een afgezand van Godt was,
die de menfchen op den weg v?n Godtzaligheid moest
brengen. Ply begon, met eene korte befchryvinge
van de deugden, waar aan men eenen Christen kan
kenner.' Indien zy dit met geduld aanhoorden, en
naderhand het bewys begeerden, dat hy van Godt gezb'nïjen',
cn zyne leere dus van eenen Godtlyken oorfprongé
was , zoude hy hun dit bewys , ter hunner
yojkome ,ovettuigingc , niet onthouden* hebben. Om
nu hunne harten te toetfen, en te onderzoeken, hoe
gewillig zy het volgende, zouden aanneemen , fprak
hy in'de 'eerfie plaatze van zulke deugden, welker
mangel zy inzonderheid aan zich zelve moesten befpeuren.
FELIX was ten Rechter over het geheele land aangefteld.
Zyn gevveeten moest hem derhalven zeggen ,
of de rechtvaerdigheid het eenig doel van zyne regeeringe
was, dan, of hy deeze edele deugd dikwils uic
het oog had: verlooren.
Hier op prees PAULUS de deugd der kuifchheid, cn
toonde hoe zondig 'en ftrafwaardig een ontuchtig leeven
zy. Die konde FELIX noch DRUSILLA, een overfpelig
paar, zonder, befchaaminge aanhooren.
Dan, dewyl zy des niettegenltaande ftil zweegen ,
gelyk de welvoeglykheid eifchtte, ftelde PAULUS hun
iets" voor, het welk hun beiden zoodanig verfebriktte,
dac zy het niet verbergen konden. Zoo wel de onrecht
•
nis de waarneeming van deeze plichten rusten moest, te ge*
waaien. Dan, gelyk ik reeds meermaalen heb aangemerkt,
men kan uit 'zulke waarfebynlykheden zelden veel bewyzen ;
dewyl het daarby veel van het oog afhangt, waar mede men
dezelve befchouwt; en zy dus meeftal niets'meer, dan bloote
pïjsflpgén zyn, die dikwils door andere gisfingen kunnen worden
opgewoog'en. VERTAALER.

der Apoftelen, Hoofdft. XXIV: 25. 503
rechtvaerdigen, fprak hy, als de onkuifchen , hebben
eene zwaare, cn wej eene alcoosduurende ftraffe te
wachten , dewelke hun op het einde der waereld zal
aangekondigd en terftond voltrokken worden.
Dit was als een donder in de ooren, dewelke FE-
Lix , en buiten twyfel (ƒ ) ook DRUSILLA , der wyze
verfchriktte, dat zy, het daar niet tenger konden narden.
FELIX viel deiS Apostel in de rede «VSKJV**.
Gaa thans heen , fprak hy myne bezigheden
laaten my niet toe, u langer aan ehooren. Er zal .el
een beter gelegen tyd komen, wanneer ik u wederom
by my zal kunnen laaten roepen.
Wy zien hier de kracht der predikinge van Godts
woord by zulke Menfchen, in welker harten de zonde
heerfcht — en wy zien teff. ns waarom deeze kracht
in de zoodanigen niet kan werken. Zulke zondanen
verliezen fpoedig hunne opmerkfaamheid op het woord
van Godt, dat hun gepredikt, wnrdr, en weigeren het
anderwerf te hooren, ten einde in hunne zondige gerustheid
niet geftoord te worden. Hoe kunnen zulke
elendige menfchen geholpen worden ? Hoe kan een
menfeh de eeuwige verdoemenis ontgaan, indien hy
opzetlyk voorneemt , Godts woord noch te hooren ,
noch te leezen? Moet hy niet in den afgrond ncd r.
ftor-
. (f) Dc Hooggeleerde Heer P. CHEVAI.LIER, Hoogleeraar
'te Groningen, is, in zyne Leerrede over HANB. XXIV: 25,
van het teaengefteld gevoelen, en geeft eenige waarfchynlyke
redenen op , 'waar aan deeze vooioncieiftelde gevoelloosheid
van DRUSILLA zoude moeten' toegefchreeven worden. Deeze
geheeie voortref]yke Leerrede is , zoo wel als de vyf overige,
die in deezen'bundel voorkomen, der herhaalde leezing
van alèen, die in de bevorderimze der waarheid, die ter Godtzaligheid
leidt, waarlyk belang Hellen, overwaardig. Dan 's
.Mans bekende Geleerdheid , fchrandere Oordeelkunde , diep
doorzicht in de waarheden des Hei's, cn manlyke Welfpreekendheid
is boven mynen lof. VERTAALER.
I i 4

504- Verklaaring van de Handelingen
ftortcn, die met toegebondene oogen op eene gevaarlyke
fteilte wandelt!
D. ABICHT heeft in den jaare 1732, over deezen
fchrik van den Landvoogd, eene opzetlyke verhandeling
uicgegeeven. Onder de predikatiën van den beroemden
JACOB FO>TER , Leeraar der Doopsgezinden
te Londen, vindt men 'er insgelyks ééne over deeze
gebeurcnis (g).
Men moet' bier by niet vergeeten, dat PAOLUS , wel
is waar, het geweeten van deeze beide zondaaren wakker
maakt, maar 'er evenwel niet by voegt, dat hem
hunne zonden bekend waren , en dat hy om hunnent
wille in het byzonder van deeze zaaken fprak. Hy
wist, dat dit niet alleen geenen dienst zoude doen ,
maar hen zelfs kunnen aanzetten, om zich , door
wraakzucht, tegen hem te bezondigen. —— De leeraaren
van het Christendom kunnen dit tot een voorbeeld
neemen, en 'er uic leeren, hunnen yver te beteugelen.
Kxtec* ftirixXct/Su,. Niet flechts by POLYBIUS , uit
wien RAPHELIUS verfcheidene plaatzen bybrengc, maar
ook, gelyk WETSTEIN toont, in veele andere fchriften,
leest men: xafi»'*. Dan hier uic hadt BENGEL
niet behooren te befluiten, dat LUKAS ook en
niet /*ir«A«3«!», gefchreeven heeft.
T« wv >z' voor ditmaal, is eene fpreekwyze , by de
Grieken zeer gebruiklyk. By PRIC^US en 'WETSTEIN
kan men eene menigte van voorbeelden vinden.
vers 26. Dan by hoopte ook , dat Paulus bem geld
zoude geeven, om bem te ontjlaan. Deswegen hy bem
dikwils voor zicb liet komen, en met bem fprak. De
Land.
(?) Zy is de eerfte in het eerfte deel. Men kan hier
noch hyvoegen SAURIN Predikatiën - 3 en SELDENI Otia Sacra.
VERTAALER.

der Apoftelen Hoofdft, XXIV: 2

506 Verklaaring van de Handelingen
dat zelfde Hoofdftuk leezen wy, dat zy van zekere
Soldaaten eene groote leugen voor eene goede fomme
gelds gekocht hebben. Hoe kan men dan twyfelen ,
of den Hoogen R-iad zal thans ook het geeven , en
den Landvoogd, beneffens zyne Gemalinne, het ontfangen
van geld, als eene goede en verftandige zaak
voorgekomen zyn? Dat FELIX daarom in dit,geval
zyner hebzucht geweld aangedaan heeft, fchryve ik
aan de volgende redenen toe.
Vooreerst zoude het hem tot eene groote fchande
geftrekt hebben , dewyl de Jooden , "indien zy met
hun gefchenk gelukkig geweest waren, dat naderhand
te jerulalem zouden ruchtbaar gemaakt , en zich met
blydfchap , van deeze gelegenheid bediend hebben ,
om den Landvoogd , die reeds zeer by hen gehaat
was (//), van alle zyne achtinge te berooven.
Van PAULUS daarentegen zoude hy een gefchenk
hebben kunnen aanneemen , dewj 1 die, zoo wel als
hy, zoude hebben moeten zwygen, en niet durven
bekend maaken. Niet alleen de Rechter , die zich
door gefchenken laat beweegen, om het recht te verkrachten,
maar hy ook, die door dat middel iets te.
gen de rechtvaerdighejd ontfangt, is, uit vreeze voor
openbaare fchande, gedrongen, om het te verzwygen,
cn zelfs, des noods," om het te ontkennen.
Dan, behalven deeze, vinde ik noch twee redenen,
die de hebzucht van den Landvoogd in dit geval zonder
uitwerkingen deeden blyven.
Te weeten, PAOLOS was een Romeinfch Burger; en
dit was bekend. Wat hadt FELIX nu niet te duchten,
indien hy hem, voor geld, aan den Hoogen Raad hadt
overgeleverd ! Dit zal de Overste LYSIAS hem ook
zoo nadiuklyk voorgefteld hebben, dat hy niet konde
' twy*
(li) FFLIX hadt omtrent deeze zelfde tyd de ónrustige Jooden
te Orarea fchtrp getuchtigt, gely-k JOSE-FIIUS verhaalt',
B..XX, kap. VIII, (J 7. Dit vergrootte, ook by de Jooden
te Jerufalem, den haat tegen deezen Landvoogd.

der Apoftelen. Hoofdft. XXIV: 27. 50^
twyfelen, of deeze zoude, ingev-alle hy geld aannani,
hec na Rome overbrieven.
LYSIAS hadt, gelyk wy te vooren reeds gezien hebben,
voor PAOLOS de grootste hoogachting, als van
wiens heiligheid en wonderwerken hy overtuigd was.
Hec geen Koning AGRIPPA, kap. XXVl: 28 van zich
zei ven getuigde, kan men mee noch meer reches van
LYSIAS zeggen : bei, fcbeelde niet veel, of by was ten
Christen gewoi den.
Hem heeft men het dus voornaamlyk te dauken., dat
PAOLUS niet aan deeze koopers en verkoopers ten deele
viel.
•vers 27. Maar. naa dat twee jaaren verhopen waren,
kreeg Felix, Porcius Fesius, lot Opvolger. Felix
wilde den Jooden eenen dienst doen, en liet Paulus in
landen te rugge. Deeze twee jaaren heeft men niet
te verftaan van de regeeringe van FELIX , als die ,
gelyk wy te vooren (vers 10) uic den mond van PAU.
LUS gehoord hebben, reeds veele jaaren de Landvoog»
dy gehadc hadc; maar —— naa dac PAULUS twee jaaren
achter één zyn gevangen geweest was. Men lee.
ze BASNAGE, ad a. 59, § IV. — CALOVIUS was voor
het eerfte gevoelen, en wilde niec gelooven, dac PAU.
LUS geduurende eenen zoo geruimen tyd zyn Apostelampt
niet zoude waargenomen hebben. Men ziet
klaar , dat hy zich door CORNELIUS a LAPIDE heeft
laaten verleiden.
. Incusfchen kan men zich verwonderen, dat Godt
den Apostel niet eer uit deeze gevangenisfe verlost
heeft , daar hy nu, zulk eenen langen tyd , buiten
ftaat was, om het ampt van eene Leeraar der Heidenen
waartcneemen'. Dan men moec bedenken, dat dit
geene fchade voor de goede zaak gewecsc is. Godc
konde immers deeze twee jaaren in het-vervolg wederom
by het leeven van PAULUS voegen, waar in hy dit
verzuimde ryklyk wederom konde ihhaalen : gelyk hy
ook eerst in eenen zeer hoogen ouderdom geftorven is.
Hoe-

508 Verklaaring van de Handelingen
Hoewel hy ook in zyne gevangenisfe niet geheel leedig
geweest zy, daar wy te vooren , vers 23 geziea
hebben,'dat ieder een by hem koude komen, en zich
door hem laaten onderrichten (i).
xü(n xnrarlB-itB-af nu , is goed Griekfch —— zegt
GROTIUS, die zich herinnerde, het in de fchriften van
DEMOSTHENES en XENOPHON geleezen te hebben.
RAPHELIUS brengt drie plaatzen by uit HERODOTUS, en
ELSNER en WETSTEIN, noch meer uit andere Griekfche
Scnryvcten. In het volgend Hoofdftuk, vers y, bedient
LUKAS zich ook van deeze manier van fpreeken.
Dan in ons tegenwoordig vers fpreekt hy in het meervouwige:
Xa/ f»r«;. Dit behoort onder de byzondere
fpreekwyzen van LUKAS. Wel is waar, in fommige
handichriften ftaat z^e"- Dan WETSTEIN heeft aangemerkt,
dat het alleen de jongften zyn, die deeze
leezing hebben , van dewelken men dus te denken
heeft, dat zy veranderd of vervalfcht zyn.
Buiten twyfel heeft FELIX de Jooden ook daar door
met zich trachten te verzoenen, dat hy PAULUS, dien
hy te vooren zoo zacht behandeld hadt, gebonden
aan zynen Opvolger FESTUS overgaf. Dan, des niet
te min werdt hydoor de Jooden, te Rome aangeklaagd,
en JOSEPHUS verhaald ons B. XX. kap V U L §9,
dat hy de ftraffe, (die de Jooden hem hadden toegedacht)
ontgaan is, door de voorfpraak van zynen Broeder,
dieby den Keizer in blaakende gunst ftondt. Dan
zu'k eenen voorfpraak hadr hy niet eens noodig. Het
Joodfche Volk was te Rome gehaat, cn hunne klachten
over Landvoogden waren, dikwils ongegrond bevonden.
HOOFD-
(z) Over het nut van deeze langduuren'dc gevangenisfe van
PAÜI.US, inzonderheid tot wegnceminge van de vooi oordeelen,
die de Joo'dfchgezinde Christenen tegen hem hadden opgevat
, zie men HESZ , Leeven der Apostelen. D. II: B. V. Hoofdlluk
4. in den beginne. VERTAALER.

der Apoflelen. Hoofdjl, XXV: i 3. 500
H O O F D S T U K . XXV.
vers 1. Toen nu Festus zyne Regeer mg aanvaard badt.
gmg by, drie dogen daar naa, van Cmfarea na Jerufalem.
Dat irctexi» een wingewest betekent, hebben wy
kap. XXIII: 34 gezien. 'Enfiaiuit T? t*-* cxu betekent
niet, als een reiziger in een wingewest komen, maalais
Regent of Landvoogd in een land aankomen, en
zyne regeering aanvaarden. Zoo fchryft DIONISIUS HA-
LICARNASSENSIS ook: t'*ip»i,e» ti de%Z, gelyk WET­
STEIN heeft aangemerkt. In dien zelfden zin zeggen
de Latynen: mini in provinciam, door den Keizer als
Landvoogd na een wingewest gezonden worden. Memineris,
fchryft Keizer TRAJANUS (Epist. $I) aan PLI-
Nios idcirco te in istam provinciam (a me) misfum esfe ,
quia multa in ea emtndanda apparuermt (het heugt n
noch wel, dat ik u daarom, als mynen Stedehouder,
in Bithynien gezonden hebbe, om dat 'er in dat land
veel te verbeteren viel). De andere plaatze, dewelke
door GROTIUS en WOLF uit den 27 Brief worde
bygebracht, alwaar TRAJAAN pervenire in provinciam s
fchryft komt hier niet te pasfe.
Deeze Landvoogd FESTUS was nauwlyks drie dagen
te Csfarea, alwaar zyne gewoone verblyfp!aa r
ze zyn
zoude, geweest, of hy begaf ziCh na de Hoofdfrad
van het Joodfche land, na Jerufalem, en hieldt zich
daar langer, dan tien dagen op. Hy (telde zich zeiven
aan de Jooden , als hunnen nieuwen Regent of
Landvoogd, voor, en wettigde zich als zoodanig, bui.
ten twyfel, door eenen Keizerlvken Geloofsbrief.
Alle de grooten der Stad maakten hunne opwachting by
hem, en verzekerden hem van hunne onderdaanigheid.
Men bewees hem groote eere, door het aanrichten van
kostbaare maaltyden. Ook bezag hy het merkwaardigite
in deeze groote en ongemeen fchoone flad.
alles vereifchte eene tyd van ruim tien dagen.
Dit
vers 2, 3. Tten verfebeen voor bem de Hoogepriefter
en

jio. Verklaring van de Handelingen ,
en de voornaamjlen der %oodgn tegen Paulus, en ver.
zochten , ztet ernjiig, dat hy bul» tegen Paulus gmjlig
wilde zyn, en bem toch na JerUjdlem' laaten brengen',
aewyl zy op hem wilden pasfen, en bem onderweegs om.
brengen. LOKAS verhaalt hier uitdruklyk, dat de Hoogepriefter,,
met de voomaamften der ftad al ras voorden
Landvoogd verfcheenen zyn.
Door deeze x-^nv-, verftaat hy, buiten twyfel, de
aanzienlykfte Mannen , zoowel van den Geestlyken,
als waereldlyken ftaat, welken de nieuwe Landvoogd
hadt laaten aanzeggen, dat zy voor hem verfchynen
moesten.
Deeze naamen die gelegenheid greetig waar, om hem
te verzoeken, dat hy PAOLOS na Jerufalem te rugge
wilde zenden, en hem aan hunnen rechtbank overleveren.
Zy hoopten, dat hy zoude doen, hec geen aan
den jongen Koning REHABEAM (2 KON: XII: 7) door
ziyne oudfte geheime Raaden geraaden wierdt, en hun
eerfte verzoek niet van de hand wyzen.
Wanneer LUKAS zegr, dat zy by dit hun verzoek
ten oogmerke hadden, het voorneemen, het welk zy
(kap. XXIII: 12, 15, 21) te vooren reeds gevormd
hadden, ten uitvoer te brengen, en PAULUS onder*
weegs te laaten vermoorden en 'er'vers 4. by
voegt, dat de Landvoogd weigerde hun daar in te wille
te zyn; geeft hy niet onduidelyk te kranen, dat FES­
TUS iets dergelyks vreesde, en daarom hun verzoek
affloeg. De voorige Landvoogd, FELIX, hadt zynen
Opvolger alles verhaald, het geen 'er met PAULUS was
voorgevallen. Niets konde hy derhalven minder verzwygen,
dan de hinderlaage, die de Jooden den gevangen
geteld hadden. En, waarfchynlyk, heeft hy hem
ook geraaden, indien de Jooden.hem iets zouden verzoeken,
hec geen daar op febeen ce doeien, hun daar
in niec te wille te zyn.
vers 4, j. Dan Festus gaf ten antwoord, dat Paulus

der Apoftelen. Hoofdft. X X V : 4, 5. Sn
te Ccefarea wel bewaard werdt,. en dat by binnen kort der.
waarts dacht te •vertrekken. En hy voegde 'erby: die
onder u nu kunnen, moogen met my.trekken, en den Man
verklaagen, zo zy iets tegen hem hebben, De Landvoogd
floeg den Hoogenpriefter , en anderen Jooden , hun
verzoek vriendiyk en op eene goede manier, af. Hy
ftelde hun voor, dat het niet gevoeglyk was, de vierfchaar
over deeze zaak te Jerufalem te fpannen, daar
CÜ!SAREA zyne gewoone verblyfplaatze was, en hy aldaar
zyne gehoorzaal en rechtkamer (dx^otrr^ie, vers
23) hadt.
Ten einde nu de Jooden daar over te minder misnoegd
mochten worden, boodt hy zich aan, om terfton
1
den volgenden dag (vers 6), wanneer hy wederom
te CESAREA zoude gekomen zyn, over deeze zaak
te zitten; en gaf hun vryheid, om eenigen uit hun
midden met hem te laaten reizen, die hunne klachten
tegen PAULUS konden inbrengen.
'o« iïvvceTe) i', lp';,, die onder u kunnen. Dus verklaaren
het ook ERASMUS , VATABLUS , BEZA en GROTIUS :
quipofunt, & quibus commodum est. Anderen ——— dewelke
weeten, dat « ^„«j-oi de machtigen, en die in het
grootfte aanzien jlaan, betekent, gelyk WETSTEIN door
eene menigte van voorbeelden hcwyst vertaaien
het: potentes. Zoo fchryft de oude Latynfche Overzetter:
qui in vobis potentes funt (die onder u machtig of
vermoogend zyn;) en CAMERARIUS , die hem gevolgd
heeft — potentes & principes vin (machtige en voornaame
Mannen),
Deeze laatfte vertaaling wordt door PRICEUS met
grooten yver verdeedigd. Dan hy heeft niet bedacht
vooreerst —• dat die verklaaring in dit vers niet
wel ftrookt, en — ten tweeden — dat men by LU­
KAS meer byzondere uitdrukkingen vindt, dewelken
hem eigen zyn, en anders juist niet in dien zin voorkomen.
CA.

512 Verklaaring van de Handelingen
CALOVIUS heefc derhalven zeer misgetast, toen hy
a3n PRICJEUS zyne coeftemming gaf: daarentegen hebben
HOMBERGH en WOLE beter gedaan, die de eerscgemelde
verklaaring hebben aangenomen , ten voordeele
van welke dit noch kan gezegd worden, dat zy
ook door den Syrifchen Overzetter is aangenomen.
De Landvoogd toonde naamlyk ook daar in zyne
vriendlykheid en beleefdheid, dat hy niet eifchcte , daq
de Hoogepriefter en de geheele Hooge Raad ce CESAREA
moest verfchynen, maar hun vryheid liec, om maar
eenigen uic hun midden, welken dit het bestgelegen
kwam, derwaarts aftevaardigen.
'E< TI eVi» •'» ra d>lïe) rivrm heeft, buiten twyfel, dezelfde
betekenis, als •'» *» *e.

der Apoftelen. Hoofdft. XXV: 5-8. 513
Recbterftoel, en liet Paulus haaien. FESTÜS betoonde
zich even gunftig voor PAULÜS, als FELIX gedaan
hadt, ten minsten even onpartydig. Deeze hadt zyhen
Opvolger zulk eene hoogachting voor den Apostel
ingeboezemd, dat hy hem, zo al niet voor eenen
Godtlyken afgezand erkennen, ten minsten gelooven
moest, dat hy een Man was, dien men niet zonderhet
grootst gevaar konde verachten, of onrechtvaerdig
behandelen- Indien wy dit in het oog houden
zullen wy in het vervolg alles, het geen in de gefchie'
denisfe van FESTÜS, met betrekkinge tot PAULÜS, voor.
komt, beter kunnen bèoordeelen.
'AxS-fiat, adduci, by of vóór hem gebracht wor.
den. Wy vinden dit woord kap. XII: IQ i ü eene an*
dere betekenisfe.
Meer dan tien dagen. OÉK«. BEZA heeft
in zyne uitgaave : lv ^ W . Hy vólgt niet flechts
den Ouden Latynfchen Overzetter, en drie handfehriften
, maar is ook van gedachte, dat LUKAS niet anders
kan gefchreeven hebben. GROTIUS geeft hem zyne
toeftemming, dewyl ook in de Syriiche Overzettinge
zoo ftaac; en ERASMUS SCHMIDT Drerigt het «'«ook
in den lext. GROTIUS leest insgelyks, mee de gemelde
twee oude Overzetteren: cW , v
j n w°j
ke leezing MILLIUS, BENGEL en WETSTEIN mede sè
noegen neemen. Dan MILLIUS wil het Woord i« nietm
den Text dulden, dewyl hec in fommige handfehnf.
ten niet gevonden wordt.
• Dewyl elke yan deeze veffchillende leezingen in
fommige handfehriften gevonden wordt, en geene vart
dezelve op Zich zelve te verwerpen is, is hetbillvk*
ieder eenen vryheid te laaten , om te kiezen. Ook is
de zaak zelve niet gewichtig genoeg, óm 'er over te
twisten. My behaagt de gewoone leezing, wegens
den famenhang, het best. Te weeten de Landvoogd
hadt vers 4 gezegd, dat hy binnen kort wederom ftondr
te vertrekken; maar nochtans bleef hy (vers 6) ovrr
PL Deel, K k j.

5 H Verklaaring van de Handelingen
de tien dagen te Jerufalem. Dit woord maar (vers 6_)
maakt deezen famcnhang noch zichthaarer.
vers 7, 8. T en hy nu tegenwoordig was, traden de
Jooden rondom, die van Jerufalem gekomen waren , e
brachten veele en zwaarè kluchten tegen hem in, ma
die zy niet in ftaat waren, om te bewyzen. Want hy
verantwoordde zicb, en fprak : ik heb my noch tegen
wel der Jooden, noch tegen den Tempel, noch tegen
Keizer bezondigd. In deeze beide verfen befchryft
LUKAS de befchuldigingen der Jooden, en de verantwoording
van den Apostel , zoo kort, als eenigzins
moogbk was. En toch te recht, dewyl hier niets anders
gezegd wierdt, dan het geen te vooren reeds gezegd
'was, toen PAULUs'en zyne aanklaagers by den
voorigcn Landvoogd verhoord werden^ het geen wy
kap. XXIV: 1-21 reeds gehoord hebben.
Wy moeten niet uit het oog verliezen, het geen
wy hier leezen, dat de Jooden rondom geftaan hebben;
te weeten, niet rondom PAULUS, gelyk fommigen
het verklaaren , maar rondom den rechterftoel, op
welken de Landvoogd zat.
De Jooden, zeg ik — en waarom niet de Hoogepriester
en de geheele Hooge Raad zelf, dewelke te vooren
te Casfarea voor FELIX verfcheenen, en hunne klach.
ten tegen PADLUS inbrachten? Ik antwoorde: de Hoogepriester
was beducht, dat FESTUS hen ook, gelyk
FELIX gedaan hadc, onverrichter zaake wederom te
rugge zoude zenden. Pladt FELIX hen door zyne vriendlykheid
en beleefdheid misleid, het zelfde ftondt van
FESTUS te duchten, dien FELIX zyne onderrichtingen
hadt medegedeeld. Hierom zondt de Hooge Raad
thans flechts eenigen uit hun midden af, om hun geding
voorttezetten.
Het is wel te denken, dat de Advocaat TERTELLUS
wederom mede zal gekomen zyn. Dan, dewyl zyne
befchuldiging gelyk de voorige was, en zoo ook de
ver-

der Apoftelen. Hoofdft. XXV: 7—9. 515
verantwoording van PAULUS , voegde het voor den gewyden
Gefchiedfchryver niec , tweemaalen het zelfde
te fchryven. De eenige verandering, die wy hier vinden,
is, dat PAULUS betuigt, zich ook tegen den Keizer
niet bezondigd te hebben. Dan hy zegt hier alleenlyk,
het geen hy te vooren reeds met andere woorden
gezegd hadt, dat de Jooden hem valfchlyk van
oproerige daaden of voorneemens, dewelke misdaaden
van gekweefte Majefteic des Keizers waren, befchuldigd
hadden.
•vers 9. Dan Festus gaf, om den Jooden eene gunst
te bewyzen, op het gezegde van Paulus, bet volgend antwoord:
wilt gy na Jerufalem, en u aldaar voor my over
deeze zaak laaten oordeelen? Sommige Uitleggeren onder
welke BEZA behoort, doen den Landvoogd on,
recht, warneer zy hem befchuldigeu, dac hy PAULUS,
om den Jooden genoegen te geeven, weder na Jerufalem
heeft willen laaten brengen, ten einde zy over
hem zouden oordeelen , en by gevolg het vonnis des
doods over hem uitfpreeken. De vraage, die hy aan
PAULUS doet, leert ons het tegendeel.
Hy hadt naamlyk den Jooden voorgefteld, dat, dewyl
zyn Rechtbank te Cadaiea was, het niet in zyn
vermogen ftondt, PAULUS wederom na Jerufalem te
Jaaten brengen , en daar de vierfchaar over hem te
fpannen. Maar, indien PAULUS zelf van zyn recht
wilde afftaan, was hy gereed, om hun daar in te wille
te zyn.
Hy ftelde zich daarom aan , als of hy PAULUS daar
toe beweegen wilde. Wilt gy, fprak hy coc hem,
wederom met my na Jerufalem, en. u aldaar door den
Hoogen Raad (vers 1 y en 20) laacen oordeelen ? —
Hy wisc wel , dac PAULUS deeze vraagen mee neen
zoude beantwoorden. Dan de Jooden moeiten denken
, dat hy hun gunftig, en daarom voor zich wel
genegen was, om van zyn recht, om zelf over hem
te Cadarea recht te houden, aftezien.
K k 2 Hy

5i6 Verklaaring van de Handelingen
Hy nam om die rede ook den fchyn aan, als ofhy
PAULUS daartoe zocht overtehaalen, door hem te belooven,
dat hy zyne zaak in zyne (des Landvoogds)
tegenwoordigheid ', eri onder zyn opzicht (/), zoude
laaten afdoen.
Dan hy wist wel, dat PAULUS zich ook daardoor
niet zoude laaten beweegen, en dat hy zelf voor de
hinderlaage vreesde , die de Jooden hem dachten te
leggen, om hem onderweegs te vermoorden. Ja men
zoude hier .uit zelfs kunnen befluiten, dat PAULUS,
naa de aankomst der Jooden, den Landvoogd terftond
heeft laaten zeggen , dat hy den Jooden in dit ftuk
niet te wille moest zyn, dewyl hy , als een Romeinfch
Burger, geenen anderen Rechter, dan den Romeinfchen
Landvoogd, erkende,
vers 10, ïi, Maar Paulus fprak z ik fla hier voor
Keizers rechtbank, alwaar, ik geoordeeld moet wor
Ik heb den Jooden geen onrecht gedaan, gelyk gy oo
zeer wel weet. Heb ik onrecht gedaan, of iets bedre
ven, dat den dood verdient, zoo weiger e ik niet, te fter
ven. Maar indien niets van hunne befchuldigingen w
is, kan my ook niemand , hun ten gevalle, daar heen zen
den. PAULUS fpreekt hier niet als een Jood, maar als
een Romeinfch Burger. Dit geeft ons het woord hl
te kennen. Ik kan, wil hy zeggen, den Joodfchen
Pvechteren niet overgeleverd worden, maar ik moet
door den Landvoogd, als 's Keizers Stedehouder , geoordeeld
worden. ^ Deezen erkenne ik voor mynen Rechter,
maar geenszins den Hoogen Raad der Jooden.
De volgende woorden moeten op deeze wyze verftaan
worden : Gy weet zelf, dat 'de Jooden my onrechtvaerdiglyk
w'illen veroordeelen , dewyl ik niets
misdaan hebbe , waar door ik den dood zoude verdiend
hebben. Zy befchuldigen my valfch, dat ik
te-
(l) 'ET' t'ftêv. Dit hebben wy by kap. XXIII: 30,, reeds
verklaard.

der Apoflelen. Hoofdft. XXV: ro, ir. 517
tegen Godts wet gehandeld, en inzonderheid, dat ik
den Tempel verontreinigd hebbe. —. Deeze is de
betekenis der woorden: 'uoïaUus niUnr», dewyl
PAULUS op den inhoud van vers 8 het oog heeft,
Xi i'x-tyirdo-KHf. Dit woord heeft grooteren nadruk,
dan jWorxi/f. Het betekent: gy weet het zeker.
De Comparativus KX'&,M wordt , volgens de gewoonte
der Griekfche taaie, in plaatze van den Supei lativus
gebruikt , en door BEZA te recht vertaald : optime.
(zeer wel). Op dezelfde wyze fchryft PAÓLUS, 2 TIM.
I: 18, ro fi/*r.u* ynqrxiif, bet welk LÜTHERUS te recht
vertaald heeft: gy weet bet best; en DUPORTUS in zyne
Aantekeningen op de CbaraSteien van THEOPHRASTUS .
kap. XI, bl. 387: tu optime nofti,
PAULUS vaart voort in zyne aanfpraak aan den Lan dvoogd,
dat hy niet weigeren (/«) zoude, zich door
hem te laaten vonnis/en , byaldien beweezen konde
worden , dat hy den doodt verdiend hadt; maar dat
zyn genuien hem getuigenis gaf, dat hy volmaakt
onfchuldig was. Dewyl nu alles valfch is («), vaart
hy voort, waar mede zy my bcfchuldigen , kunt gy hun
die gunst met bewyzen , van my in hunne handen
overtegeeven. Niemand, dus luiden zyne eigene woorden
, kan hun te wille zyn , en my aan hun overleveren.
-— Niemand, dat is, geen Rechter, en gy dus
rioch het allerminst, gy die de rechtvaerdigheid lief
hebt.
PAULUS hadt een goed vertrouwen van deezen Landvoogd,
(m) 'Os '*»£air»v.ftaf T» a*«$-#,sï,. Dit werkwoord , en
deeze fchikking van de woorden wordt by WETSTEIN meer
dan genoeg opgehelderd.
(/;) 'Ov^'v lïWy m \y.arifiye^i,VTi ftiv. Deeze manier van
fpreeken is in myne aantekeninge op kip. XXI; 24, alwaar
dezelve insgelyks voorkwam, reeds verklaard.
K k 3

;,8 Verklaaring van de Handelingen
voogd, en was in het geheel niet bevreesd, dat dezelve
hem aan de Jooden zoude overleveren. Hy wil
derhalven zeggen: al ware thans ook een ander Landvoogd
myn Rechter, zoude ik kunnen hoopen, dat
dezelve my geen recht zoude weigeren. Maar nu
gy het zyt, ben ik verzekerd, dat ik mets te duchten
heb.
Maar hoe ftrookt hier mede, dat PAULUS onmidde-
Ivk daar op uitroept: ik beroepe my (ik appelleere} op
den Keizer. De uitleggeren befluiten hier uit, dat de
Anostel bevreesd geweest is, dat de Landvoogd zich
toch eindelyk door de Jooden zoude laaten overhaalcn
En zy denken, dat hy, om deeze onrechtvaerdiaheid
voor te komen, zich by wege van appel aan
7vnen Rechtbank onttrokken heeft. Dan men geefc
hier door te kennen, dat men, uit het geen vooratgegaan
is, den Landvoogd niet heeft leeren kennen,
en niet gemerkt heeft, dat hy onzen Apostel gunstig
was Ik heb daarom te vooren reeds getoond, welke
uitwerking de onderrichtingen van- FELIX in het hart
van FESTUS, te D opzichte van PAOLUS gemaakt hebben.
En dit doet my denken, dat de Apostel, met medeweeten
en goedvinden van den Landvoogd, deeze
beroeping op den Keizer gedaan heeft. Deeze wilde
PAULUS helpen, maar evenwel zich ook de Jooden met
tot vyanden maaken. Dit onrustig Volk konde hem
zvne toekomftige regeering zeer lastig maaken Hy
moest daarom deeze gelegenheid , om het zelve te
vertoornen , vermeiden. En hier toe was geen beter
middel, dan dat hy PAULUS liet raaden, zich op den
Keizer te beroeDen. Op deeze wyze was PAULUS met
alleen, maar hy ook geholpen.
En is dit zoo, dan behoeve ik niet te zeggen, dat:
onze Apostel met dit appél niet bedoeld heeft, dcrn
Landvoogd te verfchrikken, maar den Jooden alle
hoop,i

der Apostelen. Roof'dfl. XXV: 10, n. 519
hoop, van hem in handen te zullen bekomen, te beneemen.
Ook hebben de meeste Uitleggeren niet opgemerkt,
dat PAÜLOS, als een Romeinfch Burger, en uit kracht
van dit zyn verheven Burgerrecht, geappelleerd heeft.
—-— Dit was een oud recht, en, al vóór de regeering
der Keizeren , konde een Rechter iemand, die zich
op het Romeinfche Volk beriep, niet op eige gezag
ftraffen. LIVIUS maakt, lib. X. cap. 9, van twee wet­
ten 1
gewag, de lex Valeria en lex Porcia genaamd ,
volgens welke een Rechter eenen Romeiufchen Burger,
wanneer hy appelleerde noch aan den lyve noch
'ook aan het leeven mocht ftraffen. Dit recht behielden
de Romeinfche Burgers ook onder de Keizeren.
Gelyk PLINIÜS ook, als Stadhouder in Bithynien, de
Christenen, die wegens den Godtsdienst gevangen waren
, indien zy het Romeinfch Burgerrecht hadden ,
en zich op den Keizer beriepen, niet zelf ftrafte ,
maar na Rome zondt. Quos, fchryft hy , lib. X. epist.
97. quia cives Romani erant , annotavi in urbem remittendos
(dewelke ik , om dat zy Romeinfche Burgers
waren , heb aangetekend , om ze na de Stad op te
zenden).
Over deeze beroeping van den Apostel heeft de
Engelfche Godtgeleerde, C. LAMOTTE, eene opzetlyke
Verhandeling (0) gefchreeven , de'wdke in de
Hiftory of the worh of the Laerned 1740, Aug. gedrukt
is. Dan hy heeft daar in ook gedwaald , dat
hy denkt, dat PAULUS-zich door dat middel uic handen'van
den onrechtvaerdigen Landvoogd heefc zoeken
te verloifen. En D. SYRBIUS, die niet eens bedacht,
dat PAULUS dit appél, als een Romeinfch Burger,
gedaan heeft, heeft in zyne Academifche Verhan.
deling, 1731 verdeed igd , de Pauli in urbem Romam
in*
(0) Welker Inhoud men in het zevende deel der SScr/tMge
Ju ten £tty. geldjïtcrt Seiturtgcrt/ bl. 281 ena, kan leezen.
K k 4

5,2Q Verklaaring van de Handelingen
ingresfu p. 60 tot 84, by de befchouwing van dit
hooger beroep, veele Rechtsgeleerde kundigheden verkwist,
dat is, ten ontyde uitgekraamd.
Men kan noch vraagen, of PAÜLUS niet misfchien
kwaalyk gedaan heeft, dat hy zich op den Keizer beriep,
en zich niet maar liever met geduld aan eenen
onrechtvaerdigen dood heeft blootgelteld ? — Deeze
vraage wordt geopperd , en teffens beantwoord door
WITSIUS , in Vita Pauli Sect. X, § 29. Dan hoe
kan men kwaalyk doen, wanneer men zyn leeven, zoo
]ang men immers kan , voor den dienst van Godt,
tracht te bewaarcnP Dan zoude het noch heden ten
dage voor eenen Christen ongeoorloofd moeten zyn,
tegen de onrechtvaerdigheid van anderen , by de Overheid
hulpe te zoeken. — Men zie verder, het geen
ik by kap. IX: 25 heb aangetekend.
Het woord dhxes; heeft hier eene ongewoone betekenis.
De zaak zelve leert ons, dat het zoo veel betekent,
als patrasfe aï!-xr,px (kap. XXIV: 120) aan eene,.
of aan de misdaad febiddig zyn. ERASMUS vertaalt het
ook op deeze wyze: fum in noxa^
•vers 12. Toen fprak Festus met zyne Raaien , en
gaf daar naa bet volgend antwoord: gy hebt u op den
Keizer beroepen, gy zult ook na den Keizer gaan. De
Keizerlyke Raaden worden ook by JOSEPHUS , B. XIV,
kap. 17, w^&'tvxtot genaamd , en HERODIANUS noemt
hen, lib. VI, cap. 1 o-a»/Jjo»« Qasfejfores) *«} c-up/sctlMvs.
Men gaf ook aan de Keizerlyke Stedehouderen in
de Wingewesten hunne Raaden. — Dus fchryft PAN-
CIROELUS, in zynen Comment. ad Notitiam Dignitatum,
tap, VIII. omnes Provinciarum Magiftratus mum aut
plures Jurisconfultes .fecum ducebant, quorum covfilis fe-.
cunttam jus caufas dekniebnnt-, Hi asfeiTores et condliarii
vocabantur. (Alie de Overheden van Wingewesten
brachten éénen of meer Rechtsgeleerden met
zich, dewelken zy raadpleegden, om volgens het reche
- •« «te

der Apoftelen. Hoofdft. XXV: 12, 13. jar
de zaaken aftedoen. Deeze werden Byzitters en
Raaden genaamd.)
Ten opzichte van deeze Byzitters en Raaden der
Landvoogden vindt men nader beticht by LARDNER,'
de fide Hijhiïi® Evangelie® lib. 1, cap. 2, § 16. p. 183.
ƒ5., en by TE WATER, in eene opzetlykc verhandeling, .
die in het tweede deel der Mifcellanea Duüburgenfia,
p. 51—ói te vinden is.
Ik merke noch aan, dat de rede, waarom de Land.
voogd dit antwoord niet uit zich zeiven alleen gaf,
maar vooraf zyne Raaden liet by zich komen, en
derz.elyer goeddunken hoorde, onder anderen geweest
is, op dat de Jooden meer op zyne Raaden, dan op
hem, misnoegd zouden worden. Hy poogde op alle
Wyzen te verhoeden, dat de Jooden geenen haat tegen
hem opvatteden , het geen hem veei verdriets zoude
hebben kunnen veroorzaaken.
Verfcheidene Uitleggeren, en daar onder CALOVIUS,
merken de volgende woorden, als eene toornige vraage
van den Landvoogd aan, die zy denken, dat misnoegt
was, om dat PAOLUS zich aan zynen Rechtbank
onttrok, en hem daarom voorfpelde, dat deeze beroeping
op den Keizer hem niets zoude baaten. Dan wy
hebben te vooren reeds gezien, dat, en waarom, de
Landvoogd met dit appél van PAULUS zeer wel te vreede
geweest is.
Onder deeze rede verwerpt, LÜTHERUS niet alleen,
maar ook GROTIUS, met het grootste recht, het vraagteken,
het welk wy gemeenlyk in den Text vinden,
en verklaart de woorden van den Landvoogd op volgende
wyze: Wel nu, PADLUS, gy hebt u op den
Keizer beroepen ; ik neem dit appél aan , en zal u ,
gelyk gy begeert, na Rome laaten brengen.
vers 13. Naa eenige dagen kwam de Koning Agrip.
pa , en Berenice te Ccefarea, om i'estus te verwelko-
K k 5 * men.

522 Verklaaring van de Handelingen
men. 'Hpigai hosy»tf»'t»> rivür —— na eenige dagen. Dus
leezen wy ook kap. XXVII: 9: Uwö xe""> }i»yua/*c'i*ui
en by JELIANUS , Var. hist. lib. Hl, cap. 19; rji'a»
fuiiai h»yiK>(tlvetf.
De perfoon , die hier met AGRIPPA kwam, worde
door LUKAS Bernice genaamd , en deezen naam behoudt
zy in de Overzettingen van LÜTHERUS, ERAS.
Mus, en BEZA. Op verfchillcnde wyze wordt deeze
naam uitgefprooken — BERNICE, BERENICE , BERONICE ,
gelyk BECKMAN, de Originibus Latince lingm p. 1152,
gelyk mede DRUSIUS en GROTIUS, hebben aangemerkt.
Dewyl de naam BERENICE onder de Geleerden het gebrui
klykst is, heb ik dien ook in myne overzettinge
gebezigd.
Zy was de Zuster van Koning AGRIPPA , en teffens
zyne byzit; het welk zoo bekend was , dat de Dichter
JUVENA'LIS zelfs van deeze bloedfchande gewag
maakt. Hy zegt, Sat. VI: 158 van zekeren kostbaaren
ring:
Barbarus incestce dedit hunc Agrippa Sorori.
Dat zoo de gemeene fpraak ging, ziet men ook by
JOSEPHUS, B. XX, kap. VII 9 §3. Haare fchoonheid
verwhrf naar ook eenen gemeenzaamen omgang mee
den Keizer TITUS. Ja, men wil zelfs, dat deeze
voorneemcns geweest is, haar tot Keizerin te verheffen:
gelyk SUETONIUS, kap. VII, verhaalt. Dan hy
zag v«n dit voorneemen af, dewyl zy eene Joodin
was. Het geen verder van haar verhaald wordt , ga
ik met Itüzwygen voorby. Men kan het in NOLDIUS
zyne Historia Herodum § 72, en in het Dictionaire van
BAYLE , vinden.
'Ao-;r*'£ie$-a/ betekent hier, iemand bezoeken, en verwelkomen.
Men zie myne aanmerking op kap. XXI: 7.
Dit wis niet Hechts eene enkclde beleefdheid van A-
GRIPPA, maar men hieldt het ook voor zynen plicht,
den

der Apoflelen Hoofdfl. XXV: 14, 16. 523
den nieuwen Keizerlyken Stedehouder te begroeten,
en zich in zyne gunst te beveeien.
vers 14. Naa dat zy aldaar nu eenige dagen geweest
waren, verhaalde Festus den Koninge de zaak. van Paulus,
en fprak: Felix heeft (my) eenen gevangen achtergelaaten.
'A>/9-STO hy verhaalde. Dus fpreeken ook
andere Griekfche Schryveren, die ELSNER aanhaalt.
Ik kan niet nalaaten te denken, dat de Landvoogd
ook hierby ten oogmerke gehadt heeft, het misnoegen
der Jooden tegen zich te verminderen. Wanneer een
Joodfch Koning zelf zyne handelwyze ten opzichte
van PAOLUS goed keurde, moest dit natuurlyker wyze
ftrekken, om het misnoegen der Jooden daar over te
doen afneemen.
vers 15. Toen ik nu te Jerufalem was, verfcheenen
zynentwege de Opperpriesteren en de Oudften der Jooden
voor my, en baden my, dat ik hem ter ftraffe wilde veroordeelen.
A.'*.»» «IT»^»»/, zy baden my, dat ik het
vonnis der verdiende ftraffe over hem wdde uitfpree-
]*en. Deeze manier van fpreeken heeft WETSTEIN
ook by andere Grieken gevonden. Men zie ook de
aantekening van WOLF. '
Dat door a-jeM-wV, de Opperpriesteren, dat is de hoofden
van de Pricstcrfchap met en benevens den eigenlyken
Hoogenpriester verftaan worden, beeft LANGE
aangemerkt. LUKAS fpreekt kap. XXII: 30 en XXIII:
14 ook zoo.
vers 16. Dan ik gaf hun ten antwoord: bet is by de
Romeinen niet gebruiklyk, iemand aan anderen ter ftraffe
overteleveren, maar den gedaagden moeten vooraf zyne befcbuldigers
onder het oog gebracht, en bem moet tyd gelaaten
worden, om zich, ten opzichte der befcbuldiginge,
te verantwoorden. CICERO fchryft in zyne vierde redevoeringe
tegen VERRES (p). Stbenium abfentem inreos
re-
Cp) Örationum T. L part. II- pag. 374, Edit. Grceviance:
VERTAALER.

524. Verklaaring van de Handelingen
retulit, £? causfa indicïa capite damnavit (FJy heeft STEH-
Nius, terwyl hy afweezend was, als fchuldig aangemerkt,
en hem onverhoord ter dood veroordeeld). Op
eene andere plaatze fchryft hy, dat VERRES , onder de
Romeinfche Rechteren; de eerfte geweest is, die zich
dus gedraagen heeft. LARDNER brengt uic deeze redevoeringe
meer piaatzen by , lib. I. de fide Histories
Euangelicts. cap. 10 § 8. p. 404. en PRICEUS uit andere
Schryvers,
De fpreekwyze: x'tlr^ti r, dewelke vers ir
voorkwam, is hier volledig: %* ilras&a, ,;s iemand
aan andere overleveren, om veroordeeld en ter
dood gebrachc te worden.
Een Gedaagde moet zyne befchuldigers voor zich zien
, x*rd -neiT»*; Ï K„> zegt FESTOS , ten einde
hy hunne befchuldigingen kunne hooren, en in ftaat zy,
om zich tegen dezelve te verdeedigen. KAPHELIUS
heeft de fpreekwyze; ««»' ^«V**-,»» x«ju Va^?» T/»e ;, iemand
in zyne tegenwooidigheid aanklaagen, by POLYBIUS ge.
vonden. XENOPHON drukt hec in zynen Hiero, p. 930
op deeze wyze uit: *«r' itps-^fttvt x^my^u, r„ o s >
Tem xnpjidmt houden PRIC^US en WETSTEIN voor
eene Latynfche manier van fpreeken. Locus betekent
by de Latyncn• dikwils de gelegenheid, en teffens den
tyd, om iets te doen; by voorbeeld: dabitur tibi dicendi
•vel respondendi locus (men zal u tyd en gelegenheid geeven,
om te fpreeken, of te antwoorden). Wy hebben
meer andere Latinismi by onzen LUKAS gevonden»
Men zie kap. I: 25. IX: 22 en X: 24.
vers 17, 18, 19. Toen zy nu met elkander bier warenaangekomen,
zette ik my, zonder uitftel, den volgende
dag, op den Rechttrftoel, en liet den Man voor my komen.
De klaagers kwamen voor den dag, maar brachten geen
zoodanige misdaad tegen bem in, als ik verwacht badt,
maar twisten met hem over hunnen Godtsdienst, en ove
zekeren verftorven Man, genaamd Jefus, van wien Paulus

der Apoftelen. Hoofdft. XXV: 17—22. 525
lus zeide , dat hy wederom leevendig wa r
. MnhftU,
«\«/8«AIJ» «••«?» is eene fpreekwyze, waar van de beste
Griekfche Schryveren gebruik maaken; gelyk de Heer
WETSTEIN toont.
mvvvs.
Kap. XXIV: 22 ftaat: *tt&U.Mvf
'EnfV 1
'' dirUi is ook goed Griekfch. RAPHELIUS
toont ons deeze uitdrukking in verfcheidene plaatzen
van POLYBIUS ; PRICJEUS en WETSTEIN by andere
Schryveren.
betekent hier niet bet bygeloof, maar
den Godtsdienst. De Landvoogd zal immers den Joodfchen
Godtsdienst niet, in tegenwoordigheid van eenen
Joodfchen Prince, en eene Joodfche Princesfe, voor
bygeloof gefcholden hebben. Ook hebben wy dit
woord, kap. XVII: 22 in eene onfchuhi^e betekenisfe
ontmoet. ERASMUS en BEZA hebben het
daarom ten onrechte door fuperfiitio (q), Bygeloof,
vertaald.
De Landvoogd fpreekt niet verachtlyk van JESUS,
zoo als het aan fommigen is voortrekomen: maar hy
fpreekt van hem, als van eenen Manne, die hem onbekend
was. Hy hadt, eer hy in het joodfche Land
kwam , zich met den Christelyken Godtsdienst niet
bekommerd, en dus van JESUS weinig, of niets, gehoord.
Hy noemt hem daarom 'UroC» »

525 Verklaaring van de Handelingen
derom bewaaren, tot dat ik bem na den Keizer zal zen.
den. Hier op fprak Agrippa tot bestas: ik zoude den
Man ook voel gaerne eens voillen booren. Morgen zu
bem booren, antwoordde by.
'AWO ?S7C9-«I betekent, niet weeten, wat te doen zy.
Men kan deeze plaatze niet woordlyk vertaaien, maar
moet eene gelykfoortige uitdrukking in onze taaie zoeken.
Ook heeft de Opsteller der Franfche Overzettinge
van Mons dezelve, naar den aart van zyne taaie
vertolkt: Ne facbant, quelle refolutionje devois pren
dre fur cette affaire.
Het woord hdymrn, een onderzoek, komt by veele
andere Schryveren in deeze betekenisfe voor, gelyk
WETSTEIN getoond heeft.
'E/3o»A„' i«ui', ik wilde gaerne. Deeze manier van fpreeken
heb ik by den Redenaar LYSIAS, bl. 320, 41 en
45 van de Marburger uitgaave, gevonden. In het Latyn
zegt men, in dien zelfden zin, vellem.
vers 23. Toen nu den volgenden dag Agrippa en Be.
renice met groote fracht kwamen , en met den Overften,
gelyk nlede met de voornaamste Mannen van de Stad,
de verboorzaale getreeden waren, werdt Paulus, op be
vel van Festus, voor den dag gebaald.
Mir« a-»*.?; QHU/TUFIX; , —— QatTcta-!ct betekent eene
prachtige, en in het oog loopende, optocht. Hoe
dikwils dit woord by POLYBIUS in dien zin voorko.
me, heeft RAPHELIOS aangemerkt. Meer andere Ge.
leerden, welker naamen men by WOLF kan vinden ,
hebben ons dit woord, zoo wel by Heidenfche, als
by Christlyke Schryveren, getoond.
Wy leezen 1 MACC IX: 37 : »ST« a-« ?«5r«,«-r?{ fttyd>.n(f
alwaar van eene Vorftlyke bruiloft gefproken wordt: met
groote pracht , heeft men het daar vertaald. In de
Ou.

der Apoftelen. Hoofdft. XXV: 23—25. 527,
Oude Latynfche Overzettinge leeft men op beide plaatzen
: cum multa ambitione. Deeze Overzetting is niet
alleen goed, maar zelfs cierlyk.
CORNFLIUS NEPOS fchryft, in iita Dionis, cap. 2 ,
van Koning DIONYSIUS, dat hy PLATO te gemoet gegaan
is, en hem in zyne Stad met groote pracht heeft
ingehaald. Dit drukt hy op deeze wyze uit: mugna
cum ambitione Syracufas eum perduxit. EOTROPIOS fchryft,
lib. IV, cap. 4, cum ingenti pompa, en zyn Griekfche
Overzetter: ri> /tsyfcti *of»*->ï.
Tot den prachtigen Optocht van Koning AGRIPPA
behooren ook de groote en aanzienlyke perfoonen 3
die hem vergezelden.
'Dit gevolg der beide Koninglyke perfoonen wordt
c'i xar' t'l'w «wis genaamd. Deeze manier van fpreeken
wordt by andere Schryveren niet gevonden. Intusfchen
is zy niet duister, en de famenhang overtuigt
ons, dat LUKAS 'er voornaame lieden mede bedoelt.
Eenige overeenkomst hier mede heeft de Uitdrukking,
van welke PAULUS zich 1 TIM. II: 2 bedient,
alwaar hy Magiftraats Perfoonen r*» s ,', .Js-a^?
i'.r», noemt; by welke plaatze RAPHELIOS heeft aangemerkt
, t dat POLYBIOS voornaame Mannen T^'S SM
izrt£o%cc7s Hiras noemt.
vers 24, 25. Daar op fprak Festus : Koning
Agrippa, en aue gy Mannen, die bier tegenwoordig zyt!
daar ziet gy den Man, om wien bet geheele Joodfche
Volk te Jerufalem en ook hier, my aangezocht, en geroepen
heeft, dat hy niet langer behoorde te leeven. Maar,
naa dat ik begreepen hebbe, dat by niets gedaan beeft, het
geen den dood verdient, en hy zich ook zelf op den Keizer
beroepen heeft, beb ik heftooten, hem daar heen te zenden.
Deeze aanfpraak: Koning AGRIPPA! klinkt in onze
ooren zeer vreemd; cn noch vreemder moet het ons
voorkomen, dat zelfs degevange PAULUS, kap. XXVI:
a, 7, en 27, deezen Koning op die wyze aanfpreekt.
Dan

528 Verklaaring van de Handelingen
Dan, men moet weéten, dat dit in die tyden het
gebruik was. Ja men fprak- eenen Koning zelfs wel by
zynen blooten naam aan. CYRUS —zeide LYSANDER
tot dien machtigen Koning van Perfien, by CICERO,
de SeneEtute, cap. 17. En in het boek van XENOPHON,
de Monarchia, fpreekt de Wysgeer SIMONIDES zynen
Koning altoos dus aan : » myn lieve Hierö. Een
iegelyk, die ooit de Brieven van CICERO geleezen
heeft, weet, dat men met gewoon was, de voornaamfte
Romeinen op eene andere wyze aan te fpreeken.
De gewoontens zyn veranderlyk , en de beleefdheid
vertoont zich niet aloos onder de zelfde gedaante.
t 'o, *vj***el'Tis betekent: gy, die hier by eikanderen
zyt. De Landvoogd bedoelt daar mede het gevolg
van den Komnge, van het welk in het voorgaande
vers gefproken wordt. GEORG D' ARNAOD flaat derhal.
ven den bal mis, wanneer hy in zyn Boek, de Diis Pare.
dris, cap. 8, p. 42 meent, dat de Landvoogd hier
mede zyne Raaden aanfpreekt , van dewelke vers
12 wordt gewag gemaakt; en zich voor den eerden
houdt, die dit begreepen, en deeze plaatze recht verklaard
heeft.
.Te*rb'yxJ,ui nu betekent, iemand aanfpreeken, van
wien men iets begeert gelyk men uit de plaatzen
van
brengt.
PLUTARCHOS kan zien , die ELSNER hier by­
3
Zy febreeuvaden, dat is, zv fielden hun vyandig verlangen
met met befcheidenheid, maar met een woest
gefchreeuw, voor. Het zelfde werdt kap. XVII- 6
door /3««»T**, en kap. XXi: 36 door X ^ T H , uitgedrukt.
Het woord fi^«i in onzen text betekent eigentlyk
: iemand toefc breeuwen, om iets te doen, gelyk
men uit de plaatzen, door WETSTEIN by gebracht,
zien kan,
ö
'
Uit de wyze, op welke de Landvoogd den Koninge
do woede der Joodeu tegen PAULUS' verhaalt, en
tef-

der Apoftelen. Hoofdft. XXV: i6; 27. 529*
teffens van hec appél van PAULUS gewag maakt, zieC
men klaar, dac hem hec laatste niet onaangenaam geweest
is. En die bevestigt het vermoeden, het welk
wy by vers 12 te kennen gaven, dat deeze beroeping
op den Keizer met voorkennisfe en goedvinden van
den Landvoogd gefchied is.
vers 16, 27; Dan dewyl ik Vdegens denzelvén niets
zvkers (r) aan den Heere te fchryven bebbe, beb ik bem
Voor u laaten verfebynen, maar inzonderheid voor u, Koning
Agrippa; ten einde ik, naa gefchied onderzoek (Y),
mooge weeten , wat ik zal fchryven. Want het komt
my onvérftandig voor, eenen Gevangen te zenden, en niet
teffens de befcbuldigingen te melden, die tegen hem worden
ingebracht. Het is waar, het geen de Landvoogd
hier zegt; en hy zoude onverflandig, ja zelfs zeer
belachlyk geharideld hébben, indien hy eenen Gevangen
na Rome gezonden hadt, zonder fchriftlyk te
melden, wat dezelve misdreeven hadt, of waar mede
hy befchuldigd wierdt.
Maar, hoe kwam dit in het geval van PAOLUS te
pasfe ? De Landvoogd konde immers de befchuldigingen
der Jooden tegen hem, en zyne verantwoording,
berichten. Hy konde immers melden, dat hem
by onderzoek gebleeken was , dat PAULUS niets bedreeven
hadt, het geen volgens de Romeinfche vrfxten
ftrafbaar wasi Hy konde 'er byvoegen, dat PAU.
LUS een Roomfch Burger was , en dac hy verplicnt
geweest was, hem na iRome te laaten brengen, dewyl
hy zich op den Keizer beroepen hadt.
Ik weet hier op niets anders te antwoorden , dan,
dat ik den Landvoogd als eenen listigen , maar teffens
beleefden i ftaatkundigen leugenaar aanmerkc»
Hy
(r) 'ArG**tt. Zie myne aanmerking op kap. XXII: 30.
(s) 'Aid*ei

53° Verklaaring van de Handelingen
Hy zag hec als eene beleefdheid, die hem betaamde,
aan, den Koninge hec oordeel over PAOLOS opcedraagen,
en hem ce verzekeren, dac hy daar in zoude berusten
, en ingevolge van het zelve zyn berichc aan
den Keizer opmaaken. Maar teffens bedoelde hy daar
door de Jooden eenigszins te vrede te ftellen, wanneer
z.y hoorden, dat een Joodfch Koning op dezelfde
wyze , als hy, over de zaak van PAOLUS geoordeeld
hadc. Uit hoofde van dit oogmerk noem ik
het eene listige onwaarheid.
'o K»V>5, de Heer. Zoo noemt PLINIUS ook den
Keizer TRAJANUS in zyne brieven aan hem. Wel is
waar, AUGUSTUS enTIBERIUSnamen,uicftaackundigcredenen,
deezen titel niet aan. Den buitenlandfche onderdaanen
waren evenwel gewoon den Keizer met den
naame , Dominus te begroeten ; gelyk wy uic deeze
plaatze zien.
Dat ook in deeze betekenisfe goed Griekfch
js, toont WETSTEIN: Men zoude het anders als eenen
Latinismus, als eene navolging van het Latynfche-:
Significare per literas, hebben kunnen aanzien.
H O O F D S T U K XXVI.
vers t. Toen fprak Agrippa tot Paulus: het is u ge.
oorloofd, uwe zaak voorteftellen. Hier op ftrekte Paulus•
zyne band uit, en hieldt, tot zyne verantwoording , de:
volgende redevoering. De Landvoogd hadt PAULUS moe-,
ten aanfpreeken, en hem beveelen, in tegenwoordig-,
heid van den Koninge te zeggen, het geen hy tot zy-.
nej verdeediging dienftig oordeelde. Dan hy d eet:
AGRIPPA de eere aan, van hem het eerst aantefpree-ken.
De gevange PAULUS naamlyk hieldt eene gepaste:
beichcidenheid in het oog —— hy ftondt daar ftilzwy..
gend»,

der Apoflelen. Hoofdft. XXVli r. 531
gcnd , en wachtte of van den Landvoogd, of van
AGRIPPA, het bevel, om te fpreeken.
Ook fprak de Koning hem zeer vricndlyk aan: liet
-is u geoorloofd, uwe verdeediging •voorteftellen. Waar
op PAULOS onverfchrokken toecradt, als iemand, die
een goed geweeten heefc, en zyne hand uitftrektte ,
ten deele om de aanweezenden tot opmerkfaamheid
te beweegen, ten deele ook, om'met eene beftaanlyke
houding zyne redevoering te beginnen. Deeze byzonderheid
by het begin eener redevoeringe is ons
kap. XIX: 40 reeds voorgekomen.
Eer wy des Aposcels redevoering ftukswyze befchouwen,
zal het niet ondienftig zyn, het hoofdoogmerk
van dezelve te overweegen, en daar door haare ftukswyze
Verklaaring gemaklyker en gegronder te maaken.
Dewyl hy tot eenen Joodfchen Koning'moest fpreeken,
nam hy deeze gelegenheid waar, om eene proeve
te neemen , of hy het zoo verre konde brengen ,
dat de Koning; die, zoo wel als andere Jooden, den
MESSIAS verwachtte , overtuigd wierdt , dat JESOS ,
van wien hy zekerlyk veel gehoord hadt, deeze MES­
SIAS was, en hy als zoodanig aan hem geloofde, cn
den Christlyken Godtsdienst aannam. PAULOS , die
zoo veele" Jooden tot deeze overtuiging gebracht en
tot Christenen gemaakt hadt, wenfchtte ook deezen
Koning voor CHRISTUS te winnen. 1
Om dit oogmerk te bereiken , verhaalde hy aan
AGRIPPA , hoe lange hy een Vyand van den Christlyken
Godtsdienst, ja een yverig vervolger der Chris,
tenen, geweest was. De Koning moest hier uit afneemen,
dat hybec Chrisclyk geloof niec ligevaerdig
iof uic ligtgeloovigheid hadt aangenomen — en begcerig
worden, om te weeten, wat hem toch bewoogen
badt, om van eenen Vyand van den Christlyken Gödts-
1 dienst, niet flechts een bclyder en verdeediger, maar
L 1 2 eok

53^ Verklaaring van de Handelingen
ook een Leeraar en Voortplanter van denzelven te
worden.
Hy verhaalde hem daarom omftandig , hoe 'JESÜS
zelf van den Hemel was nedergedaald, en zich aan hem
vertoond hadt — lïoe deeze verfchyning in eenen hemelfchen
glans , waar by die der Zonne niet kondë
haaien, gefchied was, en hoe hy, en zyne reisgenooten
daar door ter aarde waren nedergeflaagén hoe
hy, door dit middel, genoodzaakt geworden was, om
JESUS voor den MESSIAS te erkennen en hoe JE­
SOS hem geboodt, den Christlyken Godtsdienst in de
geheele waereld uittebreiden.
Ook zal hy zekerlyk de andere wonderwerken, die
by zyne bekeering voorvielen, den Koninge verhaald
hebben. — Want wy zien, dat LUKAS de redevoering
van PAULUS in een kort beftek gebracht heeft.
Op deeze wyze nu konde het niet anders zyn, of
de Koning moest tot hadenken gebracht worden, en
met ernst beginnen te overweegen, of niet deeze bekeering
van PAULUS een werk van Godt, en of niet
de Godtsdienst, dien hy predikte, waarachtig en van
Godtlyken oorfpronge, was. Ook begon hy tot Overtuiging
te komen , daar het licht der waarheid hem
helder in de oogen fcheen. — Dan, wat hem de oogen
toefloot, en van verder nadenken afhieldt, zulleh wy
vervolgens by vers 28 zien.
vers 2, 3. Ik achtte my gelukkig, Koning Agrippa,
dat ik my op heden, voegens alles., tsaar mede de Jooden
my befcbuldigen, voor u zal verantwoorden ; inzonderheid ,
dewyl gy in alle de gewoontens en twistvraagen der
Jooden wel bedreeven zyt. Ik bidde u daarom, om my
met geduld aantehooren. De Apostel fchikt het begin
zyner redevoeringe op zulk eene wyze, dat de Koning
opmerkfaam , en geneegen moest worden , om
hem te hooren! Hy betuigt naamlyk , dat hy hem voof
den besten Rechter in zyne zaak aanzag, dewyl hy
(de

der Apoftelen. Hoofdft. XXVI: 2, 3. 533
('de Koning) z e]f een Jood was, en uit dien hoofde
in ftaat, om over de twistzaaken , over welke hy met
de Jooden in verfchil was, te oordeelen.
Deeze beleefdheid was denKoninge aangenaam, en
voor den Apostel niet onbetaamlyk , dewyl het met
de waarheid overéén kwam, Hv wektte 'er de opmerkfaamheid
van AGRIPPA door 'op, en loktte de zelve
noch meer uit, door zyn ootmoedig verzoek: ik
biddeu, dat gy my wilt aanboor en, dat is,
laat u myne eenvouwige, en niet naar den trant der
redenaaren gecierde , redevoering niet verdrieten ,
maar hoor my, ten einde toe, met dezelfde eoedheid,
ö
Qm 'sKonings gunst uittelokken , bedient hy zich
roch van twee beleefdheden. Vooreerst zegt hy, ik
ycrblyde my, en acht het voor myn grootst geluk dat
ik tot u myne verantwoording zal richten. En ten
tweeden betuigt hy, thans voor hem, als voor zynen
Rechter te ftaan, dewyl de Koning zoo genadig was,
dat hy over zyne zaak een rechterlyk vonnis wilde uit-
(preeken, waar aan hv zich met een gerust vertrouwen
onderwierp. Dit drukken de woorden ,'*/«-.» uit die
de meefte uitleggeren onverklaard gelaateu, maar GRO­
TIUS gebrekkig verklaard heeft , voor zoo verre hy
het vertaalt:. inuvoe tegenwoordigheid. Dat dit iwi gebruikt
wordt , wanneer men voor eenen Rechter ftaat , en
tot denzelven eene redevoering houdt, is, by kap.
XX11.1: 30. reeds getoond.
PAULUS verzekert derhalven hier mede den Kor in»,
dat hy hem gewillig en met blydfchap voor zynen Rechter
aannam. Hy kat 'er de rede, waarom hy op riem
zulk een goed vertrouwen ftelde, terftond op volsenj
te weeten, dewyl hy in de zaak, over welke de twist
liep, geen vreemdling, maar in die verfchillen wel bedreeven
was. ,
L I 3 De

j34 Verklaaring van de Handelingen
De woorden, waarmede PAULUS , of liever LUKAS ,
dit uitdrukt, worden , zelfs by den grooten CAMERA,
RIUS, als eenen Solcecismus aangemerkt, dewyl met hec
woord ircv (in genitivo), «W« (z/z acciifativo) verbonden
wordt, ERASMOS wil nu eens het woord £»»•« in è'»r»ï
veranderen, dan eens het woord e

der Apoftelen. Hocfdft. XXVI: 2, 3. 535
'TMIK tV» ToijTiorai» xlytii EIAOTAS, ÏTI } x, r, T10TI
est vobis auscultandum illorum orationi, jcientibus % of,
cum fciatis £fc.
Niet volmaakt gelyk, maar ook niet geheel ongelyk,
is eene plaatze by JELIANOS, Var. Hijt. II: 13.
alwaar ?»^s»tfot« betekent: dewyl zy nydig waren,
en dus, in plaatze van cp^nt^s, «V«v gebruikt wordt.
Wy zien dus, dat wel weinig, maar nochtans fommigen
der beste Grieken dus gefproken *hebben. Dan
hier uit volgt noch niet, dat het het beste Griekfch is.
De welfpreekendfte Schryveren laaten wel eens eene
fpreekwyze, van het gemeen ontleend, in hunne rede»
nen vloeyen, gelyk ik in myn Programma, de Latinitate
Plebeja

$3$ Verklaaring van de Handelingen
vers 4, 5. Wat nu myn leeven, van myne jeugd af-, -
betreft, zoo als ik bet naamlyk van den beginne af te Jefufalem
onder myn Volk beb doorgebracht, het zelve is al.
len Jooden bekend, zu zy het anders willen getuigen: te
weeten dat ik, als een Pharifeeuw, volgens de alletJlrengjle
party in onzen Godtsdienst, geleefd bebbe. Hier mede
ftelt PAULUS den Koninge voor, dac hy van jongs' af,
niet flechts een Jood , en een oprecht Jood, maar één
van de allery verigfte Jooden , geweest was. Om zich
op getuigen te kunnen beroepen , fpreekt hy alleenlyk
van dien tyd, toen hy, om zich op de weeten fchap,pen
toeteleggen, het eersc te Jerufalem.zich ophicldt ,
als mede van dien, toen hy naderhand wederom in die
ftad kwam. Hy geeft teffens te kennen, dat hy op
beide deeze tyden zulk eenen wandel gevoerd hadc,
dat zyn goed gedrag in geheel Jerufalem bekend,
was,
Hy beroept zich op het getuigenis van die geenen.,
die van dien tyd noch in leeven waren, en zegt, dat
zy dit zouden moeten getuigen, zo zy maar wilden.
Met dit byvoegzel verklaart hy juist niet te gelooven,
dat zy allen hem dit goed getuigenis zouden
weigeren. Men drukt zich ook wel op die wyze uit,
wanneer men denkt, dat iemand eene zaak niet gaerne
zal willen, getuigen, maar evenwel ook, hec geen openbaar,
en aan de geheele ftad bekend is, niét durven
weigeren. Hy hoopc derhalven, dac de Jooden,
indien men hen daarna vroeg, dit zouden bekennen.
En waarom zouden zy dit niet bekend, hebben, daar.
zy hec, behoudens alle hunne kwaadaartigheid tegen
h'em konden doen? Zy konden naamlyk zeggen, dat
hy, wel is waar, in zyne jonge jaaren, 'één der vroomfte
en geliefdfte Pharifeeuwen geweest was; maar dac
hy nu al zynen roem verloorerj hadt, en van eenen
yverigen Pharifeeuw een aanhanger van den Valfcben
MESSIAS geworden was, en in de geheele waereld, in*

der Apoflelen. Hoofdfl. XXVI: 4—7. 5 3 7
Zpnderheid onder de Jooden, de grqotfte onrust verporzaakt
hadc.
De woorden pr» *v« worden meeimaalen by het begin
van een verhaal gebruikt — creberrime legitur in
prineipiis Orationum, & ubi narratio inftituitur, fchryft
STOLBERG cap. XVII de Sotacismisp. 87. Over het gebruik
deezer woorden , dewelken vers 9 wederom voorkomen,
handelt DEVARIUS, cap. XIII de Particules linguct
Grcecce, p. 107 fq. breedvoerig; gelyk ook ELSNER by
LUK. III: 18.
3
By de woorden : -rit
t moet men aanmerken, dat het laatfte *i> het
eerfte verklaard, en dac deeze woorden dus moeten
omfchreeven worden;. myn leeven , van myne jeugd
af, toen ik naamlyk, als een Jongeling, te Jerufalem
gewoond, en my aldaar, naa verloop van veele jaaren,
aldaar wederom opgehouden hebbe. . Hy fpreekt
niet van den tyd, dien hy in zyne geboorteplaacze
hadt doqrgebracht, dewyl hy van zyn gedrag, aldaar
gehouden, thans geene getuigen konde bybrengen.
'H ei*giihF*T« *WJS, de ftrengfte SeEte, dus wordt
hier die der Pharifeeuwen genaamd. JOSEPHUS noemt
dezelve, in zyne Leevensbefchryvinge, kap. XXXVIII
ook: «Vair»» ttA0t fcsï *'* ?

538 Verklaaring van de Handelingen
wegens de boope op de belofte, door Godt aan de Vad
gedaan: welke (belofte) nochtans onze twaalf gejlach
hoopen te 'erlangen, terwyl zy onophoudlyk, dag en nac
den Godsdienst waarneemen. Wegens deeze boope,
ik) worde ik, Koning Agrippa! door de 'Jooden aangeklaagd.
Ik verwondere my, dat fommige Uitleggeren
onder welke ZEGERUS, GROTIUS en HAMMOND bchooren
van gevoelen zyn, dat PAULUS hier van de hoop
der Opftandinge op den jongften dag fpreekt.
Door het geen Godt den Vaderen beloofd beeft wor
immers duidelyk de MESSIAS verftaan. En daar over
werdt PAULUS immers door de Jooden verketterd, en
des dood waardig geoordeeld, dat hy predikte dat de
beloofde MESSIAS reeds gekomen was, en dat men JE­
SUS als zodanig hadt aantemerken.,
Daarenboven kan hier in geenen deele de hoope der
Opftandinge en des eeuwigen leevens bedoeld worden,
dewyl de fterkfte party onder zyne vyanden , de Pharifeeuwen,
het een en ander niet loocïieuden, maar met
den zeiven yver beweerden.
Men zal zeggen, de Uitleggeren, die dit gevoelen
f taande houden, hebben evenwel het achtfte vers, waar
op zy zich kunnen beroepen. Het is waar ; dan zy
hadden dit vers van nader by behooren te befchouwen,
dan zouden zy gezien hebben, dat het zelve hun gevoelen
in geenen deele begunftigc. Of konde PAULUS
misfchien tot de Pharifeeuwen zeggen , dat de Opftanding
der dooden ten geenen dage door hen geloochend,
en voor eene onmoOglyke zaak gehouden werdt ?
PAULUS vaart voort, en zegt, dat alle de twaalf ftam k
men van Israël met een groot verlangen op den MES­
SIAS wachten, 'ïif u'i, te weeten, eVayyiAi'*» (u), zegt
hy,
' (u) Dus heeft BEZA het ook vertaald, by wien men leest,
ad quam premisjionem duedecim ttidus nostrce Jperant,fe peryenturas.

der Apoflelen. Hoofdft. XXVI: 8. 539
hy, zy boopen te komen; dat is, zy hoopen , dat de
MESSIAS komen zal. By hunnen geheelen Godtsdienst,
dien zy dag en nacht yverig (y) waarneemcn s hoopen
zy op den MESSIAS.
De twaalf Hammen van Israël waren , wel is
waar, niet meer alleen in hunne oude, afzonderlyke,
woonplaatzcn ; ook waren de Stamregisteren van tien
Stammen verlooren gegaan ; zoo dat weinigen meer
wisten, tot welken Stamme zy behoorden. Maarevenwel
uit deeze tien Stammen waren 'er noch zeer veelen
in de waereld; ja van dezelve bevondt zich eene groote
menigte in het Joodfche Land, onder de eigenlyke
zoo genaamde Jooden vermengd; gelyk FRANTZIUS ,
Orat. 127 p. 82

54o Verklaaring van de Handelingen
getuigde. De Jooden geloofden noch op het woord
van hunne Hoogepriefter, volgens het verhaal van
MATTH. XXVIII: 15, dat JESOS niet opgeftaan, maar
noch dood, was. Deeze was derhalven de Opftanding,
die de Jooden volftrekc niet wilden gelooven te
weeten, die van JESUS.
Dat PAULUS niet van de afgemeene Opftanding der
dooden fpreekt,. geeft hy ook daar door te verftaan , dewyl
hy niet TOV? »i* ê.» s zegt , maar »s* ?*t! 5 ( » Hy
zegt niet, dat zy de Opftanding der dooden (r„\ «Vs-«-
«•., >sx éa,) niet wilden gelooven; maar, dat zy niet
wilden gelooven , dat Godt dooden zoude opwekken.
Hy zoude duidelyk hebben kunnen zeggen ; dat Godt
Jefus beeft opgeivekt. Dan zyne uitdrukking is nu evenwel
duidelyk genoeg, om te kunnen zien, dat hy niet
van de toekomftige Opftandinge van alle dooden fpreekt
—— en dus dat hy eene andere Opftanding moet be.
doeld hebben.
Hy fpreekt indefinite (onbepaald); en in zulke ge,
vallen is het niet vreemd, dat men zich in het meervouwige
uitdrukt, wanneer men zelfs maar van ééne
pcrfoon in het byzonder voor heeft te fpreeken. Wy
hebben kap. XVII: 18 en XXI: 28 een foortgelyk
voorbeeld gevonden; waar by men myne- aanmerking
gelieve natezien.
f Ik kan niet nalaaten, hier by aantemerken, dat onder
de Uitleggeren de Heer LINDHAMMER de rechte
mee-
(w) De .Latynfche taaie heeft een gebrek r dat daar ia
geene geflachtwoorden (articuli) zyn. Zy drukt daarom tuf***
en TCVS nn.gf.ii op dezelfde wyze uit, door mcrtuos. Deeze dubbelzinnigheid
in het woord mortuos heeft veele Uitleggeren verleidt,
om'te denken, dat de Apostel hier vai alle dooden,
en derzelver toekomftige Opftandinge fpreekt. Ja ook in de.
Hollandfche, Franfche en Engelfche Overzettingen leest men:
de d'.oacn. Maar onze LUT/IER heeft het te rch' vertaald :
totëj (Bttt to&te öufcr-fljccfVr (dat Godt. dooden opwekt). " :

der Apoftelen. Hoofdft. XXVI: 8. 541
meening van den Apostel gevat , en zyne woorden
recht verklaard heeft. PAULÜS , zegt hy, doelt bier
voornaamlyk op Jefus, als den verreezen Mesfias.
Ik moet 'er noch twee aanmerkingen byvoegen ;
waar van de eerfte hetwoordeke: T), de andere: É

J4 2
Verklaaring

der apoftelen. Hoofdft. XXVI: 5— I r. 543
7.00 veel moest doen, als ik maar immer konde. En dit
heb ik ook te Jerufalem gedaan , en veelen der heiligen
in de gevangenisfe geflooten; waar toe ik van de Opperpriesteren
macht hadt bekomen. Ook gaf ik 'er myne ftem
toe, wanneer zy gedood mofsten worden. En ik ging
dikwils in alle Synagogen, en voerde ze ter ftraffe, en
poogde ze te dwingen , dat zy (CHRISTUS) zouden lasteren
; ja ik was recht verwoed tegen hen, en vervolgde
ze zelfs tot in de buitenlandfcbe Steden. Dat e"

544 Verklaaring van de Handelingen
hem ééns. Ten opzichte van de laatste moet ik hein
myne toeftemming weigeren, dewyl PAULUS duidelyk
genoeg van het dooden van Christenen fpreekt, het
welk naa de ftecniging van STEPHANUS plaats vondt.
* .
De woorden: j)'»«V* a
^» («WoJs) p\xT , hebben
de Uitleggeren verkeerd verftaan, als of de Christenen
zich daadlyk hadden laaten dwingen, om JESUS
te verloochenen, ja zelfs te lasteren (z). LANGE
vraagt daarom , of deeze Christenen daar door eene
zonde tegen den Heiligen Geest begaan hebben? Waar i
op hy antwoordt, dat het geweld, het welk men hun
aandeedt, hunne misdaad minder maakte , en dus dat
het alleen eene zonde tegen des Menfchen Zoon geweest
is.
Dan' deeze woorden hebben eene geheel andere betekenis
; te weeten , dat PAULUS getracht heeft, de t
Christenen zoo verre te brengen, dat zy JESUS ver- 1
loochenden , en hem voor eenen valfchen MESSIAS
verklaarden. Verba aEtiva fcepe Jïgnificant non acïionem
ipfam , fed ftudiup et conatum agendi (werkwoorden , 5
die eene daad te kennen geeven, betekenen dikwils d
niet de daad zelve, maar eene pooging, om dezelve i
te doen) — dus luidt by GLASSIUS Can. VIII de
Verboi.
In deeze betekenisfe vinden wy het woord a\»yx«'£j

der Apoftelen. Hoofdft. XXVI: 12—2 r. 545
Hec gelykfoortigst voorbeeld vinden wy 1 MACC. II:
15: de Hoofdlieden van Koning Antiocbus dwongen de
Jooden tot afval, xnratxyxx^mt', rit uiromriM. Dicbe.
tekenc buiten. twyfel : zy poogden ben , door geweld ,
tot afval van den Joodfeben Godtsdienft te brengen. De
Hoogduitfche Overzetter heefc het zeer goed uitgedrukt:
©ie f'ctmca / Ut 3uïcn ju ttütsmJ wit QUctut (Stftijt
«tytfaDat.
Deeze plaatze bewoog LINDHAMMER, om de woorden
van PAULUS iq dier voege te verklaaren: " hy
„ dwong hen , zoo veel dit in hem was, en zyne
3, poogingen vermochten. Want getrouwe en ftandvastige
Christenen deeden het daarom evenwel
„ niet. "
ven 12 lot 18. Het geen PAULUS hier, van het
twaalfde, tot het einde van het achttiende vers verhaalt,
hebben wy by kap. IX, reeds opgehelderd.
Aldaar heb ik vooreerst de drie vernaaien, nopens de
bekeering van PAULUS in eene behoorlyke o veréén -
Remming gebracht; en vervolgens by alle ftrydigheden,
die zich daar in fchynen ce vercoonen, klaar en
duidelyk getoond, dat het geene Itrydigheden zyn.
De woorden iV T ;, met dewelken het twaalfde ver»
begint, zyn ons kap. XXIV: 18 ook reeds voorgekomen,
en aldaar verklaard.
vers 19 , 20, 2i. Deezer bemelfche verfchyninge nu %
Koning Agrippa ! ben ik niet ongehoorzaam geweest ;
maar ik beb eerst den geenen, die te Demascus en te Jerufalem
woonen, naderhand in alle plaatzen van het'Jood-
Jche land, en ook den Heidenen, verkondigd, dat zy boe.
te moeten doen, en zich tot Godt bekeeren , en ook werken
doen, met de boete overéénkomstig. Deeze is de oorzaak
, waarom de Jooden my in den Tempel gevangm
genomen, en voorgehad hebben, my te dooden. Naa dac
de Apostel het geheel geval, betreffende de verfchyning
van JESUS, aan hem gefchied, verhaald, en ge.
VI. Deel. M m toond

546* Verklaaring van de Handelingen
toond hadt, dat dezelve van dien aart geweest was,
dat hy daar door volkomen was overtuigd geworden ,
dat dé perföon , die aan hem verfcheen , JESUS was,
dien de Jooden hadden omgebracht, maar die nu, uit
het graf verreezen , op zynen hemelfchen troon zat
—• fprak hy den Koning wederom aan, en vraagt hem
als het ware, of het mooglyk zy , zulk eene volkome
overtuiging te hebben, dat hy JESUS gezien en zyn
genadig bevel gehoord hadt, en nochtans aan dit bevel
ongehoorzaam te zyn; en of hy daar door niet
gedrongen geweest was, bet bevel van deezen Hemelfchen
Heere met blydfchap na te komen.
Ik ben, zegt hy, deezer Hemelfche verfebyninge niet
ongehoorzaam geweest, dat is , ik heb JESOS, die my van
den Hemel verfcheen, in het geen hy my geboodt,
gehoorzaamd.
•Aa-fSiis kan ook ongeloovig betekenen ; gelyk bet
ongeloof dxéiS-e'ii» genaamd wordt. Maar hier vooronderftelt
de Apostel, dat hv van de waarheid, dat JE­
SUS het was, die hem verfchren, reeds overtuigd geworden
was, en dezelve geloofde; zynde zyn oogmerk
alleen , den Koninge het noodzaaklyk gevolg en uitwerkfel
van dit zyn geloof te doen opmerken; te wee«
ten, dat hy thans ook JESUS, zynen Heere, gehoorzaam
was geworden. Wat JESUS hem geboodt,
en waar in hy hem dus gehoorzaamheid betoonde ,
verhaalt hy den Koninge in het volgend vers. In
plaatze van inobediens (ongehoorzaam) heeft BEZA
het door rebellis (weerfpannig) vertaald; welk woord
hier noch noodzaaklyk, noch gepaft (z) is.
(z) Niet noodzaaklyk, maar wel zeer gevoeglyk en gepast.
Want, zo PAULUS waarlyk overtuigd was, dat JESUS het was,
die hem verfcheen, en dus niet konde twyfelen of Godt hadt
hem, ten bewyze van zyn Mcsfiasfchap, van de dooden opgewekt;
was het eigenlyk gezegde weerfpannigheid, (rebellie)
tegen zynen wettigen Koning, hem gehoorzaamheid te wei'
geren. VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XXVI: 22, 23. 547
'E*-

548 Verklaaring van de Handelingen
had hebben, dewyl hy het vertaald heeft:- in bunc
usque diem perftiti (tot op deezen dag heb ik volhard)
gelyk ook ERASMUS, in wiens Parapbrafis wy leezen:
fulfifto usque in hodiemum diem , ik ben tot beden
no.h in wezen. Ik twyfele niet, of dit laatste
zy de meening van PAULUS, alhoewel deeze manier
van fpreeken, zoo veel ik weete, op andere plaatzen
niet voorkome.
Dat ft«gr»e.~4* zooveel als preien betekent, wecten
wy reeds uit kap. XXII: 18, en XXIII: ir. Wanneer
PAULUS zegt, dat hy kleinen en grooten predikt, heeft
hy daar mede het oog op den Koning; en hy verftaat
dus, door de kleinen menfchen van geringe omftandigheden
, en door de grooten de aanzienlyken van deeze
waereld. Kap. VIII: 10 betekende
£* { fuyd^cv, jongen en ouden. Maar hier worden door
' 1
**< f«/-/«5 geringe'en aanzienlyke menfcben v
ftaan. Want dat ook in die betekenisfe deeze manier
van fpreeken dikwils voorkomt, toont VORSTIUS, cap.
XXV. de Hebraismis N. T. p. 77. fqq.
PAULUS geeft dan in die woorden te kennen, dat
het Evangelie ook den grooten van deeze waereld
moest gepredikt, en ook hun de weg ten Hemel aan.
geweezen worden. Hy tracht daar'door den Koning
opmerkfaam te maaken, en eene vuurige begeerte by
hem optewekken , om de eigenlyké natuur Van den
Christelyken Godtsdienst, en de 'bewyzen voor deszelfs
Godtlykheid te leeren kennen.
Dewyl de Koning een Jood was, verzekert PAULUS
hem intusfehen, dat alles, het geen JESUS gedaan en
geleeden heefc, door MOSES, en de andere Propheeten,
voorfpeld is; als welke gezegd hebben, dat de
'MESSIAS moest lyden en fterven, maar ook wederom
opgewekt worden, en dat hy, zoo wel den Joodfchcn
Vo'ke , als den Heidenen, de waare leere, aan de
eersten zelf, aan de anderen door zyne Apostelen, zou.
de voorftellen.
Dee-

der Apoflelen Hoofdfl. XXVI: 22, 23. 5 4 9
Deeze leere noemt PAULUS een licht. En te recht,
wam niet alleen de Heidenen bevonden zich, met betrekkmge
tot den Godtsdienst, in de dikftc duifternisle
, maar ook by de Jooden was de reine Godlvke
leere door valfche verklaaiingen, en Menfchlvke bvyoegfe
en grootlyks verduiflerd. Naar alle waarfchyn-
Jykheidt hadt PAULUS de voorzegging van IESIAS aangaande
den MESSIAS, die wy JES. LX: 1, 2, 3, vinden
, voor den geest: wordt licht, want uw licht
komt Duisternis bedekt bet aardryk, en donkerheid de
Volken. Ook de Heidenen zullen in bet licht wandelen.
Dat £Vook dat, quod, betekent, hebben wy vers 8
gezien. De Apostel noemt MOSES bv naame, en herinnert
den Koninge daar door de voorzegging, Öewelke
reeds in den aanvang der waereld /GEN III-
15 gedaan is.
Tixïvró; betekent eigcnlyk iemand, die lyden kan. De
Zoon van Godt, naamlyk, moest een menfeh worden ,
en dus de natuur aanneemen , volgens welke hy ook
gedood konde worden , dewyl de menfchen , door
zynen dood, het leeven, het eeuwig leeven, verkrygen
moeiten. Christus moest lyden, zegt onze Zaligmaaker
zelf, LUK. IX: 22 en XXIV: 46.
CHRISTUS wordt de eerste genaamd uit de Öpflandinge
der dooden, «-fa,>,s »g «W«'«M«S nxe£< —, dat i* de
eerste van de dooden, dewelke opftonden. Men "heeft
dit zoo te verftaan dat hy de eerfte is , die opftondt,
en naderhand niet wederom geitorv;m is, maar
:zyn nieuw leeven behouden heeft, cn to' in eeuwi -
beid zal behouden. Want allen, die vóór CHRISTUS
1 opgewekt werden, zyn allen wederom g-ftorven. en
moeten noch op eene algemoene opftanding wachten,
tn deeze betekenisfe wordt by COL. I: n; cn ÖpENB,
I. 5, *è*i*~it ïs* i&fg,, genaamd. En PAULUS
:zegt, KOM. VI: 9. Christin, die van de dswden is op.
; gewekt, flerft nu niet weder, en de dood beeft geene beer-
Jchappy over hem.
b
M m 3 v m

550 Verklaaring van de Handelingen
vers 24. Terwyl hy dit. nu tot zyne verantwoording
zeide, fprak Fejlus met eene flerke flemme: gy raast,
Faulus! uwe groote geleerdheid (fl) maakt u rauzend.
Dat de Landvoogd den Apostel, midden in zyne redevoeringe,
niet maar aanfpreekt, maar met eene Herke
ftemme toeroept, is een teken van zyn ongenoegen,
zoo wel als van zyn verlangen, dat PAOLOS een
einde mocht maaken met fpreeken.
PAOLUS hadt zyne redevoering niet tot hem gericht,
maar tot den Joodfchen Koning, dien, het geen hy
zeide, niet vreemd konde voorkomen, fchoon hy hec
in alle (bukken niet met hem ééns was.
Daarentegen toen de Landvoogd hoorde , dat PAU­
LUS eene Hemelfche verfchyning gehadt hadc —< dac
een inwooner van den Hemel coc hem was nedergedaald
, en in eenen glans van hec helderst llchr coc
hem gefproken, en hem tot den Leeraar der geheele
waereld aangefteld hadt dat die zelfde perfoon
door de Jooden gedood was, maar ook wederom opgeftaari
, en ten Hemel gevaaren cn dat dit een
oud Propheet, met naame MOSES , en noch andere
Prcpheeten , voorfpeld hadden toen hy dit hoor.
de, zeg ik, hoorde hy zaaken, van dewelke hy te
vooren ^ niets geweeten hadc, en die hem daarom
geheel ongelooflyk moescen voorkomen.
Wat wonder derhalven , dat hy dacht, dat PAULUS
in eenen droom, of in eene raazerye van eenen verhitten
Geest, hoedaanig aan de Propheeten en Dichters
in het Heidendom werdt toegefchreeven, fprak?
En van deezen aart is de raazery, die de Landvoogd
den Apoftel toefchryfe.
Ik zie, zegt hv verder, dat gy een zeergeleerd man
zyt , die 'nacrltig in de oude Propheetifche boeken
leest. Gy wordt daar door even zoo verhit , als die
lieden waren; gy droomt met de oogen open, en zyt
zoo
(n) Dat ygaftpxru; gelyk het Latynfche lit'erce, de geleerdheid
betekent, heb ik by Jon. Vil; 15 reeds getoond.

der Apoflelen. Hoofdfl. XXVI: 24—27. 55 r
zoo vol verdichtfelen , als uwe oude waarzeggeren.
Gy zult daarom my, en allen , die hier tegenwoordig
zyn, eenen aangenaamen dienst bewyzen, indien gy
wilt ophouden te fpreeken, en ons uwe harslenfcnimmen
voortefteilen,
•vers 25, 26, 27. Maar by fprak: Hoogedele Feftus ,
ik raas niet, maar ik fpreek waaie en verjtandige woorden.
Want de Koning is van deeze zaaken kundig, tot
voien ik ook zonder eenigen fchroom fpreeke; want ik ben
verzekerd, dat bem van deeze zaaken niets onbekend is;
vademaal dit niet in eenen boek is gefchied! Gelooft gy,
Koning Agrippa! dep. Propbeeten? ik weet, dat gy clezelven
gelooft. Het was billyk, dat de Apostel dat
vonnis, over zyne redevoeringe uit onkunde geveld,
met geduld verdroeg , ja met deezen blinden Heiden
medelyden hadt. Daarenboven, dewyl FESTÜS de Regent
over het geheele land was, en hy zich in deszelfs
macht bevondt, antwoordde hy hem met allen
eerbied. Hoogedel Heer (*), fprak hy, ik ben geenszins
verward van zinnen; ik ben geenszins een droo«
mer of geestdry ver ik ben wel by myn verltand,
en het geen ik gefproken hebbe, is"waarachtig, cn
wel gegrond.
Dat w»4»dt&m een goed en gezond verftand, c-acp^uu
een verftandig Man, en a-uxp^u, by goed verfland zyn
(Jqnie mentis tsfe) betekent, is bekend. ELSNER heeft
by MARK. V: 15 eenige plaatzen bygebracht, in welke
dit laatste woord uitchuklyk tegen raazerye (mama)
wordt over^efield. Het zelfde doet RAPHELIUS by
onzen tegenwoordigen text.
Ten
(b) By dc gelykluidende plaatzen , in welke deeze titel voorkomt,
door- my in de Btbliotheca Bremenfis opgegeevcn, op welke
ik my by LUK. I: 3 beroepen hebbe, voeg ik noen zeker oud
opfchrift, by THOM. SMITH, in zyn boek Septem AJm Eccle.
fits p, 18 te vinden, in het welk een gantfche Raad srg**i>«
/3a

55 2 Verklaaring van de Handelingen
Ten dien einde de Landvoogd deeze tegenfpraak van
PAULUS minder euvel zoude duiden, ftei.t de Apostel
dezelve niet alleenlyk zeer eerbiedig voor, maar beroept
zich ook op den Joodfchcn Koning. Deeze,
zegt hy, is van alles, hetgeen ik thans verhaald heb.»
be, wel onderricht, dewyl het geen met JESUS, ZOO
wel als met my, is voorgevallen, onder de Jooden
eene bekende zaak is, vermits alles in het openbaar,
en niet in eenen hoek (cj, is gefchied. Om die rede
heb ik-*ê'fV

der Apoflelen. Hoofdft. XXVI: 28 553
niet. Hy antwoordt daarom zelf op zyne vraage, en geeft
daar door te kennen, dat hy alleenlyk bedoelde, zyne
Heidenfche toehoorers, en wel inzonderheid den Landvoogd,
te overtuigen, dat de Koning dit, zoo wel als
hy zelf, geloofde en voor waar hieldt.
Deeze zyne vraage is dus eigenlyk niets anders, dan
een verzoek aan den Koninge, dac hy als een Joo.!,
die in zynen Godtsdienst genoegzaam bedreeven was,
hem het recht wilde doen , van te getuigen, dat hy
geenen onzin voor den dag gebracht, maar overéénkomftig
met het geloof van alle Jooden gefproken
hadt.
vers 28. Toen fprak Agrippa tot Paulus: het Jcheelt
-niet veel, of gy overreedt my, dat ik een Christen voor.de.
Heeft de Koning dit in een fpoctenden toon ~—ofernltig
-gefproken? Ik antwoorde: fpoccender
wyze en eruftig. Tegen PAULUS fprak hy, gelyk de
waarheid was. Maar hy wüde, dat zyne Zuster, de
Koningin BERENICE, dat de Landvoogd cn de overige
aauweezenden het, als fpotcender wyze gezegd, zouden
opvatten.
Het geen de Apostel, aangaande zyne verandering
van den grimmigften vyand der Christenen in den yverigflen
verdcediger en Leeraar van den Christlyken
Godsdienst, gezegd hadt, konde niet nalaaten hem te
ontroeren. Het geen hy , ten opzichte der verfchy-
Dihge van JESUS gezegd hadt, kwam hem zeer geloofwaardig
voor, cn trof zyn hart. De voorzeggingen,
betreffende den MESSIAS, waren hem bekend, en hy
zag niet, wat hy tegen dezelve zoude kunnen inbrengen.
Hec fcheen hem derhalven waar cc zyn, hec geen
PAULUS leerde; te wceccn, dat JESLS de beloofde MES
SIAS geweesc was, en bygevolg dac hy een Christen
moesc worden.
Dan, dewyl hy teffens de gevolgen overwoog, cn
bedacht, dac hy alle Jooden , inzonderheid zyne on
M m j der.

5J4 Verklaaring van de Handelingen
dcrdaanen, tot zyne vyanden zoude maaken dat
hy de gunst en hoogachting van den Landvoogd, eri al
den byftand der Romeinen , zoude verliezen dat
hy den overfpeligen omgang met zyne Zuster zoude
moeten vaarwel zeggen — met één woord, dat de
Christlyke Godsdienst hem van alles, waar in hy tot
dus verre zyn geluk gefit ld hadt , zoude berooven
— gaf hy aan de ftem me van den goeden Geest «een
verder gehoor, en verbande alles, waar van hy'te vooren
was overtuigd gewonden, uit zyne gedachten. Het
vleefch ftreedt niet maar alleen tegen den Geest, maar
behieldt ook de overhand.
, Toen ALEXANDER, met den Wysgeer DIOGENES ,
die alle ydelheid der waereld grootmoedig verachtte,
gefproken hadt, zeide hy, ," ik zoude welluft
hebben, om DIOGENES te zyn, indien ik niet
ALEXANDER was. " Dit heet recht: video melmrci
proLoque , fc? tarnen deteriora fequor (Hec geen ik wil,
doe ik niet, het geen ik niet wil, doe ik).
ARCULARIUS fchryft daarom te recht: Agrippa ali.
quem veritatis gustuminfe fentit, ac, Pauli rationibus fe
vonnibil moveri, fatetur. Quo minus autem Cbristianus
fieret, mundi ftudium , potemia 'ff fplendor, obftiterunt,
prefertim cum videret, eos, qui Cbristum profiterentur,
multotum odiis ff perfecutiombus esfe obnoxios. (AGRIPPA
befpeurr, in zich wel eenigen fmaak van de waarheid ,
cn belydt, door de redenen van PAULUS eenigzins bewoogen
te zyn. Maar zyne liefde voor de waereld,
zyne macht* en luifter, weerhielden hem , van een
Christen te worden, te meer, dewyl hy zag, dat zy,
die CHRISTUS beleedcn, aan den haat en de vervolginge
van veelen waren blootgefteld).
Dat de vleefchlykgezindheid van AGRIPPA wel ras
een kleed voor zyne oogen gehangen, cn het licht,
her welk in zyn hart was opgegaan, wederom uitgeblust
heeft, kunnen wy daar uic afnectnen, dat hy
PAULUS niet eens wederom naderhand by zich in zvn
ver-

der Apoftelen. Hoofdft, XXVI: 29. 555
vertrek deedt komen, of zich met hem in een geheim
gefprek over deeze gewichtige zaak inliet. En gefield
al, dat hy genegen mocht geweest zyn, om dit
te doen, kan men gemaklyk begrypen, dat, zoo wel
zyne Byzit, als de Landvoogd, hem daar van zullen
afgehouden hebben.
'% iuym xiiïe,; xe.'»**'* v*'^^ parum abest, quin
mihi perfuadeas, ut fiam Cbriftianus (het fcheelt weinig,
of gy overreedt my, dat ik een Christen worde) hebben
LÜTHERUS, en GROTIUS, het best vertaald. Andere
verklaaringen , dewelke WOLF en DQDDRIDGE
voorftellen, waar by men noch de gedachte van Pisïo-
PHILUS (bl. 936 enz.) kan voegen, zyn gedwongen,
enkomen hier ook niet te pasfe. r^cQ-*, heeft hier,
gelyk in het volgend vers, de betekenis vau den teeenwoordigen
tvd. XENOPHON fpreekt ook op die wyze
in zyne Cyropcs'dia, lib. (I: > 49- Cyrus volebat hoe
decretum fieri, yi'&•

556 Verklaaring van de Handelingen
den niet, dat zy op éénmaal de fterkfte Christenen
zouden zyn, die, gelyk hy , al het lyden van deeze
waereld, om de wille van CHRISTUS, niet Hechts ge.
dnldig, maar zelfs met blydfchap, op zicb namen- hy
wil te vreede zyn, zo hy ze maar als kinderen in Christus
mocht zien, dewelken , gelyk wy heden ten dage
by de grootste uiterlyke rust en veiligheid, den Christ'
lyken Godsdienst waar kunnen neemen , het woord
van Godt, zonder eenige vreeze, hooren, leeren, en
volgens het zelve zich gedragen (e).
In plaatze van ï»x>m>zegt PAULUS: iVféf/^, « mocht
wenjthen. In onze (de Hoogduitfche) taaie fpreekt
men ook zoo, wanneer men wil zeggen, dat men iets
oprecht en van harten wenfeht. Dat het eene gewoone
Griekfche manier van fpreeken is , blykt uit de
plaatze van THEMISTIOS, door WETSTEIN byo t-bracht
Eene foortgelyke uitdrukking vinden wy kap. X X V :
22; ip>v\ af**v, leezen wy daar, ik wilde gaeine' bv
welke plaatze men myne aantekening gelieve n'a te
zien.
'E«|«Ü» rZ Qi* betekent: ik wenfeh tot Godt. dat
is, myn wenlch en gebed tot Godt is, dat hy gecve
• (e) Indien deeze de meening van den Apostel geweest is
oan heeft hy iets gewenfcht, dat juist niet zeer veel betel-ent
en, in die eerfte tyden van het Christendom, onmooglyk wa-'
Zulk eene uiterlyke rust cn veiligheid by de bclydcimfe van
het Evangehum was toen noch verre te zoeken; en die in dat
geval alleen een Christen wil worden, is niet veel verder ' dan
AGRIPPA reeds was. Neen de Menscblievendheid van PA'UI US
deedt hem wenfehen, dat zy volmaakte Christenen, zoo als
iiy wcLS, mochten worden. En deeze zelfde MensclAevcnd.
heid deedt hem 'er byvoegen: deeze landen uitgezonderd; dewvl
het lyden, om CHRISTUS wille ondergaan , hoe Iuisterrvk dn.
voorueelig ook voor hun die in het zelve flandvastie blecvenevenwel
voor het vleefch altoos fmartlyk bleef, en veelen in
gevaar.ftelde, om van de belydenisfe des Evangeliums wederom
al te vallen. VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XXVI: 29. 557
ve , dat gy alle Christenen wordt. RAPHELIUS brengt
twee plaatzen van XENOPHON by , in dewelke ook
ÏVXI&O4 ré» éutt ftaat, en merkt dezelve als gelykluidende
aan. Dan het betekent daar niet: precari Deos
(de Goden bidden) zoo als hy het vertaalt; maar:
votum facere Diis (den Goden eene gelofte doen).
De uitdrukking: **< •'• i*ly

55 8
Verklaaring van de Handelingen
vers 30, 31, 32. Toen hy dit nu gezegd badt, ftondt
de Koning op, en de Landvoogd, en Berenice, en die by
bem zaten. En naa dat zy vertrokken waren, zeiden zy
tot eikanderen: deeze Man doet immers niets, bet geen den
dood of banden verdiend heeft. Maar Agrippa fprak tot
Festus: deeze Man zoude hebben kunnen losgelaaten wor.
den , indien hy zich niet op den Keizer beroepen hadt.
Zoo min de Koning, als de Landvoogd, hadt lust,
om PAULUS verder te hooren; noch de één, noch de
ander was begeeng, om hem noch eens nader over de
yoorcreflykheid van den Christlyken Godsdienst te
hooren ipreeken.
En hoe zeer zal niet de Koningin over haares Broeders
: het fcheelt niet veel, of gy overreedt my enz.
yerlchnkt geworden zyn; en daarom haast gemaakt hebben,
om weg te komen?
_ Zy ftonden derhalven allen met eikanderen op , en
gingen heen. Hun gevolg ging met hun; en liet PAU­
LUS ftaan.
Uit dit gevolg maakt GROTIUS de Raaden en Byzit-"
ters van den Landvoogd, van welke kap XXV: 12
wordt gewag gemaakt; daar hy uit vers 23' van dac
zelfde Hoofdfluk zich hadt kunnen te binnen brengen,
wie dit gevolg hebben uitgemaakt.
Toen zy nu in eene andere kamer gegaan waren,
overwoogen zy.de zaak van PAULUS , en waren gemeenfchaplyk
van oordeel, dat hy den dood niet verdiend
hadt —- wel te verftaan volgens het Romeinfch
Recht — gelyk ook de Overfte LYSIAS, kap. XXIII:
29 geoordeeld hadt. ^
In vers 25 van het voorgaand Hoofdftuk lazen wy:
wh, W^cczt, gelyk ook vers u. Wanneer
derhalven hier, in den tegenwoordigen cyd, ge.
zegd worde: SM> W,„ ^ W s „ doJ imm% s
mets, het geen den dood verdient, geeft dit te kennen:
Zyn

der Ap. Hoofdft. XXVI: 30-32 en Hoofdft. XXVII: 1. 559
. Zyn geheel gedrag is zoo gefield, dat hy niet verdiend
hebbe, met den dood geftraft te worden.
De meening van AGRIPPA, dat de Landvoogd, hoe
zeer hy PAOLUS onfchuldig oordeelde , evenwel, naa
dat dezelve zich op den Keizer hadt beroepen, geene
macht hadt, om hem los te laaten , wordt door
CALOVIUS, niet.zonder fchyn van waarheid, tegengefproken
(g); zynde hy van oordeel, dat de Landvoogd
hem daarom alleen niet ontflagen heeft, om dat hy de
Jooden niet noch meer wilde verbitteren, en zich aan
hunnen haat blootftellen. Ik heb, by eene foortgelyke
gelegenheid , kap. XXIV; 23 , een dergelyk antwoord
gegeeven.,
H O O F D S T U K . XXVII.
vers 1. Naa dat nu bet befluit genomen voas, dat wy
na Italien zouden vaaren, gaf men Paulus, en eenige andere
gevangenen, aan eenen Hoofdman over, genaamd Julius,
van bet Regiment van den Keizer. Het geen de
Landvoogd beflooten hadt, te weeten, om PAULUS,
uit hoofde van zyne beroeping op den Keizer, na Rome
te laaten brengen , bracht hy thans ten uitvoer.
Hy gaf hem tot dat einde aan eenen Hoofdman mede,
die
(g) Ik heb CALOVIUS thans niet by de hand, en kan dus niet
beoordeelen, in hoeverre zyne gedachten waarfchynlyk zyn:
maar nochtans komt het my voor, dat wy op het gezag van A-
CRipr-A, die toch wel moest weeten, wa r
in die tyden by de
Romeinen in Rechten goldt, zeer wel kunnen vastfteüen, dat
FESTUS, naa het appél van PAULUS op den Keizer, het niet
ineer in zyne macht hadt hem lostelaaten. Ook zegt GROTI­
US, wiens gezag, in eene zaak van dien aart, by my zwaar
weegt, Appellatione potestas Judicis, a quo appellatum est, ces.
fare incipit, ad abfolvendum , non minus, quam ad condtmnandum.
(Een Rechter van wien geappelleerd wordt , begint, door
dit appèl, zyne macht te verliezen, zoowel om vry te fpreeken,
als om te veroordeelen). VERTAALER.

Jöo Verklaar ing van de Handelingen
die tot hier toe te Csefarea onder een Romeinfch Regiment
gediend hadt.
Dat r5r;/ fi* Ss^s-u'. een Keizerlyk Regiment betekent,
• weeten wy reeds uit kap. XXV: 21 en 25, alwaar de
Keizer '» ss/3«r«5 genaamd wordt; het welk eene overzetting
is van den Latynfchen naam Augustus.
Dit Regiment lag in de ftad Cajfarea, en wordt kap.
X: 1 bet Italiaan/eb Regiment genaamd; by welke plaatze
ik van de zeer geleerde verhandeling van den Hoogleeraar
SCHWARZ, over deeze beide benaamingen, gewag
gemaakt heb.
Dat deeze JÜLIUS tot het alleredelfle geflacht in Rome,
dat van JULIUS CVESAR, zoude behoord hebben,
is, om redenen die men gemaklyk kan gisfen , onmooglyk.
Ook ontmoet men in de Gefchiedenisfen veelen
van dien naam, dewelken nochtans op dat Doorluchtig
geflacht geene de minfte betrekking hadden. Zoo leest
in en, om flechts eenigen ten voorbedde te noemen,
van JULIUS AGRICOLA, wiens leeven TACITUS befchreeven
heeft: dewelke insgelyks van JÜLIUS GR^ECINUS
en JULIA PROCILLA gewag maakt. Dy PLINIUS, lib. II.
Epist. 11 en 'lib. 111. Epist. 3 en 11, komen JULIUS
FEROR, en JÜLIUS GENITOR voor, by GELLIUS, lib. I.
cap. 22 — JULIUS PAULUS. GROTIUS merkt deeze
Hoofdman JULIUS, niet zonder waarfchynlykheid als
eenen vrygelaaten flaaf uit het Doorluchtig huis van
JULIUS CAESAR aan.
'EX SÏ5-H rot dvovteïy. Zoo fpreekt PAULUS ook 1 COR.
II: 2. o'u y»? exgitct rcC èiiitui'.i , en kap. VII: 37.
K.-'z^ite» «» Tri dvreS roö Ttigiïi. Wy hebben kap.
XXV: 25 eene meer gebruikiyke manier van fpreeken
gevonden: e*f«* •xr/tixim durl». (
n«fi"i'?«»» betekent niet: zy gaven bem over, zoo als
het ook in de Franfehe Overzettinge van Mons ver.
taald is. Deeze manier van fpreeken komt dikwils
voor. Men zie myne aanmerking op JOH. XV: 6.
En,

der Apoflelen. Hoofdft. XXVII: l. jöi
En , wil men meer voorbeelden , men kan ze by
VORSTIUS, in zyne Rbiiologia Sacra, cap. 30 vinden.
vers 1. Toen wy nu in een Adramytijch Schip getreeden
waren, om na de plaatzen van AJia te vaar en, ftaken
wy af (h): en by ons was Aristarcbus, de Macedoniër,
geboortig uit Thesfalonica. Hier vinden wy tweé
reisgenooten van den Apostel, onzen LUKAS , en A,
RisTARCHUs. LuiCAS fluic zich zeiven mede in, wanneer
hy zegt: wy Jlaken af; en vérs 3: wy kwamen
in de ftad Sidon: en vers 4, 5 : wy voeren. Én op dié
wyze vaart hy voorc, tot kap. XXVIII: 16, daar hy
zegt: wy kwamen te Rome. — Dewyl hy nu PAULUS
tot Rome toe vergezelde, en op deeze reize veclë
merkwaardige byzonderbederi voorvielen; bewoog herri
dit, om 'er een nauwkeurig verhaal van te geeven.
Hy befchreef dezelve, «.«S-s- cLu.^^, van het begin tot
bet einde met den grootflen vlyt, en nauwkeurigheid; gelyk
hy zelf fpreekt, in de Voorrede van zyn -Evangelie±
Vers 3.
Dat ARLSTARCHUS ook tot Rome toe medé gereisd,
èn aldaar, zoo wel als LUKAS, de medegevange van
den Apostel geweest is , leezen wy COL. IV: 10. Hy
Was een Evangelist , gelyk PAULUS hem daarom, in
zynen Brief aan PHILEMON, vers 24, zynen Medearbeider
noemt. Te vooren reeds, op eenë andere reize,
was hy des Apostels reisgenoot geweest, HAND;
XIX: 29, en X X : 4; en bygevolg door hem al meer
en meer onderweezen, en bekwaam gemaakt j om den
Christlyken Godtsdienst voortteplanten;
Het Adramytifcb Schip, draagt deëzeri riaarri van de
Stad, van waar het was uitgeloopen j en daar hec weden
fk Het Woord Adytèa, iskap.XlII:i3; XVI: 11; XVIII: 2-5
én XX: 3 , reeds in die betekenisfe voorgekomen: k*idyt&-afi
in bet volgend vers, geeft het tegenovergefteide, aanlanden»
te kennen.
VL Deel N n

562 Verklaaring van de Handelingen
derom heen moest. Men zie over deeze Stad CLE­
RICUS , WETSTEIN , en JACOB HASE , in het eerfte
Kapittel van zyne Verhandeling, de navibus AlexandriniSf
§1.2,3.
de plaatzen in Afien. Wy
vonden het woord *«T«, in plaatze van ii, insgelyks
kap. XIII: 1 en XXIV: 13: alwaar men myne aante.
keningen kan nazien. Dat POLTBIUS ook op die wyze
gefproken heeft, zien wy by RAPHELIUS.
vers 3. Den anderen dag landden wy te Sidon aan.
En Julius behandelde Paulus zoo minzaam, dat by hem
vryheid gaf, om by zyne Vrienden te gaan, en zich door
hen te laaten verzorgen. De Hoofdman vergunde hem,
het geen hy aan andere gevangenen niet veroorloofde.
Wat was 'er de rede van ? JULIUS bedacht voor
eerst, dat PAULUS een Romeinfch Burger was, en daarom
beter, dan andere gevangenen, moest behandeld
worden. —— Ten tweeden, hadt de Landvoogd hem
onfchuldig verklaard, en, buiten twyfel den Hoofd,
mannc bevolen, hem geene hardheden aantedoen. —
Ten derden wist hy, dat PAULUS een heilig man was,
en ook wonderwerken gedaan hadt. ' Hy eerbiedigde
den Apostel derhalven in zyn hart, fchoon hy noch
niet konde befluiten, den Christlyken Godtsdienst aanteneemen,
gelyk een ander Hoofdman, CORNELIUS ,
gedaan hadt. Het was een geluk voor PAULUS, dat
hy door eenen Hoofdman , die zoo goed tegens hem
gezind was, na Rome gebracht werdt.
Dat hy PAULUS veroorloofde, de Christenen in deefce
Stad te bezoeken, verwondert fommigen , om dat
hy door dat middel aan den Apostel gelegenheid gaf,
om zich onzichtbaar te maaken; en hy ongelukkig
zoude geworden zyn, indien dezelve hem ontkomen
was. Intusfchen verontfchuldigen zy den Hoofdman
daar mede , dat hy zeker geweeten heeft, dat PAU­
LUS dit niet zoude willen doen, noch hem daar door
ongelukkig maaken.
Daa

der Apoflelen. Hoofdft. XXVII: 3, 4. 553
Dan men moet weeten, dat men eenen gevangen,
dien men eene zoodanige Vryheid verleende, eenen
Soidaat, die hem altoos op zyde moest blyven, medegaf
; 7.00 dat niemand kunne zeggen, dat |ULIUS
tegen de wysheid en voorzichtigheid, dieeenen Hoofdmanne
betaamde , gezondigd heeft. Het zelfde wedervoer
den Apostel te Rome, gelyk wy kap. XXVIIP
16 zullen zien ; en dat dit thans ook gefchied is-j.
hebben GROTIUS en LINDHAMMER ook aangemerkt.
Qi\a.v§gÜKu> i %evtrdfts>e( ru UavXa. Deeze manier van
fpreeken heefc RAPHELIUS ook by POLYBIUS , en WET­
STEIN by PLUTARCHUS aangetroffen. Het geen de Litynen
bumanitatem noemen, en de Duitfchen die £eittfclïgfctt
/ noemen de Grieken f

564 Verklaaring van de Handelingen
vers 5, 6, Daar op voeren wy, over de Zee , vóórby
Cilicien en Pampbylien, en kwamen te Myra in
Lycien. Toen na de Hoofdman aldaar een Schip van
Alexandryen vondt, bet welk na halten moest, zette
by ons op bet zelve. T«', n. Het zoude ook kunnen
heeten TÓH, daarop, gelyk Kap. I: ^12. Dan dewyl
dit in geen M. S. gevonden wordt, heeft men de eer*
fte leezing voor de rechte te houden.
In plaatze van Myra ftaat in den ouden Litynfchcn
Bybel Lyftra; het geen eene fout moet zyn, dewyl
deeze Stad noch in Lycien, noch aan de zee lag; gelyk
BEZA aanmerkt. Myra daarentegen hadt eene
haven; zoo dat de verandering van GROTIDS , die 'ef
Limyra van wilde maaken, te recht moete vei worpen
worden. De getuigenisfen der Ouden, aangaande de
Stad Myra, kan men by WETSTEIN in eene groote
menigte by één gezameld vinden.
Het Alexandrynfch Schip werdt dus naar de Stad Alexandryen
in jEgypten genaamd ; uit welk vruchtbaar
land veel koorn na Rome gebracht werdt; gelyk Lu*
KAS, vers 38, meldt, dat dit Schip met koorn belaa*
den geweest is.
Deeze Schepen moeten zeer groot geweest zyn ;
want dit Schip hadt , behalven de laadinge koorn ,
volgens vers 37 , bynaa twee honderd Menfchen aan
boord. Het geleerdst bericht over deeze Schepen
heeft JACOB HASE gegeeven in zyne verhandeling, de
navibus Alexandrinis, Apostolum in Italiam deferentibus
(in 1716 gedrukt) in de twee eerfte Hoofdftukken.
'Eft$i/ict£u» rtm tit *» wioïa betekent: iemand in of'
op bet Schip zetten. Deeze manier van fpreeken komt
ook by LIBANIÜS voor, in den JUfsBea van de hon«>
derd Brieven, die WOLF heeft uitgegeeven; zyndc
aldaar door WOLF verkeerd vertaald. Andere plaatzen
hebben ALBERTI en WETSTEIN ons getoond.
ver*'

der Apoftelen. Hoojdjl. XXV: 5—8. 555
f vers 7, 8. Dan, dewyl bet Scbip zeer langfaam
voortging, en wy in eenige dagen nauwlyks aan het Ei~
land Gmdus gekomen waren, nademaal de wind ons op.
bieldt, meren wy heneden Creta langs aan de Stad Salmone.
Toen wy nu met groote moeyte -voorbygevaaren
waren, kwamen wy aan eene plaatze, Goeree genaamd
na by de Stad Lafcea. M» ^«««rrs? -,>«« r,s Mfa'
verklaart ZELTNER op deeze wyze: " dewyl de wind'
„ die zeer flap was , ons niet. toeliet verder te ko'
,*, men ; maar ons veel meer ophielde " Hy is van
oordeel , dat het eene zoogenaamde Malacia (dood',
ftilte; geweest is, dewelke veeltyds als een voorbode
van eenen hevigen florm wordt aangemerkt; die 'er
thans ook op volgde. . Van dat zelfde gevoelen
is ALBERTI ook; en ik zie insgelyks geene rede, om
het zelve niet aantcneemen.
Over de Stad Salmone zie men CELLARIUS , in Iti
nere Apostohco, § XXV, alwaar hy teffens de rede*
van haare verfchillende benaamingen opgeeft, hetwelk
CAMERARIUS reeds vóór hem gedaan hadt. Ook zie
men de aanmerking van WETSTEIN.
K«W {
A(^E'»*; moet men Goeree (©cf-omfiafcrt) verraaien.
CAMERARIUS vertaalt het door helios portas; ERAS­
MUS en BEZA door pulchros partus. Deeze naam komt
dikwils voor. POMPONIUS MELA maakt gewag van
•«V.s x,pi, aan de Euxinifche Zee, lib. II, cap 1
Livius fpreekt, lib. XXIX, cap. 27 van een voordel
^JSW.in .Africa, het welk men promontorium pukbri
(of misfchien pukbrum) noemde; en HERODOTUS van
eenen Oever in Sicilien , die goede Oever geraamd
werdt. En hebben wy niet noch in America een P„r
tobsllo, en in Duitfchland ScfforëccfV ©c^nfetö/ értfafaai
©cffoifafctt/ ©c^nMtfen/ ©c^ninscn. (i) • " '
LA.
CO Indien het noodig ware, zonde men deezen lyst noch
merklyk kunnen vergrooten, en 'er ons Goeree en Schéo/ihoven
byvoegen. VERTAALER.
N n 3

5Ó6 Verklaaring van de Handelingen
Lafsa is eene Stad, in de oude -aardryksbefchryvingen
onbekend: om welke rede deeze naam in eenige
Handfehriften vervalfchc is, en BEZA en GROTIUS
eenen anderen naam verkooren hebben. Dit kan ik
niet goedkeuren, dewyl zoo veele naamen van geringe
Steden en Vlekken in de oude Schriften flechts
éénmaal, te weeten by eene byzondere gelegenheid
voorkomen.
Het woord f*S^>( heeft GROTIUS beter verklaard,
dan andere Uitleggeren. Het betekent hier naamlyk,
gelyk de zaak zelve leert, niet zoo zeer vix (nauwlyks)
als tegre (ter nauwernood, met veel moeyte;. lk
hebbe het "kap. XIV: 8 ook op die wyze verklaard ,
en in ons texthoofdftuk , Vers 16, komt het noch
éénmaal in die betekenisfe voor , gelyk ook 1 PETR.
IV: 18, alwaar het in de Franfche Overzettinge van
Mons zeer wel verklaard is: avec tant de peine. LIND-
HAMMER heeft onzen Text mede wei begreepen, en
en in de Franfche Overzettinge wordt t*ï*>t hier ook
door avec peine vertaald.
vers O, 10, 11. Dewyl bet jaar nu reeds verre verhopen
was, en de Scheepvaart gevaarlyk werdt, nademaal
de vastentyd reeds voorby was, vermaande Paulus
ben (om aldaar te overwinteren) en fprak : lieve Mantien,
ik zie, dat, indien wy voortvaaren, wy verlies en
groote febade , niet flechts aan de laaiinge en aan bet
Schip,' maar ook aan de Menfcben, zullen lyden. Maar

der Apostelen. Hoofdft. XXVII: o—n. $6?
Daar is 'er, die gedacht hebben, dat LUKAS deezen
Joodfchen Vastendag niet konde bedoelen, dewyl de'
Romeinen (k), en ook de meeste Christenen deeze
Joodfche manier van rekenen niet zouden verftaan heb-,
ben. Om die rede veranderde CASTALIO het woord
*Wl» in een ander; eene ftoutheid — dewelke door
BEZA, en naderhand ook door WOLF, te reen t beftrafc
is. Dezelfde zwaarigheid bewoog ERASMUS SCHMIDT
ook, om 'cr een Vastendag voor de Scheepslieden door
te verftaan.
Dan men moet bedenken, dat LUKAS, als een Jood"
van geboorte, in het bepaalen van «den tyd des jaars,
de gewoonte volgde, waar van zich de Jooden bedienden
0). En dewyl de Jooden dien vastendag toen noch,'
overal, in de geheele waereld, heilig hielden, konde
dergelyk eene bepaaling ook voor bekeerde of onbekeerde
Heidenen niet duister zyn; inzonderheid, dewyl
men zag, dat PAULUS van eenen tyd fprak, waar
in de Scheepvaart gevaarlyk was. —— En dit laatste
noodzaakt ons ook, onze toeftemming aan hun te weigeren,
die hier aan eenen anderen Joodfchen Vaftendag
denken. JACOB HASE heeft de dwaaling der zoodanigen
bondig aangetoond in de Bibliotheca Bremenjis
T. I, p. 21. fq. gelyk mede BASNAGE ad a. 50. §
VII; welke laatste § VI ook van een groven misflag
yan
(k) Wy vinden by Livius een voorbeeld, hoe de Romeinen
den tyd gewoon waren te befchryven, lib. XXVlll. 37.
hi hoe portu cvmmoie hibematurum Je (et jam extremum autumni
erat) credebat. (Hy dacht in dien haven gemaklyk te zullen
overwinteren , ook was het reeds in het laatst van den
Herfst;.
(f) Op die wyze heeft MAJOR ook, in zynen Commentarius,
bl. 344, geantwoord: " LUKAS heeft zich van den gemeeneu
,, llyt en gewoone rekenwyze onder de Jooden kunnen be-
„ dienen, volgens de wiskundige berekening, op den Jood-
„ fchen Almanach gegrond ". V
N n 4.

568, Verklaaring van de Handelingen
van BELLARMINUS gewag maakt, die 'er eenen Feestdag
van de geheele Christlyke Kerk door verftondt. "
Dat COLOMESIUS geene aanhangeren gevonden heeft,
is niet te verwonderen. Deeze wilde, in zyne Obfervationes
Satires p. 13, hier door rr,ai* het Feest der
Grieken , Tliesmopboria genaamd , verftaan hebben.
BOYSEN heeft dit in zyne Eclogce drtbceologicct ad Att.
XXVII: 9, (te Halle gedrukt, 1713) wederlegd.
TiugKvu i rw*»{, fcilicet gelyk vers 22 ftaat
hy vermaande ben, te weeten, om op deeze plaatze
te overwinteren, LUKAS drukt zich hier wederom kort
uit, dewyl het volgend vers, het geen hy bedoelde
duidelyk genoeg maakt.
zegt PAULUS, ik zie, dat is, ik aebt ket zoo
•zeker, als of ik bet reeds zag. Het daar op volgend
art zoude LUKAS hebben kunnen weg laaten, dewyl
de Accufativus met den Infinitiviis volgt.' Dan ook andere
Grieken fpreeken op die wyze. RAPHELIUS toont,
ons zulke plaatzen hy HERODOTOS , POLYBIUS , ARRIAjsus
en PLUTARCHUS ; BLACKWAL (in zyne Critica
Sacra N. T. p. 134) by EURIPIDES en PLATO. Over den
anderen Pleonasmus, nl^u» iVic3-«/, zie men myne aantekening
op kap. XXIII: 39.
"r/3 ?is betekent eene befpotting of befchimping. Het
is derhalven eene dichtkundige manier van fpreeken,
wanneer men zegt ; de ftormwinden befpotten den
Zeeman, of maaken hem te fchande, dewyl zy zyne
konst vruchtloos maaken. In het Onomasticon van POL-
LUX word een wind , dewelke het Schip bqlct voort
te gaan, «>VM« «^riv*« genaamd. De Latynfche Dich.
ters noemen het injuriam coeli.
rz» •fyvxa'i y.ftüi, is eene Hebreeuwfche manier van
fpreeken, van dewelke wy by kap. II: 41 reeds ge.
fproken hebben. GROTIUS heeft het daarom door
ptr*

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: c-#-i r. SG9
Perfonvrum vertaald; en BEZA — door capitum nos.
trorum.
Voor het overige, wanneer PAOLOS hier verklaart, 1
te vreezen, dat het Schip, met allen die 'er op waren,
vergaan zoude, zondert hy daar van in zyne ge.
dachten zich zeiven uit. Want dewyl CHRISTUS hem ,
kap. XXIH: 11, gezegd hadt, dat hy te Rome zoude
komen , wist hy , dat Godt hem uit dit gevaar
zoude verlosfen , en , al was het door een wonderwerk,
aan land brengen. PAOLOS was derhalven niet
voor zich zei ven, maar voor zyne medefcheeplingen,
Uit liefde voor hun , bezorgd, ten einde zy tydmoch'.
ten vinden, om tot boete en het geloof aan CHRISTUS
gebracht te worden.
Dan de raad van PAULUS werdt niet aangenomen.
De Hoofdman volgde den Schipper en Stuurman, dewelke
dachten, dat hec zeer wel mooglyk was, noch
in eene goede haven te komen. Men kan dit den
Hoofdman niet kwalyk duiden; hy handelde volgens
de oude regel: artifici in fua arte credendum est, men
moet eenen konftenaar, in zaaken, die zyne konst betreffen,
gelooven.
Intusfchen was evenwel de raad van den Apostel
niet vruchtloos. De Hoofdman en Schipper moefcen
'er, korc daar naa, door overcuigd worden, dac hy
dit, door eenen Propheetifchen Geesc, voorfpeldchadc,
en dus dat zy cenën Godclyken afgezand by zich in
het Schip hadden.
De Stuurman wordt xvn^imt (m), Gubernator navis,
de eigenaar van bet Scbip daarentegen, Nauclerus genaamd.
Dit laatste zien wy by ISIDORUS, originum
lib:
(m) In die zelfde betekenisfe wordt OPENB. XVIII: 17,
van den uf/hgtyrm, mitsgaders de Scheepsgasten , die onder
bem ftaan, gewag gemaakt.
N n 5

570
Verklaaring van de Handelingen
lib. XIX, cap. r. PRICEUS brengt uit ARTEMIDORUS
eene plaatze by, in welke de de Heer van
den *Vf3ij»«'r»5 genaamd wordt. Meer dergelyke plaatzen
brengt de Heer WETSTEIN by.
vers 12, 13, 14. Dewyl nu de haven niet bekwaam
was, om 'er te overwinteren, riedden de meesten van daar
te vertrekken, (om te zien) of zy misfchien noch te l'hoe.
nice konden komen, en aldaar overwinteren: zynde dit
eene haven aan het eiland Creta , 'leggende Zuidwest en
JYoördwest. Teen nu de Zuidewind woey, en zy dachten,
dat zy nu hun Oogmerk bereikt hadden, ligtten zy
het anker, en voeren-ha-der na Creta heen. Dan niet lang
daar naa flak-'er een 'wervelwind op, dewelke (in het
Griekfch) Euroklydon genaamd wordt. De waarfchuwing
van PAOLOS goldt evenwel zoo veel by den
Hoofdman, dat hy de haven, in welke het Schip lag,
liet bezien , of men in dezelve zoude kunnen over.
winteren. Toen nu de Scheepsbeftuurdercn hem be.
richtten, dat deeze haven daar toe zeer onbekwaam
was, en dat zy te Phcenice , bet welk niet verre
van daar lag, eene haven, die veel beter tot dat oogmerk
was, zouden vinden, befloot hy evenwel noch
niet terftond, den raad van PAULUS te verwerpen,
maar vroeg, zoo wel den Schipper, als de Matroozen,
wat zy 'er van dachten. De meesten oordeelden
het raadfaam, het oordeel van den Schipperen Stuurman
te volgen. En nu dacht de Hoofdman, dat PAULUS
het niet kwaalyk zoude kunnen neemen, dat hy zich
naar de meeste' ftemmen richtte.-
Van de ftad Phcenice en haare haven maakrP'roLE-
MJEÜS in zyne Geograpbie gewag. Wanneer deeze haven
hier «Sf/S*, genaamd wordt, heeft men dit woord
Comparative te verftaan. Het was niet geheel onmooglyk,
daar zy thans waren, te overwinteren. Want
niet allen , die daar over door den Hoofdman gevraagd
werden, oordeelden het onmooglyk,'daar te blyven,
maar flechts de meesten. Deeze haven was dus niet zeer
be-

der Apoflelen. Hoofdfl. XXVII: 12—14. 57*
bekwaam, om 'er te overwinteren; maar nochtans was
dit ook niet volftrekt ondoenlyk.
Dat xagctxiiftuirU de overwintering betekent, en HEIN-
SIOS dit woord daarom, zonder eenigen grond anders
vertaald heeft, toont HAZE in de Bibliotbeca Bremenfis,
T. I p. 25,,fq. gelyk mede CALOVIUS.
"EB-HTÓ /SOUAIJV, zy gaven den raad , gelyk RAPHELIUS
het, in zyne Aaiitekeuinge uit HERODOTUS vertaalt,
en deeze Overzetting met bondige redenen (laaft. LU­
KAS heeft deeze manier van fpreeken uit den Griek,
fchen Bybel ontleend, alwaar dezelve, RECHT. XIX:
fjo voorkomt. Byandere Grieken vindt men dezelve
iiiet.
"AgaiTH is een fcheepswoord , waar onder men «V-
«J;«s te verftaan heeft. Het betekent, de ankers ligten.
Voorbeelden van deeze fpreekwyzé , uit andere Griekfche
fchriften ontleend, kan men by Bos, ELSNER,
ALBERTI en WETSTEIN vinden. De Latynfche Schippers,
en met hun de Geleerden, noemen het folvere;
waarom BEZA en GROTIUS het ook cum folvisfent ver*
taald hebben. PLAUTUS noemt het navem Jolvere , in
MU. Glor. IV: 7, 17. Sticho, III: 1, 16; en Bach.
III: 3, 54. CORNELIUS NEPOS fchryft, in hec Leeven
van HANNIBAL, kap. VilI: cum Jolvisfent ?iaves, ac vela
ventis dedisfent, toen zy de ankers geligt, cn de zeilen
bygezec hadden.
~A betekent propius, nader of zeer naby. Men
vindc die woord by HOMERUS, Iliad. I: 335, en in het
eerfte gedicht van THEOCRITUS , vers 112. ELSNER
brengt noch uit andere Griekfche Schryveren voordeelen
by. Dewyl LUKAS kap. XX: 13 , 14 van eene
ftad , genaamd Asfon (of Asfus) gewaagt, heeft de
oude Latynfche Óverzetter gedacht, dac hier insge-
Ivks van "die ftad gefproken werdt. Waar in hem
ERASMDS en LÜTHERUS gevolgd hebben. Deeze misflag

57* Verklaaring van de Handelingen
flag konde ligtlyk begaan worden, en is daarom zeer
wel te veronclchuldigen.
BEZA. was de eerfte, die deeze dwaaling ontdekte»
en duidelyk toonde, dat van die ftad hier niet kan ge.
iprokcn worden (n). Hy is vervolgens door alle Geleer.
den, HEINSIUS en CALOVIUS alleen uitgezonderd, sevolgd,
ö
De eerfte van deeze twee verwerpt als een
adverbium, dewyl het een dichtkundig woord zoude
zyn. Dan RAPHELIUS en WETSTEIN hebben getoond
dat het insgelyks by HERODOTUS , HIPPOCRETES, A-
THEN/EUS en JOSEPHUS , dikwils gebruikt wordt. Ook
hebben LAMB. Bos en ALBERTI doen zien, hoe flecht
de uitdrukking : «^«.TES v
A,

der Apoftelen Hoofdft. X X V : ;i2-^14. 573.
Dit is reeds gefchied in den Bybel met kantekenirigen
van ERNESTI , gelyk mede in de Uicgaavé van
ZELTNER. Ja zelfs in de Luneburgfche Uitgaave Van
den Bybel van 1693 en 1704 heeft men den tekt zeiven
verbeterd. —-• Ik moet niet vergeeten, dat dit in
de Hollandfche, Engelfche en Franfche Overzettingen
ook gefchied is.
Zy meenden T«"« *g§Ut

J74 Verklaaring van de Handelingen
eige land, bedacht. Daar zyn andere winden,
die in byzondere gewesten waayen, en waarvan men nu
eerst de naamen bedacht heeft).
ANTONIUS VAN NEBRISSA verwerpt in zyne Quinqua.
gena, cap. 19, den naam Euraquilo, dien men in de
Oude Latynfche Overzettinge vindt, en wil de gemeene
leezing niet veranderd hebben.
vers 15, 16, 17. Toen nu het Schip heen en weder
gejlingerd voerdt, en tegen den wind niet konde opkome
gaven voy ons aan. denzelven over, waar by ons zoude hee
voeren. Maar wy kwamen aan een klein Eiland, Claude
genaamd, en konden nauwlyks den boot machtig worde
Deezen baalden zy binnen, en beddenden zicb van de hulp
en bewoelden het Schip; en, dewyl zy vreesden, op een
zandbank te zullen ftooten , Jlreeken zy de zeilen, en lieten
bet zoo dryven. Zv>a eir«£-lvTOi *êv r*eUv, toen bet Scbip
heen en weder gejlingerd werdt. Op die wyze verklaaren
het PRICJEÜS en ALBERTI ook. GROT I OS en RAPHELI­
US brengen plaatzen uit andere Griekfche Schryveren
by , dewelken het woord J>ToT*

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 15—17. 575
Wy konden nauwlyks den boot machtig worden. Te
weeten, een groot Schip wordt doorgaans door een
kleiner vaartuig gevolgd. Wanneer 'er dan een ftorm
ontftaat, wordt het kleine vaartuig de boot of floeo,
binnen boord gehaald, ten einde het door den ftorm
niet tegen het Schip zoude'liaan, en het zelve befchadigen.
Dus verklaart GROTIOS het (0).
Toen zy den boot binnen boord gehaald hadden,
bedienden zy zicb van de helpers. Deeze is de betekenis
der Griekfche woorden, letterlyk overgezet. De
pluralis doet GROTIOS denken, dat men 'er de bootsgezellen
door te verftaan heeft,-dewelken, zoo wel,
om het Schip te bewoelen, als om den boot binnen
boord te hysfen , noodig waren. ARISTOTELES doet
ons dit woord dus in den pluralis opmerken, in de Reetorica
van ARISTOTELES, lib. H: cap. 5; alwaar nochtans
n. 20 , 36, 41 en 42 SoiB-ua/ niet helpers of ge.
zeilen, maar de hulp van veele Menfcben betekent. Dan
dewyl ook de hulptroepen by de Latynen auxilia genaamd
(0) Deeze verklaaring voldoet my niet geheel. Ten minften
meen ik, dat de Zeelieden, zoo ras zy in Zee komen, en eer
'er noch een ftorm ontftaat, deeze voorzorg reeds gebruiken.
Men zoude daarom kunnen denken, dat men den Boot hadt
uitgezet, om de kust opteneemen, of misfchien wel, om zich
daar mede te redden; maar ziende, dat dit niet konde gefchieden,
het befluit nam, om dien wederom binnen boord te haaien.
Of zoude het vermoeden misfchien waarfchynlyker zyn,
het welk onder het herleezen van deeze woorden by my is opgekomen
? Tc weeten, dat deeze boot of floep hun van het Eiland
Clauda ter hulpe gezonden was. Dan zoude onze Vertaa.
ling de meening van LUKAS het best uitdrukken, en men door
de helpers, in het volgend vers, het Volk moeten verftaan, het
welk met dit Vaartuig ter hunner hulpe gekomen was. Dewyl
de wind van de wal afwoey, konde zulk een Vaartuig wel uit
de haven komen, maar het moest, door de holle Zee, moey-
Jyk vallen, het Schip te naderen, en aan boord van het zelve
te komen. . Ik foelie dit alleenlyk a's eene gisfing voof\
die nader overweeging vereifcht. VERTAALER.

5 7

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 18—20. 577
wyze te vertaaien: zy ftreeken de Zeilen, fulmisfis
veils. ,
GROTIOS was van ge.lachte, dat men door

578 Verklaaring van de Handelingen
Romeinfche Gefcbiedenisfe bl. 101, dat hy den Koning
van de ftadCenir a ivrtjgHgi*) (ynet eige band^ heeft
omgebracht. Andere plaatzen kan men in den Thejaurus
Linguce Grcecce vinden.
Het geen LUKAS hier Wr O-XIVK» TCV *xaUv noemt,
noemt PLINIUS, lib. XIX, i, en de Schryver van bet
gedicht aan Pifo (het welklommigen aan OVIDIUS, ande.
ren aan LUCANUS, toefchryven) vers 228, armamenta
navis. En dus heeft BEZA deeze woorden hier ook vertaald.
De. bovengemelde Griekfche benaaming wordt
ons door ELSNER en WETSTEIN ook by andere oude
Schryvers getoond.
De uitdrukking S x- l
^>-» i*i**l(*n*t heeft ALBERTI ook
by PLUTARCHUS gevonden. Plet woord *nrit heeft
BEZA door jam, ik door nu vertaald. LÜTHERUS heeft
het onvertaald gelaaten ; het welk met den aart der
Hoogduitfche taaie niet kwaalyk ftrookt.
Wanneer LUKAS fchryft: alle hoop, om te ontkomen,
voas verlooreft, fchryft hy meer in den naame der
fcheepsgezellen , dan in zynen eigen naame. Allen,
die in het Schip waren, Helden nu vast, dat het Schip
zoude vergaan, en zy allen hier hun einde vinden (q).
LUKAS wist wel, dat PAULUS daarvan moest uitgezonderd
worden , als wien de Heer beloofd hadt, hem na
Rome te zullen brengen.
vers 21, 22, 23. Dewyl nu (door droefnis) in langen
tyd niemand at, tradt Paulus midden onder ben, m fprak:
lieve Mannen , men badt my behoor en te volgen, en niet
van Creta aftevaaren, en dus dit verlies en deeze fchaade
voorga)
De vreeze was te grondiger, dewyl zy, zoo min over
dag de Zonne , als des nachts eenige Sterren , konden zien,en
dus dewyl men toen noch geene compasfen hadt, (die waarfchynlyk
eerst tegen het begin van de veertiende eeuw zyn uitgevonden)
in het geheel niet wisten, waar zy heen ftüurden.
VERTAALER.

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 21 23. 575
•üoortekomen. Maar nu vermaan ik u , goeds moeds te
zyn; -wam, builen hec Scbip, zal niemand onder ons omkomen.
Want deezen nacht heeft by my geftaan een Engel
van dien Godt, aie myn Godt is, en dien ik ook d.ene.
Allen , die op het. Schip waren , waren zoo bedroefd en
verflagen, dat hun de lustom te eeten, te drinken en
te flaapen verging.— Wanneer hier dan gezegd wordt,
dat de fcheeplingen in langen tyd niet gegeeten hadden,
wordt dit als een uitwerkzel der vertwyfelinge
opgegeeven, waar van in bet voorgaande vers gefpro.
ken werdt.
"E5£< , men hadt mynen raad behooren te volgen. De
Hoofdman dacht te vooren , dat hy zeer verftandig
handelde, toen hy den raad van den Schipper, Stuurman
en de meefte Matroozen volgde. Thans toont de
Apostel hem, dat dit geen goede raad geweest was, en
dat hy hem en den overigen fcheepsgezcllen, die met
hem het gevaar gezien, en het zekere boven het onzekere
gekozen hadden, hadt behooren te volgen. ——
Die iets op eenen halven kans waagtn, zyn fomtyds
gelukkig, maar handelen nooit verftandig; en die zulke
raadslieden volgt, kan even weinig gezegd worden,
verftandig te handelen.
Indien men my gevolgd hadt, vaart hy voort, dan
waren wy thans allen veilig, en bevonden ons niet in
zulk eenen allerbeklaaglvkften toeftand. De Griekfche
Uitdrukking: xi^a-cti r«» i'figi, ravrnv , xxi T«» &lf*lxt,
fcüicet T«JT»», heeft de Uitleggeren bcwoogen,'in de
Schriften van andere Grieken gelykluidende piaatzen
optezoeken. Men zie de aanmerkingen van BEZA, CA-
SAOBONUS, GROTIUS, CLERICUS, ELSNER en WET-
STEIN. Dan men heeft'er geene, die volkomen gelyk
waren, gevonden. CASAUBONUS merktte de volgende
plaatze van ARISTOTFLES, in de Magnis Moralibus, lib.
II. cap. 8. als volmaakt gelykluidende aan : $ *«r«!
hcye/ typt*» ij'v A*|3»ö , rit raovro» xt^dnoïTX tïrvZ»
£>»,«M»\ Dan men ziet klaar, dat dezelve van onzen
Text grootlyks verfchilt. De betekenis naamlyk van
O 0 2 dee-

580 Verklaaring van de Handelingen
deeze woorden is: van dien men oordeelt, dat b y (wegens
gebrek aan wysheid) fchade moet lyden, vaanneer aezelve
iets wint, (iets goeds erlangt) noemen wy hem een ge•
lukkig Menfeh, dat is, eenen Menfeh, dien het geiuk
gunffig geweest is, en die meer geluk, dan wysheid
heeft
Eenigszins meer overéénkomfiig fchynt het volgend
vers van den Dichter PHILEMON te zyn', het welk CLE­
RICUS bybrengt. n« 4 >«j a-ims «» fnydx» xi^xi,u xuxd ,
die arm is , kan groote ondeugden en zonden ontgaan.
Dan 'er ontbreekt evenwel noch iets aan de volkome
gelykhcid. Want iets anders is, zyne fchade ontgaan,
en iets anders, zyn ongeluk voorkomen. Eene volkomen
gelykluidende manier van fpreeken , wordt dus nergens
gevonden.
Intusfchen maakt ons, zoo wel ARISTOTELES, als de
aangehaalde Dichter PHILEMON , de verklaaring vun
deeze plaatze eenigzins gemaklyker. KÉ^« betekent:
winst, voordeel. Wanneer men nu by de uitgaave van
geld eenig voordeel heeft, noemt men dit: iets befpaaren.
Ook is het eene bekende manier van fpreeken,
te zeggen : ik badt deeze moeyte kunnen fpaaren. -
Op dezelfde wyze wordt hier, door eene Catachrefis
gezegd, dat men, by aldien men den raad van PAOLUS
gevolgd hadt, deeze fchade zoude hebben kunnen fpaaren,
dat is, voorkomen.
De woorden en vfign kwamen vers 10 ook te
famen voor; en aldaar hebben wy de Catachrefis van
het woord v^gn reeds opgehelderd.
Maar hoe vreemd moet het den Scheeplingen niet
zyn voorgekomen; toen PAULUS zeide, dat het Schip
zekerlyk zoude vergaan, en nochtans niemand van de
tweemaal honderd en zes en zeventig menfchen , die
(vers 37) zich op het zelve bevonden , omkomen (r).
Dan
(r) 'AS-J^OAÏ Iviïiplc» betekent, geen verlies; axo.8dx.s&>iT,,
iets

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 24—26. 581
Dan PAULUS deedt deeze verwondering, die met eenige
twyfelmg aan de waarheid vergezeld ging, terftond
verdwynen, wanneer hy 'er byvoegde, dat Godt hem
dit in den voorleden nacht door eenen Engel geopenbaard
hadt. ' y
Waarfchynlyk heeft PAULUS, gelylc JOSEPH wel eer
MATTH. II: 13, deezen Engel in den flaap gezien, en
in zyn hart de verzekering bekomen, dat deeze zyn droom
van Godt was. Wanneer hy zegt: de Engel van Godt,
diens ik ben, doelt hy op de Scheepsgezelïen, dewelke
Heidenen waren , en zynen Godt niet hadden, maar
andere Goden dienden. De Godt, zegt hy , diens ik
ben, dat is, die myn Godt is; de waare Godt, wien
alleen ik eere en aanbidde.
harplui wordt van de vereeringe en den dienst van
Godt gebruikt, dien allen, dewelken weeten, dat'er
maar één Godt is, aan hem toebrengen. — Op dezelfde
wyze noemt hy 2 TIM. I: 3 Godt den Godt ,
azen by zoo voel diende (xar (tfy) als zyne voorouderen
denzelven gediend hadden. Hy fpreekt by gevolg niet
van den dienst, dien hy — als een Apostel (ROM. I:
1
^ 9
a a n G o d c b c w e
\ ; ": gelyk CLERICUS het
verklaard heeft.
Dit gezegde van PAULUS vertroostte waarlyk zyne Hei.
deniche toehoorers. Want ook de Heidenen'geloofden,
dat de Godt der Hebreeuwen een zeer machtig
Godt was, en dat zyne Propheeten altons de waarheid
voorlpelden. Men zie myne Verhandeling, de
Pfeudotbaumaturgis Pbaraonis, § XXII.
vers 1$, 2j, 26. En dezelve (Engel) fprak: vrees
met, Paulus, gy moet voor den Keizer ftaan: en zie,
Godt beeft u (op uw Gebed) allen, die met u in. het
Schip
iö.f verliezen. Men zie de Aantekening van RAPHELIUS uit
liERocoTus.
O o 3

582 Verklaaring van de Handelingen
Schip zyn, gejclymken. Daarom, lieve Mannen, zyt on.
bevreesd; want ik geloove (vertrouwe) Godt, dat het
zoo gefchieden zal, als tot my gezegd is. Maar wy moeten
op een Eiland geworpen worden. Hoe konde PAU­
LUS toch vrcezen? Hy hadt immers een Apostolifch
geloof, dat is, een vast en onwrikbaar vertrouwen
op de toezegging van zynen Heere, dat hy te Rome
zoude komen. Hy konde derhalven geenszins
vreezen, dat hy in de zee zyn leeven zoude verliezen.
De betekenis van deeze aanfpraak van den Engel
zal dan deeze zyn: niet alleen gy zult in het leeven
blyven, maar Godt heeft ook het gebed verhoord,
het welk gy voor de behoudenisfe der Scbccplingen
tot hem hebt opgezonden. Weet derhalven ('M}
dat niet Óen van hun allen zal omkomen.
Godt heeft u alle deeze lieden gefchonken (5), *>.%*' ?!
zegt de Engel; dat is: daar zy anders in deezen
llorm hadden. moeten omkomen, is zyne genade
jegens u zoo groot, dat hy hen, om uwer voorbede
wille, zal bewaarcn.
Wat den Apostel bewoogen hebbe, om de verlosling
van deeze Scheeplingen uit dit zichtbaar leevenseevaar
van Godt aftefmeeken, valt niet moeylyk te
gisfen. Hy brandde naamlyk van liefde voor de arme
Menfchen, die niet flechts gevaar liepen, om het tyd-
] yk maar ook om het eeuwig leeven te verhezen.
Hy wenfchtte daarom, dat hun leeven mocht gefpaard
worden, ten einde hun tyd gegeeven wierdt, om boete
te doen, en aan CHRISTUS te gelooven.
Ook twyfele ik niet, of deeze wonderbaare, door
den Apostel voorfpelde, verlosfing, zal veelen van deeze
(s) Uit dit woord hebben ARCULARJUS, LANGE en BENGEL
ook befloocen, dat PAULUS Godt om de bew-aring vanudeeze
Scheeplingen gebeeden hadt.

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 24—26. 583
ze Scheeplingen tot overtuiging gebracht hebben, dat
PAULÜS werklyk een* Godtlyk Propheet was , en zy
zullen vervolgens, door de prediking van"andere Evangelifche
Leeraaren, tot aanneeming van het Christendom
gebracht zyn.
Wy zien hier uit teffens, dat, by aldien 'er in een
Schip , of in eene Stad , een PAULUS is, Godt, om
zynentwille de overigen, die zich op dat Schip of in
die Stad, bevinden, eenen tyd lang fpaart, en hun genoegfaame
gelegenheid tot boete en bekeering geeft.
Werdt niet hec godtloos Sodom zoo lang gefpaard,
als LOTH 'er in was? Non poten fieri, fchryft LALTAN-
TIUS, lib. V, cap, 17, quin hominem justum inter discrimina
tempestatum calestio tutela custodiat, etiamfi cum
nccentibus, naviget (de Godtlyke befcherming kan niet
nalaaten, eenen rechtvaerdigen in hec midden der ftörmen
te bewaaren, al is het ook, dat hy zich met onrechtvaerdigen
Scheep bevinde).
Ik geloove Godt, dat, het geen hy my door zynen Engel
heeft laaten zeggen, zeker gefchieden zal. De Apostel
fpreekt tot Heidenen, dewelken valfche Goden aanbaden.
Weet, wil hy daarom zeggen, dat myn Godt
een Godt is , op wiens toezegging ik my verlaaten
kan; dewy! hy niet flechts in ftaat is, om zyne beloften
te vervullen, maar ook zulk eene heilige wil
heeft, dat hy zyne toezeggingen niet onvervuld kan
laaten.
Wy moeten op een Eiland geworpen worden. Deeze is
de rechte vertaaling, gelyk RAPHELIUS, in zyne aantekening
uit XENOPHON, en W T
ETSTEIN getoond hebben.
Ook is het in den Franfchen Bybel, en in het
iNieuwe Testament, te Mons gedrukt, insgelyks op
die wyze vertaald.
Maar hoe konde PAULUS weeten, dat dit zoo moest
geheuren? Want het woord ?« geeft hier geene verplichting
der Stuurlieden te kennen, als welke, vol-
O o 4 gens

5 $4 Verklaaring van de Handelingen
gens vers 15 hec Schip in het geheel niet meer in hunne
macht hadden, maar de zekerheid van hec geen
gefchieden zoude. In die betekenisfe is *W ons kap.
XXIII: 11 ook voorgekomen. Dewyl nu PAULUS die
niec op eene natuurlyke wyze konde voorzien, beflui,
ten LANGE en LINDHAMMER 'er mee rechc uic, dat
ook die hem door den Engel geopenbaard was.
Incusfchen konde de Seuurman uic de woorden van
PAULUS afneemen, dac hy zyn besc moest doen , om
hec Schip ergens op ftrand te zecten.
vers 27, 28, 29. Toen het nu de veertiende nacht
voas, en wy op de Adriatifcbe zee heen en weder voeren,
vermoedden de Schippers om middernacht, dat zy een
land naderden. Toen wierpen zy bet Dieplood uit, en
vonden twintig vademen diepte ; en niet lange daarn
wierpen zy noch eenmaal uit, en vonden maar vyf t
vademen, Toen vreesden zy, op eene harde plaatze te
len fiooten, en wierpen achter uit bet Schip vier anker
uit, en wenfehtten, dat bet dag mocht worden, 'E, T«
'Aï F/4, op de Adriatifcbe zee. Deeze zee wordt ook
fey HF.RODOTUS, en STRABO, Adria genaamd. Heden
ten dage verftaac men door de Adriatifche zee de zoogenaamde
Golf van Venetien. Maar ten tyde van LU­
KAS heette ook de zee boven Sicilien en by Epirus
de Adriatifche zee. BEZA heeft dit uit STRABO en
PTOLOMJEUS aangemerkt; en GROTIUS toont ons eene
plaatze by PKOCOPIUS , in welke van het Eiland Malta
uitdruklyk gezegd wordt, dat zy in de Adriatifche
zee ligt. SCALIGER en BOCHART , welker plaatzen
WOLF aanhaalt, hebben dit verder uitgevoerd. Men
leeze ook de aanmerking van WETSTEIN, die insgelyks
de woorden ha

der Apoflelen. Hoofdfl. XXVII: 27-^20. 585
Itius, in zyn eerfte boek de ingeniorum moderatione in
Religionis negotie-, cap. 22. p. 203, " dat LUKAS hier
,, de taaie van hec gemeeu fpreekt, en zich uitdrukt,
zoo als de zaaken hem uiterlyk voorkwamen. " Inzonderheid
fpreeken de Dichters* op die wyze. OVIDIUS,
zege, Metamorph, VI: 513.
Admotumque f return remis, tellusque repulfa est.
VIRGILIUS, Aeneid. III: 72:,
Provebimur portu, terrceque urbesque recedunt.
LncRETios, IV: 388:
eua vebimur navi, fertur, cum flare videtur :
U03 manet in ftatione, ea prester creditur ire:
Et fugere ad puppim colles campique videntur.
En zoo zegt CICERO ook, Outzst. Acad.lib.IV: Videsne
navem illam? Stare voois videtur : at iis, qui in
•navi funt, moveri hese villa, —— — Qui navigant, ft
e portu folvunt, et in altum provebuntur, iis urbes rece-,
dere videntur ; contra fl ex alto portui appropinquant,
urbes ad eos accedere (ziet gy dit Schip wel? ons fchy.
nen deeze landgoederen ftil Ce fta ah , maar hun, die
in hec Schip zyn, kome het voor, als of zy bewoogen
wierden. — Hun , die in een Schip zyn ,
wanneer zy uic de haven affteeken, en in zee gaan,
fchynen de fteden toe ee rugge te wyken; daarentegen,
wanneer zy de haven beginnen te naderen, is
het, als of de fteden na hen toekwamen).
BoV/c , bet dieplood, is de naam van een groot ftuk
loods, het welk aan een lang touw in de Zee wordt
nedergelaaten. Dit te doen heet fi»*\&, peilen.
Zy maakten het Scbip aan vier ankers vast, dewyl
wind en baaren het zelve te geweldig voortdreeven.
In een foorcgelvk geval deede de groote OESAR het
zelfde, gelyk hy zelf verhaak, lib. I. de Bello Civili,
cap, 25, Naves fchryfe hy, quaternis ancoris destinabat,
ne fluSlibus moverentur. (Hy maakte de Sehepen
O o 5 aan

j36 Verklaaring van de Handelingen
aan vier ankers vast, om door de vloeden niet weg.
gedreeven te worden), Deeze plaatze is te merkwaardiger
, om dat CAESAR kort te vooren fchryft ,
dat hy zich op dien tyd op deeze zelfde Adriatifche
zee, by fJundufium, bevonden heeft.
vers 30, 3 r, 32. Dan toen de Bootsgezellen uit het
Schip zochten te vluchten , en den Boot in zee lieten, en
voorgaven, dat zy ook een anker vooruit voilden brengen,
fprak Paulus tot den Hoofdman en de Soldaaten: indien
deeze niet in het Schip blyven, kimt gy niet ontkomen. \
Toen hieuwen de Soldaaten de touwen van den Boot aan
Jlukken , en lieten hem van boven neder vallen. De 1
Scheepsgezellen zagen nu wel, dat alle hoop weg was, ]
en dat zy niets het geringde meer tot behoudenis van \
bet Schip konden doen. Zy geloofden derhalven , dat
zy niet kwaalyk zouden doen, indien zy , terwyl zy
buiten ftaat waren, om anderen te helpen , voor zich f
zelve zorg droegen, en hun eige leeven poogdCn tc (
beveiligen.
i
Dan hier toe was geen ander middel, dan zich in „
den Boot te begeeven, en met denzei ven, op goed \
geluk, het op den Oever aantehouden. Zy wisten, \
dat veelen, die op en met hun Schip zouden hebben ' •
moeten vergaan, door dat middel hun leeven behouden
hadden.
CICERO verhaalt een foortgelyk voorbeeld, lib. I. \
de Inventione , cap. 51. Ipfos , fchryft hy, tempeflas
vebementius ttrgere ccepit, usque adeo, ut dominus navis,
cum idem Gubernator effet, in fcapham confugeret. (Het
omweder begon al geweldiger op hen aan te ftormen, j
in zoo verre, dat de eigenaar van het «Schip, die tef- J
fens de Stuurman was, de vlucht in den Boot nam). ^
En by PLAUTUS, in den Prologus voor Rudens, vers
75, leezen wy: de navi timidi defcluerunt in fcapham, ^
(zy fprongen, vol vreeze , in den Bootj — het welk
A£t. ÏI. Sc. 3. v. 36. herhaald wordt. Ik voege 'er ^
noch eene plaatze by uit Livius, tib. XXIX. cap. 27.
pro.

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 30—32. 587
prope obrutis navibus, fcapbis in terram evaferunt (terwyl
de Schepen byna geheel onder de golven begraaven
waren, zyn zy met de Booten aan land gevlucht).
Om deeze rede dan ook maakten de Scheepsgezellen
thans den Boot los, en lieten hem in zee vallen.
Toen men hen vroeg, wat zy daar mede doen wilden,
zeiden zy, dat hun oogmerk was, ook een anker
vooruit het Schip te brengen. Dewyl dit, by
zulk eene omftandigheid, nóch noodzaaklyk noch gebruiklyk
was, is het gemaklyk te denken, dat zy
hun oogmerk aan den Hoofdman niet zullen ontdekt,
maar dit alleen aan zoodanigen, die uit onkunde hunne
waare bedoeling niet konden gisfen, gezegd hebben*
Dan zy bedroogen zich, toen zy PAULUS ook als
eenen Man aanmerkten , die thans voor de eerftemaal
op een Schip was. De Apostel leert ons zelf, in eenen
brief, dien hy eenige jaaren vóór deeze zyne reize
fchreef, te weeten 2 COR. XI: 25, 26, dat hy veelmaalen
in leevens gevaar op zee geweest is. Hem
konden dus de bootsgezellen thans niet bedriegen.
Hy begaf zich terftond na den Hoofdman, en ontdektte
hem, dat zy voorhadden, zich met den Boot weg
te maaken, cn'het Schip te verlaaten.
Buiten twyfel zal hy den Hoofdman voorgefteld
hebben, dat hy die niet behoorde toetelaaten, dewyl
'er als dan niemand zyn zoude , die het Roer konde
regeeren , en ander Scheepswerk verrichten; en dat
het Schip dus midden in zee zoude moeten vergaan,
daar het anders , gelyk hy vers 26 voorfpeld hadt ,
allen, die 'er op wiren , behouden aan land zoude
brengen, indien de Stuurlieden hun best deeden, om
het ergens op de wal te zetten. Zyne voorzegging
floot derhalven geene Menfeh!vke poogingen uit,
maar toonde, wat men, tot vervulling van dezelve
doen moest.
Dee.

858 Verklaaring van de Handelingen
Deeze raad van den Apostel, die zoo duidelyk bleek 1
heilzaam te zyn, werdt terftond gevolgd: de Hoofd- h
man liet de touwen, waar aan de Booc vast was, ia n
ftukken houwen; zoo dat de ledige boot in zee viel, 1
en door de golven weggedreeven wierdt.
Wy zien aan dit voorbeeld ook, dat eene Godtlyke
toezegging van hulpe geene verftandige middelen, om
een gevaar te ontkomen, uitfluit; en dat Godt in zulk
i
een geval, door de Menfchen wil gedaan hebben ,
het geen de Menfchlyke wysheid aan de hand geeft. \
a
v e r s
33 > 34, 35 J 3& Toen het nu dag begon te 1
worden , vermaande Paulus allen, om fpyze tot zicb te i
neemen; en fprak: bet is heden de veertiende dag, dat I
gy wacht, en zonder eeten gebleeven zyt , en niets tot u t
genomen hebt. Daarom vermaane ik u, fpyze te neemen, c
als het welk tot bewaaring van uw leeven dient. Want 1
niemand van u zal een bayr van bet hoofd vallen. Toen \
hy dit gezegd badt,- nam hy het brood, en danktte Godt 1
tn aller-tegenwoordigheid, en brak het, en begon te eeten.
Toen fcbepten zy allen moed, en aten insgelyks. - Toen
de ftorm wat begon te bcdaaren, en het weder wat «
fcheen te zullen opklaaren, begon by de Scheepsge. ï
zeilen de vreeze te verminderen , hunne hoop toete- 1
neemen; en men hoe langs hoe meer te gelooven , dat t
hy een echt Propheet was: dit oogenblik nam PAULUS
waar, om hen noch eens te vermaanen, dat zy niet
zouden vertwyfelen , maar wel gemoed de vervulling
Ê
verwachten, van het geen hem zyn Godt, de waare
Godt, hadt toegezegd.
t
Tot dus verre, voer hy voort, heeft de angst u
1
derwyze vermeefterd, dat gy in veertien dagen geenen
geregelden maaltyd gehouden hebt. Heeft de natuur
u al genoodzaakt, iets tot u te neemen, dan hebt gy j
den honger flechts door een ft uk broods, den dorst i
alleenlyk met eenen dronk waters gëftïld. Dan thans ti
ziet gy, dat de Hemel u genadig begint re werden, d
en ook de woede der zee te bedaaren. Gelooft dan
toch

dér Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 33-^-36. 589
toch met zekerheid, dat gy allen leevendig aan land
zult komen. 'JLhans kunt gy u 'wederom by eikanderen
zetten , en met blymoedige harten eeten en drinken.
Doet dit dan, en verkwikt u eens wederom, en laat
allen angst vaaren.
Dat deeze de rechte verklaaring van vers 33 en 34
is, moet ik thans bewyzen.
MiTct^xftSci'si* en TgtfXu^«.Htt rgecp-~(, welk laatste
vers 34 en 36 ook ftaat, betekent niet maar in het
algemeen; eeten en fpyze tot zich neemen; maar.- zicb
aan eene welbereide tafel zetten , en eenen geregelden
maaltyd houden. Wyzien, dat PAULUS, vers 35, met
luide ftcmrne een gebed voor den eeten doet, het
welk de anderen moeiten nabidden. Daarenboven ,
dewyl vers 38 gezegd wordt, dat zy allen te zamen
verzadigd werden, is dit een bewys van eenen geregelden
maaltyd, van welken men niet oplhat, voor
dat men zyn genoegen gegeeten en gedronken heeft.
Hier uit volgt, dat het woord anrot in het Latyn
niet door je juni, maar door inpranfi et inccenati, Men.
fchen die geen' middag of avondmaaltyd gehouden
hebben - moet vertaald worden, en dat fnhi x^n*.
pitte,»! Menfchen betekent, die in langen tyd niet aan
tafel gezeeten hebben.
De gegrondheid van deeze verklaaringe wordt ook
erkend door ERASMUS (in zyne aanmerkinge op vers
o) CAMERARIUS, ARCULARIUS, GLASSIUS (bl. 1902),
GROTIUS, CALOVIUS, ZELTNER, en de meeste andere
Uitleggeren.
BASNAGE dwaalt derhalven, wanneer hy Ahnal. ad
ü. 59 § VIII, aan deeze Scheeplingen inediam miraculofam
(eene wonderdaadige onthouding van fpyzen)
toefc'nryft : zoo wel als HAMMOND , dewelke denkt,
dat men zich alleen op den veertienden dag van alle
fpyw

joo Verkleuring van de Handelingen
fpyze onthouden heefc, dewyl deeze dag cp zee een
dies cruv.us is.
'Er zal niemand een bayr van bet boofd vallen, is een
Hebreeuwfch fpreekwoord, het welk VORST.us, de Adagiis
N. T. cap. 6. ophelderd. En welken Bybelleezer is
deeze manier van fpreeken onbekend ? üf wie weet
niec, dac die niets anders betekent, dan : u zal geen
Led gefchieden , en uw leeven is buiten allen gevaar ?
Deeze manier van fpreeken vinden wy ISAM. XIV:
45 ; 2 SAM. XIV: IIƒ i KON. 1: 52; en, met eene
geringe verandering, MATTH. X: 30. LOK. XII: 7,
en XXI: 18.
Zeker Italiaanfch Geleerde, JACOB DURANTIOS CA.
SELLIUS, vias lib. II. Variorum, cap. y.(in den Tbefau.
rus Criticus, T. III. F. II. p. 238. fq.) van oordeel,
dac de Apostel, met deeze woorden, op de gewooute
der Heidenfche Zeelieden doelde, dewelken zich in
groote gevaaren het hayr lieten affnyden of affcheeren.
En dat dus de Apostel heeft willen zeggen : uw
gevaar zal zoo groot niet worden, dat gy uwe bayren
zint moeten affnyden
Deeze verklaaring is zoo ongerymd, dat men zich
moete verwonderen, hoe zommige Proteflantfche Uitleggeren
'er hunne ftem aan hebben kunnen geeven.
Men kan derzelver naamen by WOLF vinden. Ik voege
'er KIRCHMAN noch by, dewelke lib. II, de funeri.
bus Rowanorum , cap. 14. p. 138, fchryft: " buiten
„ twyfel zinfpeelt de Apostel HAND. XXVII: 34 op
deeze plaatze ". Dit buiten twyfel is zekerlyk eene
dwaaling, die men aan eene groote overylinge moet
toefebryven.
TTf«{ T«; vftiT'gtt; ruTvpUt, tot uwe behoudenis', dat isi
tot behoudenis van uw leeven. Eet wederom, wil PAU­
LUS zeggen , gelyk gy gewoon zyt, gy kunt anders
uw leeven en gezondheid niet behouden. Door eenen
behoorlyken maaltyd zult gy wederom verfterkt worden.

der Apoflelen. Hoofdft. XXVII: 37, 38. 301
den. Van PAULÜS zeiven lazen wy kap. IX: 19:
XKI 7 eofp i*iv%i>rt. Dat wfU by eenen Genitivus
gefield wordt, wanneer iets lot voor — of nadeel
ftrekt, heeft WETSTEIN getoond.
o
Wanneer LUKAS fchryft, dat PAULUS, naa deeze zy.
ne vermaaning, het brood genomen en het gebed ge»
daan heeft; zien wy 'er uit, dat hy vooraf bevel ge.
geeven heeft, om de tafel gereed te maaken, en 'er
brood op te leggen. Naa d-".t hy het gebed gedaan
! hadt, nam hy het brood, en begon niet alleen zelf te
eeten, maar vermaande de anderen ook, zich by hem
1 te zetten , en insgelyks te eeten. Wat 'er, behalven
het brood opgedifcht wierdt , verhaalt LUKAS niet.
Genoeg, dat zy allen verzadigd wierden, en zich door
1 den Apostel lieten beweegen, om goeds moeds te
i zyn.
vers 37 , 38. Wy waren alle te zamen tweehonderd zes
' en zeventig perfoonen in bet Schip. Naa dat zy ziek nu
verzadigd hadden , ontlastten zy het Schip, en wierpen
bet koorn in de zee. Plet was dus een zeer groot Schip,
1 het welk niet flechts zoo veele Menfchen voerde, maar
1 ook eenen grooten voorraad van koorn in hadt. Maar
I hoe grooter een Schip is, zoo veel te meer gevaars
loopt het by zwaare ftormen (J). Tweehonderd zes
! en zeventig Zielen., ftaat ih het Griekfch; deeze
manier van fpreeken is te vooren reeds by vers 10
opgehelderd.
Dit over boord werpen van.al het koorn, hetwelk
! noch in het Schip was, kan niet zonder bevel van den
i Hoofdman gefchied zyn. Wat mag hem daar toe toch
1 bewoogen hebben? Zekerlyk was het niet op verlan.
| gen van den Eigenaar van het Schip, die daarin zyn
• voordeel niet konde vinden. Ook zie ik niet, dat
de
(t) Zoo veel is 'er ten minften waar van , dat een Schip
te meer gevaars loopt, om te ftranden of op ecm klip te ftooten,
naar maate het dieper gelaaden is. VERTAALER.

»g? Verklaaring van de Handelingen
de Hoofdman uit zich zeiven op de gedachte heeft
kunnen komen, om het Schip van ai het koorn te
ontdoen. Het kan dus niet anders zyn, of de Apostel
moet hem deezen raad gegeeven hebben.
Deeze wist, dat men thans den laatsten maaltyd op
het Schip gehouden hadt. Hy wist, dat men haast
een land zoude zien, waar heen de Stuurlieden het
zouden wenden, om het Schip daarop, met aller toeftemminge,
vast te zetten. Hy wist dat alles, behalven
de Menfchen, weg zoude zyn, en dat het ten
hoogden noodzaaklyk was, het Schip van alle zwaarte
te ontlasten, om te beter aan de wal te komen.
Dit ftelde hy daarom den Hoofdman met den grootsten
ernst voor , en vermaande hem, om aan zynen
Soldaaten bevel te geeven, om al het koorn over
boord te werpen»
Dewyl wy te vooren gezien hebben, dat de Hoofdman
hem, wegens de verfchyning van den Engel voor
eenen waaren Propheet hieldt, is het ons nu gemaklyk,
te begrypen, dat hy geene zwaarigheid gemaakt
heeft, om deezen raad, of liever, om die Propheetifeh
bevel, zonder uitftel te volgen.
vers 39, 40. Dan toen het dag wierdt, kenden zy
bet land nier. Maar zy werden eenen inham gewaar ,
dewelke een ftrand hadt. Zy bejlooten daarom , indien be
mooglyk ware, het Schip daar in te brengen. Naa dat
zy nu de ankers van rondsom gekapt hadden , gaven z
zich aan de zee over , en maakten teffens de roerbanden
los; en zetten bet groot zeil tegen den wind, en Voeren
ap het ftrand af. Het licht, het welk eindelyk doorbrak,
deedt den Scheeplingen tot hunne blydfchap
land zien , daar zy aan de wal konden komen. De
Stuurlieden overwoogen nu, waar zy het best zouden
kunnen landen, indien de ftorm, die noc h niet geheel
bedaard was, het wilde toelaaten. We' dra hadden
ey hun befluit genomen, en nu deeden zy hun best,
om

der Apoftelen. Roofdjl. XXVII: 39, 40. 593
om het Schip daar in te brengen : of t&*& T»
De-we was de rechte .Scheepsterm, gelvk 'lU-
PHELIOS , ELSNER (311 WETSTEIN coonen.
Nu wilden zy de vier ankers, die. zy den da» te
vooren uitgeworpen hadden, terftond wederom ophaa
len, om voorc te kunnen gaan. Dan zy waren zoo
vast, dat zy mee zoo gemaKkelyk konden gelige wor-
• den. Intusichen was her geen tyd, om lange te vertoeyen;
zy kapten daarom de kabels aan ftukken, aan
welke de ankers vast waren, en lieten ze zitten Dit
afkappen wordt door het woord te kennen -egeeven.
ö
De werkwoorden, voor welke het woord *te< ftaat,
neemen de betekenis van circum of rondomme aan. En
ook dit *t etcc,s:a is door SCAPOLA circumaufenv. amfuto
vertaald , gelyk mede door SCHWARZ in zyn Lexicon
N. F, die deeze plaatze zelfs als een voorbeeld
van die betekenisfe bybrengt, en dezelve dus beter,
dan de meefte uit eggeren , verftaat. LINDHAMMER
heeft dit ook zoo begreepen. Zy hebben de ankers,
-fchryft hy, van rondsomme gekapt, om dat zy zich
geen tyd gaven, om dezelve op te winden, maar hoe
eer hoe liever aan land wenfehten te komen.
De noodzaaklykheïd om de ankers te kappen, was
•thans even zoo groot, als op de reize van POMPEJUS,
dewelke insgelyks in eenen ftorm bevel gaf, «V
»;«. ««,.„ (gelyk PLÜTARCHOS in zyn Leeven p. 64S
verhaalt) dat is, volgens de vertaaling van WETSTEIN,
ftbfcindere funos, ancoris in mare reliStU fora de touwen
te kapoen, en de ankers in zee te laaten) wint,
Zeide POMPEJOS, *M d,Uy K»3 Wy n m t m ^ ^
. Gelyk LÏVIOS, iib. XXXV. cap. 45 fchryft: abkïs.
fa omnt fpe en lib XLV. cap. * 5%m alaiXt
tmt e
Tl d 3 l i C h 0
° P
*oo fchryft Ce
LuKas ook vers 20: i**U, het welk .'e
Fl. Deel. p p g y >

594 Verklaaring van de Handelingen
Syrifche Overzetter insgelyks op deeze wyze uitdrukt:
• alle hoop voas afgefneeden.
w
Ei«» tl? rij» $i\ztrtüm-t foilicet r\ *-Aoï

der Apoflelen. Hoofdfl. XXVI h 41.' 595
Wat a%Ttttit eigenlyk zy, weet ik niet zéker, dewyl
de Geleerden het daaromtrent niet ééns zyn. Men
zie de aanmerkingen van CAMERARIUS, GROTIUS, AL*
BERTI, WOLF, EENGEL en WETSTEIN., gelyk mede
ANTONII NEBRISENSIS Quinquagenam, cap. 2. De ge.
dachte van hun fchynt de waarfchynlykfte, dewelken
met ZELTNER en LINDHAMMER aan. het klein zeil denken,
het Welk de bootsgezellen ophaalden, oiri het
Schip met klein zeil aan de ,wal te brengen. Dit op.
baaien of byzetten van het zeil wordt gevoeglyk door
het woord iirigatrn uitgedrukt.
Tf vttévry, fcilicet avftt, den waayenden winde. Dit
verftaan 'er BEZA en 'BENGEL onder. Ook heeft de
oude Latynfche Overzetter het dus begreepen, die
het Jecundum aura flatum vertaalt. WETSTEIN toont
ons dit woord Wtrji ook in eene plaatze van Luci-
ANUS.
K»'!« S
' 'h rit u,yieex!t, zy voeren na bet (Irand.
kWgn» is in deeze betekenisfe een fcheepsterrn, ver.
lum nauticum, gelyk CAMERARIUS , RAPHELIUS en
ALBERTI het noemen. Zy brengen ook voorbeelden
Uit andere Griekfche Schryveren by, en wel RAPHE­
LIUS zoo wel in zyne Aantekeningen uit HERODOTUS
als uit XENOPHON. WETSTEIN heeft 'er noch andere
bygevoegd.
j W*.4 fi
' Teen wy nu aan eene plaatze kwamen, die
dan beide kanten zee badt, flieten zy zoo hevig met het
Schip, dat bet voorfte gedeelte vast en onbeweeglyk bleef'
•flaan, maar bet • achterfle door het geweld 'der golven
van één febeurde. , ns^^, het Schip verviel, of filet
aan. Dat LURAS hier het rechte woord gebruikt
heeft, toont RAPHELIUS in zyne aantekeninge uit HE­
RODOTUS.
_ _T«T«r ^Bdxaaris wordt door CASAUBONUS verklaard,
frricns aanmerking WOLF ons mededeeld ——.gelyk
P p 2 med»

59t5 Verklaaring van de Handelingen
mede door WETSTEIN (TO). XENOPHON fchryft in
zyn boek de Reditibus p. 291 van de ftad Atnene:
»/AL»s-rt'e fVi, a mari utrinque ambitur. En HOR h.
TIOS noemt lib. I oda 7, de ftad Corigthe, Bimarem;
gelyk ook OVIDIUS, Faftorum IV, 499.
'E;rfflxi

der Apoftelen. Hoofdft. XXVII: 42—44. 507
antwoorden. Dit betekent hier/Wi,?,'gelyk kap. XX:
27 , en wordt in het volgend vers ri pri^l genaamd.
Dat fommige van de Soldaaten de anderen aanzetten,
om de gevangenen van kant te maaken, en zelfs
PAOLUS met te verfchoonen, is een bewys, dat het
woefte Menfchen geweest zyn, die niet bedacht hebben,
hoe eerbiedwaardig een' Man hy was, dewyl hy
alles , het geen thans gebeurde, als een Propheet
vöorfpeld hadt de vlucht der Bootsgezellen verhinderd
— hun allen moed gegeeven, én verzekerd,
dat zy allen leevendig aan land zouden komen. Het
waren barbaaren , die met vermaak Menfchen bloed
zagen ffroomen.
• vers 43> 44- Maar de Hoofdman, die Paulus in het
keven wilde behouden, hieldt hen van dit voorneemen
af, en geboodt; dat zy, die zwemmen konden, het eerst
in zee zouden fpringen, en na de wal gaan; maar de
.anderen , fommigen op planken, anderen op ftukken. van
het Schip. En op deeze wyze kimmen zv 'allen leevendig
aan land. De Hoofdman, die PAULUS beter kende,
konde dit onmooglyk toelaaten, dewyl hy hec
als. eene zeer groote zonde aanmerkte,' zulk eenen
Man te laaten vermoorden. Hv liet derhalven' zvnen
Soldaaten hunne godtlooze wil 'niet..
Hy zal hun , toen zy misfchien op hun voorneemen
bleeven flaan, onder het oog gebracht hebben,
dat hy een Romeinfch Burger was, en dac hem twee
Landvoogden, mét en benevens den 'Koning A'ciippW,
onfchuldig verklaard hadden. Hy zal hen herinnerd
hebben, wat zy tót dus verre aan hem gezien, cn uic
zynen mond gehoord hadden —1 en dus, welke- ff# ffe
zy van hunne Goden te duchten hadden, indienzy
onfchuldig bloed vergooien. Hyzal, met betrek-"
kinge tot de andere Gevangenen, hun verzekerd hebben,
dac hy hen te Rome zoude veroittfchUldteeff,
en- dat deeze zyne verontfchuldiging ook geW-islyk
zoude aangenomen worden, dewyl die een geheel bu'-
P p 3 ten-

jo8 Verklaaring van. de. Handelingen.
tehgewoon toeval was. En ten laatsten toonde hy.
.hun, gelyk LUKAS meldt, door welk middel zy het
oncvluchten der Gevangenen beletten konden,
Zyn voorftag naamlyk, het welk tellens zyn bevel
Was, belTondt hier in. Die Scheepsgezellen en Soldaaten
, dewelken konden zwemmen, moeden het eerst
in' zee gaan , en aan Tand zoeken te komen. Niemand
van de Gevangenen zoude te rugge, en in zee,
gaan, als waar door hy den dood te gemoet zoude
Toppen, maar, uit liefde voor zyn leeven, zekerlyk
?yn besc doen , om aan de wal te komen: kunnende,
dan de Soldaaten, die daar reeds waren, den éénen
vóór den anderen naa, wederom grypen.
'A*t>e.'g

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: r. 599.
H O O F D S T U K XXVIII.
vers A. Naa dat zy nu gered waren, vernamen zy,
dat het Ëilaid Metité heette. Dac die het beroemd
Eiland Malta is , heefc, federc den- tyd van LUKAS,
geduurende veele Eeuwen niemand in twyfel getrokken.
Ook konde men 'er niet aan twyfel en , dewyl
LUKAS verhaak , dac hec Schip van dit Eiland onmiddelyk
na Syracufen, vervolgens na Rhegium, en van,
daar na Puteoii gegaan is; uit welke ftad PAULUS naderhand
na Rome vertrok. »
In de tiende Eeuw beging de Keizer CONSTANTINÜS
PoRPHYRocENiTUS, in zyn boek; de adminiftrando vnperio
, cap. 36 den misflag, dat hy dacht, dat LUKAS
het Eiland MeÜte in de Venet'aanfche zee be oeld
heeft, het welk federt veele jaaren Meleda genaamd
wordt. Deeze dwaaling ontftondt daar uic, -
dac hy
niec wist, hoe veel verder de naam van de Adriatifcbe
zee zich in oude tyden uitgeflrekt hebbe.
In de zestiende Eeuw -viel zeker Gereformeerd
Franfchman, MATTHJEOS BEROALDUS, in zyn Cbroriilum,
lib. IV. cap. 6, door de zelfde oorzaak, in de.
zelfde dwaaling. Ja ook EKASMUS maakte zich,"door
overyling, aan dien zelfden misflag fchuldig; dan kort
daarr.aa erkende hy, gedwaald te hebben, en.weder-
leide zelf zyne dwaaling, weswegen hy don -
BEZA
in zyne aanmerkinge op dit vers met recht geprée-.
zen wor.lt.
CLERICUS heeft hem derhalven verongelykt, daar
hy, in zyne Ars Critica, P. I. p. 35 fqq. (van den
eerden druk) niet zonder eenige hevigheid berispt,
dac ERASMUS in zyne aantekeninge tot dit vers gefrhreeven
heeft:. est infula inter Epirim ff Itaiiam
(her. is een eiland tusfehen Epirus en Italien)f en by
vers 13; Rhegium est civitas Sicilice maritima (Rhegi-,
urn. is eene Itad van Sicilien, aaïi. de zee getegenV
P p * 'C.LW.

Gpo Verklaaring van de Handelingen
CLERICUS wist, dat ERASMUS, by eene nieuwe Uftgaave
van zyne 'Schrilten, gewoon was dezelve te"
veranderen en te verbeteren, Hy hadt derhalven eenen
volgenden druk behooren natezien, inzonderheid
dien men onder de Engelfche Crit. S. vindt. In deezen
luidt de eerfte plaatze op deeze wyze: Melite est
infula inter Africam Siciliam (Meljte is een Eiland
tusfehen Africa cn Sicilien); en de andere: Rhegium
est civitas Italice maritima (Rhegium is eene Stad van
ïtalien, aan de zee gelegen) — met dit byvoegfel:
mirum, quid fecutus Hieronymus Rhegium appellet civi.
tatem 'Sicilice; cum Geograpbi doceant, eam esfe in agro
Brutiorum, qui populm Itali® (het is te verwonderen,
dat HIERONYMUS, ik weet niet waardoor bewoogen,
Rhegium eene Stad van Sicilien noemt, daar de aardïykskundigen
ons leeren, dat dezelve in het iand der
Brutiers ligt, dewelken een Volk zyn van Icalien).
Het Zelfde vindt men in den vyfden druk van het.
N. T. van ERASMOS, te Bafel, 1535, uitgekomen,
riet welk ik thans voor my hebbe. .Men vindt voor'
het zelve eene Voorrede van ERASMUS, de duabuspostremis
editionibus, quarta, & quinia; alwaar men de
volgende woorden leest: bas posteriores editiones muito
emendatitis muitoque locupletius damiis, Quod quidem quo t
fiet fiepius , boe plus erit tucri leciori (Deeze laatste,
uitgaaven geeven wy thans veel vermeerderd en verbeterd.
Hoe meer dit gefchiede, zoo veel te meer!
wint 'er de Leezer by).
Wy komen wederom tot de dwaaling van BERO-
ALDUS en zyne aanhangeren; welker meening, dat
LUKAS van het Eiland Meleda fpreekt, het welk in
de Adriatifche zee by Dalmanen of by het oud IIlyrjen
ligt, SCALIGER in zyne Emendatio'temporum 'lib.
VL p. 536. (e'dit. 1729) eene befpotlyke gedachte, ,
noemt, en , naa dat hy dezelve duidelyk wederlegdheeft,
dus befluit: Ergo Melite Pauli est in Sicudc fretO
in maie Adiiatico, non in Jinu 'Jaoygio. Ouis non
videt abfurditatem, fi concedamus, ex Sjria in"ltüliam-

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: t. 6oi
Mvigantes ulla tempestate posfe in infimum Japygiwn
finum detrudi, £f inde adverfo vento iteruin in Pyrrbenum
($ Oram. Neapolitanam abripi?- Totius Om maritimce
imperitisfmum esfe oportet, qui vel boe cogitnre
tantum audeat. (Derhalven ligt het Melite van PA»J-
LUS in het Meir van Sicilien, in de Adriatifche. zee,
niet in den boezem van Japyx. Wie ziet niet, hoe
ongerymd het zoude zyn, toetefiemmen, dat Menfchen
, die uit Syrië na Italien vaaren, i door eenig
onweder in het binnenst van den Japygifchen zeeboezem
zouden kunnen verdreeven, en van daar wederom
met eenen tegenftrydigen wind na Tyrrnene
cn de kusc van Neapolis gebracht worden ? Men moet
van de geheele zeekust volftrekc onkundig zyn , indien
men dit flechts durft denken).
Noch naerfiiger .en breedvoeriger is deeze dooling.
wederlegd, door BOCHART in zyne Geog^aph :
a S'acrd
P. 11. lib. I. cap. 26. In zyne voetitappen tradt JOH.
FRED. WANDALEN, die in 1707 te Coppenhagen eene.
Verhandeling de Melüia Fauti liet drukken, in welke
de oude meening, zoo bondig als duidelyk en met
veel geleerdheids verdeedigd, en de nieuwe gedachte
van BEROALDUS tegengegaan en wederlegd worde.
Dan voor korten tyd heeft zeker Geleerde, een
Ragufaner van geboorte, de meening van BEROALDUS.
trachten te verdedigen, in een boek, 1730 te Venei
tien gtdrukt, het welk deezen titel heeft: D.Paulus
Apoftolv.s in nuLfi, quod nunc Venetus Sinus diatur ,
naufagus, ef Melilce, Dalmatenfis Infiilce, post muf ra-',
giu'm hospes , .aulitore D. Ignalio. .Georgi , Benedihino:
Congregatiohis Melitenfis. Dewyl hy een zeer Geleerd
Benedictyn op het Eiland Meleda was (hy is naamlyk
korten tyd, naa dat zyn boek in de waereld kwam,"
geftorven) belteedde hy zyne' groote geleerdheid ,
om waaifehynlyk te maaken, dat PAULUS op dit Ei.
land gelirand is, en zich aldaar drie maanden heefc
Opgehouden. Hy voerc dit op zulk eene. wyze uic,
dat ik niec kan 'nalaaten te denken , dat hy die niec
: . P p 5 > i n

602 Verklaaring van de Handelingen
in ernst gelooft heeft, maar alleenlyk zyne bekwaam.
heid he^fc willen toonen, om zwart, wit en van
den nacht, dag — te maaken; en teffens eene proeve
neemen, of andere Geleerden zich ook doorhem
zouden laaten misleiden. Dat hy 'cr den fpoc .mede
dr\fc, ziet men daar uit, dat hy de plaatzcn van die
oude Schryveren, dewelke voorftanderen van het gemeen
aangenomen gevoelen zyn , tot zyn voordeel
veranderd, of ten minften door openbaare verdraaiiing
op zyne zyde brengt; en het gewichtigst bewys, het
welk uit het vertrek van dit Eiland na Syracufa ontleend
wordt, door verandering van deezen naam in
bricuja of Ragufa tracht onbruikbaar te maaken.
Ook hebben zyne drogredenen hec geluk gehad ;
om eenige , hoewel zeer weinig, Geleerden te ver.
blinden. De eerfte was een Journalist, dewelke dit
boek in de Bibiutbeque Italique T. XL ƒ>. 127 fqq
een- breedvoerig uittrekfel gaf, cn hec mee zyne goed*
keuring veieerde. Zyne bcoordeeling werdc 1733 in
de Leipjiger .Geleerde Tydingen, bl. 04 enz. zonder
eenige tegenfpraak opgenomen; en van daar door CO­
LERUS , van woord tot woord afgefchreeven , en in
hec zesde deel van zvne Theologilche Bibliotheek ,
bl. 682, geplaatst. Dit boek werdt ook in de Svp.
plen.enta nova ASiorum erud. T. 11. p.'eigo fqq. aangekondigd
, maar het oordeel over deeze verhandeling
aan anderen overgelaaten. Maar in het zevende deel
van deeze Supplementa, p. 53 fqq., treedt de aankondiger
volkomen in het gevoelen van GIORGI, en verklaart
het gefchrift van den Graaf CIANTAR. ccgen hec
zelve, voor eene zwakke wederlegging.
Noch een ander Geleerde heeft in dit nieuwe ge
voelen, zoo wel als in de bewyzen van GIORGI, genoegen
genomen, in de Nova Mifcellanea Lipjienfia.
T. IV. p. 308, 310, 311.
Daarentegen heeft GIORGI ook, aan zeer Geleerde
Mannen, tegenfehryvers gevonden. Terftond. in het
vol-

der Apoflelen. Hoofdft. XXVIII: 2, 3. 603
volgend jaar liet een Maltefer Ridder, QCIQT DE
MARNE genaamd, eenen brief aan den Kardinaal ï'o-
LIGNAC te Rome drukken, in welken hy Vader GI­
ORGI kórtlyk wederleide. In het jaar 1732 gaf DE LA
MARNE, een Abt» op het Eiland Malta, zyne Vindt,
cias Melitenfês uit, die in de Memoires de Trevoux
1736 van February, met zeer veel lof aangekondigd
worden.
In het jaar 1738 kwamen te Venetien uit, de beate
Apostoli in Meliiam Siculo. Adriatici maris infaam ,
naufragio ejeBo, Disfertationes apologetica in Infpeëtiones
anticriücas R. S. D. Ignaiii Gèorgii, van den Graave
J. A. VAN CIANTAR, eenen Maltefer. Dit boek wordt
in het Journal des Scavans, 1745 P. H. p. is8 fqq.
breedvoerig aangekondigd , en den Graave de overwinning
over GIORGI toegefchreeven. — Eene ioorcgelyke'beoordeeling
vindt men in de Gettinfcbe Geleerde
Tydingen van 1745, bl. 657 en 665 enz.
In den jaare 1739 gaf BONAVENTURA ATTARDI ,
Hoogleeraar in de Gefchiedenisfen te Palermo, eene
wederlrg!2;ing van GIORGI uic; en weinig tyds daarna
fchreef een Carmeliet, RurERT DE S. CASPARÜ, een
werk tegen denzclfden, het welk 900 bladzyden groot
werdt.
Dit zv genoeg aangaande deezen penneftryd , dien
ik niet met ftilzwvgen konde voorbygaan, dewyl GI­
ORGI zich zelfs niet ontzien heeft, het verhaal van
LUKAS, aangaande deeze reize van PAULUS, te veranderen,
en den text te vervalfchen.
vers 2, 3. He Barbaaren beweezen ons geene kleine
vriendlykheid. Want zy flaken eenen hoop bouls aan;
ep, namen ons allen in, wégens den regen, die op ons'
gevallen was, en wegens de koude. Dan toen Paulus
eenen bop takken by één raapte, en op.bet vuur wierp,
kwam 'er door de hitte een Adder uit, en flingerde zicb
urn zyne hand. Ten tyde van LUKAS werden zy Barbaa-

604 Verklaaring van de Handelingen
baaren genaamd, die noch Latyn noch Griekfch fpraken,
en ruwe eenvouwigc zeden hadden. Nu hadden
die van Carchago voor deezen eene Volkplanting op
dit Eiland gefield , en dus fprak men 'er Punifch.
Hoewel dit Eiland nu in dien tyd onder het gebied
der Romeinen ftondt, en ter plaatze, daar de Romeinfche
Bevelhebber, en de Romeinfche Soldaaten woonden,
ten deele Latyn, ten deele Griekfch, gefproken
wierdt: echter behieldt het gemeene Volk de oudé
taal, en dus bleeven de boeren , die aan de zee woonden,
Barbaaren, welken, geenszins hoonenden naam,
LUKAS hun hier geeft. Barbari funt agreftes infulce ,
•fchryft CELLARIXJS in zyn itinerarium JpostoLicum, §.
26, qui primi naufragos excipiebant (door. de Barbaaren
heeft men de boeren van dit Eiiand te verftaan,
die deeze Schipbreukelingen het eerst ontfingen). En
van dit gevoelen is BOCHARÏ ook, in zyne Geograpbpa
Sacra, F. II. lib. I. cap. 26. p. 499 en 503;° gelyk
mede in zyn Hierozoicon, F. II. lib. 3. cap. 2. p. 37J„
Dan deeze lieden waren alleenlyk Barbaaren, met
betrekkinge tot hunne fpraake; vcor het overige hadden
zy een goed hart, en beweezen aan onze\Schip.
b'réuklingen geene kleine (x) liefde. Dewyl de tyd
van het-jaar niet alleen koud was, maar de Schipbreukhngen
ook door zwemmen nat geworden waren, cn
het daarenboven noch regende , brachten zy eenen
hoop houts by één, en ftaken het aan, om deeze lieden
te droogen en te verwarmen.
- Deeze goede Boeren droegen noch al van tyd tot
tyd meer houts by één, zoo om het vuur gaande te
houden, als om het te vergrootcn ; en de' Apostel
fcharmde zich niet, hun daar in de behulpfaame hand
te bieden (y). Die onder u'de voornaamste is , hadt zynmeefter
gezegd, zy uvo dienaar.
Dan.
(x) Ov TIJ, TVX^TXV tpiXxtS-fVTÏxt. Deeze manier van
fpreeken is by kap. XIX: n reeds opgehelderd,
(y) BOCHART vertaalt het woord rvsglQu,, in het tweede-
Hoofd-,

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: 4> 5- 605
Dan zyne dienftvaerdigheid bracht hem in leevens
gevaar. Eene Adder fprona; uic hec vuur, en flingerde
zich om de hand van PAULUS. Dit is de betekenis
van hec woord xxS-^s, hec welk BJCHART uic veele
plaatzcn bewyst, en 'er, met STEPHANUS, Uvri,
onder veri'taat. Danwac betreft, dat deeze Adder den
Apostel niet zoude gedoken hebben, gelyk hy beweert;
daar toe is geen de minde grond. Waarom
toch zullen wy niet gelooven , dac die beesc zynen
gewoonen aarc gevolgd heefc ? Van welk gevoelen
ook ARCULARIUS, DODDRIDGE en de meefte Uitleggeren
, zyn. ,
Maar dat deeze beet hem geen nadeel toebracht,
heeft men aan de genade van Godt toetefchryven ,
dewelke door die wonderwerk aan de inwooneren van
die Eiland wilde toonen, hoedanig een Man hy was.
vers 4,5. Toen nu de Barbaaren het dier aan zyne
handzagen hangen, fpraken zy onder eikanderen: deeze
is vast en zeker een Moordenaar, dien de Godin der voraake
niet laat leeven , alhoewel hy uit de zee ontkomen is.
Maar hy flingerde het beest in bet vuur, en hem kwam
niets kwaads over. Dac het woord inzönderh 'id
van Adderen gebruikt wordt, bewyst BOCHART, m?c
eene menigte van voorbeelden (z).
Dc
Hoofdftuk van zyn Hièrozoicum door convolvrrg Convolvit,
fchryft hy , ut in fafcem colligeret. Dan wy geloven
CHRYSOSTOMUS liever, deweike zegt, dat het hier te zoomen
raapen, e-vfoéyim te kennen geeft.
(z) De verhandeling de MeUtenfimn Jud'rAo nrijï rfc Ai'*»-,
dewelke men onder RECHEKSF.RG zyne Exerciïa f
;on?s in N. T.
p. 124. fqq. vindt, en in welke dit geheele vierde vers verklaard
wordt, is door den Respcdens, ERLEJIAN, voor het
grootste gedeelte , van woord tot woord uit BOCHART uitgefchreeveti,
en daarom te recht, onder deezen naarri, in den
Thefaurus Disfertationum van M?.NTHF.NIUS , p. 470, fqq. herdrukt.
Uit dien zelfden bron heeft SUICEKUS in zynen The.
fan-

6c'6 Vvrklaaring] van de Handelingen
Dit venynig dier hing nu aan de hand van den Apos.
tel, en, dewyl de Boeren niet anders konden denken'
dan dat hy wel dra dood zoude nedervaifen, befloo"
ten zy (a) daar uit, dat hy iemand vermoord moest
heoben, en, hoe zeer tiy het gevaar der zee ontkomen
ware, thans zynen loon van de Godinne der wraake
te wachten hadt.
Het woord 4'fa moet hier met eene groóte A ge-
Jchreeven worden (b) , dewyl *er eene bekende Heidenlche
Godin (c) door bedoeld wordt, die ook NE-
MESIS heette, en den inwooneren van dit Eiland door
hunne voorgaande Heeren, de Grieken, was bekendgemaakt.
Uit de woorden: \bem kwam niets kwaads over, be
fluit BOCHART , dat de Adder PAULUS niet geftokeh
heefc. Dan deeze woorden geeven duidelyk te kennen,
dat de fteek of beet van den Adder hem geen
ï na-
Jo.utus alles gefebept, het geen hy, over deeze Gefchiedenis
onder de woorden * v'„, fi»'^* en M » ^ . ^ , g ezegd
(a) ELSNER meent, dat deeze lieden , toen de Adder zich
cm de hand van PAULUS flingerde, daaruit beflooten hebben, dat
hy een Mooi denaar zyn moest, dewyl een moord met de hand
gedaan wordt; en WOLF is het daar in met hem eens. Dan LIND •
HAMMES oordeelt üeezebefluittrekking zeer onvoldoende, dewyl
met de hand ook andere zwaare zonden gepleegd worden Het is
waarfchynlyker, dat zy op de volgende wyze geredekaveld
hebben; dewyl de Adder hem van het leeven berooft, moet hv
leraand anders het leeven benomen hebben. Deeze befluittrekking
is ook wel met zeer redekundig, maar nochtans geeft zy eene
Joflyke vrecze van deeze hoeren voor de Godtlyke ftraffen
te kennen. *
(b) Men vindt in de uitgnaven van .CURCELI./EUS , MIL ,
MASTRICHT en BENGEL, iUv. Maar by SCHOETGEN AI'**.
O) Het geen BOCHART ett AI-EERTT, ten opzichte van deeze
Godinne by een gezameld hebben , is derhalven tot verklaaring
van deeze plaatze, niet noodzaaklyk.

der Apoftelen Hoofdft. XXVIII: rj. 607
nadeel toegebracht, en dus de gewoone uitwerkfelen
niet gehad heelt. Hy vergist zig derhalven , wanneer
hy fchryft: videntur id pa'am docere bcec verba Luc&i
ïtfSdif xxxf (dit fchynen deeze woorden vaa
LÜKAS','by leedt geen nadeel, duidelyk te leeren).
vers 6. En zy wachtten, dat by zoude opzwellen of
plotüing dood nedervallen. Maar toen zy lange gewacht
hadden, en zagen, dat hem niet kwaads overkw im, ver.
anderden zy van gedachte, en zeiden , dat by een Godt
was. Mftxett&cti betekent eigenlyk branden. Maar
wanneer het van eenen adderbeet gebuikt wordt >
geeft bet eene, door brandende hitte ontftaande, opzwelling
van het lichaam of eenig lid, te kennen; gelyk
BOCHART, Hierozoic. II, uit oude Geneeskundige,
en andere, fchriftenj beweezen heeft. Men kan zyn
geheele verhandeling ook in den Tbefaurus van SLTCK-
RTJS vinden.
betekent anders iets fchandelyks, ftrafwaar.
digs, godtloos, gelyk wy LUK. XXI11: 4' gezien
hebben. Dan hier geeft het buiten twyfel iets
kwaads of nadecligs re kennen. ELSNER wyst ons
eene plaatze uit HERODIAISUS , alwaar hec die zelf ie
betekenis heeft. LUKAS verklaart het zelf, in het
voorgaande vers, door
usTK/3*»>cr*f>t, zy veranderden van gedachte. RAPHE­
LIUS en ALBERTI vertaaien het mutanten fentrntiam,
en brengen eene plaatze uit ARRIANUS by, in welke
dit woord in dezelfde betekenisfe gebruikt wordt.
De omftanders, die PAULUS te vooren voor eenen
Moordenaar hielden , beflooten thans uit dit buitengewoon
geval, dat hy een Godt moest zyn. — Toen
de burgers van Lyftra, kap. XlV: 21, 'den Apostel,
Wegens een wonderwerk , dóór hem verricht , voor
eenen Godt hielden, nam hy deeze gelegenheid waar,
om hun den waaren Godt te prediken. Hier leeven
tyy niet, dat PAULUS het zelfde gedaan heeft. By
het

• :6o8 Verklaar mg van de Handelingen
het volgende achtfte vers zullen wy onderzoeken;
of hec al daa niec gefchied zy.
vers i, 8, ln deezen oord hadt de Bevelhebber van
dit Eiland,, genaamd Publius, een landgoed. Deeze nam
ons in, en beberbergde ons drie dagen lang op bet min.
zaavist. Dan op dien tyd iag juist de Vader van Pu.
Uvus, aan eene heete krankheid en den loop, ziek. lot
.denzeiven begaf zicb Paulus, en badt, en leide hem de
kanden op, en maaktte hem gezond. Dac deeze PUBLI.
ns, van wien wy anders nergens bericht vinden, van
wegens de Romeinen bevelhebber van die Eiland geweest
is, bewyst BOCHART , in zvne Geograpbia Soera
P. II, lib. 1, cap. 26. p. 502, uit een oud opfchrift.
Van dit gevoelen is LORINOS ook.
Dan OCTAVIUS CAJETANÜS, een Jefuiet in Sicilien,
dewelke in den jaare 1707 te Palermo zyne Ifas;oge
ad bistoriam Sacram Siculam uitgaf, is, cap. 19, van
oordeel, dat PUBLIUS flechts een vermogend ampteloos
man geweest is. WOLF geeft hem zyne toeftemming,
mee byvoegmge van een zeer zwak bewvs uit
vers 17. '
BISCÖE daarentegen vpigt, §43, BOCHART, en bevcscigc
deszelfs meenin£. Het geen ook door WAN.
DALIN gefchiedt, m zyne aangehaalde Academifche
verhandeling cap. II. § 40.
. Dac PoBtiDs in dien zelfden Oord (d) , van het
Eiland, alwaar de Scbipbreuklingen aan land gekomen
waren, op zyn landgoed gewoond heefc, melde ons
LUKAS. Dewyl die nu een Romeinfch Schip was, betoonde
hy zyn medelyden met deeze ongelukkige
fccheephngen. en verzorgde dezelve drie dasên achter
één met fpyze en drank.
, (fi x
nisfe voor,
k o m t
"?*
Eene
J 0Ii
- XI: 54 en 55 & die 2e!fdc beteke

der Apojlekn. Hoofdft. XXVIH: 7,8. 609
Eene groote Menfchlievendheid voorzeker, die hem
tweehonderd zes en zeventig Menfchen, dewelken
gebrek aan alles hadden, drie dagen achteréén deelt
voeden. Wy zien, dat zyn rykdom hem niet gigri*
maakte, maar dat hy een medelydend weldaadig
•hart bezat, hec geen LUKAS door het woord

€10 Verklaaring van de Handelingen
van den Apoftel, een Heiden gebleeven is. Hy vestigt
dit zyn gevoelen op het ftilzwvgen van den heiligen
Gclcinedfchryver, dewelke, indien PUBLIUS en
zyn Vader Christenen geworden waren, dit niet met
ltiïzwygen zoude voorbygegaan zyn. Het geen, myns
oordeels, aan dit bewys noch meer krachts byzet, is,
dat, toen PAULUS den Landvoogd SERCIUS PAULUS
bekeerd hadt, LUKAS dit kap. XIII: 12 wel uitdruklyk
meldde. SERGIUS, fchreef hy toen, werdt geloovig,
dat is, een Christen. Hoe zoude hy dan in dit
geval iets, het geen tot eere-van PUBLIUS en zynen
Vader, ja zelfs tot eere van Godt ftrektte hebben
Kunnen verzwygen.
Dan het ftüzwygen van LUKAS gaat noch verder.
Schoon de Apostel zich drie maanden lang op dit Eiland
ophieldt, en aldaar veele kranken gezond maakte
, leezen wy echter niet, dat 'er Christenen door
gekomen zyn. Het fchynt niet mooglyk, dat LUKAS
zoude hebben kunnen zwygen, indien Godt zulk eene
gewichtige daad door PAULUS gedaan , en de kudde
van zynen Zoon zoo aanmerkiyk vergroot hadt.
Dit doet my daarom gelooven, dat PAULUS op dit
Eiland het Evangelie niet gepredikt, en dus niemand
bekeerd heeft. Het kan zyn, dat de Heilige Geest
hem dit om heilige redenen verbooden heeft, gelyk
kap. XVI: 6, en 7. Het kan ook zyn, dat PUBLIUS
geen Heiden meer geweest is, maar den Godtsdienst
der Wysgeeren hadt aangenomen, en, dewvl hy dien
voor den besten hieldt, niet eens begeerig was, om
de leere der Christenen te leeren kennen.
Ook kan de Hoofdman JUEIUS misfchien geoordeeld
hebben, dat hy het te Rome niet zoude kunnen verantwoorden,
indien hy PAULUS liet prediken, en hem
gelegenheid gaf, om de mwooneren tot deeze nieuwen
Godtsdienst te brengen.
Ja het is niet onwaarfchynlyk, dat PUBLIUS den
Hoofd- .

der Apostelen. Rcofdft. XXVIfl: 9, 10. flrr
Hoofdman verzocht heeft , dat hy zynen gevangen
geene vryheid wilde geeven, om het Eiland doopte
reizen, en den aangenomen Godtsdienst in genn-achting
te brengen. En voor JULIUS viel het niet zwiar,
zich by PAOLOS zeiven te verontfchuldigen, dat hy
hem, als eenen Gevangen, niet toeliet, gi'ns en weder
te reizen, en te prediken.
Ook konde de Apostel zich hier by even zoo wel
te vrede ftelien, als inzynegevangenisfeteRome, toen
hy aan de Philippers , kap. 1: 12 enz. fchrecf, dat
hem, wel is waar, thans de mond als toegebonden
was, maar evenwel dat het Evangelie door andere te
vlytiger en blymoediger verkondigd wierdt.
vers 9, 10, Naa dat dit nu gefc bied voas, kwamen
ook de anderen, die op bet Eiland krank waren, by h°m,
•en voerden gezond gemaakt. Zy befebonken ons ook ryklyk;
en toen wy vertrokken, overlaadden zy ons met al.
les, wat wy noodig hadden. Wy zien dat PAOLOS
behalven dat aan den Vader van POBLRTS , op dit Eiland
geene andere groo-.e wonderwerken gedaan heeft.
De kranken , die hy verder gezond maakte, konden
zelve by hem komen (ƒ), en zyne hulpe verzoeken.
By de geenen, die door ziekte aan hun leger gebonden
werden, en reeds op den oever van het graf waren,
kwam hy niet, dewyl dit hem, als eenen Gevangen,
niet veroorloofd werdt. Intusfchen ieide hy den
grond, waar op een ander Leeraar, dien Godc in vervolg
van tyd op die Eilaud zoude zenden , konde
bouwen.
Wy
'(/) Hoe zeer men bekennen moere, dat verrichtingen van
dien aart minder in de oogen fchitteren, is het evenwel zeker,
dat, in .li en PAULUS deeze lieden onmiddelyk . of door
oplegging der handen, geneezen heeft, dit even zoo groot
een wonderwerk was, als of hy eenen dooden opwekte, want,
in h e geen men oneindig noemt, heeft geen grooter ofkleiner
plaa'.ze, VERTAALER.

Gia Verklaaring van de Handelingen
Wy moeten zorg draagen, dat wy dit negende en
tiende vers niet te zamen voegen, noch denken, dac,
hec geen vers IO verhaald wordt, een uitwerkfel van
dankbaarheid jegens PAULÜS, en een vrucht der mild.
daadigheid van hun, die door hem gezond gemaakt
waren, geweest is. In dit tiende vers wordt niet van
PAULUS, maar van de tweehonderd zes en zeventig
Scheeplingen, gefproken. Deeze waren op de reize
na Rome, en hadden eenen Romeinfchen Hoofdman
tot Bevelhebber. Dewyl nu dit Eiland onder hec Ro.
meinfeh gebiedc ftondc, moeiten de ïnwooneren dec
ze lieden, geduurende de drie, wincermaanden, in wel-
Jee geen grooc Schip in zee konde gaan, beherbergen.
Dit wordt, door de woorden: sr«»«r 5. T#i«ar5 frlftn+at
ij**t uitgedrukt. Die zelfde woorden vondc RAPHELIUS by
POLYBIUS, maar in eene andere becekenisfe. Hecbecekent
naamlyk daar ter plaatze : multis boncribus nos affecerunt
(zy deeden ons veel eere aan). Dit kan in onzen
text de betekenis niet zyn: deeze arme lieden,
die door hunnen Schipbreuk 'al hunnen voorraad ver-
Jooren hadden , begeerden geene Eer, maar brood.
De eergierigheid kwelde hen niet, maar wel de
honger.
LIGHTFOOT heeft het daarom te recht vertaald: mul.
tts donis munerarunt nos, (zy deeden ons veele gcichenken).
Dat rtfti ook een gefchenk, en by gevolg n^xt
een gefchenk geeven betekent, hebben de geleerden uit
i TIM. V: 17 en 3 beweezen. De eerstgemelde plaacze
hebben HIERONYMUS en ERASMUS reeds op die wyze
overgezec; cn ZELTNER vertaalt dezelve op deeze
wyze: zy zullen (uit de kerkenkasfe) ééns zoo veel, als
andere armen , ontfangen, In die betekenisfe vinden
wy ook MATTH. XV: 5, by welke plaatze men
de aantekening uit POLYBIUS, van RAPHELIUS kan nazien
, gelyk mede de C/au» van FLACIUS , op hec
woordHonor, en FESSEUUSinzyne Adverfaria, lib.111,
p- 3- § 3; welke beiden onzen texc ook op die wyze
uitleggen.
De

der Apoflelen. Hoofdft. XXVIII: n—13, 613
Dewyl nu dit woord ook in den Griekfchen Bybel,
N. XXII: 17 en 37, en XXIV: 11 (gelyk men vers
13 kan zien) op die wyze gebruikt wordt, 'kan men het
voor eene Hellenistilche manier van fpreeken houden.
Dan ook andere Griekfche Schryveren fpreeken op
die wyze; by voorbeeld ./ELIANUS, var. Hist. lib. ƒ,
cap. 32, daar dit tweemaalen voorkomt, en lib. IV,
cap. 19. Ik voege 'er, uit de Latynfche Schryveren,
VÏRCILIUS by , by wien men lib. V, v. 36; , gelyk
1 TIM. V: 17, geminus bonor (eene dubbelde eer) in
plaatze van duplex donum et prcemium (een dubbeld ge«
fchenk, cn eene dubbelde belooning) leest.
Dan de inwooneren van dit Eiland verzorgden niet
alleen alle deeze Scheeplingen voor het tegenwoordige,
maar gaven hun ook, toen zy vertrokken, den noodigen
voorraad mede, hoewel het ook mooglyk zy, dat
de Hoofdman belooft heeft, hun, zooras hy te Rome
zoude gekomen zyn, de waarde daar van te'zullen betaaien.
vers 11, 12, 13. Naa verloop van drie maanden navoeren
wy aj in een ScLip van Alexandtyen, bet welk op
dit Eiland overwinterd, en Caftor en Pollux tol een teken
badt. Toen wy nu te Syracus kwamen, bleeven wy aldaar
drie dagen. P r
an daar voeren wy om, en kwamen te Rbe.
gium, en toen, de volgenden dag de zuidewind begon te
waaijen, kwamen wy den dag daar naa te Puteoli. PAU­
LUS ging nu met allen, die met>hem op het Eiland Malta
gekomen waren, in een Alexandrynfch Schip, waar
op de beelden van CASTOR en POLLUX waren.
Deeze waren twee Broeders, zoonen (g~) van JUPI­
TER. geweest, die men vergood, en voor befchermheeren
der Schcepvaarenden verklaard hadt. CORNE-
LIUS a LAPIDE verwerpt by deeze gelegenheid het byge-
(g) Daarom werden 2y A

6r4 Verklaaring van de Handelingen
geloof der Heidenen , en pryst de Roomfch Catholyke
zeelieden, dewelke in hunne verlegenheid, behalven
de Maagd MARIA, den Apoftel PAOLOS, mitsgaders den
heiligen NICOLAUS — XAVERIÜS — HERMETUS en TEL.
MUS, als befcbermheeren der zeelieden, om hulpe aanroepen.
•• — De twee laastgenoemden 'behooren
•waarfchynlyk tot de onbekende Heiligen, van EUSEBIUS
JvOMANUS (MABILLON).
Uit de Oudheden deeze beide befchermgoden der
zeevaarenden, en de Scheepstekenen, te befchryven,
is het werk niet van eenen Uitlegger der Heilige Schrift.
Jntusfchen heeft BOCHART, in het meergemelde Hoofd -
ftuk van zyne Geograpbia Sacra, hier van bericht gegeeven
; en WOLE geeft verfcheidene boeken op , 'in
welke van dit ftuk der Oudheden gefproken wordt. Inzonderheid
heeft dit, by gelegenheid van deezen text
JAC. HASE gedaan, in hec geheele derde Hoofdftuk van
zyne Verhandeling, de navibus Alexandrinis, Apoftolum
in Italiam de/ermiibus; gelyk mede de zeergeleerde pre»
dikant KUNZE, in zyne Verhandeling de vexillo navis
Alexandrinai, qua Paulus in Italiam veEtus est, dewelke
in 1734 ce Jena gedrukt is.
Maar heeft PAULUS met een goed gcweeten op zulk
een Schip kunnen waaren ? Dit hebben fommigen gevraagd
• ARCOLARIUS antwoordt 'er met recht op,
dat het Hcidenfch bygeloof der Scheepsgezellen PAU­
LUS niet konde bevlekken , en dat het een valfche yver
zoude geweest zvn, indien hy te Athenen (kap. XVII:
23) aan de Heiligdommen der Heidenen zyne handen
geflaapen, of thans deeze Afgodsbeelden van het Schip
gerukt en in de zee gefmeeten hadc.
De ftad Puteoli, thans-.Pozzuolo genaamd, (onder
welken naam BAVLE , in zyn Dictionaire, haare ganfche
gefchiedenis befchryft) hadt eene goede haven , van
welke de AIcxindrynfche Schepen veel gebruik maakten,
gelyk HASE, in zyne Verhandeling, cap. IV, §,
2, bewyst, Hy brengt ook § 1 eeue plaatze uit SUE-
TQ»

der Apoflelen Hoofdfl. XXVIII: i*. 61$
TONIOS by, in welke van Keizer VESPASIAAN verhaald
wordt, dat hy op zekere reize, even zoo, gelyk thans
PAULUS, eerst te Rhegium, vervolgens te ruteoli, en
van üaar te Rome gekomen is.
Wy kwamen den dag daar naa te Puteoli, hvngM.r
Jfr&»i»tr. Deeze Griekfche manier van fpreeken vinde
men ook by HERODOTUS en XÉNC-FHON, gelyk RAPHÉ-
LIUS heeft aangemerkt. De Heer ALBERTI, en de jonge
MA JUS (in zyne Obfervat. üacrcs lib. JU. cap. 42. p.
116. jq.) hebben ioortgelyke voorbeelden uit andere
Schryvcrs bygebracht.
vers 14. Hier trof en wy broeders aan, en verblydden
ons over hen, zoo dat wy aldaar gebeele zeven dagen hleeven,
'Evgi'Tte , toen wy hen onverwacht aantroffen, hx
deeze betekenisfe is ons het woord iv e(r*u, kap. XXIV:
18 ook voorgekomen. Zy wisten niet, dat ook in deeze
Stad Christenen woonden. Toen zy dit nu gewaar
wierden, verwekte dit by ben eene groote blydfchap.
Dit wordt door de woorden *«{i«sA»'5-«fM» •'*' ««"«s, te
kennen gegeeven- Het verwondert my , dat dit
overal door: wy werden door ben gebeden, vertaald is.
Zelfs BENGEL heeft, in zyne Hoogduitfche Overzettinge,
deezen misflag begaan, daar hy het nochtans, in
zynen Gnomon recht verklaard hadt. De betekenis van
deeze woorden is naamlyk: wy vertroostten ons aan bun ,
dat is, wy verblydden ons over hen.
Die zelfde manier van fpreeken ^vinden wy 2 Cou.
VII: 7 : i »-«jaxAi)5-

6i6 Verklaaring van de Handelingen
dagen by eikanderen. Deeze Christlyke Gemeente moet
derhalven niet zeer klein geweest zyn.
Dat PAÜLÜS hier zoo lange konde vertoeven, heeftmen
buiten twyfel aan devergunninge van den Hoofdman toetelchryyen.
Deeze zoude zekerlyk gaarne fpoediger
vertrokken zyn. Dan, toen PAOLUS hem verzocht, dac
hy hem het vermaak, het welk hy thans genoot, noch ,
eenige dagen wildegunncn, liet zyne liefde en de hoogachting
die hy den Apstoei toedroeg, hem niet toe, dit
verzoek te weigeren.
^ En daar op Hvamen wy te Rome. Dit betekent hier
, t r S !
- °ver deze betekenisfe zie men myne aanmerkingen
opkap. VII: 8 en XX: u. ,
Dewyl ïx$ efii> iit tifdn vers rr5 noch éénmaal voor*
komt, vertaalde BEZA het de eerftemaal: contendimug
Romam; en SYRBIUS geeft hem, in zyne Verhandeling
de ingwfu Pauli in urbem Romam § XVI, p. 56, zyne
toeftemming , gelyk mede SCHWARZ , in zyn Twistfchrift
, het welk wy ftraks zullen moeten aannaaien
, § v.
Dan ik acht dit onnoodig, dewyl in onzen Text te
kennen wordt gegeeven, dat zy van Puteoli eindelyfc
ter plaatze van hun voorneemen gekomen zyn; het.
welk door hec voorzetfel x»,, het welk men'vers 16
met vindt, wordt te kennen gegeeven. H'erop verhaalt
LUKAS , wat 'er in tusfehen voorviel, eer zy te
Rome kwamen.
Dat deeze komst van den Apoftel te Rome in het
begin van April is voorgevallen , heeft JAC. HASE in
zyn gefchrift de computatione Menfium üineris Pauli ,
quod Hierofolyma Romam jufiepit, § X, in de Bibliotheek
Bremerfis f T. J, p. 33 fq. waarfchynlyk gemaakt.
vers 15. En daarop, kwamen wy te Rome. Maar de
hoeder en aldaar hadden bericht van ons ontfangen^ en kwa
sten

der Apoflelen. Hoofdft. XXVIII: 15. 6*7
tfien ons tot Forum Appii en Treflabernce te gemoet. Toen
Taulus nu dezelve zag, dankte by Godt, en werdt goeds
yiocds. Eene goede menigte van de Christenen , die te
Rome woonden , en , voor omtrent drie jaaren , den
brief van PAULUS , dien wy noch hebben , ontfangen
hadden, kwam hem thans tegemoet, om deezen grooten
Apostel te zien, en hem hunnen eerbied te betuigen.
Sommigen ontmoetten hem by Appii Forum, anderen
te Trejlabernoi — hoe na deeze beide plaatzen by elkanderen
gelegen hebben , blykt uit de woorden van
CICERO, lib. II. ad Atticum, epist. 10: Ab Appii Foro
bora quarta; dederam aliam (epiflolam) paulo ante a
Tribufiabernis (te Appiiforum ten vier uuren, een weinig
vroeger hadt ik te Treftabernas eenen anderen brief
gefchreeven).
Over deeze beide Steden heeft de Altorffche Hoogleeraar
SJ:HWARZ, in 1746 een Twistfchrift uitgegeeven;
en in KEYSZLERS zyne reisbefebryving, en wel in hec
tweede deel bl. 194» vinde ik, dat van de laatste Stad
flechts noch eenig muurwerk overig is, het welk men
Tre- Taverna noemt. Ook befluit SCHWARZ § 17, daar
uit, dat zy door deeze beide piaatzen trokken, dat de
Apostel met de zynen niet te water, maar te land, van
Puteoli na Rome gereisd hebben.
Toen PAULUS deeze Christenen zag, en zich met hun
onderhieldt (/;), dankte hy Godt niet allen in zyn hart,
maar ook, tot hunne ftichting, met den mond, dat het
zaad van het Evangelie zoo verre verfpreid was, en
ook in deeze Hoofdflad van de waereld zulke vruchten
droeg. Dit was dezelfde dankbaarheid aan Godt, die
hy ROM,. I: 8 geuit hadt, toen hy zeide: ik danke mynen
(b) Dat l'iBnr fomtyds niet flechts beteekent iemand zien ,
maar ook met hem fpreeken , hebben wy JOH. XII: 21 gezien.
Mn zie aldaar dc aanmerking.

618 Verklaaring van de Handelingen
nen Godt door Jefus Christus wegens u allen, dat van ui®
geloof in de ganfche waereld gefproken wordt, dat is, dac
gy zulk een üerk en vast geloof aan JESUS hebt, en dat
het getal der Christenen te Rome zich zoo vermeenig.
vuldigd, dat de geheele waereld zich daar over verwondere.
Dit verwekte by den Apostel de grootste blydfchap,
en deedt teffens in hem hec vertrouwen herleeven, aat
hy te Rome het geloof der Christenen zoude verfterken,
en door hem noch veele Heidenen en Jooden tot CHRIS­
TUS bekeerd worden. Dit alles fluit hec woord S«
het welk ERASMUS in zyne farapbrafis door Jonem et bene
fperantem animum vertaalt.
•vers i f5. Toen voy nu te Rome waren aangekomen, gaf
de Hoofdman de Gevangenen aan den Opperbevelhebber
over. Maar Paulus verkreeg de vryheid, om op zich zeiven
te gaan woonen , waar hy wilde, evenwel met'eenen
Soldaat, die op hem paffen moeit. De Eevelhebber, aan
wien de Hoofdman JULIUS de medegebrachte gevangen
overgaf, was, gelyk GROTIUS en BASNAGE (Annah
ada.6o§ 9) hebben aangemerkt, de toenmaalige Opperbevelhebber
, die den titel van PmfeStus Prcetorio
droeg, BURRHUS, die, wegens zyn verftandig opzicht
over den onmondigen NERO , en uit hoofde van het
beilier der gemeene zaaken in zyne plaatze, in de Romeinfche
Gcfchiedenisfen, beroemd is (*).
Deeze gaf aan den Gevangen PAULUS eene ongemeene
Vryheid. Hy liet hem niet in eene Gevangenis opfluiten
, maar veroorloofde hem, naar zyn welgevallen
een thuis te huuren , waar uic hy wel niet in de Stad
mocht
(j) De Hoogleeraar C. W. F. WAI.CH, heeft, in een op.
zetlyk gefchrift, de gefchiedenis van deezen BURRHUS befchreeven
; te vinden in de Acta Societatis Latir.cc Jenmfis van 1752,
p. 156 fqq. In de laatfte § bewyst hy bondig, dat BUSHHUS
toen Prxfe&us Ptatorio geweest, en PAULUS aan hem overgeleverd
iSi

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: i

C20 Verklaaring van de Handelingen
dien gaf hy eenen befcheiden wachter, en liet hem door
eene ligte en lange ketting aan denzeiven vast maaken ;
het geen zyne gevangenis zeer verdraaglyk maakte.
Deeze wachters werden dikwils afgelost; zoo dat wy
niet kunnen weeten, of PAULÜS óénen of meer van dezelven
tot het Christendom gebracht heeft.
vers 17, 18, 19, 20. Naa drie dagen liet Paulus de
voornaamfte Jooden lot zich roepen. 1oen zy nu kwamen,
fprak hy tot hen: lieve Broeders, ik ben als een Gevangen
uit Jerufalem in de banden der Romeinen overgeleverd,
fchoon ik niets gedaan hebbe noch tegens ons Volk, noch
gen de Vaderlyke gebruiken. Deeze wilden, naa dat zy
my onderzocht hadden, my wederom loslaaten, dewyl zy
niets aan 'my vonden , bet geen den dood verdiend bad
Maar toen de Jooden zicb daar tegen verzetten, werdt
ik genoodzaakt, my op den Keizer te beroepen; hoewel nie
als of ik tegen myn Volk (te Rome) iets te klaagen hadt.
Dit is de rede, waarom ik verzocht en begeerd hebbe, u te
zien en te fpreeken. Want wegens de hoop van Israël ben
ik met deeze ketting belaaden. PAULUS rustte van zyne
reize drie (£) dagen uit, en vernam teffens na den toefland
der Romeinfche Jooden. Hier op liet hy de voornaamften
onder hen, dat is hunne Rabbynen en Oudften,
verzoeken, om by hem in zyne wooning te komen,
dewyl hy , als een gevangen jood van Jerufalem ,
niet mocht uitgaan, en hun nochtans iets gewichtigs te
zeggen hadt.
CLERICUS gelooft met recht, hetwelk GROTIUS ongelooflyk
voorkwam, dat de Jooden te Rome eene Synagoge
gehad hebben, welker voorftanderen by den Apostel
gekomen zyn. Ik voege 'cr by, dat, zoo men al
binnen Rome geene Joodfche Synagoge duldde, 'er geen
twyfel aan is, of zy zullen dezelve buiten de Stad
gehad hebben ; men zie myne aantekening op kap.
XVI: 13.
Eerst
(k) Het is in het geheel niet noodig., fisric TJUJ met
WOLF op den derden dag te vertaden.

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: 17— 20. 621.
Eerst moeten wy de aanfpraak van PAULUS aan de
voornaamften onder de Jooden in het algemeen befchouwen.
Wy zien ras, dac dit zyne eigenlyk bedoelde
redevoering niet uitmaakt, waar door hy hen
zocht te overtuigen, dat de MESSIAS reeds gekomen
was, en dat zy JESUS, die hem als zynen Apostel hadc
aangefteld , als zoodanig hadden aantemerken. Hec
geen hy thans zegt, is, als het ware flechts de inleiding
van de redevoeringe , die hy den volgenden
dag tot hen dacht te houden , maakendc de zoogenaamde
captatio benevokntice uit.
Zoodanig was naamlyk de wysheid van den Apostel,
dat hy eerst de gunst en liefde der Jooden trachtte
te winnen, dewyl hy konde hoopen, dat op die wyze,
zo niet allen, ten minften veelen van dezelven,
zyne volgende redevoering , zonder een ongunftig
vooroordeel tegen zyne perfoon, zouden aanhooren,
en zich tot overtuiging laaten brengen , dat JESUS
waarlyk de MESSIAS was. — - Dat hy dit oogmerk
ook voor het grootst gedeelte bereikt heeft, zullen
wy uit vers 24 zien.
Deeze zyne captatio benevolenti® beftondt daar in,
dat hy vooreerst verzekert, niets gedaan te hebben,
het geen voor het Joodfch Gemcenebest nadeelig was,
cn zich ook heiliglyk aan de Joodfche gebruiken gebonden
te hebben. Hy vaart voort, met te zeggen,
dat men hem, ten opzichte van deeze beide byzonderheden
, wel van het tegendeel befchuldigd hadt;
maar dac zyne onfchuld openlyk gebleeken was, voor
zoo verre de Romeinfche Rechteren zelve hem onfchuldig
verklaard hadden. Dat de Jooden te Jerufalem,
wel is waar, met deeze uiifpraake niet te
vrede geweest waren, maar by den Landvoogd aangehouden
hadden, dat hy aan hunnen rechtbank zoude
overgeleverd worden. —— Dat hy hier door genoodzaakt
geworden was. zich op den Keizer te beroepen,
en dus zyne zaak aan de uitfpr;>aïce van den
hoogften rechtbank te onderwerpen. -— Intusfchen
moes.

€z2 Verklaaring van de Handelingen
moeiten zy niet denken, dat zyn oogmerk daarmede
was, de Jooden van Jerufalem aantckiaagen, en hun
ongeluk te zoeken. Hy hoopte alleenlyk, dat de uit.
fpraak der Landvoogden, ten zynen opzichte, zoude
bevestigd, en hy ontflagen worden. Dat hy hun
dit alles hier mede gulhartig hadt willen mededeelen
Wat nu zyne leere van den MESSIAS betreft, waar
over hy met de Jooden te Jerufalem oneens geworden
was; hier van wenfehtte hy binnen kort breedvoeriger
tot hen te fpreeken, dewyl de tyd thans tekort was •
weshaiven hy hen verzocht, om eenen dag teberjaalen
wanneer zy weder by hem wilden komen. *
Dit byvoegfel komt hier zekerlyk te pasfe, dewyl de
Jooden, indien zy langer hadden kunnen blyven, hem
verzocht zouden hebben, om, met het geen hy hun
noch verder te zeggen hadt, thans voorttevaaren Ook
zien wy vers 23, dat zy aan zyn verzoek voldaan, en
hem eenen dag gefteid hebben, waar op zy wederom
by hem wilden komen. Wy kunnen hier uit, met vry
wat zekerheid befluiten, dat deeze afgevaardigden van
de Jooden, waarfchynlyk om geen opzien te maaken,
des nachts by PAULUS gekomen zyn, en zich zelfs se.
haast hebben, om weder te vertrekken..
Thans zal ik de verklaaring van eenige woorden en
Jpreekwyzen hier by voegen. s»y-.*A F«9«* betekent eigenlyk
eenige Menfcben te zamen by zicb laaten roepen
dan hier geeft het buiten twyfel, te kennen: tot zicb
laaten r.oodigen en verzoeken; gelyk ook vers
20, door den ouden Latynfchen Overzetter — LÜTHE­
RUS — en anderen vertaald is: ik beb u verzocht, oflie.
ver, ik beb u laaten verzoeken,
"ES-o de Godtsdienflige gebruiklykbeden. In dien zin
kwam dit woord kap. XV: 1 en XX[: 21 ook voor.
Men beljoeft hier geene Ellipfis aanteneemen , die
IJEZA, GROTIOS en Bos {de EUipf. Gratis p. 054) h ;
er
meenden gevonden te hebben. Men kan het zeer wel
op

der Apoflelen. Hoofdft. XXVIII: n, 22. 623
op die wyze verftaan: ik ben uit Jerufalem aan den Landvoogd
te Ccefarea overgeleverd. De fpreekwyze ï%:it r<
xary/ogib, toont WETSTEIN ook by auJere Schryveren.
Dat door de hoop van Israël de MESSIAS verftaan wordt,
heb ik by kap. XXVI: 6 en 7 reeds beweezen. En zoo
verklaart GLASSIUS net ook hier, bl 149; terwyl CLE.
RICUS, die 'er de Opftanding der dooden door verftondt,
met groote moeyte eene nutlooze aanmerking gemaakt
heeft.
vers 21, 22. Zy antwoordden hem: wy hebben geene
brieven uit Judcea ontfangen, waarin iets van u ftondt;
ook is 'er niemand van de Broederen gekomen, die ons iets
kwaads van u (uit naame der Jooden aldaar) zoude ge.
meld, of (uk zich zeiven) gezegd hebben. Doch wy oordeelenbet
bülyk, van u te hooren, welks gevoelens gy hebt.
Want dit is ons van deeze SeEte bekend, dat zy op alle
plaatzen tegenfpraak vindt. Wy zien dat de Jooden te
.Rome met die te Jerufalem geene briefwisfeling onderhouden,
en dus van dezelve niet gehoord hadden, weU
ke onrust 'er in het Joodfche land wegens den nieuwen
Godtsdienst ontftian was. Ook hadt men toon geene
vaste nieuwspapieren, waar in, het geen in de geheele
waereld voorviel, van tyd tot tyd gemeld werdt. Het
was derhalven zeer wel mooglyk, dat zy van PAOLOS,
en het geen met hem was voorgevallen, niets wisten(i).
Wy behoeven ons nu ook niet te verwonderen, wanneer
wy deeze Romeinfche Jooden hooren zeggen, dat
zy ook geenen bode van jerufalem bekomen'hadden,
die hun dit zoude bekend gemaakt hebben; gelyk mede,
wanneer zy 'er byvoegen, dat "er niet eens by toeval
een Jood uit Jerufalem gekomen was, van wien zy
dit zouden hebben kunnen hooren.
Zy hadden alleenlyk, gelyk zy bekennen, uit het alge-
(l) Kap. IX: 26, XVIII: 25 en XIX: 2 vindt men voorbeelden
van een foortgclyke onkunde.

•624 Verklaaring van de Handelingen
gemeen gerucht vernomen, dat 'er, wegens den MES»
SIAS, in het Joodiche land, eene nieuwe Secle ontftaan
was» maar tegen welke de Jooden zich overal verzetten.
De gefteldheid van deeze Secte, en haare verdere om-
Handigheden waren hun onbekend.
Verwondert men zich hier over, dewyl immers te
Rome ook Christenen woonden; dan antwoorde ik:
Vooreerst bemoeyden zich de Jooden met de Christenen
niet, maar namen, by de uitwendige beoefenin*
van hunne Godtsdienftige plechtigheden, hunne kostwinningen
waar. Ten tweeden leefden de Christenen
te Rome buiten twyfel zeer ftil (m); waar door het
zeer wel konde gebeuren, dat, in zoo eene groote
ftad, de Jooden van de Christenen en hunne leere
weinig of niets gehoord hadden.
Het was derhalven geene geveinsdheid, dat zy nader
bericht van PAOLOS aangaande zyne Godtsdienftige begrippen
begeerden, daar hy beleedt, tot deeze Secte
te behooren. 'A£WJ«»», zeggen zy, «-aï «w«-«/, «

der Apoflelen. ^Hoojdfl. XXVIII: 23, 24. 6t$
Apostel eenen dag gefield, waarop zy wederom by hen>
wilden komen; T«|«^«»«» UVTÜ iftie»'. Deeze manier
van fpreeken toont RAPHELIUS ons by POLTBIUS.
Dan zy kwamen thans

f526 Verklaaring vrm de Handelingen
*è avonds toe, geduurd heeft. ARCULARIUS geeft eene
goede verklaaring aan deeze woorden. Hy merkt aan,
dat PAOLOS, natuurlyker wyze , niec zoo lange aanééngefchakeld
heelt kunnen fpreeken; en befluit daar uit,
dat hy deezen geheelen dag met de Jooden zal geredetwist
hebben ; in welk geval PAOLUS niet alleen ge.
fproken heeft, maar de Jooden met hunne tegenwerpingen
veel tyds weggenomen hebben. Wy kunnen
hier aan te minder twyfelen, dewyl buiten twyfel de
Geleerdftc Rabbynen mede zullen gekomen zyn, om
de leere van PAULUS te beftryden , en tot dat einde
van alle hunne Geleerdheid , welfpreekendheid, en
konst van redetwisten, gebruik te maaken.
Door bet Ryk

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: 23, 24. 627
te menigte van Jooden tot het geloof aan JESOS ge
bracht hadt.
Het gevolg van deeze redevoeringe was, gelyk gewoonlyk,
dat fommigen zich daar door liecen overtuigen,
dat JESOS de waare MESSIAS was, en aan hem geloofden;
maar dat 'er ook veelen waren, die zich door
dit licht niet lieten verlichten. Ik geloove, dat onder
de laatften alle de Rabbynen behoord hebben, die met
PAULUS geredetwist hadden. Want ik kan my niet verbeelden,
dat LUKAS zulk eene merkwaardige en zonderlinge
bekeering met ftilzwygen zoude hebben kunnen
bedekken. En hoe moeylyk valt het niet, Geleerden,
die dwaalingen in den Godtsdienst voeden,
daar van aftebrengen!
vers 25, 26, 27, 28. Toen zy m onder elkanderert
enéénig waren, gingen zy wederom van hem, naa dat Paulus
eene eenige Schriftuur plaatze hadt bygebracht, te weeten:
dat de Heilige Geest, door den Propheet Jefaias, te
recht gezegd beeft: " ga heen, tot dit Volk, en zeg:
„ met uwe ooren zult gy het hooren , en nochtans niec
„ verdaan, cn met uwe oogen zien, en echter niet er-
„ kennen; want het hart van dit Volk is verftokt, en
„ met hunne ooren hooren zy kwaalyk, en hunne 00-
„ gen fluiten zy; dat zy het met de oogen niet zien,
„ en met de ooren niet hooren, en met het hart niec
„ aanneemen, en zich dus niet bekeeren, dat ik hun-
„ ne krankheid zoude kunnen wegneemen. " Derhalven
moet gy hier mede weeten, dat dit Heil van Godt tot de
Heidenen zal gezonden worden, en dezelven zullen het ook
hooren. De avond maakte een einde van het gefprek
van PAULÜS met zyne partyen. 'AWW»», zy gingen nu
«roeg GROTIOS vertaalt het met den ouden Latyn.
fchen Overzetter, difcedebant; en hy beroept zich op
den Griekfchen Bvbel in welken «VSAJ«T« ("EXOD.
XXXIII: ic) ook betekent: hy ging heen. Dat Po-
Lvmus ook dikwils op die wyze fpreekt, toont RA­
PHELIUS.
Rn Pan.

&l% Verllaaring vél de Handelingen
Dan , eer zy noch vertrokken, werden zy onderling
onéénig, en twistten met eikanderen. Dit verklaareik
door het onmiddelyk voorgaande vers. Terwyl de Apostel
naamlyk met zyne partyen redetwistte, rees 'er
insgelyks twist onder zyne toehourers, dewvl fommigen
hem hunne toelternming gaven, maar anderen zyne
leere verwierpen.
Men kan gemaklyk begrypen , dat het getal der
laatteen het grootst geweest is, en dat deeze, door
Hunne tegenfpraak, en de fcheldwoorden, waar van zy
zich bedienden, den Apostel bewoo-ren hebben, om
deeze plaatze uic den Propheet JESAIAS bytebrengen.
Dat deeze lieden hunne Jlemmen zeer luid hebben
doen hooren, beftuite ik daaruit, dewyl LUKAS een zeer
nadruklyk, en in deeze betekenisfe ongewoon, woord
gebruikt, en hen *rv/t

der Apoflelen. Hotjdjt. XXVIII: 25—29. 629
den Heidenen, dan den Jooden, het Evangelie zoude
prediken, en de genade 'van Godt in CHRISTUS JESUS
verkondigen.
Het woord «V«r«A- wordt gemeenlyk verkeerd vertaald:
het is uitgezonden. Wy moeten ons hier by herinneren,
dat de Propbeeten gewoon zyn, het toekomftige
als reeds verleden (n) voorteftellen, om de zekerheid
der vervullinge, van het geen zy voorfpellen,
aanteduiden. PAULUS drukt hier, het geen Godt hadt
laaten voorzeggen, insgelyks op die wyze uit. 'ATIC^,,
zegt hy, dat is: bet zal uitgezonden worden. Hy verklaart
hec zelf, wanneer hy 'er, in den toekomdigen
tyd, by voegt: zy zullen bet ook booren. Wordende hier
onder booren teffens de aanneeming van het geen zy gehoord
hadden, verdaan; gelyk LUK. VIII; 8 en 15.
JOH. VIII: 47, en X: 27.
Door T« !?,e> vtu ®aC heeft men de Zaligmaakende
leere van het Evangelie te verdaan (0), dewelke
kap. # X: 36 • A.V« 5, de Godtlyke leere —z en kap. XII;
36 ' A/yas rit vers 29. Toen by dit nu gezegd hadt, gingen de foo.
den weg, en hadden onder eikanderen veel redetwist. Naa
dat de Jooden van PAULUS vertrokken waren, voeren
zy noch voort, de bekeerden met de onbekeerden, onder
eikanderen te redetwisten. De laatften zochcen de
eerden wederom op hunne zyde te brengen; en deeze
vermaanden hen, om PAULUS voor eenen Leeraar der
waarheid te erkennen.
Door
(n) Men zie GLASSIUS, deStyfo Prophetico, Can. IV.
(0) WOLF is van gedachte, dat hier door *•» r»ti s, a, de MES.
*IAS verftaan wordt. Indien dit de meening was, zoude 'er, niet
m»tvei>TKj, maar «K«»V«>T«/ »V»I, op voleen,
Rr 3

6%o Verklaaring van de Handelingen
Door hec woord e

der Apoftelen. Hoofdft. XXVIII: 30, 31. 631
de Chriftenen koos. Dit betuigt TACITUS, Annal. lib.
XV, cap. 44 uitdruklyk, wanneer hy zegt: abolendo
rumori (de fe incendii auttore) Cbfiftianosfubdidit reos.
Men kan hier noch vraagen, van waar het kwam ,
dat PAULUS twee jaaren na de uitfpraak van zyne zaak
heeft moeten wachten', daar nochians de Landvoogd
zulk een gunftig bericht van hem aan den bevelhebber
gedaan , en de Hoofdman JLILIUS insgelyks het voordceligst
getuigenis van hem gegeeven hadt. Waarom
werdt het vonnis, waar by PAULUS , na verloop van
twee jaaren, vry gefproken en ontflagen werdt, niet
eer uitgefproken? Ziet hier wat is gisfe, gereed, om,
zoo ras men iets beters zal voordellen, het aan te nee»
men. Voor de hoogste rechtbanken hangen doorgaans
veele gedingen te gelyk. Daarom moet menig een !anoe
wanten, eer zyne zaak aan de beurt ligt. Kai< dit
ook niet te Rome plaatsgevonden hebben, daar, byna
uit de geheele waereld, by beroeping, twistzaaken ge»
bracht werden.
Thans ben ik aan het einde van de Gefchiedcnisfc def
Apoftelen gekomen, zoo als LUKAS ons dezelve heeft
nagelaatcn. Dan LUKAS hadt zyn werk noch niet ten
einde gebracht. Wy zien , dat zyn boek geen Hot
heefc, en dat hy, midden in het verhaal der gevangenisfe
van PAULÜS, afbreekt. Ik heb, in myne voorrede
voor de verklaaringe van dit boek, hier uit het be.
fluit opgemaakt, dat de dood hem, volgens Godts hei.
lige wil, de pen heeft doen nederleggen.
T O E G I F T .
By kap. IV: 12 behoort noch de volgende Aanmerking.
"ÏVÖ TCÏ cvgafèv, das is, in de geheele waereld, als welke
onder den Hemel is. Deeze manier van fpreeken
vinden wy ook kap. II: 5 en COL. I: 23. Wy zeggen:
R r 4 daar

63 Ï Verklaaring van de Handelingen
daar is niemand onder de zonne, die enz. LÜTHERUS heeft
deeze woorden in zyne Overzettinge uiigelaaten , dewyl
zy in de drie eerde uitgaaven van het N. Teftament
van ERASMUS niet gevonden worden. MILLIUS
vondt dezelve ook in fommige handfehriften niet, en
merkte ze daarom als een byvoegfel aan, uit eene kanttekening
voortgefprooten. Hy zoude beter geoordeeld
hebben, indien hy bemerkt hadt, dat een affchryver
dezelve voor overtollig gehouden, en daarom opzet-,
lyk overgeflaagen heeft.
Het woord y«» betekent hier niet want, maar verbindt
en verklaart her voorgaande. Men zie myne Aantekening
op JOH. lil: 34 en IX: 40.
Toegift op kap. XIX: 5.
Deeze THEODORICUS TROUNER was de Vader , van
den Generaal Superintendent JOH. PHILIP TROUNER,
die 1722 te Weimar geftorven is. Hy is niet Conrector
te Rudelftad geweest - maar zyn broeder, JOHAN CHRIS,
TOPH , was dit. Hy (THEODORICUS) was AdjunEtus te
Schalkau, en naderhand Superintendent te Heldburg in
Frankenland, alwaar hy 1701, den n Maart, in den
ouderdom van 69 Jaaren, geftorven is. Zyn gevoelen
werdt, als eene waarheid, die toen nieuw was, tegengefproken.
Dan hy verdeedigde het zelve eerft kort.
lyk , onder den titel : Jrenarcbes anabaptiftic® eridos ;
naderhand breedvoeriger in zyne Vindicicz.
Dit bericht heb ik aan zekeren Predikant te danken,
die de Predikatie bezit, dewelke by zyne begraavenis
«ehouden is, en met zyne nakomelingen vriendfehap
onderhoudt.
Ik moet by deeze gelegenheid ook gewag maaken
van eere noodlooze verandering van twee plaatzen van
onzen LUKAS, door eenen , my onbekenden, Geleerden,
in den jaare 1752, in het 145 ftuk der zekere Be.
richten, voorgefteld. Te weeten LUK. XX: 46 fchryft
hy-

der Apojïekn. Hoofdft. XXVIII: 30, 3r: 633
liy, l, r,«7 f ia plaatze van s', r«x»~,. Ik hoone dahy,
door WOLF zyne Cum zelf zyne dwaalinezal inzien.
En dezelfde hoop heb ik, wanneer hy mvnê
aanmerking op LUK, XXII: 51 zal'leezen, alwTarhy ,
in plaatze van /.-„ » 5 f c n r y f t : A>J&
cn het dus vertaalt: laat zyn oor met vrede.
iv H
I I e
?/
m i n S t 2 3 1
n
z v n e ve
?y ' randering van MARK.
IX. 40 willen yerdeedigen , indien het hem behaagt,
myne aanmerking over die jplaatze nateleezen. In
lil a
V a n : y
hl *S «*'& r
'"T«i> 'wilde hy gelee,
zen hebben: y«fc „w*« f r a s ..^ «W^W*,.
GODE ALLEEN ZV DE EER I
EINDE VAN HET ZESDE DEEL.