ZoekwijzerDe armenzorg in Gent sinds de middeleeuwen

26 [ Zoekwijzers
Zoekwijzer De armenzorg in Gent
sinds de middeleeuwen
April 2011
Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën

RENTEBOEK VAN DE HEILIGE-GEESTTAFEL UIT HET OUD ARCHIEF VAN DE SINT-JACOBSKERK TE GENT, NR. 850.
(FOTO LIEVE WATTEEUW, STUK BEVINDT ZICH IN HET STA'M)

INHOUDSTAFEL
Een zoekwijzer voor de bronnen in het Gentse Rijksarchief ...............................3
Wat verstaan we onder “armenzorg”?. ...............................................3
Doel van deze zoekwijzer ........................................................3
De geschiedenis van de Gentse armenzorg in vogelvlucht .................................5
Sinds de middeleeuwen .........................................................5
Andere impulsen in de nieuwe tijd. .................................................7
De cesuur van de Franse Revolutie ..................................................8
Armenzorg sinds het begin van de 20ste eeuw ........................................10
Bronnen voor de Gentse armenzorg bewaard in het Rijksarchief te Gent .....................11
Andere archieven met bronnen voor de Gentse armenzorg ...............................15
Leeswijzer ..................................................................16
Glossarium ..................................................................17
COLOFON
Bestelnummer 4974
Wettelijk depot D/2011/531/032
ISBN 978-90-5746-336-5
AUTEUR: Annelies Somers
OPMAAK: www.grafiekgroep.be
ZEGEL VAN AARTSDIAKEN LAURENT PROKNOEN, AARTSDIAKEN VAN GENT, MET VOORSTELLING VAN DE HEILIGE
MAARTEN DIE ZIJN MANTEL SCHEIDT VOOR EEN KREUPELE. 16 DE EEUW.
UIT ALGEMEEN FAMILIEFONDS, NR. 3300/11, ZEGEL NR. 50.
1 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 2
REGLEMENT VOOR DE ASSOCIATION DE CHARITÉ, 19 DE EEUW
UIT ARCHIEF VAN DE FAM. HYE-SCHOUTHEER, NR. 568.

Wat verstaan we onder “armenzorg”?
Het thema van deze zoekwijzer, “armenzorg”, kan onmogelijk
losgekoppeld worden van zijn directe bestaansreden:
armoede. Het begrip ‘arme’ werd in het
verleden zeer veelzijdig ingevuld, en omvatte doorheen
de tijd verschillende categorieën personen, gaande van
zieken, bejaarden en gebrekkigen over pelgrims, vondelingen
en wezen tot wie wij vandaag als armen beschouwen.
Onderhevig als het was aan de tijdsgeest,
evolueerde de opvatting van dit begrip van een christelijk
ideaal in de middeleeuwen naar een te beteugelen
gevaar voor de maatschappij vanaf de 16 de eeuw.
Bijgevolg zijn ook de initiatieven die genomen werden
ter verlichting of inperking van het aantal armen heel
verscheiden, zoals zal blijken uit wat volgt.
Een zoekwijzer
voor de bronnen in
het Gentse Rijksarchief
Doel van deze zoekwijzer
Aan de hand van de globale geschiedenis van de
Gentse armenzorg wordt een algemeen beeld geschetst
van de initiatieven en instellingen die sinds
de middeleeuwen in Gent bestonden. Aansluitend
brengen we een overzicht van de soorten bronnen
en archiefbestanden die hierover informatie bieden,
en die in het Rijksarchief van Gent worden bewaard.
Niet voor alle instellingen en initiatieven
die in het historisch overzicht beschreven staan, is
informatie beschikbaar op het Rijksarchief. Niettemin
is het van belang op hun bestaan te wijzen,
om een ruimer beeld te krijgen van de Gentse armenzorg.
REKENING VAN DE ARMENDIS. 1472-1473
UIT HET ARCHIEF VAN DE KERK VAN SINT-MAARTENS EKKERGEM TE GENT, NR. 120.
3 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 4
EERSTE FOLIO UIT HET GOEDEREN- EN RENTEBOEK VAN DE HEILIGE-GEESTTAFEL. 1475
UIT HET ARCHIEF VAN DE KERK VAN ASSENEDE, NR. 113BIS.

Sinds de middeleeuwen
De oudste armenzorginitiatieven waren religieus geïnspireerd,
aangezien de Kerk en dan vooral de abdijen
hierin het voortouw namen. Daarbij was het vroegmiddeleeuwse
ideaal van de Pauperes Christi, de vrijwillige
armoede naar het voorbeeld van Christus, het belangrijkste
motief. De wereldlijke overheid op haar beurt
oefende in de loop der middeleeuwen het toezicht uit
op een aantal caritatieve instellingen en voorzag in uitgaven
voor armen en hospitalen. Niettemin mogen we
ervan uitgaan dat tussenkomsten van de vorst of de
steden vooral gebeurden met het oog op de openbare
orde. Van een meer centraal gestuurde organisatie zou
pas sprake zijn vanaf de 18 de eeuw.
Abdijen en kloosters
Een goed voorbeeld van het middeleeuwse armoedeideaal
en de daaruit voortspruitende caritas zijn de
Benedictijnenabdijen, die over een aalmoezenij, infirmerie
en eventueel een passantenhuis beschikten.
Deze afdelingen hadden respectievelijk als taak het bedelen
van brood en het opnemen van zieken, zwervers
of pelgrims. De oudste Gentse voorbeelden zijn hier
uiteraard de Sint-Pieters- en Sint-Baafsabdij.
• Tafels van de Heilige-Geest
Tafels van de Heilige-Geest of armendissen werden
vanaf de tweede helft van de 13 de en begin 14 de eeuw
op parochiaal niveau georganiseerd. Ze ondersteunden
enkel de armen die tot de desbetreffende parochie behoorden
en die een penning of loodje(*) konden voorleggen.
Het beheer van deze instellingen was in
handen van de armen- of Heilige-Geestmeesters, terwijl
de controle werd uitgeoefend door de stadsmagistraat.
Bedelingen gebeurden aan huis, meestal in de
vorm van levensmiddelen, kledij, brandstof of geld.
• Hospitalen
Vanaf het einde van de 12 de eeuw ontstonden in de
meeste steden hospitalen, die gratis onderdak en
De geschiedenis van
de Gentse armenzorg
in vogelvlucht
voedsel verschaften aan een divers publiek: invaliden,
zieken en bejaarden, maar ook passanten en pelgrims.
Het eerste Gentse hospitaal was dit van Sint-Jan, gesticht
in 1196. In de loop van de 13 de eeuw evolueerde
Sint-Jan meer en meer naar een instelling voor geesteszieken,
vandaar ook de naam Sint-Jan-ten-Dullen.
Na Sint-Jan volgde het Wittockxhospitaal, dat eind 12 de ,
begin 13 de eeuw door Everdeus Wittoc werd gesticht,
en waar armen, reizigers en zieken werden opgevangen.
Deze instelling was geen lang leven beschoren en
ging vermoedelijk in 1227 in vlammen op.
Bij de Sint-Michielskerk was kort voor 1204 door toedoen
van Ermentrudis uten Hove het Onze-Lieve-
Vrouw- of Mariahospitaal opgericht, waar armen,
zieken en pelgrims werden opgenomen. Toen de instelling
in 1215 te kampen kreeg met financiële problemen,
werd besloten het beheer van het hospitaal
toe te vertrouwen aan een Cisterciënzerinnenabdij, die
na verschillende omzwervingen gevestigd werd bij de
Locus Beate Virgine of Bijloke. Ook na de Franse Revolutie
bleef men er zieken opvangen, maar de wereldlijke
greep op het bestuur werd steeds groter. In de
loop van de 18 de en 19 de eeuw werd het hospitaal nog
verder uitgebreid met een Moederhuis en een Blindenhuis.
In 1983 verloren de gebouwen van de Bijloke definitief
hun hospitaalfunctie.
In 1323 werd op initiatief van de welstellende burgers
Willem Wenemaer en zijn echtgenote Margareta Brune
het Sint-Laurentius- of Wenemaerhospitaal gesticht. De
zorg voor armen en ouderlingen werd er door broeders
en zusters waargenomen, onder toezicht van een
meesteres.
• Leprozenzorg
Een speciaal geval onder de hospitalen was Onze-
Lieve-Vrouw-ter-Lazarie, beter gekend als het Rijke
Gasthuis, dat zich specifiek toespitste op de leprozenzorg.
De oudste sporen van deze instelling dateren uit
de periode 1146-1149. Ze kwam net als het Sint-Jans-
5 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 6
EERSTE FOLIO VAN HET GEBEDENBOEK VAN HET SINT-JACOBSGODSHUIS. 1596
UIT HET FONDS SINT-BAAFS EN BISDOM GENT, NR. B 2769.
hospitaal onder toezicht van de wereldlijke overheid te
staan, maar met personeel dat bestond uit religieuzen.
Opname in het Rijke Gasthuis was voorbehouden voor
poorters van de stad, die bovendien een inkoopgeld
moesten betalen en goederen moesten inbrengen. De
arme leprozen waren veroordeeld tot een bestaan als
akkerzieken(*) buiten de stadsmuren. In 1622 werd de
lazarij opgeheven en de helft van de goederen aan de
arme scholen geschonken.
Naast het Rijke Gasthuis stonden ook de Alexianen ten
dienste van de armen en pestlijders. Zij opereerden
sinds begin 14 de eeuw en hadden als taken het begraven
van arme doden en het verplegen van pestlijders.
In de loop der tijden bekommerden ze zich bovendien
ook om krankzinnigen. De orde werd in 1795 door de
Fransen opgeheven. Een gelijkaardig initiatief was het
in de 16 de eeuw opgerichte Sint-Machariuspesthuis, dat
onder toezicht van het stadsbestuur stond en waar godvruchtige
leken de zieken verzorgden.
• Steunverlening door groepsgebonden solidariteit
De toetreding tot een broederschap georganiseerd binnen
een parochiekerk was verbonden aan een vrijwillige,
religieus geïnspireerde keuze. Interne vormen van
armenzorg waren het betalen van de begrafenis of het
bijstaan van arme, zieke leden. Daarnaast werden ook
aalmoezen geschonken aan armen buiten de confrerie,
of werden armen uitgenodigd om tijdens de jaarlijkse
gezamenlijke maaltijd mee aan te schuiven.

• Godshuizen en passantenhuizen
Onder de godshuizen zijn verschillende varianten te onderscheiden.
Een voorbeeld van een dergelijke instelling
is het godshuis Sint-Catharina of Kinderen Alijnshospitaal
dat in 1362 na een uit de hand gelopen familievete gesticht
werd ten behoeve van armen en ouderlingen.
Tot de bekendste van deze categorie stichtingen rekenen
we het Sint-Anna- en het Hebberechtshospitaal. Ze
behoorden respectievelijk tot de Sint-Baafs- en de Sint-
Pietersabdij en bestonden reeds begin 13 de eeuw. Ondanks
de noemer “hospitaal” horen beide instellingen
naar de aard van hun werking eerder thuis in de categorie
van de godshuizen. In ruil voor afstand van goederen
werden kostgangers of proveniers(*) er ter
plekke onderhouden. Het Sint-Annahospitaal werd in
de jaren 1577-1578 afgebroken, terwijl het Hebberechtshospitaal
in 1797 onder toezicht van de Commissie
voor Burgerlijke Godshuizen kwam.
Ook de ambachten richtten godshuizen op, waar ze hun
eigen leden in onderbrachten. Onder meer de wevers,
volders, smeden, vissers, kleermakers en schippers beschikten
vanaf de 14 de eeuw over een eigen godshuis.
Een bijzonder geval is het rond 1316 gestichte godshuis
van Sint-Jan en Sint-Pauwel (de Leugemeete) dat onderdak
bood aan behoeftige ouderlingen en arme pelgrims.
In het Sint-Jacobsgodshuis uit 1282 werden
eveneens pelgrims opgenomen. Ten slotte was er nog
het Sint-Aubertusgesticht of Poortakker dat evolueerde
van een stichting voor behoeftige bejaarde vrouwen
naar een begijnhof.
• Onderwijs en opvang voor arme kinderen
Vanaf eind 12 de - begin 13 de eeuw werden burgerlijke
onderwijsinstellingen opgericht, waaronder armenscholen.
Deze voorzagen doorgaans in een beroepsopleiding
voor boni pueri of bonefanten, zoals het
Bonifantenhospice dat in 1346 werd gesticht en waar
arme kinderen een vak leerden. Daarnaast kregen ze
in de armenscholen onderricht in rekenen, schrijven en
godsdienst. Sinds de late middeleeuwen werd door het
stadsbestuur een weeshuis ingericht in de Burgstraat,
dat ook te vondeling gelegde kinderen opnam.
Andere impulsen
in de nieuwe tijd
Sinds de 14 de eeuw werd armoede steeds meer gelinkt
aan landloperij en criminaliteit. Onder invloed van humanisten
als Thomas More en Erasmus werd bedelarij
als een groeiende bedreiging voor de maatschappelijke
orde beschouwd. De Spaans-Brugse humanist Vivès
suggereerde in zijn traktaat De Subventione Pauperum
uit 1525 een radicale herstructurering van de armenzorg,
gekenmerkt door een hardere aanpak van de bedelarij
en een rationalisatie en centralisatie van de
initiatieven onder leiding van de burgerlijke overheid.
De Gemene Beurs of Armenkamer
In 1531 vaardigde Karel V een edict uit dat voorzag in
een verbod op bedelarij en arbeidsplicht voor valide
armen. Daarenboven moesten de bestaande bijstandsinitiatieven
worden verenigd in een gemeenschappelijk
fonds: de Gemene Beurs of Aumône Générale, die
ook wel de Armenkamer werd genoemd. De Gentse
Armenkamer werd in 1535 in het stadhuis opgericht
en ondersteunde enkel bejaarden, zieken, gebrekkigen
en aan lager wal geraakte gezinnen. Bovendien overkoepelde
de Armenkamer de bestaande caritatieve instellingen,
en beheerde ze de armenscholen, het
weeshuis en later het Huis van Barmhartigheid. In 1797
werd de Armenkamer vervangen door het Bureel van
Weldadigheid.
Berg van Barmhartigheid
In 1622 werd de Gentse Berg van Barmhartigheid in
het leven geroepen. Opzet van deze door Wenzel Cobergher
opgerichte kredietinstellingen, was om armelui
leningen aan te bieden tegen een redelijke intrest, en
dit ter bescherming tegen de woekerprijzen van traditionele
pandhuizen. In 1641 werd aan de Berg van
Barmhartigheid een gratiskas toegevoegd, die mogelijk
werd gemaakt door de giften van bisschop Antoon
Triest. Op die manier kon geld worden geleend zonder
intrest, in ruil voor een pand. De Gentse Berg van
Barmhartigheid bleef bestaan tot 1930.
Armenscholen annex weeshuizen
Respectievelijk in 1615 en 1616 werd de Rode Lijve-
7 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 8
kensschool opgericht op de Nederkouter, en de Blauwe
Jongensschool in de Barrestraat. Eerstgenoemde school
zou later naar de Rode Lijvekensstraat verhuizen. In
1623 kwamen daar nog het Kuldershuis -dat gedeeltelijk
in het Geraard de Duivelsteen was gehuisvest- en
de Blauwe Meisjesschool in de Onderstraat bij. Weesjongens
leerden een vak bij een ambachtsman, weesmeisjes
werden vooral als huishoudelijke hulp
ingeschakeld. Verder waren er sinds de tweede helft
van de 17 de eeuw nog de Capotteschool in de Speldenstraat
en de Saletschool aan de Brabantdam, die kinderen
van arme ouders opvingen.
Correctiehuizen
Om valide armen en bedelaars aan het werk te krijgen
werden vanaf de 17 de eeuw ook tucht- en correctiehuizen
opgericht. In deze instellingen werden zogenaamde
werkonwillige armen, bedelaars en vagebonden verplicht
te werk gesteld. Het Gentse Tucht- of Rasphuis
werd aanvankelijk ingericht in het Geraard de Duivelsteen.
Onder impuls van burggraaf Jean-Jacques
Philippe Vilain XIIII werd door de Staten van Vlaan-
PLAN AFKOMSTIG UIT EEN DOSSIER MET PROJECT VOOR DE OPRICHTING VAN EEN TUCHTHUIS OF
"HÔPITAL GÉNÉRAL" IN HET KASTEEL VAN GENT, 1771,
UIT HET ARCHIEF VAN DE FAMILIE VILAIN XIIII BRUSSEL, NR. 15.
deren in 1771 een provinciaal correctiehuis opgericht,
waar valide bedelaars en vagebonden, maar
mettertijd ook delinquenten werden opgesloten en
“arbeidsgewenning” kregen.
De cesuur van de Franse Revolutie
Burelen van Weldadigheid en Commissies voor Burgerlijke
Godshuizen
De armenzorg kwam na de omwenteling van 1789
onder toezicht van de Commissie voor Burgerlijke Godshuizen
of Commission des Hospices Civils. Naast deze
commissie werd door de Franse overheid ook het Bureel
van Weldadigheid of Bureau de Bienfaisance opgericht,
dat thuiswonende armen ondersteunde. De
Fransen legden hiermee de wettelijke basis voor de organisatie
van de armenzorg: beide instellingen werden
vanaf 1796 verplicht op gemeentelijk niveau georganiseerd.
Ook nieuwe 19 de eeuwse instellingen kwamen
onder het gezag van de Commissie voor Burgerlijke
Godshuizen te staan, zoals het krankzinnigengesticht
van Joseph Guislain en het Ooglijdersgesticht.
Dépôts de Mendicité en
Ateliers de Charité
Ook op provinciaal niveau
werden initiatieven genomen
ter bestrijding van de
bedelarij. In 1808 werd per
departement een Dépôt de
Mendicité opgericht, dat
voor de provincies Oost- en
West-Vlaanderen in Brugge
lag. In 1817 werd in Gent
het zogenaamde Atelier de
Charité ingericht, waar behoeftigen
die niet voor
openbare onderstand in
aanmerking kwamen, tewerk
werden gesteld. Nog
later, in de Hollandse periode,
werden landbouwkolonies
opgericht die
landlopers van de straten
moesten houden.

Armenscholen
De Gentse gemeenteraad besloot in 1827 om
drie armenscholen te stichten voor kinderen van
behoeftige ouders. Het daaropvolgende jaar
openden twee jongensscholen, respectievelijk
aan de Houtbriel en in het voormalige Kapucijnenklooster.
Een deel van het Rijke Gasthuis
kreeg in 1828 eveneens een herbestemming
als armejongensschool. In het hospitaal van
Sint-Jan-ten-Dullen was in 1820 ook al een vondelingentehuis
gesticht. Twee kosteloze meisjesscholen,
gevestigd aan het Recollettenplein
en in de kapel van het Sint-Janshospitaal, vervolledigden
het beeld in 1833. De eerste van
acht bewaarscholen voor jonge kinderen van
behoeftige arbeiders volgde in 1834 in de gebouwen
van de Blauwe School. Daarnaast
boden de Broeders van Liefde kosteloos onderricht
aan arme kinderen in de Bijlokeschool, die
in 1814 in het leven werd geroepen.
Particuliere liefdadigheid
Ondanks het feit dat de overheid de armenzorg
meer en meer wilde onttrekken aan de invloed
van de Kerk, bleef deze laatste toch nog een belangrijke
rol spelen. Liefdadige werken door
leken gebeurden immers vaak op aansturen van
de Kerk, of waren sterk religieus geïnspireerd.
Het Sint-Vincentius-à-Paulogenootschap, la
Société de la Charité Maternelle, l’Oeuvre des
Ecoles Gardiennes, la Maison de la Miséricorde,
l’Association de l’Adoration Perpétuelle du Très-
Saint Sacrement, l’Oeuvre des Eglises Pauvres…
het zijn slechts enkele voorbeelden naast tal
van anderen. De doelstelling van deze verenigingen
was niet alleen bijstand van de armen, maar ook een
vorm van morele disciplinering door de elite.
Naast liefdadigheid en armenzorg via dergelijke organisaties
schonken rijke burgers ook aalmoezen, sommen
geld of broden, via testamenten of legaten(*),
een gebruik dat al sinds de middeleeuwen bestond.
De sociale kwestie en de invloed van de verzuiling
Tijdens de 19 de eeuw werd de sociale problematiek
steeds nijpender en groeide de massa verarmde arbei-
GETUIGSCHRIFT VAN DE “PRIJS VAN UITMUNTENDHEID”
DOOR DE KOSTELOZE MEISJESSCHOOL UITGEREIKT AAN EUDOXIE DELCOURT, 1911,
UIT HET ALGEMEEN FAMILIEFONDS, NR. 8020.
ders snel aan. Onder meer in de syndicale arbeidersorganisaties
kwamen de katholieke, socialistische en liberale
bewegingen zeer sterk in beeld. Mede door de
druk die deze groeperingen uitoefenden, kwamen aan
het einde van de 19 de eeuw de eerste sociale wetten
tot stand. Aansluitend daarbij werden de toen opgerichte
mutualiteiten, maatschappijen van onderlinge
bijstand en pensioenkassen van staatswege ondersteund
en werd een huisvestingspolitiek gevoerd die
in de noden van de arbeidersklasse trachtte te voorzien.
9 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 10
Armenzorg sinds
het begin van de 20 ste eeuw
Genereerde de 19 de eeuw in haar laatste jaren de eerste
sociale wetten en creëerde ze definitief een grotere
betrokkenheid van de Staat, de 20 ste eeuw zou deze lijn
verder doorzetten. Inzake ouderdoms- en invaliditeitsverzekeringen
voor arbeiders kwamen er concrete
maatregelen, naast de oprichting van een werkloosheidsfonds.
Van COO naar OCMW
Tijdens het interbellum bleef de grens tussen de levensomstandigheden
van arbeiders en die van de
armen erg dun. Zij die niet op een werkloosheidsuitke-
LIJST VAN KINDEREN DIE IN DE BLAUWE SCHOOL WONEN. 1727-1796 UIT HET FONDS GENT, NR. 86
ring of een minimuminkomen konden rekenen waren
genoopt zich tot de Commissie van Openbare Onderstand
(of COO) te richten, sinds 1925 de rechtsopvolger
van de Burelen van Weldadigheid en de Commissies
van Burgerlijke Godshuizen. De Commissie was de
rechtstreekse voorganger van wat wij nu -en dit sinds
8 juli 1976- als het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk
Welzijn (of OCMW) kennen. De actuele werking
van de OCMW’s is ten dele gelijkaardig, maar terzelfder
tijd ook ruimer opgevat dan die van hun rechtsvoorgangers:
het zijn openbare instellingen, per gemeente
georganiseerd, die onder meer instaan voor hulp aan
kansarmen, zieken en ouderen in de vorm van verzorging
in ziekenhuizen, huisvesting, bemiddeling en financiële
steun. De werking van het OCMW blijft niet
beperkt tot louter bijstand aan armen, maar is in eerste
plaats gericht op het welzijn van de hele gemeenschap.
Na de Tweede Wereldoorlog had de overheid bovendien
werk gemaakt van bijkomende maatregelen als
het bestaansminimum en de kinderbijslag in het kader
van de uitbouw van de sociale zekerheid. Vanaf de
jaren 1980 werd armoede voor het eerst officieel op
de beleidsagenda geplaatst. Ook vandaag nog behoort
armoedebestrijding tot het takenpakket van de overheid.
Armenzorg door publieke en private organisaties
Ondanks de toenemende betrokkenheid van de Staat
blijven ook in de 20 ste en 21 ste eeuw heel wat armen
tussen de mazen van het net glippen. De verzorgingsstaat
bereikt lang niet iedereen. Daarom werden in de
loop van de 20 ste eeuw diverse verenigingen opgericht.
Publieke organisaties als Buurtwerk, die de sociale cohesie
in kansarme buurten willen versterken, maar ook
private initiatieven als Poverello, Voedselbanken en Solidariteit
zonder Grenzen trachten door het samenbrengen
en ondersteunen van (kans)armen hun steentje bij
te dragen. Het grote verschil tussen de hedendaagse
private hulpmechanismen en deze van de 19 de eeuw
is ongetwijfeld het feit dat de hulpverlening hier niet
meer zuiver van de elite uitgaat, maar evengoed van
de middenklasse. Ook de Kerk neemt nog steeds deel
aan lokaal georganiseerde hulpverlening, maar ze
speelt vandaag niet meer de invloedrijke rol die ze
eeuwenlang vertolkte.

Wat volgt is een overzicht van de types archiefbestanden
die in aanmerking komen voor onderzoek naar de Gentse
armenzorg. Bij dit overzicht werd uitgegaan van het huidige
“Gent”, dus met inbegrip van de deelgemeenten.
Archieven van religieuze instellingen
Abdijen, kloosters en begijnhoven
¬ Algemene rekeningen en boekhoudkundige stukken,
zoals dagboeken, kasboeken en kwitanties: hierin
kunnen sporen van uitgaven voor armen voorkomen,
meestal verspreid tussen de overige uitgavenposten,
maar soms onder afzonderlijke kopjes of rubrieken.
Meer specifieke diensten en instellingen binnen of
verbonden aan abdijen, kloosters en begijnhoven
die informatie opleveren, zijn de volgende:
¬ Aalmoezenijen: bevatten rekeningen en boekhoudkundige
stukken met uitgaven voor huisarmen(*) en
andere behoeftigen, ook naamlijsten van armen die
bij kerkelijke feesten werden ingezet.
¬ Infirmerieën: bevatten rekeningen met vermeldingen
van uitgaven of uitdelingen in natura voor
armen, in begijnhoven ook voor arme begijnen.
- Hospitalen: bevatten rekeningen met uitgekeerd
maandgeld, documenten betreffende het toekennen
van proven(*) en testamenten met stichtingen ten
behoeve van de armen.
¬ Kerk en armendis, verbonden aan het klooster, de abdij
of het begijnhof: bevatten rekeningen van de Heilige-
Geest, soms ook rekeningen van armendissen van parochies
waarover de abdij het toezicht hield. Met
uitgaven voor de armen. Ook registers van fundaties
en jaargetijden(*), met vermeldingen van uitdelingen
aan de armen, voornamelijk in de vorm van broden.
¬ Leprozerie: bevatten rekeningen en boekhoudkundige
stukken met uitgaven voor de verzorging van
(rijke) zieken, maar ook uitdelingen aan “akkerzieken”
(*) en aalmoezen voor de armen.
→ Gentse abdijen, kloosters en het begijnhof waarvoor
archief beschikbaar is op het RAG zijn de Sint-Pietersabdij,
de Sint-Baafsabdij, de abdij van Drongen, het
Sint-Elizabethbegijnhof en het Rijke Gasthuis.
Bronnen voor de Gentse
armenzorg bewaard in
het Rijksarchief te Gent
→ Eerder fragmentarische bronnen zijn voorhanden
voor de abdijen van Nieuwenbos en Groenenbriel, de
kloosters van de Dominicanen, Augustijnen, Grauwzusters,
Kartuizers, Rijke Klaren en Theresianen en de priorij
van Sint-Agnes.
Parochies
¬ Tafels van de Heilige-Geest of armendissen: de meest
voorkomende documenten die zijn overgeleverd en
informatie over armenzorg bevatten, zijn ook hier de
rekeningen. Voor heel wat parochies zijn mooie reek-
LIJST VAN UITGEDEELDE HEMDEN, SCHOENEN EN KOUSEN OP HET JAARGETIJDE VAN ROBERT D' AUBERMONT. 1793-1794
UIT HET FONDS SINT-BAAFS EN BISDOM GENT, NR. K 9764/1.
11 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 12
DETAIL UIT HET JAARGETIJDENBOEK VAN HET SINT-VEERLEKAPITTEL, MET AANTEKENINGEN OVER ONTVANGSTEN EN DISTRIBUTIES AAN DE ARMEN. 1591-1607
UIT HET FONDS SINT-BAAFS EN BISDOM GENT, NR. S235.
sen van deze documenten bewaard, zij het niet
steeds vanaf de vroegste periode. Vermeldingen van
uitgaven voor de armen kunnen bovendien in verschillende
rubrieken van een rekening voorkomen.
Voorbeelden van aangekochte goederen zijn graan
of ander voedsel, lijnwaad, hout en in zeldzamere
gevallen medicijnen of onderricht. Voor sommige
parochies zijn ook andere types archiefstukken
voorhanden, zoals kwitanties van aangekochte en
verdeelde goederen, handboeken van ontvangers,
overzichten en lijsten van armen of uitdelingen.
¬ Broederschappen: sporen van armenzorg bij broederschappen
zijn voornamelijk uit rekeningen af te leiden,
waarin onder bepaalde uitgavenposten onkosten
voor zowel arme leden als andere armen kunnen
voorkomen. Soms is deze vorm van liefdadigheid ook
vastgelegd in de statuten van de broederschappen,
hoewel dit fenomeen niet echt is verspreid.
¬ Schenkingen, fundaties en jaargetijden(*): parochianen
konden via hun testament laten bepalen dat na
hun dood bepaalde diensten moesten worden opge-
dragen voor hun nagedachtenis. Vaak gingen deze
(jaarlijkse) missen gepaard met uitdelingen aan de
armen. In sommige gevallen werd door de stichter
heel precies aangegeven welke hoeveelheden goederen
(doorgaans broden) moesten worden verdeeld.
¬ Parochiale armenscholen: in uitzonderlijke gevallen
zijn in de kerkarchieven bronnen te vinden in verband
met onderwijs aan arme kinderen. Voorbeelden
zijn losse rekeningen of handboeken met namen van
de kinderen en overzichten van onkosten.
¬ VZW’s en verenigingen: in de moderne kerkarchieven
zijn stukken aanwezig die meer hedendaagse varianten
van armenzorg illustreren. Het gaat om archieven
van verenigingen die op parochiaal niveau worden
georganiseerd, zoals werkmansverenigingen en geitensyndicaten,
die zich voornamelijk tot arbeiders
richtten. Van dergelijke verenigingen zijn meer gevarieerde
documenten beschikbaar: verslagen van vergaderingen,
rekeningen, briefwisseling, financiële
stukken, reglementen, dossiers... die een beeld geven
van de werking en het bereik van deze organisaties.

→ Gentse parochies waarvoor archief beschikbaar is
op het RAG zijn ten eerste de parochies binnen het
gebied van het huidige Groot-Gent, namelijk Heilig
Kerst, Onze-Lieve-Vrouw van Sint-Pieters, Sint-Jacobs,
Sint-Jans (nu Sint-Baafs), Sint-Maartens-Ekkergem,
Sint-Michiels, Sint-Niklaas, Sint-Veerle, Sint-Theresia
van het Kind Jezus en Sint-Vincentius.
Tot de meer landelijke parochies rekenen we deze van
de hedendaagse deelgemeenten, met name: Afsnee,
Desteldonk, Drongen, Gentbrugge, Mendonk, Oostakker,
Sint-Kruis-Winkel, Wondelgem en Zwijnaarde.
Archieven van stedelijke en lokale overheden tot 1795
Onder lokale overheidsinstellingen begrijpen we de
schepenbanken, dorpsbesturen, leen- en laathoven
en kleinere heerlijkheden die in 1795 door de Franse
bezetter werden afgeschaft. In de archiefbestanden
van lokale en stedelijke overheden zijn gevarieerde
vormen van armenzorg terug te vinden.
¬ Tafels van de Heilige Geest: dubbels van parochieen
armenrekeningen werden ter controle voorgelegd
aan de dorpsmagistraat, waardoor ze ook in
de lokale overheidsarchieven sporen hebben nagelaten.
¬ Dorps- en stadsrekeningen: ook in de gewone rekeningen
kunnen sporen van uitgaven voor de armen
voorkomen, zoals bedeling van voedsel of kosten
voor onderwijs. Van dorpsrekeningen zijn dikwijls
reeksen voor verschillende opeenvolgende jaren
voorhanden.
¬ Overige documenten: in het Fonds Gent, een verzameling
van stedelijke archiefstukken, treffen we informatie
aan over armenscholen, godshuizen,
hospitalen en stedelijke aalmoezen. Het gaat hierbij
meestal om toevallige bronnen, zoals losse akten,
registers of andere documenten.
→ Gentse stedelijke en lokale overheden waarvoor archief
beschikbaar is op het RAG zijn de Stad Gent (in
de verzameling “Fonds Gent”, losse stukken), de schepenbank,
parochies en leenhof van de Sint-Baafsheerlijkheid,
de schepengriffie van Mariakerke en Drongen,
de schepenbanken en parochie van Mendonk en Sprendonk
en tenslotte de keure en gemeente van Desteldonk
en Doornzele.
Archieven van families en personen
Families en individuen namen eveneens initiatieven
ten gunste van de armen. Ook hier zijn de mogelijkheden
divers.
¬ Testamenten: in de laatste wilsbeschikking werd
vaak de stichting van een jaargetijde gevraagd,
waarna er broden of andere aalmoezen werden
uitgedeeld aan de armen. In sommige testamenten
staan de omvang en de vorm van de uitdelingen
heel nauwkeurig beschreven, met opgave
van de aantallen goederen en de dagen van uitdeling.
¬ Handboeken van inkomsten en uitgaven: deze
documenten werden door adellijke dames of
heren als persoonlijke boekhoudingsstukken bijgehouden.
Ze kunnen sporen bevatten van
schenkingen in de vorm van aalmoezen die (al
dan niet regelmatig) voor de armen werden
voorzien.
¬ Diverse documenten betreffende liefdadige genootschappen:
de adel en de burgerij mengden
zich ook in de publieke liefdadigheid, zoals de
stedelijke Armenkamer, Ateliers de Charité, Sint-
Vincentiusgenootschappen of armenscholen. Zo
kwamen toe val lige bronnen hierover in familiearchieven
terecht. Voorbeelden zijn boekhoudkundige
stukken voor de aankoop van goederen
voor de armen, maar bijvoorbeeld ook verslagen
van vergaderingen of briefwisseling.
→ Gentse families (of families met Gentse takken) of
personen waarvoor archief beschikbaar is op het RAG
zijn de familie de Preudhomme d’Hailly, de familie Van
Berlaere, de familie Desmanet de Biesme, de familie
Piers de Raveschoot, de familie de Pélichy, Ridder de
Nève de Roden, de familie van den Hecke de Lembeke,
de familie Kervyn de Volkaersbeke, de familie de Moerman
d’Harlebeke, de familie van Pottelsberghe de la
Potterie, de familie Borluut, de familie de Ghellinck-Vaernewijck,
de familie Jacopssen, familie Schoorman, de
familie Hye-Schoutheer, de familie della Faille, de familie
de Potter d’ Indoye en de familie Vilain XIIII. Daarnaast
zijn er nog de diverse familiearchieven
bijeengebracht in de verzameling Algemeen Familiefonds.
13 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 14
Notariaatsarchieven
In de notarisarchieven zijn sporen van schenkingen aan
de armen te vinden, vooral in de vorm van testamentaire
bepalingen. Het gaat hier voornamelijk om akten
die dateren van vóór begin 20 ste eeuw.
→ Op het Rijksarchief te Gent worden in principe alle
notariële minuten en repertoria bewaard die ouder zijn
dan 75 jaar en afkomstig uit het arrondissement Gent.
Samenvattend: de ‘types’ documenten
over armenzorg door de eeuwen heen
De documenten die voor onderzoek naar de armenzorg
in aanmerking komen, hebben in de loop der tijd een
hele evolutie doorgemaakt. Zowel vormelijk als inhoudelijk
is er sprake van een toenemende variatie en verbreding.
De middeleeuwse bronnen voor de armenzorg bestaan
voornamelijk uit financiële verantwoordingsstukken
en akten, bijvoorbeeld testamenten of
schenkingen. De informatie die hieruit voortkomt is
erg variabel: soms worden de uitgaven voor de armen
zeer uitgebreid toegelicht, andere keren wordt volstaan
met enkel een zeer korte beschrijving. Vooral
de archieven met series van bv. rekeningen vormen
dankbaar bronnenmateriaal, aangezien zo voor een
langere periode gegevens beschikbaar zijn. Vanaf de
16 de eeuw zien we een grotere variatie in de vorm
van de stukken verschijnen. Akten en financiële bescheiden
blijven toonaangevend, maar daarnaast verschijnen
allerlei handboeken en lijsten, onder meer
met overzichten van jaargetijden, uitgedeelde broden
of leerlingen van de armenschool.
Een echt grote uitbreiding van het aanbod aan documenttypes
kwam er vanaf de Franse Tijd: nieuwe armenzorginstellingen
als de Burelen van Weldadigheid
startten met de aanleg van dossiers, notuleerden beslissingen
en beraadslagingen van vergaderingen en
stelden begrotingen, statistieken en enquêtes op.
Kort samengevat kunnen we stellen dat de archiefdocumenten
rond armenzorg een evolutie doormaakten.
Aanvankelijk ging het om stukken die vooral met het
oog op financieel en juridisch bewijs werden gevormd.
Sinds het einde van de middeleeuwen kwam hier een
controlerende functie bij, weerspiegeld in het ontstaan
van allerhande lijsten en meer precieze aanwijzingen
in rekeningen. De evolutie naar een individuelere aanpak
die werd ingezet vanaf de Franse Revolutie, wijst
ons op het verder toenemende belang van toezicht en
controle op de armen.
Raadpleging en gebruik van archiefstukken
De hiervoor opgesomde archieven beschikken allen
over een inventaris, die kan worden geraadpleegd in
de leeszaal van het Rijksarchief te Gent. Een alfabetische
en thematische overzichtslijst van de toegangen
ligt er eveneens ter beschikking. Meer informatie
over de archiefbestanden en hun respectievelijke
toegangen is te vinden in het archievenoverzicht:
BUNTINX W., AUGUSTYN B., CEÛPPENS L. en VERFAILLIE
J., Archiefvormers in het gerechtelijk arrondissement
Gent, Brussel, 2008, 3 dln.
De meeste archiefstukken uit het Rijksarchief Gent
die in aanmerking komen voor onderzoek naar armenzorg
zijn ouder dan 100 jaar en vrij raadpleegbaar.
Jongere documenten bevinden zich voor namelijk
in de moderne kerkarchieven en het notariaatsarchief.
De bronnen uit de moderne kerkarchieven zijn
na 30 jaar vrij te raadplegen, tenzij het om privacygevoelige
stukken gaat. Voor de consultatie ervan
is toestemming van de kerkfabriek en het diensthoofd
vereist. Het notarieel archief jonger dan 100
jaar is niet vrij doorzoekbaar. Afschriften van of inzage
in akten zijn enkel mogelijk mits de schriftelijke
toelating van een notaris, die enkel geldt voor
één welbepaald stuk.
Voor het raadplegen van ancien régime-archief is kennis
van het oud schrift aangewezen, evenals een basiskennis
van het Latijn.

• Rijksarchief te Beveren
Kruibekesteenweg 39/1
9120 Beveren-Waas
03/750 29 77
→Het Rijksarchief Beveren bewaart onder meer de archieven
van de provincie Oost-Vlaanderen vanaf
Franse Tijd tot 1870. Ook archieven en reeksen van
instellingen onder provinciaal toezicht worden er bewaard
en kunnen informatie opleveren die relevant
is voor de Gentse armenzorg.
• Stadsarchief Gent
Dulle-Grietlaan 12
9050 Gentbrugge
09/266 57 60
→In het stadsarchief worden bronnen met betrekking
tot de stedelijke instellingen als de Armenkamer,
de Berg van Barmhartigheid, de armenscholen...
bewaard.
• Archief OCMW Gent
Neermeerskaai 1b
9000 Gent
09/266 94 04
→Hier zijn onder meer de archieven van het Bureel van
Weldadigheid, de Commissie van Openbare Onderstand
en uiteraard van het OCMW zelf te vinden.
• Archief Zusters van Liefde van Jezus en Maria
Molenaarsstraat 28
9000 Gent
09/235 82 32
→Het archief van de Zusters van Liefde bewaart documenten
in verband met verschillende liefdadige genootschappen
en verenigingen.
Andere archieven
met bronnen voor de
Gentse armenzorg
Meer bronnen voor de geschiedenis van de Gentse armenzorg
zijn te vinden in de volgende archieven:
• Archief van de Bijloke
Algemeen Ziekenhuis Maria Middelares
Kortrijksesteenweg 1026
9000 Gent
09/260 60 60
→De archieven van het vroegere Bijlokehospitaal bleven
tot op heden in handen van de zusters van het
Maria Middelaresziekenhuis.
• AMSAB-ISG
Bagattenstraat 174
9000 Gent
09/224 00 79
→Voor informatie over de socialistische coöperatieven,
arbeiders- en bijstandsorganisaties, kun je bij het
AMSAB terecht.
• Liberaal archief
Kramersplein 23
9000 Gent
09/221 75 05
→Informatie met betrekking tot armenzorginitiatieven
van liberale oorsprong, kunnen best gezocht worden
via het Liberaal archief.
• KADOC
Vlamingenstraat 39
3000 Leuven
016/32 35 00
→In het KADOC kun je terecht voor archieven van katholieke
verenigingen, organisaties, genootschappen
en mutualiteiten. Een voorbeeld is het archief
van het Gentse Sint-Vincentius-à-Paulogenootschap.
Daarnaast worden er onder meer archivalia van verschillende
kloosters en religieuze orden bewaard.
15 ZOEKWIJZER

ZOEKWIJZER 16
Leeswijzer
Over het onderwerp van armoede en armenzorg in het verleden is reeds heel wat inkt gevloeid. Wat volgt is een kleine greep
uit het aanbod aan publicaties die een eerste kennismaking met het onderwerp mogelijk maken en die bovendien werden
gebruikt bij het samenstellen van deze zoekwijzer:
- Alle jaargangen van de Annalen van de Belgische Vereniging
voor Hospitaalgeschiedenis, met onder meer de talrijke publicaties
van Paul Bonenfant.
- Tijdschrift voor Geschiedenis, 88, Groningen, 1975, 667p.
Themanummer over armoede.
- ABEL W., Massenarmut und Hungerkrisen im vorindustriellen
Europa, Hamburg-Berlijn, 1974, 427p.
- BODEN T., Armenzorg te Gent, 1600-1640, UGent, Onuitgegeven
licentiaatsverhandeling, 2003.
- DE BLEECKER M., Verweesd, verwezen. Vier eeuwen kulders,
rode lijvekens en blauwe meisjes in Gent, s.l., s.n., 1990, 243p.
- DE KEYSER S., Documenten over de stichting en de inrichting
van de armenkamer te Gent (1525-1578), in: Bulletin
de la Commission Royale d’Histoire-Handelingen van de
Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, CXXXIV, 1968,
pp. 139-238.
- DE MECHELEER L., De armoede in onze gewesten van de Middeleeuwen
tot nu, Brussel, Algemeen Rijksarchief. Educatieve
Dienst. Dossiers. 2de Reeks, 6, 1991, 167p.
- DE VOCHT A.M., Armenzorg en sociale voorzieningen te Gent
van de 10de tot het begin van de 15de eeuw, RUG, Onuitgegeven
licentiaatsverhandeling, 1980, 2 vol.
- DE VREESE K., Onderwijs en armenzorg: De armenzorg, in:
CLOET M., COLLIN L., BOUDENS R. (red.), Het Bisdom Gent
(1559-1991). Vier eeuwen geschiedenis, Gent, 1991, pp.
234-244.
- DE ZUTTER J., Armoede en sociale disciplinering in de 17de- 18dde eeuw. Vergelijkende studie over tucht- en correctiehuizen
in Vlaanderen en Brabant, UGent, Onuitgegeven
licentiaatsverhandeling, 2007.
- ELAUT L., Het leven van de Gentse ziekenhuizen vanaf hun
ontstaan tot op heden, Gent, Story-Scientia, 1976, 239p.
- HEMELSOET A., Liefdadigheid als roeping van de dame: het sociaal
engagement van de adellijke vrouw in het 19de eeuwse Gent
(1845-1880), UGent, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 2002.
- JUTTE R., Poverty and deviance in Early Modern Europe, Cambridge,
Cambridge University Press, 1996, 239p.
- LIS C., SOLY H., Armoede en kapitalisme in pre-industrieel
Europa, Antwerpen, Standaard, 1980, 293p.
- LIS C. SOLY H., VAN DAMME D., Op vrije voeten? Sociale politiek
in West-Europa (1450-1914), Leuven, Kritak, 1985, 240p.
- MARECHAL G., Armen- en ziekenzorg in de Zuidelijke Nederlanden
(11de-14 de eeuw), in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden,
II, Haarlem, 1980, pp. 254-280.
- MOLLAT M. (ed.), Etudes sur l’histoire de la pauvreté (Moyen
Age-XVIe siècle), Paris, Publications de la Sorbonne, 2 vol.
- SMITH J.A. Through the eye of the needle. Charity and charitable
institutions in medieval Ghent, 1150-1400, Brown
University, PhD, 1976.
- SOETAERT P., De Bergen van Barmhartigheid in de Spaanse,
de Oostenrijkse en de Franse Nederlanden (1618-1795),
Brussel, Gemeentekrediet van België, 1986, 350p.
- TRIO P., Armenzorg te Gent. Een onderzoek naar de steunverlening
aan armen bij de broederschappen in de Late Middeleeuwen,
in: Liber Amicorum Achiel de Vos, 1989, pp. 181-187.
- VAN DAMME D., Armenzorg en de staat. Comparatief-historische
studie van de origines van de moderne verzorgingsstaat
in West-Europa (voornamelijk 18de-begin 19de eeuw),
Gent, s.n., 1990, 328p.

• Akkerzieken: arme leprozen
die buiten de stad werden geweerd
en samenleefden op
een toegewezen stuk grond of
akker. Soms kregen ze het
recht om te bedelen mits gebruik
van een klepper of ratel
om hun aanwezigheid kenbaar
te maken.
• Fundatie: stichting, bijvoorbeeld
van een jaargetijde in
een kerk.
• Huisarmen: armen die bij de
aalmoezenij van een abdij of
een andere instelling gekend
waren en er op min of meer
vaste momenten steun kregen.
• Jaargetijde: jaarlijks opgedragen
mis, ter nagedachtenis van
een overledene.
• Legaat: testamentaire beschikking
waarbij de overledene
aan een persoon bepaalde
goederen nalaat.
• Loodje of penning: loden kenteken
dat aan de erkende
armen van een bepaalde parochie
werd gegeven en waarmee
ze zich konden kenbaar
maken om bijvoorbeeld brood
of kleding te krijgen van de
Heilige-Geesttafel.
• Prove: jaarlijkse toelage, in
geld of goederen uitgekeerd,
om de bewoners van een
godshuis of gesticht van middelen
te voorzien voor hun levensonderhoud.
• Provenier: persoon die zich
tegen betaling van een bepaalde
som of door inbreng
van goederen het verblijf en
de verzorging in een gesticht
heeft gekocht
Glossarium
REKENING VAN DE MAATSCHAPPIJ VAN ONDERLINGEN BIJSTAND TEGEN STERFTE ONDER HET VEE SINT-VINCENTIUS À PAULO. 1910
UIT HET ARCHIEF VAN DE KERKFABRIEK EN PAROCHIE SINT-VINCENTIUS TE GENT, NR. 496.
17 ZOEKWIJZER

Contactgegevens voor de Rijksarchieven
Anderlecht
Brugge
Algemeen Rijksarchief
Ruisbroekstraat 2-6 • 1000 BRUSSEL
T +32 (0)2/513 76 80 | F +32 (0)2/513 76 81
algemeen.rijksarchief@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-18u00
(in juli en augustus: tot 16u30)
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Maandag gesloten
Bibliotheek: open van dinsdag tot vrijdag:
8u30-12u00 | 13u00-16u30
Gesloten op maandag en zaterdag
Kortrijk
Gent
Doornik
Koninklijk Paleis
Algemeen
Rijksarchief
Archief van het Koninklijk Paleis
Hertogstraat 2 • 1000 BRUSSEL
T +32 (0)2/551 20 20 | F +32 (0)2/512 56 85
cap@kppr.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 9u00-12u15|13u30-16u30
Op afspraak!
Rijksarchief te Brussel (Anderlecht)
Demetskaai 7 • 1070 ANDERLECHT
T +32 (0)2/524 61 15 | F +32 (0)2/520 93 21
rijksarchief.anderlecht@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Antwerpen
Sanderusstraat 81-85 • 2018 ANTWERPEN
(enkel genealogische opzoekingen)
T +32 (0)3/677 34 99 | F +32 (0)3/677 39 23
rijksarchief.antwerpen@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Elke 1 ste en 3 de zaterdag van de maand:
9u-12u30 | 13u-16u
Rijksarchief te Antwerpen
Kruibekesteenweg 39/1 • 9120 BEVEREN
(in verbouwing - tijdelijk adres)
T +32 (0)3/236 73 00 | F +32 (0)3/775 26 46
rijksarchief.antwerpen@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Beveren
Kruibekesteenweg 39/1 • 9120 BEVEREN
T +32 (0)3/750 29 77 | F +32 (0)3/750 29 70
rijksarchief.beveren@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Beveren
Bergen
Antwerpen
Leuven
Louvain-la-Neuve
Namen
Rijksarchief te Brugge
Academiestraat 14-18 • 8000 BRUGGE
T +32 (0)50/33 72 88 | F +32 (0)50/61 09 18
rijksarchief.brugge@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Gent
Geraard de Duivelstraat 1 • 9000 GENT
T +32 (0)9/225 13 38 | F +32 (0)9/225 52 01
rijksarchief.gent@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Elke 1 ste zaterdag van de maand:
9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Hasselt
Bampslaan 4 • 3500 HASSELT
T +32 (0)11/22 17 66 | F +32 (0)11/23 40 46
rijksarchief.hasselt@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Kortrijk
G. Gezellestraat 1 • 8500 KORTRIJK
T +32 (0)56/21 32 68 | F +32 (0)56/20 57 42
rijksarchief.kortrijk@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Leuven
Vaartstraat 24 • 3000 LEUVEN
T +32 (0)16/31 49 54 | F +32 (0)16/31 49 61
rijksarchief.leuven@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Aarlen
Parc des Expositions 9 • 6700 AARLEN
T +32 (0)63/22 06 13 | F +32 (0)63/22 42 94
archives.arlon@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Bergen
Avenue des Bassins 66 • 7000 BERGEN
T +32 (0)65/40 04 60 | F +32 (0)65/40 04 61
archives.mons@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Hasselt
Saint-Hubert
Luik
Aarlen
Eupen
Rijksarchief te Doornik
Rue des Augustins 20 • 7500 DOORNIK
T +32 (0)69/22 53 76 | F +32 (0)69/54 54 83
archives.tournai@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Eupen
Kaperberg 2-4 • 4700 EUPEN
T +32 (0)87/55 43 77 | F +32 (0)87/55 87 77
staatsarchiv.eupen@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Elke 1 ste zaterdag van de maand: 9u-12u30 | 13u-16u
Rijksarchief te Louvain-la-Neuve
Rue Paulin Ladeuze 16 • 1348 LOUVAIN-LA-NEUVE
T +32 (0)10/23 00 90 | F +32 (0)10/23 00 98
archives.louvain-la-neuve@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Elke 1 ste en 3 de zaterdag van de maand:
9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Luik
Rue du Chéra 79 • 4000 LUIK
T +32 (0)4/252 03 93 | F +32 (0)4/229 33 50
archives.liege@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Namen
Rue d’Arquet 45 • 5000 NAMEN
T +32 (0)81/65 41 98 | F +32 (0)81/65 41 99
archives.namur@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Zaterdag: 9u00-12u30 | 13u00-16u00
Rijksarchief te Saint-Hubert
Place de l’Abbaye • 6870 SAINT-HUBERT
T +32 (0)61/61 14 55 | F +32 (0)61/50 42 12
archives.saint-Hubert@arch.be
Open van dinsdag tot vrijdag: 8u30-16u30
Elke 1 ste en 3 de zaterdag van de maand: 9u-12u30 | 13u-16u
Opgelet! In juli en augustus zijn al onze leeszalen
gesloten tussen 12 uur en 13 uur en
‘s zaterdags (hele dag). Het Algemeen Rijksarchief
sluit om 16u30 (dinsdag tot vrijdag).
ISBN 978-90-5746-336-5