dpo_10434.pdf

M A N I E R
GENEESKUNDIGE
VOORSCHRIFTEN
VOOR TE SCHRYVENJ
DOOK
f. F. a P I C H L E R,
Medicina DoEtor* en Lid van het Genootfchap
der Geneesheeren, te Straatsburg.
TEN NUTTE DER HEELARTSEN, WELKE DE
GENEESKUNDE, HET Zï TEN PLATTE
LANDE, OP ZEE, OF IN DE VELD- EN
LEGER-HOSPITAALEN, MOOGEN,
JEN VERPLIGT ZYN TE OEF-
FE NE N.
Uit het Latyn vertaald, en met aanmerkingen
verbeterd, en vermeerderd', door
A. BAL THAZAAR)
Med. S 3
Chir. Doclor, te Leyden.
TE AMSTELDAM BY
J. B. E L W E.
SJDCCIXXXIXt

V O O R R E D E N
VAN DEN SCHRYVER.
Het Libellus, de methodo concinnandi formulas,
van den beroemden GAUBIUS, en de via &
ratio formulas medicamentorum, van den beroemden
GRUNER, vind men, en onder de
handen der Hoogleeraaren, en der Studenten.
Egter het blykt duidelyk, dat noch deze,noch
geene, Canders beroemde, en uitmuntende Auteuren),
den eindpaal bereikt heeft. En omdat
het onder de wenfchelyke zaaken by my geacht
word, dat er weinige, aan de geneezingoogmerken
voldoende, geneesmiddelen juist en
onberispelyk van de Geneesartfen worden voorgefchreeven,
terwyl de overvloedige en onvermoogende
vermeid worden , daarom heb ik
deze bladzyden befchreeven: laaten deleerende
zien, de onderwyzende onderzoeken, en de
rechtzinnige, en bevoegde keurders van zaaken
oordeelen, met wat gevolg, of in hoe verre
ik myn doeleinde bereik.
* a Da

iy V O O R R E D E N .
De voorbeelden van voorfchriften, welke
ik by de onderrigtingen, of gebooden heb gevoegd,
yind men niet verfiert met de naamen
van beroemde Mannen : want alle de voorfchriften
, in deze bladzyden voorkoomende 5
zyn in de praétyk by my tot eigenzelfs gebruik
, uitgezonderd eenige weinige, welke ik
niet hoogacht, en bezprgd heb, dat met een
kenmerks- ftarretje betekend wierden.
VOOR-

VOORREDEN
VAN DEN VERTAAEDER.
J-k heb de eer Lezer U thans een werkje, klein
van inhoud, docb, naar myn, oordeel, gewigtig
van jloffb, aantebieden. — In den jaare 1785 is
hetzelve, door den Heer J. F. C. PICHLER
Straatsburg^ in de latynfche taaie, uitgegeeven.
— En zoo héqst had ik hetzelve niet doorbladerd,
of ik wierd belust, om bet in 'een neder*
duitscb gewaad te kleeden, zoo ah ik het heden in
bet licht breng, •waar mede ik wenscb van nut te
zullen zyri.
Alvoie de Geneeskunst oefent, hetzy Geneesheer
of Heelarts, zal, {twijfel ik geenfints),
gaarne met my toeflemmen, dat het zamenflehlen
van onberispelyke geneeskundige voorfchrif.
ten geen geringe moeite, verfcbaft, en nogthans
allernoodzakelykst is, offchoon men 'er veelen,bet
geen zeer te beklaagen is ,diep onkundig in vind. M
IVaar aan hébben de jonge Geneesheer en {mag ik
met recht vraagen)meer gebrek^ — immers dage*
lyks firekken baare vooifchriften ter be/potiingf
en tot gelach aan de Kruidmengers: — dan worden
er eens pillen geè'ischt op een voorfchrift van een
* 3 elee--

VI V O O R R E D E N
eleéluarium; dan is de emulfio zoo 'baast zuur,
dan dezelve te huis by den zieken gebragt is, om'
dat er fpiritus acidi zyn by gevoegd; dan word er
wederom veel meer ftojfe ter afkooking of aftrekking
voorgefcbreeven, dan in bet voer fel kan ingelyfd
worden; dan beftaat het yoorfchrift uit veele,
doch zoortgelyke, geneesmiddelen, ja zomtyds uit
dezelve, met verfchillende naamen, en ook niet
zelden uit zulke tegenflrydige, die den anderen
verdelgen, en het geheel tot niets maaken; dan
verbleekt de Apotbecar van fchrik op het eerfle
inzien van het voorjchrift, omdat de Arts, onkundig
van den prys der geneesmiddelen, voor de
al te fcbraale beurs van den zieken te kostbaar
heeft vourgefcbreeren, enz. — Zoortgelyke fouten,
en van meerder belang, in het werkje zelve aangetoond
, hebben haar «orfprong uit de onkunde
«m een goed, en onberispelyk voorfebrift zamen te
ftetten.
De vaetenfehap, om goede voorfchriften te maaken,
durf ik dan onontbeerlyk noemen, en ah
zodanij? aanbeveelen voor yder, welk de Geneeskunde
oefent: —-wie van dezelve onkundig is, offchoor.
in de overige deelen der Geneeskunst redelyk
geoefend, is in de daad gelyk aan een vjerkman
, welk de werktuigen, waar mede by moet
werken; niet kan, of weet te gebruiken. Het
is wadrlyk ' te bewonderen, daar yder Gentesdrts
zoo wel overtuigd is van de hoodzakelykbiid dezer
wetenfebtip, dat, in zoo veele jaar en, geen der
Hoogleermr»n in Hollandscb Hoogefeboole met
ernst, en mzWtetyk er les/en heeft over gegeever* —
de beroemde Hoogl. H, D. GAÜBIU5 heeft, over
véehjaaren, ( ZOJ ik r.ïtt dwaal') , de laat/ie gevjeest,
wiens genoeg bekend compendium daar
i over

VAN DEN VERTAALER. viï
over ook in de wereld z'f.— Wel is waar, en
uit het werkje zelve zal genoeg de waarheid blyken,dat,om
deze wetenfchap wel te onderwazen
een grondige kennis van veele verfchillende zaaken
alvorens vereischt wordt waarom dit onderwys
vry moeijelyk , zamengefleld, en uitgeftrekt is;
echter of alleenlyk daar in, of in iets anders de
reden van het verzuim te zoeken zy, daar over ben
ik met verpligt, of verkies ik my tè verklaaren: —
myn lust en betragting naar nuttige verbeteringen
tot heil myner evenmenfehen doen er my, by
deze gelegenheid, alleenlyk over klaagen.
Niet alleen is de wetenfchap om geneeskundige
voorfchnften te maaken nodig voor den Geneesarts,
maar ook voor veele Heelmeesters, welke
of ten platte lande, op zee, in de leger of vaste
bospitaalen, verpligt zyn de Geneeskunde te oefenen.
, En omdat er onder de laatfle veele
gevonden worden, welke der latynfcbe taaie on*
kundig zyn, heb ik my inzonderheid de vertaaling
van dit fraai en beknopt werkje onderwonden -•
Egter onaangezien hetzelve voor de Geneeshee.
ren, der latynfcbe taaie kundig, niet behoefde
vertaald te zyn, vleie ik my evenwel, dat dezelve
inzonderheid de jongere, myn aangewende moeite
met eemgen dank zullen aanneemen, en wel om
dat tk bet niet alleen vertaald, maar eenigfmts
verbeterd heb: - de beknopte, allernuttigfte, en volmaakfie
voorfchriften, welke de Schryver tot voorbeelden
opgeeft, en by bem in eigenzelfs gebruik
zyn, heb tk {naar myn oordeel) aangetoond,
waartoe dezelve van dienst zyn, het geen de Schryver
met heeft verkoozen, noch ook in een volilrekten
zm vereischt word.
* 4 Wy.

vm V O O R R E D E N
Wyders ik héb, behalven bet zoo evengemeldey
hy de tértaaling niets bygcvoegd, dan waar my
Geneesmiddelen zyn voorgekoomen, welke nog nieè
algemeen bekend war in, daar heb ik dezelve befchreeven,
en eenige by'zonder-e compofita, bier in
geen algemeen gebruik, heb ik aangetoond by wieti
dezelve te vinden zyn. — Da yóorfchriftèn heb
ik, behaivën derzehtr fignafura, of aanbeveeling
wegéns het gebruik, onvertaald geladteh , omdat
ik onder [lel, dat er niemand onder de Heeldrtfen,
of/cboon der latynfche taaie onkundig, daar het
vertaaien alleen nódig voor zoude zyn, zal gevonden
worden, welk dezelve niet verplaat; of by
zal ten minften onder dat zoort bebooren, dat
byna nergens van weet, of weeten wil, en welk
dit werkje, ZÖ'J min ah eenig ander, zal gebruiken.
. .
Eindelyk, óf dit werkje beter dan bet libellus
de méthode concinnandi formulas medicamentörum
van H. D. GAUBIUS, of de via & ratio
formulas medicas confcribendi van D. C.G. G RU­
IN E R , den eindpaal of hei doeleinde bereikt
heeft, en dus te verkiezen, laat ik de Schryver
zelfs'verantwoorden. Doch, dat ik MAKCHAND
proeven van Geneeskundige Yóorfchriftèn, als 7
waare vergeèt, nadien ik, deze verhandeling
van over veele jaar en reeds in bet licht zyndë,
én zelfs in bel rtedetduits cb gefcbreeven, evenwel
de NederduidfcberS een vertaaüng opdiscb, gefchïed,
omdat zy my te wydlóopig voorkomt, en
behalven dat ook niet gefcbikt naar de bedenddagfcbe
praEtyk: — wie kennis beeft aan het byna
vergeeie /berkje, zal egter uit hetzelve veel nüt
kunnen baahn.

VAN DEN VERTAALD ER. IK
Dit werkje, hoe klein ook, alle andere daar
gelaaten , pnderwyst klaar , kort, en genoegzaam.
Offchoon hetzelve is uitgegeeven tot
een compendium om er les/en over te ge.ven, en
waar toe het ook van de Hoogleeraar e >, en
Leeraars kan gebruikt worden; durf ik nogihans
vry uit verzekeren, en belooven, dat, wie t.aarfliglyk
hetzelve doorleest, en befludeerd, rret lang
onbekwaam zal zyn om een goed voo?fchrift zamenteftellen,
hy zal niet lang meer behoeven ter
leen te gaan, of met een kleine voorraad van
afgebedelde recepten zig behoeven te behelpen.
Ik wensch, om een einde dezer voorrede te
maaken, welke reeds groot genoeg is uitgeloopen,
dat de Lezer, ondervindende het geen tk verzekerd
heb, alleen door nuttig te zyn voor zyn zieken
evenmemch, den bekwaamen Schryver voor
zyn opftelling, en my voor de vertaaling, voldoening
zal geeven.
Intusjchen verzoek ik, dat de Drukfouten,
welke hier volgen, en boe ik myn best heb gedaan
om dezelve te vermeiden, evenwel zyn ingefloopen s
dus verbeterd worden.
Bladz. 8. lieg. 18. leest Gr., adjuvavh
. . . 10. . . 7. . . mengd.
? . . 17. . . 10. . . $
16 • . . fublimatus.
20. . . $
25. . . tpiritus.
... 19. . . I. . . Artis.
7. . . aequales.
8. . . praeparatuml
ff21. . . 5. . . cajioreum.
B/ad*,

X
VOORREDEN
Bladz. 22. . . 7. . . uicmelkingen.
14. • . centaurii.
. w 15. . . ui benedifti.
... 25. . . 19. . . andere manier.
... 27. . . 8. . . neusgaten.
... 31. . . J4. . . eequales.
... 32. . . 21. . . voerfel.
. . . 33. . . 14. . • Dr. f5.
... 55. . . 23. . . emmenagogum.
. . . 5ö. . . 21. .. emmenagogum.
... 63, . . 9. • • Jemin.
... 92. . . 15. . . condit.
. . . 94. . • 13. . • «xaüisf.
... 1 io. . . 12. . . Unc. 15.
... 121. . . 10. .. 4. maaien.
.,.136. ..19. .. HIPPOCRATIS.
... 141. . . 17. . . dauc.
t.t 143. • • 9' • • firvid.
AAN:

A A N f YZER.
Inleiding. ; ; u
Kruidkundige tekeningen van genees.
middelen. • . . 16
Gewoone verkortingen in voorfchriften. i3
Algemeene wetten in het voorfchryven
van geneesmiddelen waarteneemen. 19
Over de poeders. . +2.6
Over het beftrooifel (afpergo}. . 41
Over het niespoeder (pulvis fternutatorius).
. . 4 3
Over het tandpoeder (pulvis dentifri-
• i • - 43
Over de drooge ftooving (epithema
ftccum). . . . . . 4 4
Over de pillen (pilula). . . T 7
Over de koekjes (trochifci). 61
Over de drooge berooking (fuffitus fo- .
lidus}. , r . . C)9
Over de koekjes (morfidiX . ' g 7
Over de koekjes (rotuli). . j £
Over de pleisters (cmplastra), en ce- •
roonen (cerata). . - 7 ( ?
Over de zetpillen (fuppo/iioria), en
moederpillen j. , ? Q
Over de brokken (bolt). Y
Over de zamengeltelde conferven (ele'c
tuarta). . * _
Over de likkingen (eclegmataX, .' o£
Over de zalven (unguenta). . . X
Over de balfems (balfaj). "°
Over de fmeeringen Qmimem), 108
Over

KU A A N W Y Z E R.
Over de mengfels (mixtura). • m
Over de koeldrank (ju/apium). . na
Over het midden mengfel (mixtura
media.) . . . . n6
Over de kleine mengfels Qmixtura cottcentra
tce). . . .120
Over de oplosfingen (potiones) of (ƒ>lutiones).
. . . .123
Over de uitmelkfels (emul/iones). 129
Over de onwaare uitmelkfels (emulfiones
/paria). . • . 131
Over de inweekfels en uittrekfels (in/ufiones).
. . . . 13Ö
Over de af kookfels (deco&a). . 148
Over de infpuiting (injeSlio). . 157
Over de gorgeldrank Cgargarisma). i6 r
Over de clyfteer (clysma). . 162
Over de uitgeperfte lappen (fucci expresfi.)
. . . • 167.
Over de vloeibaare ftovingen Qepithemata
fiuida). . . . 170
Over het oogwater (collyrium). . 174
Over hec bad (balneum). . . 177
Over de pap (cataplatma). . . 183
Over de mostaartpap (finapismus). i8

JËlen voorfchrift (formula) word by de Gé*
ïieesheeren genaamd die betekenis en aandui*
ding, waar door wy aan den Kruidmengef
(Apothecar) aanduiden, de (toffe, maat,en gedaante
van een ydere zaak, welke van hem geeischt
word om te bezorgen. En dat deel der"
Geneeskonst, welk de wetten en regelen dier
betekenis of aanduiding opgeeft, word de ma*
nier om voorfchriften zamemeftellen Qnetfio*
dus concinnandi formulas) geheeten»
De wetenfchap der geneesmiddelen (Mii*
ries medica) verfchaft den inhoud aan het ge*

( 2 )
neeskundig voorfchrifr. En de verfchillende
voorkoomende gefteltenisfen, zoo in den zieken,
als in het uitgekooze behulpmiddel, bepaalen
en de gedaante, en de hoeveelheid van
het voorfchrift. Terwyl het doeleinde van hetzelve
beftaat in een behoorlyke bereiding en
aanwending van dat hulpmiddel, waar door de
Geneesheer zyn oogmerk tragt te bereiken.
S- 3-
De voorfchriften worden of alvorens bereid,
en tot een toekoomend gebruik in dé Apothecars
winkels bewaard, en daarom (officinales)
genaamd j of zy wórden naar den aart der ziekte,
en de gefteltetiis van den zieken, in de tewoordige
gevallen eerst zamengefleld, en worden
daarom ook meesteragtige \magiftrales) i of
haastige ( extemporanea ), geheeten. Over de
laatfte zal hier inzonderheid gehandeld worden-.
i 4.
AI wie voorfchriften wil fchryven, moet 1.
genoeg onderweezen zyn in de algemeene geneezingsmanier
(tberapia generalis'), ten einde
hy wel begrype, of 'er, wat, in welken tyd,
met wat orde, met welke maat, enz. aan de»
zieken zy toetereiken, of aantevoegen.
2. Hy

( 3 )
2. Hy moet de wetenfchap der geneesmid*
delen bezitten, nadeinaal deze den inhoud van
de voorfchriften verfchaft.
3. Eindelyk het is nodig, dat hy de kruidmengkunst
(pharmacia) ,en de fcheikunde {chemici),
welke de manier van werken, en de uitwerkzelen
der voorfchriften onderwyzen, insgelyks
wel verflaat.
Tot de zamenftelling van een geneeskundig
voorfchrift of recept worden vereischt :
a. de bepaaling der naamen, onder welke
de gedaante van hetzelve begreepen word, en
welke de Geneesheeren in de voorfchryvingen
volgen;
b. de hoedanigheid, en de orde of rang dee
zaaken, welke geëischt worden;
c. de kennis der maaten, en der giften;
d. en de uitwendige gedaante,
De bepaaling der naamen bevat onder zïgi
I. De voorftelling (prapofetio), dat is het bevel
aan den Apothecar in de eerfte regel van
het voorfchrift uitgedrukt, opdat hy oplette
A 3 wat

( 4 )
wat hy doen moet, by voorbeeld Ree. of fy.
het geen wil zeggen recipe (neemt en bezorgt
de dingen, welke hier volgen).
2. De betekenis van de floffe (defignatiê
materice}, dat is de plaatfing en rangfehikking
der ingehoude deelen van het voorfchrift, welke,
en hoedanig dezelve moeten zyn, met welke
hoeveelheid en gedaante, enz. Dit is het voornaamfte
deel van het voorfchrift, en men moet
aanmerken, dat de hoeveelheid der ftoffe tweefints
zy, algemeen, welke de geheele voorichryving,
of het geheel voorfchrift, betreft,
of byzonder, niet aan allen, maar alleenlyk
eigen aan een yder byzonder, of gemeen aan
veelen, der ingehoudenen.
3. De onderfchryving (fubferiptio), de aanduiding
der manier en wyze, hoe het geneesmiddel
moet gemengd, bereid, en geleverd
worden.
En 4. de betekening (fignatura), dat is de
verklaaring,en beveeling met wat hoeveelheid,
op wat tyd, met wat voerfel, het geneesmiddel
moet gebruikt worden,en welke levensregel 'er
moet gehouden worden, het geen de toeftané
der zaaken gebied.
VOOR-

5 ;
V O O R B E E L D E N .
jy. Pulveris rhei ele&i
flav. cort. Aurant. aa. Gr.xv-
Tart. vitriol. Br. 15.
Mifceantur. Dentur taksDofes N°.fex ad
cbartas dijlintlas.
Signetur. (Laat het getekend worden).
De zieke moet in den morgenflond en
alvorens hy gaat flaapen, een poeder
gebruiken, en 'er op drinken een Thee
aftrekfel van de Florum Millejolii.
3^,. Florum Millefolii Unc. i.
Incidentur. Dentur ad cbartam.
Signetur. (Laat hec geteekend worden).
Er moet een vierde gedeelte van het
geheel afgetrokken als Thee, met een
pondkookend fontynwater, en met zuiker
zoet gemaakt, gedronken woiden.
Deze laatfte is een eenvoudig voorfchrift,
dat is beftaande uit een eenige ingehoude zaak,
A 3 maar

C * )
maar de andere behoort tot de zamengeftelde,
dat is, welke uit veele byzondere ingehoude
zaaken zyn zamengeftelt.
In het r. voorbeeld is de voorftelling (pret*
fofitio) ~Bf. —Pulv. rhei el. Flav. cort. Auran*
tiorum aa. Gr. xv. Tart ar. vitriolati Dr. f5. de
betekenis der (toffe (defignatio materia);
— tot de onderfchryving (fubfcriptio) behoort
M. D. Tales dof es N°. [ex ad chartas diftinBas',
— en tot de tekening (fignatura) behoort het
overige.
In het laatfte voorbeeld heeft aangaande Recipe
hetzelve plaats als in het voorgaande;— de
defignatio materies vervatten de volgende woorden
Florum Mittefotii Unc. i . — éeTfubfcriptia
beftaat in deze woorden , inci/at dentur ad chartam
i — en het overire behoort tot de [ignatura.
% 7-
Nu volgt de hoedanigheid en rang dier zaaken
, welke vereischt worden tot een wel gefchreeve
Geneeskundig voorfchrift. En hier
toe behooren, het voornaamfte (ba/is), het
helpende (adjayans), verbeterende (corrigens\
en het zamenfteliende jonftituens f*
S- 8.

C 7 )
S- 8.
Het voornaamfte (bafis), dat is het oornaarne
deel van het Geneesmiddel, waar van de
Geneesheer de verbetering der ziekte verwagt,
in een yder voorfchrift tegenwoordig of
alleen, of in de zamenvoeging van andere ingehoude
zaaken te vinden, en word meest altoos
het ecrfte geplaatst. Hier is aantemerken:
1. Dat een Geneesmiddel, welk uit een eenvoudige
bafis, dat is uit eene zaak, beftaat,
den voorrang verdiend voor dat, welkers bafis
zamengefteld is uit veele zaaken, omdat langs
dezen weg allergemakkelykst aangaande des.
zelfs deugd en vermoogen geoordeeld word.
2. Dat 'er dan een zamengeftelde bafis nodig
is, wanneer veele te zaamvermengde zaaken
beter en kragtiger zullen te weeg brengen, het
geen waar naar wy tragten.
En 3. dat die mengfelen moeten vermeid
worden, welke door haar verfchillenden aart aan
den anderen tegenftrydig zya, welke niet onder
den anderen kunnen vermengd worden, of,
vermengd zynde, oneigene en nadeelige uitwerkzels
uitleveren.
A
4

C 8- ;
s- 9-
Een ander deel van het voorfchrift is het
helpende (adjuvans), dat is dat geen, welk
met de bafis volmaaktelyk overeenkomt, en uitwerkt,
dat dezelve fchielyker aan het geneezings
oogmerk voldoet: Dit is dan in yder
voorfchrift niet volftrekt nodig.
Op een drieledige wyze helpen wy de bafis:
a. Door derzelver kragt in te fpannen, dat
is door aan de zwakke bafis hy te voegen iets
anders, vermogender door kragt of hoeveelheid,
het geen de werking van de bafis bevordert,
nademaal dezelve onbekwaam is tot het gewenschte
uitwerkfel,
¥f. Pulver rhei el. Scrup. ij. bafis.
jalappce Gr. xv. adjuvans,
M.
3^, Pulv, rhei el. Dr. f> bafis.
Trochifc. alhandal. r. iij. Gadjuvans,
M.
b. Door de {toffe, op welke de bafis moet
werken, en de wegen, welke zy moet doorgaan

C 9 3
gaan zoo te veranderen, en te fchikken, dat
deze minder tegenftand bieden: by voorbeeld
by een zwakken, wanneer de uittewerpe ftoffe
ongemaklyk zy om te beweegen, word 'er iets
verdeelenden verdunnend bygevoegd; als wegens
kramp een buiksontlastend middel geen
uitwerking doet, dan word 'er een middel tegen
de kramp bygevoegd; en indien," men
vreest dat de bafis door ziekelyke vogten zal
veranderd en kragteloos gemaakt worden, dan
voegd men 'er iets by om het zieke vogt te verbeteren.
Tf. Pulv. rhei el. Br. i. bafis.
Tartari folubil. Br. ij. adjuvans.
M.
1^. Pulv. rhei el. Scr. ij. bafis.
Sulph. antimonii aurati tertice pracepit.
Gr. i. adjuvans.
M.
~%f. Refinïjalapp. Nucl. pin. trit. Gr. x, bafis.
Sapon. officinalis adjuv.
Extr. centaurü minor, adjuv. aa. Br. ö
.
F. L. A. cumpulv. rhei fuffic. quant. Pilul.
&G.
A 5 Deze

Deze drie voorbeelden dienen toe dat einde,
wanneer de ftoffe wegens taaiheid en dikheid
de bafis tegenftand bied. Maar indien krampen
de ontlasting van een zondigende ftoffe beletten,
dan moeten 'er by de buikzuiverende zagte,
doch zelden fierke, krampmiddelen vermend
worden: by voorbeeld by een buikópenende
drank of poeder eenige druppels Olei
defil. anifi , corticum aurantiorum , corticum
citri, m&ntha, liquor. anodin. miner. Hofmaniiii
, of fp. nitri dukis , enz. Eindelyk,
indien 'er vrees is, dat kwaade vogten de bafis
zullen veranderen, dan moet 'er by dezelve iets
ingenomen worden, het geen het zieklyk vogt
verbeterd: by voorbeeld wanneer een geneesmiddel,
waar by de ba fis,de fapo offieinalis, als zy
jn een maag, welk aan het zuur onderhevig is,
word ingenoomen , ontbonden word; het fal
alcali het olyagtig deel verlaat, en zig vereenigt
met het zuur vogt, zamenitellende een fal
neuter; en het dus nodig zy , dat 'er een
opflorpend middel (abforbens) , of een Alcalisch
zout by de fapo gevoegd word.
c. Door de werking van de bafis tot een zekere
plaats te bepaalen : by voorbeeld de Mercurius
bepaalen wy tot den ftoelgang door het
byvoegfel van purgeermiddelen, welk anders
naar zyn eigen aart eerder werkt in de Speekzei
klieren. §. 10.

C « )
§. IO.
Het derde deel van Tiet voorfchrift is het
verbeterende Ccorrigens), dat is het geen de
fchadelyke hoedanigheid van de andere inhoudfelen
vermindert, ongefchonden blyvende de
overige kragtcn, welke tot het oogmerk dienen;
of welk de onaangenaame fmaak of reuk
verbeterd: by voorbeeld de harstagtige en vetagtige
zaaken, geheel onoplosbaar door de met
dezelve niet overeenkomende vogten van ons
lighaam, en hierom de wanden der ingewanden
hardnekkiglyk aankleevende, en buikkrim.
pingen teweegbrengende , met iets feepagtig,
opdat het tot middelaar verftrekke, en ten
welken einde zy ook worden voorgefchreeven
gewreeven met fuiker, een dojer van een ey,
met winkelfeep, met een Alcalisch zout, of met
nooten, enz. en by de onaangenaame en walgelyke
buikzuiverende middelen worden gevoegd,
ftroopen,en gedisteleerde aangenaame
olyerr.
Refin. jalapp. Gr. x. bafis.
Sapon. officin. corrigens.
Extr. cent. minor. aa. Dr. f3.
Cm f. q. Pulv. rhei el.f piluU.
fy. Mann.

C 12 )
Mann. ealab. Unc.i 13. pars bafis.
Tart. folubil. Unc. 13» pars bafis.
Soh. in aq. fontan. Unc. iv.
Colatura add.
Eleofacch. citri Dr. i corrigens.
Detur ad vitrum.
Uit het verhandelde word opgemaakt en gefield:
1. Dat men geen corrigens moet gebruiken,
wanneer 'er niets is , dat verbetering behoeft.
2. Dat niet de hoeveelheid, maar alleen de
hoedanigheid kan verbeterd worden. Want
ten aanzien der hoeveelheid isalleei lykdegifte
te verminderen; en ten aanzien van de hoedanigheid
heeft men zig te vervoegen by het
verhandelde §. 9.
3 Dat het geen verbetering is te noemen,
wanneer zy te gelyk met nadeel de kragt van
het overige wegneemt.
En 4. dat zeer dikwils alleen het veranderd
zoort van voiufchrift by den zieken tot een verbetering
ftrekt. Aldus worden de walgelyke
van faiaak en reuk, by voorbeeld de as fa fastida,
campbora, caftoreum, best in de gedaante
van pillen voorgefchreeven.

C 13 )
§. II.
Het vierde deel van het voorfchrift is het zamenftellende
{conftituens'), door welkers byvoeging
by de andere inhoudfelen, by de bafis,
• het adjuvans en het corrigens, die gedaante
word verkreegen, welke naar den wil der Geneesartfen
verlangd word ; by voorbeeld
wanneer poeders met Extract of flym tot pil.
len worden gemaakt of door Syroop tot een
Ele&uarium. Hier is op te merken :
1. Dat 'er geen conftituens nodig is, wanneer
de overige inhoudfelen van het voorfchrift
door zig zelve tot de verlangde gedaante kunnen
gebragt worden.
2. Dat 'er een conftituens boven anderen te
verkiezen zy, indien het te gelyk tot een adj
vans en corrigens ftrekt, daar deze ontbreeken.
En 3. dat 'er een zodanig confiituens te verkiezen
zy, het geen aan de kragten van de
overige inhoudfelen niet ftrydig is, en met dezelve
vermengbaar.
§; 12.
In de aangehaalde deelen van een geneeskundig
voorfchrift moet een onderlinge evenredigheid
aangemerkt worden. Dit word volbragt:
1. Wan-

C n )
1. Wanneer de bafis, fchoon niet akoos in
hoeveelheid, maar in kragt,de overige inhoud*
felen te boven gaat.
2. Wanneer het adjuvans of het conftituens
de kragt van de bafis veel vermeerderd, dan
moet de bafis evenredig verminderd worden, op
dat het geneesmiddel niet kragtiger worde, dan
het behoort.
3. Het corrigens moet in die hoeveelheid
bygevoegd worden, dat het de kragt van de
bafis niet kan ontzenuwen.
En 4. het conftituens moet met die hoeveelheid
worden voorgefchreeven, als genoeg is
om de verlangde forma te erlangen. Maar na*
demaal het niet altoos zeker zy, hoeveel 'er
nodig is om deze of geene forma te verkrygen,
daarom word de bepaaling aan den Apothecar
dikwils toevertrouwd, het welk, indien hy in
zyn kunst ervaaren is, en het conftituens geen
groöte geneeskundige kragt bezit, zonder gevaar
kan gedaan worden.
§• !3-
De gewigten en maaten, welke wy in de
Apothecars winkels gebruiken, verfchillen van
de gemeene, en worden ook van de Genees»
hee-

heeren niet gebruikt. Zie hier een tafel van
geneeskundige gevvigten en raaaten.
Menfura, een maat, houd 4 ponden.
Libra, fc. een pond, houd 12 oneen voor
vloeibaare, en 16 voorvaste wezens.
Uncia, g. een once, heeft 8 dragmaas.
Dragma, 3. een vierde loot, houd 3 fcrupels
of 60 greinen; by de paryfenaars 71.
Serupulus, 9. een fcrupel, houd 20greinen.,
en by de paryfenaars 24.
Granum, gr. een grein, word gezegt gelyk
te zyn aan een witte peper korrel,
• en in de vloeibaare wezens houd het
een druppel (gvtfa% gtt,
M'AATEN VAN VASTE WEZENS.
Fafciculus. Fafc. een bundel, zo veel met
een arm kan genomen worden.
Manipulus. M. dat is zo veel wy met c7 e
hand kunnen vatten, en hét geen
hetzelve word gerekend als 4 pugillen.
Pugillus. P. dat is zo veel men met de top.
pen der viqgeren kan bevatten.
Doek

( 16 )
Döch deze maaten zyn niet naukeurig, en
ook bedrieglyk, beter is in de plaats van een
manipulus een half unc. en in de plaats van
een pugil. een dragma, voor te fchryven.
Alhoewel in de geneeskundige voorfchriften
altoos de bepaaling door de fchaal voor het
handgrypen en de lepel te verkiezen zy, nogthans
is dit by de fignatura byna onmogelyk,
en waarom 'er ook aan te tekenen zy:
Cyathum, een kroes, en vafculum, een vatje,
houden omtrent 2 uncen.
Cochlear, een lepel, omtrent £ once.
En een cochlear parvum, kleine lepel, is
gelyk aan £ loot.
APOTHECARS TEKENEN VAN
GENEESMIDDELEN.
4. Acidum, Zuur, of Acetum, Azyn.
5£ Acetum deftillatum , gedistilleerde Azyn.
& Aer, Aarde.
^ Aerugo of Aeris viride, Spaans groen.
O AÏumen, Aluin.
S Antimonium, Spiesglas.
V Aqua, Water.
*\F Aqua fortis, flerk Water.
'fi Aquaregia, konings Water.
£ Ar-

( 17 )
g Argentum, Zilver.
0 Aurum, Goud.
ijJ Calx • viva, leevende Kalk.
Lap.as Cancrorum lapides, Kreeftoogen fteen»
tjes.
ê Cinnabaris, Vermieljoen.
? Cuprum, Koper.
Dies, Dagh.
Z>/£i & Nox, Dagh en Nacht.
S Ferrum, feu Mars 3 Yzer.
GX Gummi ammoniacum, ammoniak Gom.'
V /g*^, Vuur..
g Mercurius, Kwik.
g=ü> Mercurius pracipitatus, nedergeplofte
Kwik.
§=Q= Mercurius fudlimatus, opgeheeve Kwik.
© Nitrum, Salpeter.
«& Oleum, Oly.
ft Plumbum, feu Saturnus, Loot.
g Pulvis, Stof.
ff Saccbarum, Suiker.'
e >SVz/, Zout.
GX Sal ammoniacum, ammoniak Zout,
O/tle ISÖ/ volatile, vlug Zout.
Speritus, Geest.
SV Spiritus vini, Brandewyn..
3 % Stan-

( 18 5
y Stannum, Tin.
Sulphur, Zwaavel.
Tartarus, Wynfteen.'
v" Terra, Aarde.
TR. Tin&ura, AftrekfeL
(D- Vitriolum, VitrioeU
XX Vitrum, Glas.
• Urina, Pis.
GEWÓONE VERKORTINGEN IS DÉ
VOORSCHRIFTEN.
'Add. of adde, doed 'er by.
ad. - ana, van elk even veel.
B. - Balneum, Bad.
B. M. - Balneum Maria, Maryen Bad.
C. G. - Cortiu cervi, Harthoorn.
c« c. - conci/a, contufa, fnyd door, en
kneüs.
Coq. - coque, kook.
Col. - Colatura, Doorzygfel.
D. - Detur, dat 'er gegeeven word.
F. - Fiat, laat het wórden
Fl. - Flores, Bloemen.
Fict. - Ficlile, Aardwerk.
Gt. - Gutta, een druppel.
H. B. - Herba, Kruid.
Inf. - Infundatur, laat ingegooten wor»
den.
L. A°

-
C 19 )
h. A. of Lege Arm, naar de wet der Kunst;
M. - Manipulus, een hand vol ,Menfura t
Maat Mifce meng.
M. Fi - Mifce fiat, Meng en laat hetwor*
den.
Nro. - Numerus, getal.
Ol.p.dels, - Oleum per deliquium, Oly door
fmelting.
P. ceq. * Partes oequtks, gelyke deelem
PPfr\ - Preeeparaium, bereid.
Q. f. - Quantum fatis,zoo veel genoeg zy.
Q. pl. » Quantum placet, zoo veel het behaagd.
Q. v. - Q/ianium vis, zoo veel gy wil.
Rad» - Radix, Wortel.
l$o - Recipe, neem*
Sc. »• Scatula, Doosje.
S. A. - Secundum artem, volgens de kunst*
6* - Signefur, laat het getekend worden;
S. 14*
t)è algemmeehe wetten en geböodën, zonder:
welke de Geneesheeren de geneesmiddelen noch
veilig en gelukkiglyk kunnen voorfchry ven >
Ooch derzelver gifte bepaalen.zyn de volgende;
i« Een Geneesheer moet de dofis der genees-
B a nud»

( 20 )
ihiddeïén fchikken, naar den aart, oorzasken s
toevallen, en de hevigheid der ziekte.
2. Hy moet de kragten van hetleeven in aanmerking
neemen, want 'er word een grooter
óofis vereischt, wanneer dezelve kwynen, ea
een kleinder, wanneer zy te boven gaan,- •
3. De leeftyd moet in acht genoomen worden,
want dezelve hoeveelheid, welke genoeg
is voor een kind, is niet genoeg voor een volwasfenen.
Hier is de ondervinding de-beste
leermeesteresfe. • -
4. De Geneerheer moet acht Haan op der
Zieken gematigdheid (temperamentum,) gefiagt
(fexus )jby rondere geiteltenis (irfeofyncrafia.} gewoonte,
mannier-van leeven, en op den tyd
van het Jaar, enz.
5. 'Er moeten nooit onnutte, kragtelooze *, verouderde
geneesmiddelen], worden voorgefchreeven,
en die welke ligtelyk bederven in geen
groote hoeveelheid, by voorbeeld de Emalfiones.
En in tegendeel de geneesmiddelen welke
in langduurige ziektens worden voorgefchreeven,
of welke ongemaklyk worden bezorgt 9
behoort men in een groote hoeveelheid voorte"
jfc.hryven.
6. Men moet de fmaak of reuk niet verzuipen,
dat is by voorbeeld ten aanzien van dezen
moet

c «/, ;
moet roen. in de plaats van een.uitkookfel van
biuere kruiden»de bittere Extracten in de forpja
van Pdlen toereiken, als ook in dezelve forma
voorfchryven, de zwaarriekende als de
castorium, camphura, galbanum, het as/a foehda
t enz.
7. De aanwending van het geneesmiddel moet
aangemerkt worden ,-want voor een Enema word
grooter hoeveelheid vereischt, dan voor een
inwendige Drank.
8. Een Geneesheer moet wel ohderrigt zyn van
den prys der geneesmiddelen, want nimmer
moet men een duurder geneesmiddel voor de
behoeftigen eifchen, wanneer 'er van minder
prys^gelyk in kragt, by de hand zyn.
9; 'Er moef zorg gedraagen worden, dat 'er
geen geneesmiddel gelast word te geeven, het
geen in de winkels, alwaar men de pra&yk oefent,niet
te vinden is. Men zy wyders behoedzaam,
dat men een geneesmiddel niet onder
een byzonderen nieuwen naam, by voorbeeld van
linneus, voorfchryft, uitgezonden wanneer de
Plant zelve nieuw is. Wanneer de naamen van
over lang bekerd behouden worden, dan worden
de dwaalingen verhoed.
10. De Geneesheer moet geen geweldige
B .3 mid-

C 3» }
middelen tot, hulp roepen, alvorens de hoop
pp de zwakkere te vergeefsch is
11. Er hehoord gelet te worden, dat 'erniet
onbcdagt in het zelve voorfchrift dingen vermengd
worden, welke in aart tegenftrydigzyn»
by voorbeeld loog en zuurzouten, zuure geesten
by Uitmeikingen.
12. Het voegt ook niet, om in een en het
zelve voorfchrift veele dingen zamen te voegen,
welke, onaangezien verfchillende in naam, of
bereiding, egter voor het overige zoo in aart
als vermoogen overeenkoomen , als by voorbeeld
het Cinnabaris Antimonii en de Cinna-.
bar is. fa&itia; Sal centuarii minoris, en Cardini
be/iedi&i, Arcanum duplicatum, Tartarus
vitriolatus , Tartarus folubilis en tatrtarifa*
Sus, enz.
13. Men behoort de eenvoudigheid te betragten;
dat is, alles voor 't overige gelyk geftelt,
èan zyn de onbereide geneesmiddelen voor de
door kunst gemaakte, en de eenvoudige voor
de zamengeftelde,te verkiezen.
14. Men behoort het geneesmiddel, ten aanzien
van de forma, te fchikken naar den wil en
verkiezing der Zieken, wanneer het daar doqr
?yn deugd niet verliest.
15. Een Geneesheer is verpligt, om de ge*
pcesmiddelcn, welker bereiding zeer ongemak-
lyk

( =s ;
ïyk is, of welke gevaarlyk zyn, zelf te bereiden,
en nimmer aan een Apothecar, tenzy een
bekwaam en deugdzaam, toevertrouwen,- ten
minden hy moet dezelve niet eerder ten gebruike
verfchaffen, voor hy dezelve behoorlyk onderzogt
en getoest heeft.
16. In een dringende ziekte moet'er allerfchielykst
een middel, zeer ligttelyk klaar te maaken,
verfchaft worden, ten einde de gelegenheid
niet vervliegt, of de Apothecar door te
haasten zondigt.
17. De ingehoudene deelen van het voorfehrift,
moeten langs een byzondere orde worden
voorgefchreeven, zodanig, dat eerftelyk
een yder|van dezelve zyn eigen linie behoud;
wyders welke van het zelve geflagt zyn, moeten
den anderen volgen, als by voorbeeld wortelen
by wortelen, kruiden by kruiden» en ein*
delyk w or

( H )
18. De Geneesheer moet kundig zyn van de.
verfchillende confiflentia, zoo der eenvoudigeals
der zamengeltelde, opdat hy geen oneige
forma of maat voorfchryft.
19. Indien men gebruik wil maaken van de
winkel voorfchriften, dan moet ons bekend zyn
derzelver inhoudfelen, en waar van zy zamengeft'eld
zyn: want indien dit niet bekend is,
dan kunnen de voorgaande regelen niet in acht
genoomen worden.
20. Men moet om geen ligte reden een geneesmiddel
veranderen, of niet enkel aandagt
vestigen op de toevallen, terwyl de oorzaak
der ziekte niet aangemerkt word.
21. 'Er word vereisht, om altoos het voorfchrift
met inkt te fchryven, nimmer met pot-,?
loot, tenzy uit noodzakelykheid gedwongen;
de inhoudzelcn zelve, en derzelver ge wigten,
moeten niet met de tekenen, gebruiklyk by de
beminnaars der Scheikunde , maar met wel gefchreeve
letters gefchreeven worden, dewyl de
tekenen zeer ligt oorzaak van dwaling kunnen
verfe haffen.
22. liet fignatura voor den zieken, of deszelfs,
oppasfers, moet in de landtaal derzelver
gefchreeven worden. Ook word er vereischt,
dat de naam van den zieken by het ftgnatua
werd gevoegd.
24. En

C *5 )
24. En ten laatfte, nimmer moet eenGeneesarts
een voorfchrift naar den Apothecar zenden,
ten zy hy hetzelve aandagtiglyk heeft nagezien
en overgeleezen , opdat 'er niets onbedagts
gefchiede, noch iets vergeeten word.
$• 15.
Tot hier toe aangaande de algemeene rege
gelen, welke altoos zoo veel het. gefchieden
kan,.in aanmerking moeten genoomen worden,
en nu volgen de byzondere. Wy zullen eerftelyk
handelen over de forma der vaste geneesmiddelen,
en naderhand over de vloeibaare.
S- 16.
Alle forma van geneesmiddelen zyn of in of
uitwendige. Inwendige worden genaamd zodanige
geneesmiddelen, welke door den mond
worden ingenoomen;en uitwendige zulke, welke
of uitwendig worden aangevoegd, of op
eenige manier worden ingebragt.
B $ PVE&

( afi )
OVER. DE PULVERES.
S- 17-
Poeder (Pulvis) is een droog geneesmiddel ,
beftaande uit zeer kleine, en niet zamenhangengende,
deeltjes,
5- 18,
Het word naar den graad van fynheid verdeeld
in :
1. Een allerfynst (pulvis fubtilisfimus) ,welk
ook alcohol, pollis, of pollen , word genaamd
: en men geeft den naam van bereide]
(praparata) aan de poeders van harde
fteenagtige wezens.
2. In die van een middelbaare fynheid, wel,
ke den naam van pulvis behouden.
3. In een grover, dat is beftaande uit dikkere
en grovere deelen; en zodanig word
genoemd, een grof poeder (pulvisgrosfus) t
en welk niet in gebruik is, dan by de uit*
wendige voorfchriften.
5- 19-
De benoeming van een poeder verfchilt na
dat

C 2
? )
dat het zelve op dit of geen deel word aanvoegd.
Indien het op de oppervlakte van 't lighaara
word geftrooid, dan heeft het de naam van as*
per go, pasma , catapasma, fympasma. Zoo
het op het hoofd word geplaatst cucupha en
cucullus. Indien op het voorhoofd frontale. En
wanneer op het na velgewest fcutum ftomachicum.
Wanneer het door de niesgaten wordaangetrokr
ken , word het genaamd neuspoeder (errhinumf)
of (Jlernutatorium). Wanneer het moec
dienen om de tanden te zuiveren en fchoon te
maaken, tandpoeder (dentifricium). Eindelyk
wanneer het poeder in lynwaat ingeilooten zyn*
de word aangevoegd,dan heet men het een zak*
je (/acculus}, kusfenQ&w/wVzor), bedje le&ulus).
Doen wanneer een poeder tot inwendig gebruik
voor het grootfte gedeelte beftaat uit welriekende
zaaken, waar by een groote hoeveelheid
zuiker is gevoegd, dan draagd het den naam
yan tragea 3 tragema, drageta.
§. 20.
Al wat uit zig zelve, of onder de vermenging
met andere wezens,tot een drooge poederagtige
gedaante kan gebragt worden, verfchafc de ftoffe
voor een poeder.
$. 31»

28 )
§. 20.
De regelen om in het voorfchryven van een
poeder waarteneemen, zyn de volgende:
ï. Wanneer het poeder tot inwendig gebruik
word gefchikt , dan moet 'er een
allerfynst (fuhtilisfimus) of (alcohol) gebruikt
Worden. Het zelfde is ook in
acht te neemen in het voorfchryven
van een uitwendig poeder, indien het of
een tandpoeder of niespoeder moet zyn,
of dat het moet geftrooit worden op
een zweerend deel,
*. Tot de forma van een inwendig poeder
zyn minder bekwaam de zelfllandigheden %
welke, of door opgieting van eenig vogt
veel uitzwellen, of niet dan in een groote
dofs van eenige uitwerking zyn : want dan
verdienen de aftrekfels of af kookfels den
voorrang.
5. Tot deze forma zyn ook onbekwaam de
zaaken, wélke' onder de inneeming door
het fpeekfel of het voerfel ontbonden zynde,
te ligt'lymig wórden, by voorbeeld
de gommen en harstagtige gommen worden

C 20 )
. ien ligtelyk flymerig. Hetzelve diend
ook aangaande die dingen, welke zwaar
van reuk offmaak zyn, fcherp, of vlug:
want onder deze forma zyn dezelve walgelyk,
en de vlugge deelen vervliegen lig.
telyk, om welke redenen zy beter in d®
forma van pillen worden toegereikt.
4. Indien 'er of liquida, gelyk gedistelleerd»
olyen, of extraéten by de zamenftelling
van een poeder moeten zyn; dan moet 'er
een genoegzaame hoeveelheid van drooge
zaaken by gevoegd worden, ten einde de
deelen van het poeder'zig niet te zamen
vereenigen.
5. Tot deze forma zyn onbekwaam zelfstandigheden,
welke een overvloed van oly
inlluiten, gelyk de zaaden (fmina):
want dezelve bezitten weinig deugd,* en
indien men voor heeft om dezelve voortefchryven,
dan moeten zy niet, tenzy met
droogere en fchraalder dingen te ondergebragt"
zynde , verfchaft * worden, en altoos
versch bereid worden, opdat dezelve
ligtelyk door langheid van tyd een
sansheid aanneemen.
f, h

( so 3
6\ In ziektens verzeld van een moeijelykë
doorzwelling, by voorbeeld in een keelziekte
(angina), in een aanval van opfty •
gingen (pasfiones hyfierica'), by een verflikkende
zinking 'catarrhus fnffocativus) ,
enz. is de forma van poeder onbevoegd j
hier komt beter te pas ^ een vogtige forma*
y. De dofis van een inwendig poeder is van
een fcrupel tot een dragma, zeer zelden
word dezelve vermeerderd; het is voldoenender
om dezelve dofis te herhaalen,
dan om de hoeveelheid te vermeerderen.
3. Niet zelden word 'er geen juist bepaalde
dofis voorgefchreeven, gelyk zy een lepel
vol, zoo veel op de punt van een mes
kan, léggen, enz. Doch, wannneer 'er
een juist bepaalde zwaarte word vereischt,
dan komt het beter te pas, om het zelve
aan de zorg van den Apothecar toetevertrouwen,
dat hy namentlyk het poeder
reeds in [zyn döfes verdeeld zynde, verfchaft.
t). Indien van leenig vermoogend geneesmiddel
de hoeveelheid der dofis te weinig zy
voor de dofis van een poeder, dan moet
men

31 ;
rhen de vereischte hoeveelheid bezorgen
met een bekwaam conftituens, gelyk by de
opiata, de emetica, enz. opdat zy niet in
den weg der nederflokking blyve aanhangen.
ïo. By defub/criptio beveeien wy.
a. De manier van bereiding,by voorbeeld
M. F. pulvis fubtilisfimus, laat het een
allerfynst poeder worden, indien het
tot inwendig gebruik is gefchikt, en
grosfus grof, tot uitwendig gebruik.
En indien de inhoudzelen van het voorfchrift
reeds poeders zyn, dan word 'er
alleen bygefteld M. exaftisfime, mengt
het allernaükeurigsi.
b. De herhaaling, of verdeeling van den
hoop in zoo veel deelen als men verkiest,
of als de algemeene hoeveelheid eischt.
by voorbeeld: M. F. pulvis pro dofi^
dentur taks no /ex. Meng het, laat
het een poeder worden voor eene dofis,
laat 'er 6 zodanige gegeeven worden,
of mifce exaStisfime, dividatur in fex
partes aquelas, laat het naauwkeurig
gemengd worden, laat het verdeeld]
worden in fes gelyke deelen»
c. Daar

( 32 3
e. Daar men het in bewaard (receptacw
lum, en waar mede het aan den zieken
word gezonden, het geen allerzeldzaamst
gefchied in een glas, zoo 'er
eenige vlugge dingen by gemengd zyn;
of in papiertjes, indien hetpoeder in zyn
dofis reeds verdeeld is 5 of in een
doosje, indien de dofis aan den zieken
of derzelver oppasfers word toevertrouwd.
ir. In het fignatura onderwyzen wy.
a. De hoeveelheid van de dofis, by voorbeeld
op eenmaal te gebruiken, of een
kleine lepel vol te gebruiken; of zoo
de dofis reeds verdeeld aan de zieken
zyn gezonden, laat'er een dofis gzbruikt
worden, enz.
b. Den tyd van het gebruik, in den morgen
of avond tyd, of om de twee uuren,
tot een voorbeeld.
c. Het voedfel (vebiculuni) waar mede
het poeder moet gebruikt worden, by
voorbeeld met water of wyn, enz. 'er
moet alle vettigheid in het vehiculum
yermeeid worden, want daar door
zou-

f 33 >
bolide dikwijs de kragt van het hulp*
middel verftompt worden»
VOORBEELDEN VAN v Ö Ö R-
'S C ÉL R ï F T Ë N.
Aangaande deze, en dê volgende vöorfchrifi
'ten, moet in acht genoomen worden, dat altoos
de dofis ten aanzien des leeftyds voor eert
volwasfenen moet ventaan worden.
N°. i.
3^, Pulv. rad. ipecacüanfa Scrup.
Deiur ad. charlam.
•5. Voor eene gifte;
j^, Cort. peruv. el. dlcohoUfdti Dri
D. Pro dofi. Dentur tales dofes No. 12 ad chdr*
tulas difiintlas.
S. Om yder uur in den viyen tyd een té gé*
bruiken»
Pjo Kermi
fc*. ï. Een poeder om te does braafcen.
2. Om de tusfchenpoöfehde Isoonfen {febres Ui
kmitmus) te geneezen.
G

( 34 )
N°. 3.
% Kerm. miner. Gr, vi.
Nitr. depurat. Dr. ij.
M. exatl. Divid. in i2 partts aequales.
D. ad totidem chartul. diftinbl.
S. Laat om de 2 uuren 'er en van gegeevea
worden.
N*. 4.
~Sf Cryfiall. tartari Dr. j.
Pulv.fcillce. ppt. Gr* iij.
Olei dejiill. foenicul. gtt. j.
M. F. P. pro dopt. D. tales dofes No. 6.
S. Laat de zieken'smorgens, en voor de
nachtrust een gebruiken.
N°. 5.
Sal. effent, acid. tartar. Unc. f5.
Tart. emet. Gr. ij.
Terendo mifceantur exabliff. Divid. in 8.p:
aequal. D. ad. totidem chart. diftinbl.
N°. 3. Om de Expctoratia te bevorderen.
N«. 4. Ir, een Waterzugtigen oin het water aftedryven,
en langs den ftoelgang, en de piswegen, te ontlasten.
K?. 5. Komt ook te pas in de Wateizugt, in de Jigt,
ia
S.

t 35 )
'§'. Laat *er een poeder van genoohien v/oïden,
ydere twee uuren,met een glas zuur
mineraalwater*
N».

( 3

( z? )
Jem. cynts
helmintochorti aa Dr. j.
M» Divid. in 6 pari. aequal. D. ad totid.
chart. dist.
S. Om de drie uuren een.
N?. ii.
^> Cryst. tart. Unc. 15.
Magn. alb.
Flor. fulph.
| Pulv. flor. cbamomill.
rhei el. 'aa Dr. ij.
M.F- Pulvis. Divid. in i%part.aquaks.
S. De zieken gebruiken 'er vier daags.
N°. 13.
Magn. alb.
Pulv. flav. cort. aurant
fetn. anifi, aa Dr. ij. ft9i Helmintochorton is een zoort van zee Mosch, het welk
uit de zee by Corjica word gehaald. Men fchryfe het eert
byzondere kragt toe om de wormen te dooden. Zie D. J. R.
SÏIELMAN Pharmacopcea generalis, pag. ng.
N°. n. Om taaije, zuure flym in de Maag en Darmen
te ontbinden , te verdunnen, de fcherptens in te wikkelen
en te ontlasten door den ftodgang. Kan van veel nut zyn
in tusfchenpofende Koortzen , daar de Maag inzonderheid
met zulke vuile flym vervuld is.
W. ia. Een zeer goed Maagmiddel, daar de maa»
C 3 zwak,

( 3§ )
ftomach. BHIKMAN. Br. 6.
M. D. ad fiatulam,
S. Laat 'er de zieken viermaalendaagseenhalU
ve lepel van neemen.
N°. 13.
3^, Camphora Gr. jv.
Nitr. depurat.
Sacchar. alb. aa Scrup. j.
M. exaEt. F. P. D. tales dofes No. ia.
Laat de zieken om de twee uuren 'er een van
gebruiken met limonade.
No. 14.
7f Cort. peruv. el. alcohol. Unc. %.
Sal. ammon. depurat.
Pulv. fi. chamomill aa Dr. ij.
cinamom. Dr. j.
M. Divid. in t> part. aequaU
D. ad. tot chart. distinU.
S. Laat
zwak, en met veele koude flym, en winderige ftoffe
yervuld is.
$p. 13. Een allerbest voorfchrift van Campher Poeder»
dat men verkiezen kan , als men de Camphora wii ge,
kruiken , hetzy in Smetziekterts , in Rotkoortfen, enz,
|e veel om bier op té noemen.
ï-|. ge», onverbeterlyk kgortsbxeek§nd middeJi

C 39 )
S. Laat de Lyder alle twee uuren 'er een van
gebruiken met wyn.
N". 15.
7f Extr. cort. peruv.
mirrh. aquos. aa Dr. ij.
Sacchar. laclis Unc.ü.
Diu terendo M. exaÏÏ. Pulv.
D. adfcatulam.
S. Laat 'er de zieken viermaalen daags een
kleine lepel vol van gebruiken.
N°. 1 é.
J^j Pulv. flor. amices Dr. vj.
Fxtr. mirrh. aq. Dr. iij.
Pulv. fquill. pp. Dr. 3.
M. F. Pulv. D. ad.fcatul.
£». Laat het gebruiken als het vorige.
•V
N°, ï5. Een Borst ontlastend en verzagtend poeder,
als mede om de traage onde.rbuiks - verftoppingen, ,in het
malum hypochondriacum, te ontbinden.
N", 16. Een insgelyks, als het voorgaande, flym ver*
dunnend, oplosfend, en masgverfterkend Poeder, het geen.

( 4» )
N'. 17.
i* ^* Alum. crud.
Cumm. mastich.ga Unc f5.
Misceantur fupra carbones candentes co,ch
leari ferreo, bene mixta ab. igne remo'
veantur, atque trituraüonis ope refiigun
tur in pulverem: cui add.
Cost. Dulc. pulverifat, Dr. ij.
M. F. P. divid. in Spartes aquales.
JQ. ad. totid. cb. dist.
S. Laat de zieken alle uur een gifte gebruiken
en 'er op drinken 6 of 8 oneen af kookfel vau
gierst.
N°. 18,
* 35 0
Concbarum pp.
Antim. diapb. non edulcora(.
Pulv. rad. gentian.
Arcan. duplicat. aa Dr. ij.
M. Divid. in 12 part.cequal,
D. ad chart. dist.
S, Laat de zieken om de twee uuren een dofis
gebruiken. §. 22,
$ 0
. 17. Een llerk zamentrekkend en verdikkend Poe­
der, waarom het in een gonorrhcsa,en in iefiHOT albus kan,
te pas komen.
N°. 18. Een Poeder tegen het zuur in de maag, d§
paag verwerkende, ea het zaur influrpende.

C 4* )
§. 22.
De voorgaande voorbeelden betreffen de ini
wendige poeders. Nu aangaande de uitwendi.
ge, waar van is aantetekenen,dat alleenlyk de
grove in gebruik zyn, uitgezonderd de tandpoeders,
de niespoeders, endieraenopftrooid,
welker famenflelling van die der inwendige niet
verfchilt.
5. 23.
Een poeder , gefchikt om op te ftrooijen,
moet allerfynst zyn; want meest altyd word het
geftrooid op gevoelige en ontbloote plaatferj.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
N . 1.
Sacchar. albijjl Unc. G.
Alumen, ust. Dr. 13.
M. F. P. fubtilL
D. ad. Scatul.
S. Van
N«. 1, Met dit poeder kan men de vlakken op de cor-
«ea verteeren, inzonderheid wanneer het Litteeket» zyn,
die men zagtelyk moet W n wegbyten
C 5

( 4* )
S. Van dit poeder word daaglyks tweemaalen
zo veel op de punt van een mes kan leggen in
het oog geftrooid.
N°. z.
3f Mirrh. el.
Mastich.
Magn. alb. aa Dr. ij,
M. F. P. JïibWsf.
D. ad fchat.
S. Om eenige maaien daags op de ontbloote
piaatfen te ftrooijen.
N». ».
^ Sem. licopodii Unc.].
Lapid. calam. pp. Unc. 13.
M, D. ad fcatulam.
S. Om met katoen op de ontbloote deelen
aantevoegen,
i H-
jjf». 2, Een Poeder,welk van dienst kan zyn,om Ont­
vellingen op *e droogen.
N°. 3. Kan tot het zelve oogmerk a!s het voorgaande
gebruikt woiden,.

C 43 )
§• £4-
De ftoffe voor een Niespoeder verfchaffen de
fcherpe welriekende kruiden. Reeds worden
gy in voorraad in de winkels gevonden , en
worden zeer zelden voor de vuist bereid.
VOORBEELD VAN EEN VOORSCHRIFT,
Herb. afari c. radice.
majoran. aa Dr. ij.
Flor. lavendul.
Rad. irios florent. aa Dr. j.
M. F. Pulv. fubtWJj:
D. ad fcatulam.
S. Niespoeder, waar van fomtyds door den
dag moet gefnooven worden, tot zoo lang het
werkt,
$• 25.
In het voorfchrift van een tandpoeder moet
nog aangetekend worden:
1. Dat het allerfynst word geëischt.

( 44 )
8, Dat fcherpe en harde wezens hier niet
bekwaam toe zyn, omdat zy de tanden
uiteeten.
VOORBEELD VAN EEN VOORSCHRUT.
Pulv. herb.falv. Unc. *>.
rad. trios flor. Dr. ij.
herh. nicotian.
mirrh el. aa Dr. j,
Olei destill. cariophil. gtt. 8.
M. F. P. fubtilisf.
D. ad. fcatulam.
&. Poeder om de tanden te zuiveren,
§. atS.
Tot de uitwendige poeders behoort het Epithema
flccum, meest voorkoomende onder den
naam van flpccies, van welke is aantetekenen;
ï. Dat het ryk dergewasfen de ftoffe daarvoor
verfchaft, en. dat de beftanddeelen alleenlyk
tot een grof poeder moeten gebragt
worden, opdat het, ingeflooten in een
gakje, niet langs de togtgaten daar van
heen

t 45 3
heen dringt,en de togtgaten verftopt,op
welke het word aangevoegd.
2. Dat doordringende zelfstandigheden, als
welriekende kruiden en bloemen, moeten
verkoozen worden, omdat derzelver kragE
voornamentiyk in de uitdampfelen te zoeken
is.
3. Dat zy of droog, of vogtig ge maakt, warden
aangewend, het geen in het fignatura
van het voorfchrift zy aantetekenen.
4. De hoeveelheid is verfchillende , dan
meerder, dan minder, naar de deelen ,
die 'er mede te bedekken zyn, eifchen.
Er word altoos zoo veel voorgefchreven,
als genoeg is om twee zakjes te vullen,
ten einde het een kan warm gemaakt worde,
terwyl het ander nog op het aangedaan
deel aangevoegd is.
5. De zakjes moeten niet opgevuld worden ,
maar alleenlyk los gevuld, opdat zy voegzaam,
en zagt zouden zyn.
6',

( 4

C 4? )
Flor. chamomill.
lavendul, aa Unc. j.
Semin. foem'cul. Unc. 15.
Camph. Dr. j.
Inc. Contus. M. F. P. grosfus.
D. ad chariam.
S. Laat deze fpecies gedaan worden in twee
zyde zakjes , haten dezelve doorftikt worden,
en in een gefloote vat eenige oogenblikken ,in
een genoegzame hoeveelheid roode wyn,gekookt
worden, en warm op het aangedaan deel aangevoegd
worden.
S. *7-
OVER DE PULLEN.
Een pil (piluld) of (catapotium) is een inwendig
geneesmiddel, vast, en uit zamenhangende
deelen beftaande, van een bolswyze gedaante,
meesttyds ter grootte van een erwt, en
daarom gemaklyk om door te zwelgen.
S *8

c 43 X
§ 28.
Tot deze forma zyn bekwaam f
1. Alle drooge, taai je, en vast zamenhaagéria
de wezens, als de gummi refina, refina $
fucci infpisfati, extra&a, en de fapones-.
Alle dezen kunnen gemaklyk tot pillen gemaakt
worden, alleenlyk door ze tebeweiken
met een warme Itamper, of dat ze alleenlyk
vermengd worden met een weinig vogt»
2. Alle poeders van kruiden, wortels, basten
, wanneer dezelve in een kleine hoeveelheid
van kragt zyn : wanneer het tegendeel
plaats heeft, dan worden, of der»
zeiver mrö&rvoorgefchreeven, of zy worden
toegediend in forma vart een pulvis t
Van een ele£tuarium3 infufio 3oi decoSlum.
3. De vermogende geneesmiddelen , als de
mercurius dulcis, eti fublimatus, de kermes
mineralis, de fulphur antimonii; als ook
die, welke door een fterke reuk of fmaak
beledigen, als de affa foetida, castoreum*,
mofebus 3 en zoortgelyken,
4$

C 49 3 ,
41 Worden 'er zelden onder deze forma voorgefchreeven
poeders, welke alleenlyk in een
grooter hoeveelheid van kragt zyn; zeldzamer
defalidvolatïlia; en allerzeldzaamst de
balfems en oïyen, als de balfamus copaiva,
peruvianum, de oleum nuciftcs expreffum ;
en nimmer de zouten welke geneigd zyn
tot fmelting.
In het voorfchryven van Pillen:
1. Moet gezien worden, hoedanig de aart en
het beflaan zy derverkooze wezens, welke,
indien zy uit zig zelve tot deze forma
kunnen gebragt worden, geen conftituens
nodig hebben. Doch, indien wy voorneemens
zyn,om drooge en ftofagtige zaaken
onder deze forma te brengen, dan moet
het door eenige ilymerigheid, als de mucilago
tragacanthi, of door een ftroop gefchieden.
En indien integendeel de verkooze
zaaken daar toe vogtiger zvn
dan moet 'er eenig poeder by gemengd
worden.
D a-l'Er

( p ->
2. 'Er moet een -'conftituens) verkoozen wbr*
den, welkers aart niet de overige inhoudfelen
Overeenkomt, ais nien behoort de
Harsten , Gumhars'ten , de dikke Extraéten
niét iets géestagtig', en de Gum
éxtracten 'én Huivende wezens met'eenig
wa'téYagtfg' llym , als 'met .éè'h ft'foop ,
voortefchryven.
3. 'Er moet een gefi-agt van flym gebruikt
worden, het welk de deugd van het geneesmiddel
vermeerdert. Dit 'doeleinde
erlangen wy, al« wy by het poederagtige
het extract- uk de:ah e plant , wanneer
het in de winkels ia te vinden, of eenig
ander van dezelve kragt. voorzien •, tut
z ara en binding byv oe g e n. •
4. Daar worden 'er gevonden,, welke willen
dat .Üe 'voorgaande regel by yder
conftituens plaats heeft, By. voorbeeld,
indien bloedzuiverende Pillen uit winkel
zeep, gum guajac, extract, fumari^,pulv

c 5i ;
rim • maar zonder genoegzaame reden,
want ik kan niet zien hoe een.ige weinige
druppels, welke om de masfa te maaken
vereischt worden, de kragten van- de ingehoude
wezens kunnen vermeerderen: in
derzelver plaats moet men bratidewyn
voorfchryven.
5. Voor een conftituens behaagd my geenfmts
het kruim van brood (mica pams) :
.le volmaakte vermenging, en verdceling
met de inhoudzelen van het voorfchrift,
het geen doorgaans altoos allerkragtigite
.middelen zyn , 'als de merc. fuMimat.
corros. of het extraB. aconit. zyn van
veele moeijelykheden voorzien.
6. 'Er koomen in de pra&yk zieken voor
aan wien de forma van Pillen behaaglyk
is ,. en welke geneesmiddelen onder een
andere forma verwerpen ; in nut van dezen
kunnen ook de.ligte poeders, niet
dan in een groote dofis vermoogend ,
onder deze forma verfchaft werden,
doch dan is het best een poeder van.de
gum tragacant. met eenige ftroop., overeenkoomende
met de kragten van het poe-
D 2 der,

( )
der, in een flym gebragt, in de plaats
van een conftituens 'er bytevoegen.
y. De grootte van de pillen gaat niet boven
de vier greinen , en is niet minder dan
een grein.
8. De pillen moeten met eenig poeder als
van het Wolfsklauw zaat, of van Zoethout
tusfchen geftroid worden, ten einde zy
niet zamen gelymd worden. De Apothecar
neemt dit reeds uit zigzelve in acht.
Zoo wy begeeren, dat 'er een ander poeder
word genoomen, dan moeten wy het
bepaalen in de fuhfcriptio.
r;. De pillen, welke uit taaije, en voor onze
menfchelyke vogten moeijelyk optelosfen
wezens, zyn zamengefteld, moeten
in geen groote hoeveelheid voorgefchreeven
worden: nademaal zy lang bewaard
zynde ligtelyk verdroogen, en onopgelost
langs den aars ontlast worden.
10. Noen by kinderen, noch by de zieken
moeijelyk flikkende, of by welke deze
forma mishaagd, en ook niet alwaar een
i fchie-;

c 53 ;
fchielyke hulp nodig is, moeten pillen
worden voorgefchreeven.
Hu De dofis der pillen moet gefchikt zyn
naar de ingehoude wezens, waar uit zy
gemaakt zyn, en naar het vastgefteld doeleinde.
12. In de [ulfcriptio leest men M. F. pilula.
Wanneer voor eene dofis, of ten minfte
voor eenige zyn voorgefchreeven, dam
moeten zy in getal bepaald worden, als
M. F. pilula N°. XV. Doch wanneer 'er
een hoeveelhid in eens word voorgefchreeven,
dan moet 'er bepaald worden hoeveel
gewigt een ydere pil vereischt, als
M. F. pilula pondere Gr. 3. Men maakt
ook gewag om, tot een omwinding, dezelve
te vergulden, en te verzilveren , of met
poeder van Caneel of Vermiljoen te be-
Itrooijen. Daar men de pillen in bergt,
namentlyk het receptaculum behoort altoos
een doosje te zyn.
D 3 VOOR

( 54 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
N% i .
Refin. 'jafapp. nucl pin. trit. Gr. yiil
Merc atrlc. r. parat Gr. iv.
Sapon. officin.
Extr. cent. min. aa fcrup. j.
I\L F.. 1. a. pilule, N°. xv. confp.
Pulv. dt'.nam D ad Jcatulam.
S. Voor eene gift'é in een nugtere maag.
N 9
. 2.
Merc. dulc. r. parat. ^
Sulpb. aurat. antimon. 3. pracip. ad.
Gr. xv.
Gumm.
N

t 65 )
-Gumm. guajac.
Extr. fumaria. aa. Dr. j. 15.
M. exa&iff. F. I. a. c. f. q. fp. vin. piluU
pond. Gr. ij. D. ad fcatulatn.
S. Laat 'er de zieken 's morgens 4. van gebruiken,
en even zoo veel voor dezelve
gaat flaapen, en 'er op drinken een dec.
guajac.
N°. 3.
3^. Extr. cort peruv.
mirrh. aquo'f.
•ebfint. aa. Dr. ij.
hellebor, nigri.
aloes gumm.
pulv croc. aa. Dr. j.
M. F. I. a. M. pilularum, ex qua fermentur
pilul. Gr. tr.iu.ni , confperg. pulv. glycirrhiz.
D.
S. 3. maaien daags viii.
Extr.
,K}. 3. Allerbeste maagverfterkende, en fpysver­
teering helpende Pillen, welke te gelyk ook den ftoel'
•gang bevorderen. Zy kunnen ook gebruikt wordtn als
een voornaam menagogum.
B 4

C 56, }
3^. Extr. chin. chince.
valeriance.
Jjjl foetid. aa. Dr. ij,
Caftor.
Mofch. aa. Br. \.
M- F- c f. q. -pulv. rad. valer ian s
Pilul. Gr. trimn. confperg.
Pulv. cinnamom.
S. x. Om de 3. uuren.
N". 5:-
Limat. mart. alcohol. Unc. 8.
Pulv. rhei el.
Extr. cent. min. aa Dr. ij.
aloes gumm. Scrup. j.
M. F. c. fyrup. cujusd. f. q. Gr. trium. pi-
lulce D.
S. viii. of x. 2 maaien daags.
N". 4. Zyn allerbeste pilula antispasmodiea.
Sap.
H*. 5. Kunnen gebiuikt worden als een vermoogend

Sap. officin. Unc.
( 57 }
N°. 6.
Gumm. ammoniac.
Extr. fumaria aa. Dr. ij.
aloes aquos. Dr. f5.
Pulv. rhei el. Dr. j. 13.
M. F. c. f. q. fp. vin. pilul. Gr. tri ut».
S. Laat 'er de zieken van gebruiken x. daags.
^o. Extr. chamomill.
N

C 5« )
N°. 8.
^a. Extr. dulcamar. Unc. j.
Gumm guajac, Or. iij.
Sulp. aurat.. antim. tert. prac. Dr. fi„
F. I. a. pilul. Gr. iv. D.
S. Laaten 'er 's morgens, en voor de nachtrust
vii. van gebruikt worden, en 'er op drinjken
een decotl. van de flip. dulcamar.
tyï Pulv* rhei el. Scrup. ij.
jalapp. Sc up. j.
Ci. defiill foenicul. Gtt. ij.
~ Extr. cent. min. q. f.
M. F. I. a. pilul iV°. xx. D.
(S, Voor de nachtrust x., en de overige de
volgende morgen.
fy. Gort.
&». 8. Zeer goede Jigtpillen, en in verouderde rhsw
w&ique pynen.
K«. p. Zeer goede Purgeerpillen.

( 59 )
m. io.
~$f> Cort. peruv. el. alcoh. Unc. 15.
Extr e'usd. Dr. ij.
Syrup. efusd. q. ƒ.
M. F, l. a. pilul. Gr. iij.
S. Alle 2. uuren x.
N». n.
^a. Cort. peruv. el. alcoh. Dr. vj.
Cttmpb, Dr. .
C. Mucilagin. gumm. tragacant.
F. pilul. Gr. iv. D.
S. Yder uur x. Pillen.
! E». Therebinth. cocH.
N". 12.
• Bal--
N*. iö. Zeer goede cort. peruv. pillen, wanneer men
de cortex onder die forma wil gebruiken.
N

Balfam. copaiv.
Sap. officin.
( 6* )
Extr. cent. min. aa. Dr. ij.
M- F- c. f q. Catechu pilul. Gr. iv.
Confperg. pulv. cinnam.
S, Laat 'er de zieken x. daags gebruikers
3. maaien.
IS 0
. 13.
Gumm. gtitt- nucl. pin. trit.
Refin. jalapp. nucl. pin. trit- aa. Dr. 13.
Merc-, dulc. r. par. ^
Sulph. antim. aurat. tert. pracip. aa.
Gr. xv,
Gumm. ammon. pur.
Extr. gentian. aa. Dr. ij.
Pulv. fquill. Dr. j.
Exabl. commixt. cogant. c. f. q. fp. vin. in
majfarn, ex qua formantur. pilul. Gr.iv.
S. Laat 'er de zieken van gebruiken x. voor
de nacht, en zoo veel 'smorgens.
?f. Merc.
N». 13. Sterke kwik Purgeerpillen, en te gelyk ook
pisdryvende.

( €l )
N. 14.
fy. Merc. fubl. corrof. Gr. x.
Sal. ammon. dep. Dr. 6.
/lq. dejlill Dr. j. f5.
In mortar. lapid. contèr. donec. folventur.
Deind. adm. paulat.
Pulv. gumm. arab. Dr. ij.
rad. altb. Unc. f5.
Cogant. in maff. ex qua F. pilul. Gr. iij.
D. ad fcatul.
S. Laaten 'er van genoomen worden viii;
's morgens en 's avonds, en 'er op gedronken
worden een decoiï. bord. met zoete
melk.
OVER DE KOEKJES (Trochifcï).
Trochifci of paftilli worden genaamd, indien
men de ma fa befchouwd, pillen van een platronde
gedaante. Zy ftrekken tot inwendig gebruiken
ook dienen zy tot uitwendig gebruik; van
de-
N». 14. Een allerbeste, en zeer veilige toereiking van
de merc. fubl. corrof.

( 6* )
deze en geene zyn 'er in de winkels zamenftel-
lingen tot een roekoomend gebruik reeds te
vinden, waarom dezelve z-lden tot een voor­
fchrift worden tiitgedagt, en dus niet onder de
magiftrales behooren.
fe $. 3T. ^
Indien wy beveelen 'Koekjes te maaken voor
de vuist, en in "'hét geval door ons uitgedagt,
4an. snoet 'er opgelet morden,, dat zij, gelyk een
eciegma, in den mond allengskens ontbonden
en opgelost zynde, worden'doörgeflikt, waarom:
"l. Alle zaaken, welke tot derzelver zamen-
fkïling genoomen worden, aangenaam
'voor de fmaak moeten zyn.
2. De te neemen zynde zaaken zyn poeders,
m'eestiyds het Jein -ani-fi, foenic l. rad.
iriof. flor. rad. glycyrrhiz. fucc. liquirn,
wVar by'.altoos 'een groote hoeveelheid
.'zuiker nroet gemengd worden.
3. Het flym van dt-gum tragacant llrekt tot
een best conftituens , en alle de overige
kunnen wy ontbreeken»
:
VOOR-

( ^3 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
3f. Sdcch. alb. pulveris. Unc. vj.
Pulv. rad liquirit.
ireof. fio'r.-aa. Unc. 13.
M. F. c. f q mucilag 'gumm. tragacant.
aq. rofar. parat, trochifci.
I^o. S'ach. alb. pulveris. Unc. vj»
Pulv. fucc. liquirit. Unc. j.
femen. anis.
foeiiióul.
rad. ireos flor. .aa. Unc. fi.
'M. F. c. f. q. mucil. gumm. tragacant.-
I. a. trochifci. .
^f. Nitr. depurat.
Sal. acetofell aa. Unc. j.
Sach. alb. Unc. viii.
M. F. pulv. atq. c. f. mucil. gumm. tragacant:
F. I. a. trochifci.
De uitwendige koekjes worden ooknief $0$*
de virist voorgefchreeven. Zy -dienen doorgaan*
om

öra da kamers met een aangenaame reuk te vervullet^
Tot derzelver zamenflelling zyn bekwaam
alle drooge, vlam vattende , vlugge wezens,
de harsten, en welriekende gumharsten, gelyk
dcflyrax, olibanum, ladanum, maftiches, benzoes
, de balfami nativi , de mofchus, ambra,
fuccinum, facchar'um , en de aromata, als de
tinnamomum i cariophilli, en de gedistilleerde
olyen.
§• 33-
Wanneer véelen uit deze met mucil. gum trd'
gacant. tot een majfa, wórden gebragt, en platronde
pillen van worden gemaakt, dan worden
zy rookkoekjes (trochifci fumales) genaamd :
want op gloeijende kooien gelegt verfpreiden
zy een welriekende reuk,
5* 34-
Maar wanneer de gum lacca in plaatjes door
een ligt vuur word vloeibaar gemaakt, en ^er
een zekere hoeveelheid van die poeders word
onder gemengd, en daar uit voortkoomende
een majfa in ftokken (baculi) gemaakt, noemc
men

C «5 )
men het een masj'a voor de gewelven, omdat:
het aan een warm gewelf aangefmeerd , een aan-s
genaame reuk aan de kamers bezorgt.
| 35-
Eindeiyk, als 'er by deze poeders een zeke*
re hoeveelheid poeder van kooien word gemengd,
en met hulp van fiy;n van gum tragacant
in een klont (niasja) worden gebiagt,waar
uit drievoetige pyramides gemaakt worden,
dan worden het rookkaarsfen (catidehe'fumales)
geheeten.
%> 3^.'
Hier is het geoorlooft om gewag te maaken
Van het rookpoeder: want gelyk de trochifci
fumales een masfa is voor de geweiven, zyn
de candela fumales een vaste berooking (fujfitus
folidus). Het word oneigentlyk poeder ge"*
naamd, en verdiend eerder een Jpecies geheeten
te worden; het beftaat uit gummi refina en
welriekende bloemen, als van flor. rofarum ,.lavendulafm
ftukken gefneeden en gekneusd} en
het gebruik is hetzelve als van de trochifci.
Jk : .VOOR-

66 }
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
J^J. Pulv, gumm, benzoes.
olib'an.
fiyrac.
maftich, aa. Unc. j«
Styrac. liquid. Unc. f5.
Sacchar. alb. pulv. Unc. iv.
01. deft. de cedro.
lign. rhod. aa. gtt, xij.
M, F. c. f. q. mucil. tragacant. I. a.
trochifci fumales.
ff. Gumm. laccce in. tabulis. Unc. iij,
Pulv. gumm. benzoes.
ladani. ' . •
maftich. aa. Unc. j.
Malf. peruv. nigr. Dr. j.
01. ftill. lign. rhod.
cariophill. aa. Scritp. '}.
M. F. I. a, Maffa adfornacem.
j^,. Pulv. carbon, fultill. Unc. vj.
oliban.
benzoes.
fuccin.
fata*

( t>7 )
maftich. aa. Unc. fl.'
face har. Unc. j.
Styrac. liquid. Dr. vj.
M. F. c. f. q. mucil. gumm. tragacanthiS
majfa, ex qua formentw cand. t'umal.
IV. Succini.
Gumm. benzoes.
ladani.
ftyracis.
maftich. aa. Unc. \.
Flor. lavendul.
rofar. rubr.
Lign. jumper, aa. Dr. ij.
Incif. contus. fruftulatim. f. pulv. funial
OVER DE KOEKJES Qiorfulü)
%• 37-
De morfuli, morfelli of tabufa, zyn inwerk
dige geneesmiddelen, doorgaans van een langwerpig
vierkante gedaante , uit poeders ,
nooten , inlegzels (condita) , door ontbonde
zuiker, bereid, en tot een bekwaame
zelfftandigheid gekookt, dan uitgenomen, en
over een houte tafel uitgeftort, opdat zy za-
E 2 men

men zouden vloeijen en ftyf worden. Zy wofden
ook by zommigen genoemd een droog
eleéhiarium (electuarium ficcum"), doch te onrecht.
s. 38.
De ftoffe derzelver kan verdeeld worden in
zaaken, welke te ontfangen zyn, en in dat, het
welk ontfangt.
De te ontfangen zaaken {excipiendd) zyn :
1. Alle poeders, welke tot een eleEluarium
kunnen genoomen worden.
2. De nuclei, als amigdala, nuces piftacne.
'Er is geen vrees, dat zy ransch zullen
worden, omdat de zuiker.voor dezelve
tot een condimentum ftrekt.
3. De condita, als de condit. cort. aurant.
van de carn. citri, van de citri corticum.
Het ontvangende (excipiens) is altoos faccharum,
in aq. rofar. of fontan ontbonden ,
en tot de dikte om plaatjes te maaken gekookt.
fi- 39*

( * 9 >
§• 39-
'Er worden in de winkels gevonden morfuli
ftomachici imperatons , morfuli antimoniahs
KUNCKiiLii, en ook morfuli ftrumales: wy gebruiken
deze,en zeer zelden worden 'er andere
voor de vuisc voorgefchreeven: wanneer zoratyds,dan
moet men opletien:
i. Nademaal in de morfuli een breekbaarbeid
met vastheid word vereischt, dat is
een niet vloeijende zamenhang, daarom
moet 'er altoos 6 of 8 maal meer zuiker ,
naar rede van de verdere inhoudzelen ,
genomen worden, en de poeders nimmer
met de zuiker gekookt worden, want zy
zouden dezelve een taaiheid aanbrengen.
«2. Wyders, nademaal het gebruik eischt
derzelver fmelting in den mond, of de
kaauwing, word 'er gemaklyk begreepen,
dat hierom alle walgelyke zaaken
moeten vermeid worden.
3. En ook de reden verbied om gebruik te
maaken van generofiora, en zwaar van
zelfttandigheid zynde dingen , dewyl
dezelve geenhnts nauwkeurig en gelyk
kunnen gemengd worden,
È 3 4. De

C 70 )
4. De dofis verfchilt naar de kragt en verfchillende
evenredigheid der ingehoude
wezens.
5. De zwaarte van een ydere plaat, of koekje
word door zommigen in de fubfcriptio van
het voorfchrift bepaald,doch zonder vrugt:
want de verdeeling der morfuli naar de
zwaarte is byna onmogelyk, en om de
geringe kragt van de inhoudzelen niet
noodzakelyk.
VOORBEELD VAN EEN VOORSCHRIFT.
t IV, Magn. alb. Br. vj.
Pulv. cinnamom. Br. j.
Amigd. excort. in taleol. diff.
Condit. aurant. in quadrat. frufiu 1
a
Sacchar. alb. Unc. viij.
diffecl. aa. Unc. j.
" "Saccb. aq. rofar. folv. ad confi/l. tabulandi
coq., tune add. rcliq. atque effund. fup.
tabul. lign. ad hunc ufum aptam , post
réfriger. fcinduntur in confuct. form.
OvEa.

( 7\ )
OVER DE KOEKJES (Rotula) GENAAMD.
§• 4°-
Een rotula is een inwendig geneesmiddel,
vast van zelfftandigheid, of . uit poeder en 3
of 4 maal meer zuiker, of uit zuiker, een zeker
fap van tuinvrugten, in ronde kringen gedraaid,
over een marmere fleen of plaat uitgeftort,
zamengefield.
§• 4,1-
Zy worden byna nooit voor de vuist voorgefchreeven.
In de winkels worden gevonden
rotula berberum, rotula contra vermes ;en by de
Suikerbakkers worden ook veele verfchillende
compofities verkogt.
§• 42.
In de zamenftelling van de roluta zyn:
De zaaken welke moeten ontfangen worden ;
de (excipienda'), fappen van tuinvrugten, ligte
poeders, niet vogtig wordende, en gedistilleerde
olyen; doch de laatfte evenwel met verlies
van derzelver kragt.
£ 4 Het*

C 7* )
Het oiitfangend (excipiens) zuiker, welk
door het vogt niet word opgelost, noch met het
zelve gekookt word,, maar eenigfints moet
vloeibaar gemaakt worden.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
3V. Sacch, alb. pulv. Unc. iv,
Aq. rofar. q. f.
liq. calor. ope. admifc,
Pulv. fem, cynd Dr. ij.
cinnqmom. Dr. 13.
.F. a. rotul. contr. vermes-,
Sacch. albijf. pulv. Unc. ij.
Aq. menth. piper. q. f.
Ut Sacch. ad liquat. fupra lenijf. igrt,
abfquj aduft. metu calefieri posftt. \
Sacch. calor. ope liquat. adm.
-"': . .. -**
Olei menth. piper. gtt. xij.
atque fupra lamin. in orbicul. effunde.
.OVER

C 73 )
OVER DE PLEISTERS EN CEROENEN.
$> 43-
Een pleister ( emplaflrum") is een uitwendig
geneesmiddel, koud zynde va t, en warm
zynde week, buigbaar en uiibreideiyk, en
uit een lymige en vette ftoffe bereid, welk,
over linnen of leder uitgebreid, tot verfcheide
gebruiken , op de deelen des lighaams word
aangewend.
§• 44-
In de voorfchryving der emplaflra moet
opgemerkt worden' dat:
i . De te ontfangen wezens inzonderheid
zyn of metaalagtige poeders (pulveres
metallici), of van de plantgewasfen (pulveres
vege(abiles), als de ferujja, minium,
lithargirium, pulvis herb. melilot. cicutcs,
rarj. tormentill. flor. chamomill. cjV. of
fapjjen uit de natuur, of door de kunst
verdikt, als de gummata en exïra&a, enz.
E 5 3. Dat

( 74 )
% Dat de ontfangende ftoffe is een olyagtïg
weezen, of eenig vet, als oly, fmeer, boter,
ongel (fevum), wasch, of therbinthyn.
f. In een een plyster word gepreezen:
a. Een zelfftandigheid in een gematigde
lucht droog, en welke de vingers niet
bevuild.
b. Een gemaklyke weekmaking in een lig-te
warmte.
c. Een taaiheid, dat zy het voerfel,of daar
zy op gefmeerd is, en het deel,gemaklyk
aankleeft.
d. Eindelyk een gelyke vermenging der
beftanddeelen.
4. Dat de onderliuge evenredigheid der byzondere
beftanddeelen niét kan 'bepaald
worden j want dezelve verfchilt iri het
oneindige, en zomtyds kan dezelve niet,
dan onder de bereiding zelve, beperkt
worden. Het zy genoeg om op te letten;
a. Dat

( 75 )
a. Dat byna in alle pleisters een zekere
nietallifche kalk (calx metallka), in oly
ontbonden, de voornaamlle plaats behoud.
b. Hoe meer men een pleister kleevende
verlangt, hoe grooter hoeveelheid van
wasch, van therebinthina, van harst,
van gummen , er tot de zamenflelling
moeten genoomen worden.
c. De uitgeperste fappen en flymen moeten
met de oly en metaal kalk gekookt
worden tot het water verteerd is, namentlyk
indien dezelve in de pleister
gedaan worden.
d. Indien 'er poeders van planten worden
by gedaan, dan word de pleister minder
aankleevende.
e. Indien de mercurius vivus word voorgefchreeven
, dan moet zy alvorens met
therebinthina gewreeven worden , het
welk uitblusfen (extinguere) genaamd
word.
f. Een pleister van weeker zelfflandigheid
, tot welkers zamenlklm g noch
poeders van gewasfen, noch van de mine;

( 7^ )
neraalen, of alleen met een zeer geringe
hoeveelheid ten aanzien der beftanddeelen
, genoomen worden, koomt voor
onder den naam van ceroen (ceraium).
g. Aan welk, indien in dezelve linnen is
gedoopt, en aan wederzyden met hetzelve
bedekt, men den naam geeft
van fparadrap (fparadrapum), (/pannadrapum
) , of (tcla emplaflrica ).
h, Wanneer deze pleisterlap naar de lengte
rond in den anderen word opgerold,
dan noemd men het een kaarsje
(cereolum), in het fransch bougie.
5. De orde eischt, dat die zaaken de eerfte
geftêld worden, welke moeten gekookt
worden, als de oleofa, de cakes metallorum,
de fucci exprejji, en de mucilagi*
nes; dan welke moeten gefmolten worden,
als de rejina, cera, tberebinthina ,
en fapo; en eindelyk die zaaken, welke
by de maffa, van 't vuur genoomen zynde,
moeten bygevoegd worden, als de
pulver, vegetabil. gummata, de volatilia,
als de campbora, pulv, cantharid. en de
olea atberea.
Ik

C 77 )
Ik zoude nog veele zaaken by deze kunnen
voegen, doch het fchynt my toe, dat dezelve
voldoen. Want in de apothekers winkels zyn
veele emplaftra in voorraad te vinden, welke
aan het geneezings oogmerk van den Geneesheer
voldoen, en waarom het belagchelyk zoude
zyn om nieuwe voor te fchryveu : doch indien
wy beveelen om eenig gedeelte van een
emplaftrum met een gedeelte van een ander te
mengen, of een nieuw invoegfel by een zekere
hoeveelheid van een emplaji. door tusfehenkomst
van een bekwaam excipiens, zo het nodig
is, voorfchryven om by te doen, kdan
noemt men dit malaxare.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN. ~J
N°. i.
IV. Olei olivar. Unc. xij.
Minii Unc. vj.
M. atq. coque, addendo fenfim fcnflmqut
aceti Unc. iv. ufque md perfeSt. calcis
X diffblutionem, tune add.
Cera fiavce Unc. ij.
W. i. Een verdeeler.de opdrocgende pleister E
fers

c n )
fere refrigeratis
Camphor. in pauxill. olei folut.
Dr. ij.
M. F. Emp. Servetur ad ufum.
N p
. 2.
E^. Litharg. fubtiliff. trit. Unc. x.
Olei olivar. Unc. xviij.
Coq. len. ign. fpatul. lign. continue agitandc
& aq. fervent, fubind. inftillando , pof
perfeB. calcis difolut. admov. ab igne atque
udmifc.
Gumm. ammoniac.
galban. aa. Unc. ij.
in Tberebinth.. Unc. iv. folut.
M. F. Empl. forment. inde Magdaleones,
N°. 3.
Ro. Emp. tacamahacce Unc.
Gumm. galbani Dr. ij.
Eff. ca/lor. Dr. j.
pulv. ca ft ar. Dr. 13.
N°, 2. Een oplosfende en verdwynende pleister.
Emp.
- H°. 3. Een pleister, welk men kan gebruiken om op dea
navel te leggen, voor de ftuipen, en ook om wormen ts
tiooden.

( 79 )
Emp, leni igne liquefiat, tune ah igne remof.
addatur gumm. pulv. atq. effent, cafior.
mixt. tand. admifcetur pulv. ca/lor. atq, fiat
inde emplafi. ducatur fup. alut. orbiculat.
S. Om op het navelgewest aangelegd te
worden.
K". 4.
j^o. Emp. de cumino.
haccis lauri aa, Unc. 154
malaxand. additur
Olei ?iucifl. exprejf. Dr. j.
Balfi peruv
Camphor. aa. D. f5.
F. Emp. ducat. fup. alut, fcutifior '.
S. Om op de plaats der maag aan te voegen.
OVER DE SUPPOSITORIA EN PESSARIA;
§• 45.
Een zetpil (fuppofttorium), (glans fuhdita,)
pn ook (nodulus intesfiinalis), is een uitwendig ge-
N*. 4. Esn zeer goede Maagpleister^
nee*;

C 80 )
heesmiddel , vast, doch evenwel niet al taf
'hard, lang rond, en kegelagtig, welk inden
aars word ingebragt, om de vertraagde wormswyze
beweeging op te wekken, of tot andere
gebruiken*
§• 4&
Allerzeldzaamst, of liever nooit, worden dezelve
voorde vuist voorgefchreeven, zy zyn
in voorraad in de winkels te vinden, en reed s
in forma van een bol gereed gemaakt * onder
den naam van glob.uli mofchatorum of Jcbardinorum;
dikwerf worden zy te huis gemaakt,
uit gemeen zout, met tweemaal zo veel honig,
tot een behoorlyke dikte gekookt, of zy worden
uit zeep in een kegelwyze gedaante gebragt,
of uit een ftuk van een huiskaars, of
van een ftuk fpek, of van andere zaaken, bereid,
, 47-
. JVloederpil (peffarium) is een zoort van een
zetpil, en word oak geheeten (balanus), (pfffus),
(nodulus) ,en (fuppofitorium uteri). Zy word in
de vagina ingebragt tot verfcheide gebruiken j
doch

C Si >
doch is, en met recht, in deze tyden buiten
gebruik.
OVER DE BOLUS.
S- 48.
Een brok (bolusfis een inwendig geneesmiddel,
week , zamenhangende, en een weinig dikker
dan honig , van die hoegrootheid, waar mede
zy met den mond gemaklyk kan ingenoomen
worden, en waarom dezelve ook buccella word
geheeten.
i 49-
Het voornaamfte deel van de bolus zyn de
excepienda } welke meest altyd uit poeders beftaan,
droog, en met een kleine hoeveelheid
vermogend, en welke , door bydoening van eenige
wekere zelfftacdigheid , tot de vereischte
forma moeten gebragt worden.
$. 5*
Het ander deel is het excipiem, meesttyds
eonfervce, rob,of fyrupi,dooi welker dienst een
F be-

( «te )
bekwaamen zamenhang en weekheid bezorgd 1
word om te gebruiken.
S- 5*.
Uit deze word afgeleid en bevoolen:
I, Dat tot ftoffe voor de bolus moet ftrekken
al wat tot een inwendig gebruik
bekwaam is, en uk zig zelve, of door
bymengrng van andere wezens, bekwaam
voor de verlangde zelfftandigheid.
a. Deze forma is uit te kiezen voor poeders
of andere zaaken, met een kleine dofis
vermoogend, als voor de kermes mineralis,
mercurius daleis-, limatura marlis,
enz., of voor die geenen, welke door
reuk of fmaak beledigen, als cafloreum,
mofchus, camphora, enz.
3. De minder bekwaame tot deze forma
zyn de volgende:
a. De lymige zaaken (vifcida*) , omdat
derzelver menging met andere wezens
allermoeijelykst is.
b. De

( 8 3 )
b* De ligt vloeibaar wordende (liquefcentia),
als de fales alcalini fixi en volatiles',
de therebinthinacea enz.
c. En welke door rust en ftilftaan veel
verharden , als de gummata refinofa ,
mafticbes, olibanum, fuccinum, enz.
4. Voor het excipiens moet altoos genoomen
worden een aangenaam geneesmiddel,
ten minlten het welk niet walgt,
en het geen met een kleine hoeveelheid
geen aanmerkelyk vermoogen heeft.
§• 52.
De dofis van een bolus gaat niet boven een
dragma, op dat dezelve gemaklyk zonder eenige
kauwing, en zonder vree? voor verftikking,
zoude kunnen doorgeflikt worden. En wanneer
de kragt van de dofis der beftanddeelen
boven deze beperking gaat, dan zal het voldoen,
om den zieken voor eene dofis aan tebeveelen
meerder boli te gebruiken.
In het voorfchryven van de bolus' is de regel,
of orde, dat eerst word gefield de bafis,
dat is het excipiendum, de tweede plaats be-
F 2 flaat

( H )
flaat het adjuvans of het corrigens, wanneer
het nodig is, en ten laatlten word het conftituens
of het excipiens geplaatst, welkers hoeveelheid
niet zelden aan den Apothecar word
toevertrouwd om te bepaalen.
§• 53-
De boli moeten met eenig poeder beftrooid
worden , omdat zy niet aan den anderen zouden
kleeven. Wanneer de Geneesheer in de
fubfcriptio het poeder niet bepaalt, gebruiken
de Apothecars of het pulv. fem. lycopod. of
glyzyrrbizce.
Dat deze geneesmiddelen in ziektens, gepaard
met een moeijelyke doorzwelging, nier
behooren voorgefchreeven te worden, zal aan
een ieder uit zig zelve blyken.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
N°. i.
fy. Merc. dulc. rit. parat. Gr. ij.
Magncf, alb. Gr. viij.
Conferv. rofar. Scrup. j.
J
M.F.
'' NP. i. Een goede Mercuriaale bolus, daar men deze
forma verkiest,-

( 85 )
M. F. Bolus pro doft. D. tales. N°. vj.
confp. pulv. liquirit. D. ad fcatul,
S. Om des morgens een te gebruiken, en
laat 'er op gedronken worden een decoüt.
hord. met melk.
No* 2,
IV • Rhei el.
Extr. centaur, min. aa. Scrup. j.
Syrup. cichorei c. rheo, q. f
ut F. I. a. Bolus con/p. pulv. cinnamo.m.
D. tales NI. iv. ad fcatul.
5. Laat de zieken 'er alle 3 uuren een van
gebruiken , en op drinken een decpct.
oryzce.
No. 3.
IV. Camphora Gr. x.
Pulv. rad. Serpent, virg. Scrup. j»
Rob. famb. q. f.
M. F. Bolus pro dof.
No. 4.
No. 2. Een zagt en langzaam Baiköpenende en ontlastende
bolus.
No, 3. Een zeer goede Campher bolus, in alle zoorten
van morbi convulfivi, in kwaadaartige Koortfen, en Smetziektens.
i?3

C 86 )
No. a.
1^. Pulv. ca/lor Scrup. j.
Sal. volat. com. cervi Gr. vj.
Conferv. ruth. Dr C
M. F. Bolus pro dofi.
No. 5.
1^. Reftn. jalapp.- Gr. viij. nucl. pin. trit,
Merc dulc. rit. par,at. Gr. vj.
Conferv. rofar Dr. fi.
ilf. F. /. a Bolus pro doft.
Nb. f).
2^- valerisn. Unc. f$.
£^/r. cjöjfi? Dr. ij.
Mojchi.
Campbor. aa. Dr j.
Conferv. ruth. q J.
af F La. Bolt fing. pondere Dr. j. confp..
pulv. liquirit. D. ad fcatul.
S. Laat
No. 4. Een be.

C 8* )
S. Laat 'er de zieken alle twee uuren twee
van gebruiken,
No. 7.
* fy. Therebinib. co£t.
Pulv. rad. tormihtill.
Terr. catechu.
Extr. cascarill. aa. Br. ij.
Vitriol. mart. faclit. Br. j.
Tberebintb. venet. q f.
F. I. a. Bolifing. ponder. Br. fi. B. ad fcatul.
S. Zamentrekkende boli, 3 maaien- daags
om te gebruiken.
OVER HET Ele&uarium.
S- 54-
Een ele&uarium is een inwendig geneesmiddel,
uit pulver es, extra&a , pulpa , enz. in
een
No. 7. Een bolus, welke allerfterkst zamentrekt, en de
weiagtige vogren doet verdikken en (lollen, waarom men
dezelve kan gebruiken by een gonorrhea, en fluor alcus,
wanneer het oogmerk is om dezelve te floppen.
F 4

C 38 ;
een fyrupus of mei ingelyfd en onder gemengd,
beftaande, van zelfftandigheid als een conferf,
en dus weeker als een bolus. Hierom is het
als 't waare een vergadering van vloeibaar
wordende boli, welke door den tyd in haar
dofes zyn uit te reiken,
§• 55-
In de Apothecars winkels zyn by voorraad
te vinden veele zamenftellingen van ele&uaria,
doch evenwel niet altoos onder deze benaaming,
als de theriaca andromacbi* confeblio de
hyacintho, enz. Door de Geneesheeren worden
'er voor de vuist allerdikwilst geneesmiddelen
onder deze forma voorgefchreeven En
dus moet wel in acht genoomen worden, dat
het dezelve ftoffe erkent als de bolus, ten min*
ften de conditura en folia komen 'er by, namentlyk
welke tot de elecluaria genomen worden
. De verkiezing evenwel eischt zommige
byzondere zaaken :
I. De door reuk of fmaak beledigende moeten
hier meer vermeid worden,en indien
om het menigvuldig gebruik ons voor->
nèemen is, dat dezelve'er by gemengd
wor-

C 89 )
worden, haten wy dan een dikker zelfftandigheid
aan het ele&uarium bezorgen,
op dat het met ouwel (nebula) kan doorgeflikt
worden; doch dan is het geheel
bet zelfde, als of gy een bolus hebt
voorgefchreeven.
2. De poeders, welke niet dan ineen groote
dofu werken, maaken deze forma zoo
als zy behoort.
3 Integendeel laaten vermeid worden de zeer
kragtige en zwaar van zelfftandigheid zynde
zaaken, wanneer men geen vrees zal hebben,
dat'er gevaar kome, of door een minder
gelyke vermenging afzondering door
ftilftaan ,of door een minder nauwkeurige
verdeeling in de dofis, welke hier of aan
-den zieken, of aan de oppasfers word toevertrouwd.
Wy kunnen altoos dit gevaar
eenigzints vermeiden:
a. Door aan het ele&uarium een dikker
zelfftandigheid te geeven-
p. Door de kragtige zaaken te ontbinden,
indien zy onbindbaar zyn, in een vogc
daar toe bekwaam, voor derzelver vermenging
i of wanneer pulveruknta door
F 5 een

C 93 )
een Iaiigduurige wryving, en volmaakte
vermenging met het excipiens, behandeld
worden, alvorens de andere beftanddeelen
worden bygevoegd.
4 Op deze wyze worden ook de lymige zaaken
(vifcida) tot de forma van een elec
tuarium bekwaam gemaakt.
5. De vloeibaar wordende (deliquescentia),
hetzy de fales alcalini fixi, of volatiles 9
of de falia media, worden toegelaaten.
6. De tberebinthinacea enreftnofa, als ook de
pinguia, moeten zamen gevoegd en vermengd
worden door een faponaceum, inzonderheid
indien zy met een ruime
hoeveelheid worden bygevoegd : want
onder een geringe hoeveelheid diend het
conftituens, of het excipiensaan dezelve
tot een faponaceum.
7. Wanneer men een ftoffe voor het excipiens
verkiest, dikker dan een fyrupus, als coit*
dita, conferva, rob,oïpulpa, dan heeft
men eenig gediftilleerd water nodig, nademaal
deze conftituentia reeds de forma
van een ele&uarium hebben.
8. De

8. De onderlinge evenredigheid verfchilt
naar den aart, en zelfftandigheid der zamenftellende
deelen. Wat de zelfftandigheid
betreft, de zwaarte van het excipiens
word niet zelden aan de verkiezing van
den Apothecar overgelaaten. Indien gy
dezelve begeert te bepaalen, en voor
drooge en niet vloeibaar wordende pulverulenta,
tot een once voorfchryft 3 unc.
fyrupus, dan zult gy nimmer dwaalen; en
evenwel zult gy een ele&uarium erlangen ,
het welk dan dikker, dan vveeker is, naar
de beftanddeelen fpecifiq zwaar zyn of
niet.
De orde in een ele&uarium voor te fchryven
is dezelve als in een bolus, en zal uit de bygevoegde
voorbeelden blyken.
De dofis moet afgemeeten worden naar de
kragt der beftanddeelen, als tot de hoegrootheid
van een groote noot,van een nootmufchaat,
of zo veel met een kleine lepel, of met de punt
van een mes kan opgeligt worden Wanneer
de dofis by het gewigt word bepaald, dan moet
jnen dezelve in de fubfiriptio aan den Apothecar

( 92 )
car gebieden, en dat hy eene dofis, omwonden in
gewascht papier (charta cerata), naar den zieken
zend, en in de fignatura aanteekend, dat altoos
alleenlyk zoo veel, als 'er afzonderlyk gezonden
is geweest , op eenmaal moet gebruikt
worden.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. I.
jtp. Cort. peruv. el alcoh. Unc. j.
Conferv, rofar.é rofis Jïccis Unc. iG.
Syrup. cort. peruv. vinos. Unc. iij.
M. F. Ele&. D. ad ollam.
S. Alle 2, uuren een kleine lepel.
No. a.
ï^. Limat. mart, alcoh. Unc.
Conait. cort. aurant. Unc. iij.
Aa. cinnamom. c. v. q.f.
Condit.
No. i. Een goed eleiïuarium corticis , wanneer men
•/erkiest om onder die firma dezelve te gebruiken.
No, 2. Een best tmmenagogum in forma elecluariü

( 93 )
Condit. aurant. ine. atq. contund. c. aq. cinnani.
in paflam, poftea adj. limat.mart. D.El&c
tuar. ad fiElile.
S. 4 maaien daags een kleine lepel.
No. 3.
\. Cort. peruv. el. alcoh. Unc. 15.
Sal. ammon. depur.
Extr. card. bened. aa. Dr ij.
Conferv. najlurt. aquat. Unc. ij.
Syrup. cort. peruv. Unc. ift.
M. F. I. a. Elecluarium.
No. 4.
Vf. Limatur. mart. alcoh. Unc. 15.
Cryftal. tart ar. Unc.j,
Extr.
E No. 3. Een zeer verliesbaar eleiïuarium corticis, als
een antifebrile , omdat het insgelyki ontbindend is, en
de vertrappingen, anders op hét gébruik van de cortex
te vreezen, kan voorkoomen, iuzonderneid door het bygemengd
fal folvens.
No. 4. Een ontbindend, verfterkend , openend, en
lan?,s den ftoel- en waterweg ontlastend emmenagogum ia.
forma eleiïuaril, hetgeen wel tot een voorbeeld mag genoomen
worden.

( 94 ;
Extr. rad. gramin.
Mei. defpumat. aa. Unc. ij.
Syrup. flor. perficor. q.f.
ut F. Elebl. D. ad ollam.
S. Om de i uuren een kleine lepel, en 'er
moet een kop verdunnende drank op
toegedronken worden.
No. 5.
IV. Pulv. fem. cynce.
hclmintochorti. aa. Dr. ij.
jalappa Dr. j,
Merc. dulc rit. parat. Gr. X.
M. exa&ifl. atq. c. fyrup. cichor. c. rheo q. f.
F. ele&uarium fpiff. confl/leut.
S. Laat de zieken alle 3 uuren 'er van gebruiken
de grootce van een nootmufchaat
. in ouwel {nebula') ingewonden.
No. 6.
fy. Spong. ujl. ppt.
Sal. ammon. dep. aa. Dr, ij.
Pulv.
No. 5. Een best ele&uarium om wormen te dooden, en
ujt te dryven.
No. 6. Een ele&uarium voor die geenen , welke zyn
aangegreepen met kropgzwelten ('.firma), ten aanzien
van de jymg. uji. ppt. welke van zommigen daar in zeer
word gepretzen.

C 95 )
Pulv. jalapp.
zinziber. aa. Dr. j.
cinnamom. Dr. 13.
Rob. juniper. Unc j.
Syrup cort. aurant. q. f.
M. F. I. a. Eleél D. ad fiBile.
S. Laat 'er 3 maaien daags een kleine lepel
van genoomen worden.
No. 7.
¥f. Tberebint. venet. Unc. 13.
Vitell. unius ovi.
Extr. cort. cascarill.
Pulv. catecbu. aa. Dr. ij.
rhei el. Dr. j.
Syrup. cydonior. q. f
M. F.l.a. Elecl. consent, fpiff D ad ollam.
S. Iedere 2 uuren de grootte van een nootmufchaat.
OVER
No. 7. Een zamentrekkend en verfterkend elecluarlum.

C 96 )
OVER DE Eclegm.z OF Lin&us.
& 57-
Likking (ecUgma) of (Jiri&m), in'tarabisch
(Johoch), is een inwendig geneesmiddel, Weeker
als een ele&uarium, gelyk aan een dikke
cfri langzaam vloeijend'e ftroop, uit weeke beftanddeelen
zamengefteld, en het welk , in den
mond gehouden, allengskens vloeibaar wordende
enfmelcende, word doorgeflikt.
§• 58.
Uit de voorgaande word ligtelyk begreepen:
1. Dat tot de lin&us bekwaam zyn alle tedere,
en ligtelyk fmeltende zaaken : als
gelatincz, olea exprej/a, mucilagines, vitella
ovorum ,mel J'accharum ,/yrupi, enz.
2. Dat 'er afwezig moeten zyn alle drooge,
vaste , en moeijelyk om te vermengen
zynde wezens; als ook kragtige en fcherpe;
en eindelyk die geenen, welke of
door reuk of fmaak onaangenaam zyn,
3. Dat

C 97 )
3. Dat 'er een evenredigheid van beftanddeelen
word vereischt; gelyk wanneer 'er
poeders by moeten gemengd worden, dan
moeten zy 'er niet by gedaan worden, dan
met een kleine hoeveelheid.
4. Men behoort een lin&us in geen groote
hoeveelheid voortefchryven, omdat zy
aan het bederf onderworpen is; want zy
word ligtelyk ransch, en geraakt aan '£
gesten: om dezelve reden zyn de lohoch,
welke in de winkels by voorraad worden
gevonden, niet veilig te gebruiken.
5. Dat noch de dofis, noch de tyd, waar mede,
en waar in dezelve te gebruiken zy,
omzigtelyk of fchrupuleus verdiend afgemeeten
te worden; zy word voorgefchreeven
om met kleine lepels te gebruiken ,
en by welke het nodig is, om vooraf
naarfiig en op nieuws dezelve om te roeren.
»
VOOR,-

( 93 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. i.
fy. Olei amygd. ree. expr. Unc. Oh
VitelL unius ovi.
Mell. narbon.
Syrup, violar. aa. Unc. j.
M. I. a. F. Eclegma. D. ad fictili.
S. Het gebruik naar verkiezing.
No. a.
fy. Balf. peruv. nig. Dr. j.
Batyr de cacao Unc. j.
Vïtdl. unius ovi.
accurat. fuba&is add.
Syrup. de eryfm. LOBELIL Unc. iij.
M. F. Lin&us.
S. Laat
No. i. Een zeer verz-gtende HnBus, by een rauwheid
in de mond, heeschheid in den keel, of by een verkoud­
heid en drooge hoest best om te gebruiken.
No. 2. Een allerbest//nS«ï peBoraiis, daar te verzagten,
te befmeeren , glad te maaken, en ta verzoeten valt.
Defyrup. de eryfimo LOBELII vind men in het difpeif
Jatorium pharmueuticum viennenfe. pag. J73.

( 99 )
S. Laat de zieken 'er van gebruiken a
kleine lepels iedere II uuren , voorafgaande
een nieuwe omroering.
No. 3.
j^. Mucilag. fem. cydon. aq. rofar. par.
Olei amigdal. ree. expr- aa. Unc. j.
VitelL unius ovi.
Syrup. de alth FERN. Unc. iij.
Pulv. liquirit.
irecs florent. aa. Dr. j.
M. F. I. a. Eclegma.
No. 4. ' .
Syrup. rubi idcei. Unc. ij.
Pulv. gumm. arab. Dr. ij.
• Sp. vitriol. acid. Gtt. xxx.
M. F. Lin&us.
No. 5.
No 3. Een insgelyks verzagtende en verzoetende b?rst
Eclegma.
No. 4. Deze Lin&us kan'men gebruiken by een zwaars
brand in den mond , om te verkoelen en te verzagen ,
het kan ook te pas koomen om de fprouw te doen afmien.
G 2

( IOO )
No. 5.
R,. Pulp. cajjla.
Olei amigd. ree. expr.
Syrup. flor. perficor. aa. Unc. ij.
M. exact. F. Eclegma. D. ad fi&ile,
S. Laat'er de zieken van neemen zo veel met
een lepel kan genoomen worden, 4
maaien daags.
OVER DE Unguenta.
§. 59-
Een zalf Cutiguentum) is een uitwendig geneesmiddel,
van dikte als honig of fmeer, voor
't meest uit vetten bereid, en hierom door de
warmte fmeltende, en gemaklyk om het Iighaam
daar mede te befmeeren.
§. 60.
In een unguentum komen voor om aan te
tekenen :
1. Dat
No. 5. Een zagt (toelgang verwekkend Eclegma, van
goeden dienst by Kraamvrouwen, en alwaar men geen
groote beweeging mag maaken.

C IOI )
1. Dat de ftoffe in geflagc dezelve is, als van
een Emp. namentlyk:
2. Dat voor excipientia moeten genoomen
worden die zaaken, welke door de warmte
gemaklijk vloeibaar worden, en glad
en zagt zyn, als azalea expres/a, fevum,
butyrum, enz.
3. Dat tot de excipienda behooren, pix, refin
a, therebinthina, gumm. rifincc* ctra,
cmplastra, pulver es lenuijfimi, uit planten
en mineraalen, olea cetberea, balfami
nativi, enz.
4. Dat de vo'atiiïa, als de olea ath:r. campbota,
op 't laatst na de fmelting moeten
bygevoegd worden, ten einde zy door
de warmte niet in de lucht vervliegen.
5. Dat de uitgeperstte fappen, of verfche
planten, wanneer zy 'er bygevoegd worden,
vereisfchen een koking tot vervlieging
van de vogtigheid.
6. '£r zyn in de winkels unguenta te vinden
onder den naam van balfems. Ook
beftaat 'er een unguent, het geen oneigentlyk
dus genaamd word: ik meen het
G 3 un-

1
( ioa )
unguent. egyptiac. het geen beter ge-;
noemd word oxymel araginis.
f. Dat de onderlinge evenredigheid der in­
gehoude zaaken naar het oogmerk , en
de lyvigheid Qcon/ifteatia) moet bepaald
worden.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN,
N°. i.
Tty. 'Emp. diachyl. fimpl.
Gumm. elemti.
Ibereb. aa. Unc. j. •
Olei byperic. Unc. iij.
len. ign. liquefiant, bene mixt is & rcfrige­
rat, adm.
Balf. peruv. nigr. Unc. ff.
M. F. Unguent. digefti-o.
No- 2.
Pp. Merc. vivi dep. Unc. j.
Tbe-
Ne. ï. Een zeer goed en verkiesbaar unguent. digejli-
fUi*, daar te verzagtsn, te verwarmen, te befmeeren.en
op te lotfen valt.
No. 2. Ken zeer goed unguent. mercuride, tot verfchil-
ende en genoeg bekende gebruiken.

Therebinth. Dr. j.
Axung. porc. Unc. ij.
M.exaB. diu terendoF. Unguent neapolitan..
No. 3.
Ivo. Unguent rofacei Unc. ij.
Merc. preccipit. alb. Dr. ifi.
M. F. Unguent. ad fcabiem.
No. 4.
IV. Flor. fulpb. Unc. 1\
Axung. porc. Uuc. ij.
Olei deft. lavend. Gtt. x.
M. F. Unguent. ad fcabiem.
No. 5.
1^. Tutia. pp. Dr. ij.
La.
No. 3. Een best ««5-. ad fcabiem, daar men het naar
binnen dry ven van de zondigende ftoffe niet vreest: en
dus omzigti^ te gebruiken.
No. 4. Is een minder gevaariyk ung. ad fcabiem, als
het voorgaande, omdat het niet zoo gemaklyk de ftoffe
naar binnen dryft; doch ook alwaar de fcabies met ont-
fleking is verzeld, is het, om de heete oleum deflill. laven-
dula, aftekeuren.
No. 5. Komt te pas, alwaar de macalce, uit een verdikte
ftoffe tusfeben de blaadjes van de cornea, zyn optelosfen.
G 4

( 104 )
Lapid hamatit. pp. Scrup. j.
Aloes fuccotr. Gr. x.
terant. diu ad inpalpahikm pulv. fuhtiU.
tatem. tune F. cum axung. viper. f. q.
Ung. ad maculas cornea.
No. 6.
Fol. abftnth.
cbamapiteos.
fcord.
ca'aminth. vuig.
virg. aurece.
ferpill.
menth.
Herb. falv.
ruth.
abrotan.
.flor. chamomill.
lavend, aa. Unc. ij.
Butyri libr. iv.
Olei th&rebinth.
baccar. junip.
lavend, aa Unc. ij.
CamPh.oleo olivar folut. Unc. j.
r
Herb.
No. 6. Verdiend beter den naam van talfamum nervïnum,
en kómt, feboon zamengefteld, genoeg te pas, om ter
«rüerking der zenuwen de zieke deelen mede te fineeren.

( io5 )
Herb. recent, incid. contund. c hut. ca*
quantur leniff igne ad bumiditat. confunt'
tion. unguent. prcclo exprejf. atq. refigerat.
add. olea de/lil/at. atq camphota.
F. Unguentam nervinum.
OVER DE Balfamum.
§• 61.
Een balfem ( balfamum ) betekend uit kragt
van het woord een geneesmiddel, het geen de
bederving tegen ftaat, en de wonden zamenheelt,
en geneest. Doch in de Apothecars winkels
worden veele, en verfchillende geneesmiddelen
gevonden onder den naam van balfama.
Zy kunnen behoorlyk verdeeld worden in natuurlyke
(nativa\ en in door kunst gemaakte
(artificia'ia). De nativa koomen hier niet in
aanmerking; noch ook de door kunst gemaakte
, welker excipiens de fp. vini is, als de half.
vitiS UOFM. de balf. embryonus , of de balf.
COMMENDATORIS : maar wy zullen alleenlyk
handelen over dat zoort, het welk als een unguentum
of linimentum, met welriekende vogten
en eenig dik vet bereid worden; want dezelve
zyn waare unguenta odorata, waar vms
G 5 i. Het

C lOfj )
tk Het excipiens is de oleum nuc. mofebat.
expr welk, indien het alleen moet dienen
ter bereiding van een eenvoudige balfem,
door hulp van fp. vini. van zyn reuk moet
beroofd worden.
a. De excipienda zyn olea cetherea of andere
fterk riekende zaaken, üsmofchus, zibe-
thum, ambra, enz.
' §. 62.
De oleum nucifl. exprejf. door hulp van fp.
vini van kleur en reuk beroofd zynde , word
gemeenlyk corpus pro balfamo genaamd. Doch
de balfamus daar van bereid neemt den naam
aan van het oleum athireum, het welk by de­
zelve vermengd is; gelyk wanneer het oleum
fuccini met het corpus pro balfamo vermengd
word, dan hiet men het balfamus fuccini, wan­
neer het oleum cinnamomiis gebruikt,balfamum
cinnamomi, en dus vervolgen.
| %
Het blykt ook uit het voorgaande, waarom
de unguenia, tot welker bereiding riekende,
doordringende, baifemagtige zaaken zyn ge­
bruikt,

c 107 ;
bruikt, van zommigen met den naam van bah
fama worden benoemd, als de laatlte van de
voorgaande voorbeelden (balfamum nervinumj,
en de eerlïe {baljamum vuluerarium.)
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
3V Corp. pro balfamo. Unc.
Olei. deftül. carlophil. Dr. f$.
M. F. Balfamum cariophillorum.
s\. Olei nuc. mofchat. expr. Unc. j.
deftlll. ruth.
origan.
lavend, aa. Dr. j.
fuccin. Dr. f>.
M. F. Balfamus hyflericus.
!Rp. Olei nucifl. expr. Unc. ü.
flillat. cumin.
menth.
Balf peruv. aa. Dr. ].
M. F. Balfamus flomachicus.
OVE*

( io8 ;
OVER DE Linimenta.
§• «54-
Een ftneering (linimentum) of (ïitus) verschilt
van een unguentum daar in, dat het meer
oly inhoud, en tot haar zamenftelling fpirituo/a
aanneemt, waarom het weeker is als een unguent.
Een linimentum is ten opzigt van een unguent
hetzelve, als een eclegma ten aanzien
van een ele&uarium.
$• 65.
Tot de bereiding van een linimentum zyn
bekwaam :
1. Wy zeggen alle'zaaken, welke gefchikt
zyn voor unguenta en balfama; alleenlyk
word er vereischt, dat het een weeker
zelfftandigheid zy. Uit deze rede volgt:
a. De olea exprej], en inzonderheid co&a, en
3. De fpirituofa, de volatilia met de oleofa
worden niet zelden genoomen om een linimentum
zaïuenteftellen; als de fp. fal.

C 109 )
ammon. de fp. coma cervi, en zoort gelykeü.
In'de fgnatura word aanbevoolen, zoo er
volatilia tot de zamenltelling van het linimentum
zyn voorgefchreeven , en de confjlentia
het niet verbied, dat het in een glas word gegeeven:
daar gefchied aldus een minder verlies
van vlugge deelen; en de nieuwe omfchudding
voor het gebruik word gemaklyker gemaakt.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. u
Bjo. Butyr. de cacao.
Balfam. peruv. aa. Dr. j.
Olei dejlill. cera. Gtt. x.
M. F. Liniment. D. ad futile.
No. 2.
$f. Olei olivar. Unc. iö.
TR. cantharid.
No. 1. Een best linimetit. om by een droogen hoest de-
borst te fmeeren, of by een verkoudheid en verfiopping
in den neus, het voorhoofd, ter ontlasting van de faiut
frontales.
No. 2, Een allerkragtigst linimmum by verlamde

( HO )
Sp. corn. cervi. aa. Unc. fi,
M. D. ad vitram.
S. Liniment het geen 2 maaien daags de
aangedaane deelen word ingewreeven ,
men moet altoos voor het gebruik hec
glas wel beweegen.
3^. Camphor. Dr. j.
No. 3,
folv. in
Olei olivar. Unc. 3'.
add.
Salis volat. oleos. SYLV. Unc. .
M. D. ad yitrum.
S. Van gebruik als de voorgaande.
No. &.
ïla. Unguent. nervin. officin. Unc. ].
Sp. fal. ammon. vol. Dr. ij.
Camphor. Dr. j.
M. F.
No. 3. Diend tot een zelfde gebruik, doch is niét zoo
kragtig, omdat er de TR. Camhafid., als by de voorgaan-
de ontbreekt.
No. 4. Insgelyks een zeer goed liniment in verlammin­
gen, en ook dienftig in kouds pynen , daar geen ontilee.
king by verzeld is.

C w )
« M. F. Liniment. D. ad ollam. vefica bme
claufam.
' S. Liniment. nervinum.
No. 5.
Tèf. Olei infus. menth. Unc. ij.
(lill. menth.
anifi.
M. D. ad vitrttm.
cumin. aa. Gtt. x.
S. Laat het dienen om den buik te fineeren.
OVER DE Mixtures.
§. 66.
Mengfels (mixtures) zyn inwendige geneesmiddelen
, vloeibaar, en uit een menging van
onder den anderen verfchillende wezens bereid.
Er worden 4.foorten van gegeeveri. Zy worden
julapia genaamd, wanneer fyrupi met water
zonder pulver es vermengd worden. De eigentlyk
zoo genaamde mixtures zyn die, waar in
poe-
Nc 5. Deze duid zyn gebruik aan in het fignatura.

na )
poeders gemengd worden, en met een grootef
dofis, en dikwilder worden toegereikt. En mix»
turcs concentratie, welke uit vermoogende zaaken
beftaan, en met druppels of kleine lepels
gebruikt worden. En eindelyk de potior.es of
folutiones, van deze drie zoorten verfchillende,
gelyk ter bevoegde plaatfe zal gezegd worden.
§•
Julapium, of julepus is een allereenvoudigsc
zoort van een mixtura, allerdunst, doorfchynend,
en uit in kleur, reuk en fmaak aangecaame
wezens zamengeffeld.
En dus is het noodzaakelyk, dat:
1. Voor een excipiens word genoomen een
dun helder vogt, niet onaangenaam, als
aq. fontana, aq. mineral. aq. deflillat.
als aq. napb. rofar. acatiar. cerafor.
rubiidei, cinnamomi; of een infufio flor.
rofar. papaveris rhead. enz.
2. De excipienda moeten oplosfelyk zyn, en
moeten, gemengd zynde by ha excipiens,
baar deugd en aangenaamheid aan hetzelve
kunnen toebrengen; als defyrupi, inzonder-

( ii3 ;
derheid die uit de fappen der tuinvrugten,
de confetl. alkerm. de byacinth. da
tinei- vegeiabil. acidee 3 de fpirit. fragrant.
en de fpirit. acid. dulcificat.
§. 68.
Er is een andere evenredigheid der ingehoudene
zaaken, wanneer het julapium word gegeeven
tot een gemeene drank, dan als het
lepelswys moet gebruikt worden. In het eerfta
geval word het excipiens, ten aanzien der excipienda,
8 maaien meer, ja toi 11 maaien meerder
voorgefchreeven; en in het laatlte geval moet
men niet verder opklimmen, dan tot 3 of 4
maaien meer.
V005.BEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. I.
R>. Aq. fontan. Libr. ij.
Syrup. rubi ideei. Unc. iij.
Sp. vitriol. acid. D. j.
M. F. Julepus.
S. Het gebruik naar verkiezing.
No. 2.
No. 1. Een best julap. in alle tnorbi hflammatorii,:
oin te verkoelen, en den dorst te lesfehen.
H

C "4- >
No. 2.
ff. Aq flor. napti. Unc, iij.
Syrup. capill. vener. Unc, j.
Liq. miner. anod. II. Dr. j,
ifcf. i 7
. Julapium.
S. Ieder uur 2 lepels-,
; ML y janiiw ,n»J*« sn*b
Ra, rz/£z /ifo* £7«c iv.
TK. flor. papav. rboead.- Unc. r.
Syrup. ejusd. Unc j.
Sp. nitr. dulc. Dr. j.
M. F. Julapium.
S. Ieder uur eenige lepels.
No. 4.
acatiar. Unc. vj.
Syrup. ds eryf. LOEEL. £A;C. ij,
No. 2. Een verftsrke.pd , verfrisfend, en opwekkend
julapium, in bezwyiningen, flaauwtens, enz.
No. 3. Een insgelyks verfrisfend , veikoeiend, en ver-
zagtend julap. van dienst in borstkw-aalep. Zie de tfaft.
pqpar. rhcead. in het dispenfator. viennenfe, pag. 45.
'"No 4 Is insgelyks een julapium peclorale, daar men
meerder mag prikkelen,

C «5 )
Sp.fal. ammon. anifat. Br. ij.
M. B. S. Als de voorgaande.
No. 5.
]y>. y/^. /*£g/. Unc. iv.
Oxym. fimpl. aa. Unc. j.
ejjent. tartar. Br. j.
!& F. Julcpus. B. ad vitrum.
S. Laaten cr alle 2 uuren ij lepels van gebruikt
worden.
No. 6".
Ro. Infuf. rofar. ruberr. Libr. j.
Syrup. e rofis ficcis Unc. ij.
Sp. vitriol. acid. Br.].
M. F. Julap.
S. Alle uur een kop.
§• 6>
No. 5. Kan te pas komen om de expeSotatiu te bevor­
deren , daar oplosfing, en beweging van taaije ?ym ie pas
k^mt.
No. 6. Een best julap. refrigerans en adpringens, te
pas koomenJe in een hcemoptyfis, vomitus emeritus, in
een fluor uterinus, enz.
H %

( ïi6 )
§. 6 9.
Een mixtura' media is een zoort van mixtuur
minder helder, en aangenaam, dan een julapium,
welk onder een bekwaam vebiculum verfchillende
pulverultnta bevac.
Uit deze volgt:.
1. Het excipiens van een mixtura media is
het zelve als van een julap. doch hier
zyn ook niet uitgezonderd de onaangenaame
zaaken..
2. Tot excipienda moeten dienen, welke
dienen tot de compolitie van een julapium;
en by deze koomen nog de poeders,
welke niet opgelost kunnen wori
den, en welke het mixtuur troebel maaken..
Laaten evenwel vermeid worden alle puiverulenta,
welke zwaar zyn, en ook te [gelyk alle
generofiora , wanneer dezelve in . het excipiens
niet kunnen opgelost worden; nademaal dezelve
zeer fchielyk naar den grond zakken, en
ook, daar door, minder in kragt gelyke dofes t verfchaffen.

5- 70-
De al'ergewoonelykfte evenredigheid is deze,
dat bij 3 Unc. van het excipiens gemengd
worden i Dr. poeder, en %Dr. ftroop. Doch
het verfchil der oogmerken, der fmaaken, en
andere gelteïtenisfen, kan in byzondere geval­
len zoo veele uitzonderingen maaken, dat men
dikwils afwykt van de zoo even gegeeve al-
gemeene regel.
In de fignatura moet men, behalven de

( nS >
'Aq. deftil. byfop. Unc. vj.
M. D. ad vitrum.
& Iedere 2 uuren ij lepels, voorafgegaan
zynde een nieuwe omfchudding.
No. a.
IV. ^

Noi 4.'
fy>. /Iq. cerafor. nigr. Unc. viij.
Tart. vitriolat. Dr. ij. i
Nitr. depurat. Dr. j.
Syrup. acetofitat. citri Unc j.
3i. D. ad vitrum.
S. Ieder uur i.lepels, en eerst omtefchud»
-den.
No. f.
* JV- de/?//. #ze///7T Unc. vj.
ZÖ^. cancror. pp*.
Coral. rubr. pp. aa. Dr. j.
Syrup. cort. aurant. Dr. vj.
M. D. S. 2 lepels iedere ij uuren, en voor
liet gebruik het glas te fchudden.
No. 6*.
R=. Cort. peruv. el. alcoh. Unc, 15.
i&z/. ammon. depur. Dr. ij.
^ » de ft. chamomil. Unc. x.
No. 4, Een mixtura lemperans.
No. 5. Een mixtura ant. acidum.
•No. 6. Esn allernuttigst mixtura antifebrilisi
H 4

c 120
)
Vini alb. generof. Unc. vj.
Syrup. chin. chin. vinos. Unc. ij.
M. D. S. Iedere 2 uuren een kop, en
het glas voor het gebruik wel omtefchudden.
% ?i-
Het 3 zoort van mixtura word geheeten
een mixtura contracta, concentrata, en gutt

[( I" )
2. Daarentegen moeten vermeid worden de
gummata, eleiïuaria. pulpa, fyrupi, pulveres,
en de aquoh; tenzy dezelve nodig
zyn om de extracla te ontbinden.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No, i.
iy Sp. nitr. dulc. Dr. ij.
Olei ftil'.at. chamomill. Gti. x.
'M. D. ad vitrum.
S. Laat er van gebruiken xx. druppels, 4
daags, op een ftuk witte fuiker.
No- 2.
p^. Liq. anod. min. H.
' comu cervi fuccin* aa. Dr. ij.
M. D. S. Laat alle 2 uuren van gebruiken
xxx druppels met water.
No. 3:
No. 1. Een zeer goed maagverrterkend, «n wïndbree-
kend miitur. concentrat.
No. 2. Een zeer goed antifpasmod.
Hl

C 122 )
hv, Na.. 3.
IjU Mixtur. jïmpfic. Unc. j.
Cq-nipb. Dr. j.
M. D. tfd vit rum.
S. xxx druppels, 4 maaien daags..
Nó. 4.
j^ 0. Extr. cort. cascarill. Dr. if.
cinnamom. c. vin. Unc. ].
Solutiuni addé
Laud. liquid: SYDH, Gtt. XX.
dulc. Dr. j.
M. -D. ad vïtrum*
S. Een kleine lepel 4,maaien daags, vooraf
het glas gefchud zynde.
No. 5^
No. 3. Een mixtura.camphor. concentr, Zie dö-befchryving
van de mixtura fimpl. of y|>. diatrion. in het difpenjator.pharmaceut.
vienn. pag. 1Ó2. Om deze mixtur. fimpl.
word 'het gepreezen om de verftoppingen der ingewanden
ïos te maaken, en kwaadaartigelyne ftoffe door het zweec
uittedryven.'
No. 4. Een zeer vennoogend antifpasmedicum.

( >
No. 5.
I^o. Mixtur. fimpl. Unc. j.
Extr. panchymagogi CIIOLL. Dr. j.
Solutio detar ad vilrum.
S. Laat er van genoomen worden des morgens
en voor de nachtrust 60 druppels
, en voor het gebruik het glas wel
te fchudden.
No. 6.
jy. Liquor. terra: fol. tart ar.
Elix. aperit. CLAUDEIU. aa. Unc.'].
M. D. S. Laat er van genoomen worden een
lepel 's morgens, en voor de nachtrust.
§• 73-
Met laatfie zoort van mixtura is de potio of
fulutio. Zy verfcliilt van de voorige zoorten
der
No. 5. Om ingepakte voeten te ontbinden, los te maa-
ken , en lanas den ftoelgang te ontlasten. Zie de befchry ••
ving van het extraümn panchymagogum in het difpenfat,.
pharm. vien. pag. icö.
No.6. Een bloedzuiverend, traage vertrappingen ont­
bindend , geneesmiddel in de jigt , kouds fcheurbuik ,
graveel en fteeniyders. Men vind ds elix., aperit. CLAUDEK.
in het evengemelde difpenjat. pag. 65.

( 1^4 )
der mixtures hier in, dat zy niet, gelyk het
jalapium, de onaangenaame wezens uitfluit;
noch de poeders,als de mixtura media,toelaat;
en ook niet, als een mixtura concentrata, in
een kleine gifte vermoogend is.
§• 74-
Er worden twee zoorten van potiones, of
fJutionss gegeeven:
1. Potiones laxantes onder eene zoort, en de
2. Solutiones extra&orurn, in een grooter hoeveelheid
van het excipiens, worden onder
het ander begreepen.
$ 75-
De potiones laxantes, welke byna altoos op
eenmaal worden ingenoomen, worden, gelyk
alle andere vogtige geneesmiddelen, welke in
eens worden genoomen , met den naam van
bauftus benoemd.
Tot derzelver voorfchryving word verkoozen:
i. Voor excipiens of aq. communis, of ferum
lablis.
2. Voor

C 125 }
2. Voor excipienda de fales, manna, pulpa,
en zoortgelyken; en niet zelden word er
bygevoegd
3. Een acces/orium, dat is een adjuvans, of
corrigens.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. 7.
Bf- Mann. calab. Unc. ifS.
Tart folubil. Dr. vj.
folv. in aq. fontan. Unc. iij. colat. add.
Eleofacchar. fcenicul. Dr. j.
D. ad vit rum.
S. Hauftus laxans, des morgens te gebruiken.
No. 2.
R. Sal amar. cathart. Unc. j.
folv. in aq. fontan. Unc. iij.
Solution. add.
Syrup. de rhamno Unc. j.
Sp. nitri dulc. Gtt. xv.
S. Hauftus laxans, voor eene gifte,
No. 1. Een allerbest hauftus laxans. •
No. *. Een zoortgelyke, doch veel flerfcer.

( 126 )
S- 7*-
Tot de folutiones extr atlor urn, welke niet
zelden onder den naam van elixirid voorkoomen,
worden genoomen:
1. Voor excipiens aq. fimplex, aq. finevino
deftilL of vinos. en vinum zelf, raarder
acelum.
2. Voor excipienda de extrcicta, en falia.
3. Voor accesforia de fyrupi, olea cetherea,
de //>. minerales duicif. en de

( "7 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. r.
ff. Extr. cort peruv. el. Unc. f5.
folv. in aq. menth. f. vin. Unc. yj„
Solutioni add.
Syrup. cort. peruv. vinos. Unc. j.
Liq. anod. m. H, Dr. j.
M. D. S. Alle 2 uuren ij lepels, vooraf het
glas fchuddende.
No. 2.
Bo. Extr. taraxaci.
centaur, min.
Tart. folubil. a'a. Unc. f$.
folve in
Aq. dep UI. puleg. Unc. x.
D. ad vitrtim.
S. 4 maaien daags ij lepels, men moet het
glas voor het gebruik wel beweegen.'
•No. 3.
No. i. Een allerbeste friutio corroUrans, enteffens antijpastnodica,
No. 2. Een zeer goed fóivms, om taaïje, lyfflige, pekaetiae
ftoffe te ontbinden, van zeer veel nut in morbi
büiofi, en om de athrdbilis te ontbinden.

No. 3.
Rj. Extr. mart. pomat. Utic. f>.
gentian.
trifol fibr. aa. Br. ij.
folve in
Fin. malagenf. Unc. vj.
D. ad vitrum.
S. 2 lepels een uur voor het middag, en
avondmaal.
No. 4.
Ro. Extr. cort. cascarill. Br. ij.
folve in
Aq. menth. c. vin Unc. iv. Solv. in
Solut. add.
TR. mart. c. vino malvat. & pom. aurant.
Sp. nitr. dulc. Br.]. Unc].
M. D. ad vitrum.
S. Alle Ü uuren ij lepels , voorafgegaan
zynde een nieuwe omfchudding.
No. 5.
f No. 3. Is een zeer verflerkend, verdeelend, en dikke
lymige ftoffe verdunnende potio, heeter dan de voorige,
en dus meer van dienst in morbi frigidi. Zie het extr.
mattial. pomat. in het dijpenfat. vim. pag. 106.
No. 4. Een zoortgelyke, als. de voorgaande.

( "9 )
No. 5.
R,. Camph. Dr. ij
redig. in pulv. ope fp. vin. q f.
admifc.
Acet. vin. deftill. Unc. x.
D. ad vitrum.
S. Om de 3 uuren ij lepels, voorafgegaan
zynde de omfchudding van het glas.
OVER DE Emulfiones.
% 78.
Een uitmelking, melkdrank (emulfio), of
(emulfum)is een inwendig geneesmiddel, vloeibaar,
water en olyagtig, de kleur van melk
verwonende, en uitzaaden,met water geftampt
en uitgemelkt, bereid. Oneigentlyk* worden
ook emulfiones genoemd, wanneer balfama na.
iiva, gummi refmce, refinae, of eenige andere
vettigheden, door tusfchenkomst van een vereenigend
middel, met water vermengd worden.
De laatfte zyn valfche (emulfiones fpurice), en
de eerite waare {vercc).
§• 79-
No. 5, Een allerbeste potio camphorata in mamacis.
I •

C, 130 )
§• 79-
Om emülfiènès te bereiden word vereischt:
1. Daar is nooit een ander menflruum in gebruik
, dan een wateragtig, als aq. ftmplex,
deftill. een Secoct. tot een fouts, hetgeen
niet gekleurd is.
2. Voor een waare "emulfto veffchaffen de
ftoffe de nooten, en zaaden, zwaar vaneen
frneerig'eölyjeh voor een valfche de uitgeperfte
olyen, refina, gummi reftnce , en
de balfama.
3. Tot een valfche emulfto word vereischt
een byvoegfel (accesforium), bevorderende
de ophouding, en vermenging van de
uit te melken ftoffe, het welk de pligt
als zamenvoeger bediend, en een zeepagtig
lighaam is, als vitell.ovor. faccbar.
eenig mucilago, of fapo , by de zelfftandigheid
, uit welke de waare emulfiones bereid
worden.
4. In de zamenftelling van een waare emulfto
moeten en het 'mènftruum, en de ftoffe
om uit te melken, inzonderheid aangenaam
zyn 3 niet ransch; en geen onbekwaa-

( I3i )
kwaame byvoegfels moeten er verkoozen
worden, als zuuren, gekleurde ftroopen,
extra&a , esfentice, of tincturcs, enz.
5. Het menfiKuum .moet by de uittemelken
ftoffe allengskens gevoegd worden. En de
emulfto moet in geen grooter hoeveelheid
klaar gemaakt worden, dan de zieken in
den tusfchentyd van 24 uuren (nychthemerus)
gebruikt; want dezelve fcheid gemaklyk,en
verzuurd Om welke reden
zy ook in een koele plaats moet bewaard
worden.
§...80.
De waare emulfiones worden dikwils te huis
bereid, en aan de zieken, naar welbehaagen ,
tot een gewoone drank ,gegeeven. En integendeel
de valfche worden altoos uit de winkels
geeischt.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. 1.
Sem. 4. frigid maf
papaver, alb. aa. Unc. j.
-Ce-
No. 1. Is een eenigfints opwekkend», pynftïHende, ert
yerzagtende Emntfio, zeer goed voor Kraanmouwe.j, wel-
Ia ks

( '32 )
DccoSl. hord. Unc. %\\.
F. li a. Emulfto. Colatur. add.
Syrup. diacod. Unc. i^.
Aq. cinnamom. c. vino Unc.
D. ad vitrum.
S. Alle uur een koffie kop.
No. 2.
ff. Amygd. dulc. Unc. j.
amar. N°. iv.
F. c. Aq. fontan. Unc. xvj. I. a. emulfio.
in Colatura disfolv.
Pulv. gumm. arab.
D. ad vitrum.
facchar. aa. Unc. j.
S. Het gebruik naar believen.
No. 3.
Rj. Sem. 4. frigid. maf.
papav. alb.
Amigd,
ke veel in den arbeid geleeden hebben , en nog Iyden aan
zoogenaamde naween {dolores pofl partuni).
No. 2, Een insgelyks verzagtende, en teffens voedende
Emulfio, welke ook kan van dienst zyn in Borstkwaalen ,
daar te verzagten, en te ftreelen valt.
No. 3. Een verzagtende, verkoelende, en pynftillende
Emulfi 0, welke men ook by Kraamvrouwen kan gebruiken,
als eok In tiephrlticis ,in een ischuria ,by gonorrhaici, enz.

( 133 )
Amygd. dulc. ree. aa. Unc.
F. c. Aq. melisf. f. v. Unc. viij. Emulfio.
Colatur. admifc.
Camph. Gr. xv.
Gumm. arab. Dr. ij.
Syrup. papav. alb. Unc.].
D. ad vitrum,
S. Alle 2 uuren ij lepels, en het glas te
fchudden.
No. 4.
R,. Gumm. ammon. el. Dr. ij.
Amygd. dulc. ree. Unc. ö.
terantur, atque c.
Aq. hysfop. Unc. viij.
F. Emulfto fpuria. Colatur. add.
Syrup. de ammon. Unc. j.
D. ad vitrum.
S. Alle 2 uuren ij lepels, altoos eerst om te
fchudden.
No. 5.
No. 4. Een zeer goed expeüorans, daar te verdeelen,
te verdunnen, los te maaken, te befmeeren, en eenigfints
prikkelen, geeischt word. Over de fyrup. ammon. zie
SPIELMAN Pkarmacopea generalis, pag. 3:7.
I 3

C 134 >
No. f.
R3. Refin. jalapp. Gr. xij.
Nucleor. pin. Dr. f5.
Sacch. alb. Dr. j.
diu terantur, atq. c.
Aq. fontan. Unc. j.
F. emulfto fpuria. D. ad vitrum.
S. Voor eene dofis.
No. 6.
Rj. Th er eb. vènet. Unc. f5.
Vitell. uuitis ovi. ,
Aq. petrofelin. Unc. x,
Syrup. cort. aurant. Unc. ï&.
M. F. I. a. Emulf. fpuria. D. absque cotat.
ad vitrum.
S. Laat de zieken 4 maaien daags ij lepels
neemen, en voor het gebruik het glas
gefchud worden.
No. 7.
No. 5. Een emullïo purgahs, het welk allerfterkst is.
No, 6. Een tmidjio diurerica in een ijchuria, in calcu*
hft, alwaar men geen ontittking heeft te vreezen.

C 135 )
No. 7-
R,. Olei amygd. dulc. Unc. 3.
Vitell. unius ovi.
folv. in
Aq. menth. Unc. vj'.
Solut. add.
Sp, fal. ammon. anifat. Dr. ij.
Syrup. diacod. Unc. if5.
M. D. S. Alle uur 2 lepels, en het glas
om te fchudden.
No. 8.
ff. Olei amygdal. dulc. Unc. j.
Sal. tart Dr. 15.
Vitell. unius ovi.
folv. in
Aq. menth. Unc, iv.
Solutioni add.
Syrup. cichor. c. rheo Unc. if5.
D. ad vitrum.
S. Gebruik als de voorige.
OVES.
No. 7. Een emulfio peUoralis, alwaar glad, los teraaaken,
en te ontbinden is. Men zoude dezelve ook, en veiliger
hunnen gebruiken, dan de voorgaande.
No. 8. Een verzagtende, ontbindende, en te gelyk buik­
openende emulfio.
14

C i¥ )
OVER. DE Infufiones.
§. 81.
Een infufo, of infufum is een inwendig geneesmiddel,
beftaande uit een vogt tot een
menftruum, en voorzien zynde met eenig deel
van een bekwaame ftoffe, zonder kooking.
f. 82.
De benoeming verfchilt naar het menftruum,
of de dingen om op te losfen;enook de manier
van infundeeren verfchik. Zoo er water tot
de infufio word genoomen, word het eigentlyk
een infufum genaamd; indien wyn , een infufum
vinofum, of vinum msdicatum ; wanneer fpiritus
vini, dan word het esfentiat of tin&ura gehee'en;
indien er warm water word opgegoot
en, een infufum theiforme • en als dezelve koud
gefchied, infufum frigidum: wyn waarin aromata
zyn ingetrokken , en met zuiker is zoet gemaakt,
word claretum of vinum HIPPOCRATES
genaamd, om dat dezelve door een manica hip»
pocratica word klaar gemaakt.
ï 83-
De ftoffe (materies) is drieerly, menfruum,
folvendum, en accesforium.
Men-

C 137 )
Menflruum of het folvens is of wateragtig, of
wynagtig, of uit byden gemengd; zeer zelden
word er een geestagtig menflruum voor de vuist
voorgefchreeven.
De floffe om op te losfen, en te ontbinden,
verfchaft of een fpecies, of al wat zyn geneeskundige
kragt, door een bekwaam fcheimiddel
(rnenftruutn), laat uittrekken, inzonderheid de
deelen der planten.
En het accesforium is al wat by de voorigen
tot een verfchillend einde word bygevoegd, en
de plaats van een adjuvans, of corrigens vervult
: zoo worden er falia by de infufio gevoegd,
om het menflruum aan te zetten, fpirituofa,
aromatica, en fyrupi, na de klaarmaaking.
§• 84.
In de voorfchryving van een infufio is nodig:
1. Dat wy in het oog houden den aart van
het folvens, en van de folvenda, als ook de
verwantfchap van dezelve onder den
anderen;
a. Een wateragtig menflruum ontbind de
gummata , mucilago , de fapones,
de olea esfentialia voor een ge-
I 5 deel-

deelte, en de zouten, eenige uitgezonderd,
en welke dus niet tot de infufa
moeten genoomen worden, als de
cryftal. tartar. het arcan. duplicat.
b. Een wynagtig dezelve zaaken, welke
het water ontbind, ook te gelyk de
harstagtige deelen der planten voor een
gedeelte, en
c. Een geestagtig trekt geheel en al uit
de harstagtige deelen, en de olea esfeniialia.
2. Dat ons bekend zy de maaking (textura)
van de af te trekken zaaken, dat is van
de fpecies: wanneer zy teder is, dan is een
koude injujio genoeg, of een warme voor
een kleinen tyd; indien'zy fterker is, word
er meerder tyd vereischt,om de tusfchenfpatien
van de plant doortedringen, en de
geneeskragten uittelokken.
3. Dat, indien het gefchieden kan, vermeid
worden de in reuk of fmaak onaangenaame;
want voor dezelve is een vaste forma
beter gefchikt.
4. Dat wy doorgaans dubbeld, 3 of 4 dubbeld in
meerder hoeveelheid voor een dofis de ftoffe
ver-

( 139 )
verfchaffen,dan (gelyk men het noemt)in
zelfftandigheid: namentlyk nadat de kragt
van hetzelve in meerder of minder volumen
van het menjlruum is verfpreid, of
geheel, of ten minften voor een gedeelte,
kan uitgetrokken worden door het aangewend
menflruum.
5. Dat wy aanbeveelen de kleinmaaking van
de om aftetrekken ftoffe, het geen door
fnyding, of kneuzing gefchied: want op
die manier word de uittrekking van de
geneeskragten gemaklyker gemaakt.
6. Dat de om aftetrekken wezens, of de fpeeies,
in het menflruum ligtelyk haar kragten
afleggen : wanneer het tegendeel plaats
heeft, dan moet daar van een deco&üm
bereid worden.
§• 35.
Er is een uitgebreide, en onzekere evenredigheid
van het menflruum tot de om af te trekken
ftoffe: zeer dikwils 8 dubbeld, 10, 12, ja 20
dubbeld; in de hedendaagfche tyden zyndeeze
2eer aangenaam, en bemind.
De

( 14° )
De bereiding van een infufio word niet zelden
aan den zieken, of aan deszelfs oppasfers toevertrouwd;
en dan is alleenlyk voor te fchryven
het geen moet afgetrokken worden, of de
fpecics, en in het fignatuur moet onderrigt
worden de manier van aftrekking, en de dofis,
het welk uit de bygevoegde voorbeelden zal
blyken.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
N\ i .
ff. Rad. ipecacuanb. pulv. Dr. '].
Aq. fontan. ferv. Unc. ij.
pent per no&em. colat. exhib. man.
S. Laat het de zieken nugter gebruiken.
No- 2.
ff. Scill. pp.
Flav. cort. aurant.
Rad. enul.
\ calam. arom. aa. Unc. f5.
No. i. Een zeer eenvoudig, en goed vomitorium.
ine.
No. 2. Een verfterkende, ontbindende, en wateraidry^
vende potio, van zeer goed gebruik in hjdropici.

[( 141 )
ine. infund. c. vin. alh. Lib. ij. ft ent. 24. hor af.
in digeft. colat. add.
Sp. MINDER.
Syrup. cort. peruv. aa, Unc. ij.
M. D. S. 4 maaien daags iv lepels.
No. 3.
R3. Flaved. cort. aurant.
Terra foliat. tart. aa. Unc. ij.
ine. infund. c vin. alb.Libr* \$. flent. per aliquot
dies loco frigid. tune add.
Sacch. alb. Unc. ].
Colat. D.lad lagenam.
S. Iedere 3 uuren een kop. ;
Nb. 4.
R,. Ciner. herbar. Unc. iv.
Scill. pp.
Sem. dac.
Rad.
No. 3. Een flym, (aaije ftoffi, zwarte gal, ontbinden*
de, verdunnende, en temperende potio, van zeer veel dienst
in traage verftoppingen by calculofi, nephritki, by atra-
bilarici, by arthritici, enz.
No. 4. Een allerfterkst diuretkam in hydropici. Qxymel.
colchic. by STIELMAN, pharmreopcea generalis, pag. 337.
Iibr. ij»

C 142 )
.Rad. ireos.flor. aa. Unc. fi.
ine. contuf. infund. c. vini alb. Libr. ij. ftent
per 24 horas, loco calido.
Colatur. add.
Oxytnell. cokhici. Unc. ij.
Sp. nitr dulc. Dr. ij.
D. ad lagenam.
S. Laat er de zieken van gebruiken alle s
uuren iij lepels.
ly. Rad. rhei el.
cichorei.
No. 5.
Herb. cent. min. aa. Dr. ij.
Tart. folubil. Dr. vj.
ine. infund. c. aq. fervid. Unc. vj. ftent per
aliquot hor af. Colatur, add.
Syrup flor..perftcor. Unc. j.
Ekofacchar. cinnamom, Dr. j.
D. ad vitrum. S. Voor een dofs.
No. f5.
Herb. trifol. fibr. Unc. ij.
Aurant. N°. 3.
tnc.
'No. 5.' Een allerbest laxans, en dis folvens in marlt biliofi.
No. 6. Een allerbeste potio-antifcorbutica.

C 143 )
inr.. int~un.il. -hfir nnFïptn vin/a rlnnPr. „ ~ wr„._
tan. bullient. Libr. iv.
Colatur. add.
Syrup. antifcorb. Unc. viij.
B. ad lag. S. 3 maaien daags een glas.
No. 7.
ff. Cort. peruv. el. grojj. mod. cont. Unc. j.
Sal. tart. Br. 15.
Aq. fontan. vervid. Libr. ifi.
diger. per hor as 2. vaf fubind. agitando.
Colatur. add.
Syrup. alth. Unc. iij.
D. ad lag. S. Alle 3 uuren een kop.
No. 8.
~&f. Rad. rubii tinclor.
gentian.
cichorii aa. Unc. j.
rhei el.
Herb. cent. min. aa. Unc. 15.
Tart. folub. Unc. 115.
No. 7. Een goede patio corticis.
ine;
No. 8. Een verlferkende, losmaakerids, pis en zweet afdryvend,
en te gelyk buikopenende patio, van zeer veel
dienst in hydrophi.

C M4 )
ine. contuf. infund. Unc. xvj. aq. fervid. poft
refriger. add.
I/in. alb. Unc. viij.
ftent per no&.mane colent. atq. D. ad lagenam.
S. 4 maaien daags een koffiekop.
No, 9.
. ff. Spec. pe&or. offic. Unc. j.
Strobil. pin. Unc. 15.
Sem. foenicul. Dr. ij.
ine. contuf. infund. c. aq. fervid Libr. ij.
ftent. p. aliquot horas. D. Colatur.
S. 4 maaien daags een kop.
No. 10.
ff. Flor. rofar. ruberr. Unc. j.
ine. irrorentur. c.
Sp. vitriol. acid. Dr. j.
infund. aq. bullient. Unc. xvj. ftent p. aliquot
horas. Colatur. adde
Syrup. è rofts ficcis Unc. ij.
' S. Ieder uur een kop.
No. 11.
No. 9. Een polio peUnralis.
No. 10. Een potio addringens, zeer goed in een k&
tnoptbyfis, in een fluor uterinus, enz.

( M5- )
No. ii.
R,. Baccar. junip. Unc. ij.
Rad. ariftol. rotund.
longa.
Herb. cent. min.
Sal. tart. aa. Unc C.'
Scill. -pp. Br. ij.
eoncif. tuf.mijl. infundantur c Vin, alb. Lib. iij;
ftent p. aliquot dies. Colatur. B. ad Lag.
S. Laat er de zieken van gebruiken een kop
3. maaien daags.
No. 12.
R. Cort. peruv. el.
Rad. gentian.
Herb. trifol. fibr. aa. Unc. ij,
Sem. anif. Jlell. Unc. 13.
ine. contuf. infund. p. aliquot dies in Sp. vitil
gdll. Libr. iij. Colat. D. ad Lag.
S. Esfentia fiomacbica tot een toekoomend
gebruik.
No. 13*
No. 11. Een zeer fterk diurethum.
No. 12. Met recht is deze een esfentia Jlomdch. gei
naamd, en kan van zeer veel dienst zyn , ai waar amaricantia
en calida te pas koomen, als by een flappe, met
flym opgevulde maag , alwaar gal en keokends kragt
ombreeken.
K

C H6 )
Ko. 13.
ff. Rad. raphan. tuft. ree. Unc, iij»
Herb. ree. nafturtii aquat.
cochlear.
acetpf. aa. Unc. j.
Vin. alb. Libr. jv.
iuc. mixt. ftent per aliquot dies. Colat. D. ad
Lag.
S. Een kop 's morgens, en des namiddags
No. 14.
* ff. Rad. jalapp.
ireos flor ent. aa. Unc. {!.
CariophiÜ. aromat. Dr ].
ine. tuf. mift. infund. c. Sp. vin. gall. Uns. vj,.
ftent p. aliquot dies loco calid.
Colat. D. ad vitrum.
S. 3 maaien daags ij lepels,
No. 15.
No. 13. Een allerbest antiftorbuticitm, inzonderheid in
een ftorbutvs lentus , of frigidus.
TJo. 14. Een verfterk-ende , en te gelyk pis afdryvende,,.
en buikopenende Jyecks, welke van goede dienst kan zyn
in hydropici.

No. IJ.
¥f. Helmintochorti Dr. ij.
D. pro Dofi. D. tales Do fes Numer. jv. ad
chartas diftintlas.
S. Species, van 't welk een deel met 3 koppen
of 6 Oneen kookend water als Thee
is te trekken.
No. 16.
R>. Herb. falv. Ünc. j.
ine. D. ad chartam.
S. Een 4de van *t geheel met een pond water
kookende als Thee te gebruiken.
Ne* 17.
R>. Herb. üva urf.
vïol. tricolor.
Summit. herb. millefol. aa. Unc. j.
ine. mixt. F. Species.
S. Een handvol vooreen pond kookend water,
en als Thee te gebruiken.
No. 15, Een fpecies antihelmintica.
No. 16. Een onmatig zweeten belettende fpecies.
No. 18.
No. 17. Een middel aangepreezen voor denftjen in de
blaas, om dezelve te doen fmelten.en ontlastte*
K 9

c i4* y
No. 18.
R,. Cort. peruv. el. Unc. j\
winter..
Flav. cort. aurant.
Rad. galang.
calam. aromat.
zedoarice aa. Unc. fii
ine. tuf F. Species. D. ad Chartam.
S. Species, om met 3ponden witte wyntelaa*
ten trekken tot een vin. medicat..
QVER. DE DecoBa.
§. 86-;.
Een afkookfel (deco&utn), (decoclio'), of
(apofema) is een vloeibaar geneesmiddel als
een infufio, maar uit een vogtig menftruum, en
ftoffe of fpecies om opgelost te worden, op het
vuur kookende bereid.
§• 87-
Waar van is aantemerken:
I. Tot decocla moeten genoomen worden alle
zaa-
No. 18. Een zeer goede fpesies antifebril/s.

C '49 )
zaaken , welke van een vaster weeffel
zyn, en haar geneeskragten niet overgeeven
aan het menftruum, dan door kooking.
2,. Altoos moet er voor het menftruum water
gebruikt worden;en, indien menvoorneemens
is, om er wyn bytevoegen, ten
einde om de harstagtige deelen uittetrek-
-ken, dan word 'er vereischt, dat dezelve
na de kooking, het decocl van 't vuur afgenoomen
zynde, word bygegooten, opdat
het worde een decccto-infufum.
3. Byna moet men ook het zelvde in aanmerking
neemen, wanneer er zaaken zyn te
ontbinden van een verfchillend weeffel:
die geenen moeten gekookt worden, welke
een vaster zamenltelling hebben ; en na
de kooking moeten die zaaken by het vogt
gedaan worden, welke van een zwakker
jnaakfel zyn, of voorzien met vervliegbaare
deelen. Hier uit blykt:
4. Dat de tyd van kooking dan grooter,dan
kleinder word vereischt, nadat het menftruum
fchielyker of trager de kragten van
de fpecies kan uittrekken.
K 3 Er

5, Er moeten vermeid worden die geenen ,
welker kragt door de kooking zouden ver?
ftrooid worden; en, dewyl idezelve al.
toos van een tederer maakfel zyn, daar­
om worden er altoos infufiones van be­
reid , als van dè welriekende planten»
wyn ,.'enz.
6. Er zyn zodanige ingrediënten te verkie­
zen , Welke niet al te onaangenaam van
Imaak zyn: want dikwerf dienen de de-
cocla voor een gewoone drank, of ten
minften zy moeten met een groote hoe-
vêèlhéid doorgellikt worden.
f. De glutinofa en mucilaginofa moeten op
het einde van de kooking bygevoegd wor­
den, of in de colatura ontbonden wor­
den : dezelve zouden, in het begin van
de kooking bygevoegd zynde, beletten de
werking van het menftruum op de we­
zens, welke zyn optelosfen.
8. De kragt van de byzondere menftrua moet
dusdanig zyn, als §. 84. befchreeven is;
de kragtiger (intenfiora) ten minften, om de
bygevoegde beweeging van de köoking,
. welke, alhoewel zy helpt, evenwel dikwil*

( 151 )
wils de tederder zaaken verandert, en
zomtyds meer als behoort uittrekt: gelyk
wanneer de Rad. liquirit. te lang gekookt
word, dan word zy bitter; de Fol.fenn,
maaken door een langduurige kooking een
.purgansy hevige buikskrimpingen teweeg
brengende, ende Rbeumverliest zyn laxeerende
kragt.
. Cort. peruv. el. groff. mod. cont. Unc. j.
Aq. fontan. Libr. ij 13.
coq. ad Unc. xx. remanent. Colatur. add.
Syrup. cort. aurant. Unc. j£5.
D. S. Alle a uuren een koffikop.
No. 2.
No. r. Een goed, doch zwak decoiï. corHc. men neemt
doorgaans eenOncetot 12. Oneen Ctlatura.
K 4

C 153 )
No. 2.
RJ. Rad. har dan. ine. Unc. ij.
Tart. vitriol. Dr. j.
Jq. fontan. Libr. jv.
coq ad Libr. ij. reman. Colat. add.
Syrup. antifcorbut. Unc. iij.
D. ad Lagenam. S. 4 maaien daags een
koffikop.
No. 3,
R?. Rad. gramin. Unc. ij.
Cryftall. tart. Unc. f>.
co£ c. aq. fontan. Libr. iij. ad remanent.
Libr. ij. /« Co.'at, diffolv.
Tart. emet. Gr. j.
Pulp. cajfics Unc. ij.
add.
Sp. m'tri dulc. Dr. j.
P. S. Yder uur een koffikop.
No. 4;
'No. 2. F.n best deeeïï. antifcorbutieum, inzonderheid
in eet ƒ' butus lenius.
No. 3. Kej bloed verdunnend, verkoelend, oplosfend,
en zweetverw ekkend decvSum, van een zeer goede dien#t
in tnotèi bilioji.

i531;
No. 4.
Rs. Lign. guajac. rafp. Unc. iij.
Aq. fontan. Libr. jv.
#i dimid. part. confumtion.Jub finem coctionis
add.
Rad. liquirit. Unc. fi.
D. Colatur. S. 4. maaien daags. Unc. ij.
of een koffikop.
No. 5.
Abododendr. cryf. Dr. ij.
coq. in
Aq. fontan. Unc. Xvj.
ad dimid. part. confumt. Colat. D. ad vitrum.
S. in 3 maaien in den morgen tyd te gebruiken.
No. 6.
ff. Spec. pector. offic. Unc. j.
Rad. enul.
vincetoxici.
Tart.folubil. aa. Dr. ij. i„ c-
No. 4. Een zeeV goed, en eenvoudig decoil. lignorum.
No. 5. Een bedendaag 4ch zeer beroemd middel in ver­
ouderde, en herdnekkige Rheumatique pynen. Het Kruid
Rhododendron cryfanthtmum, Rkodtdaphne (geele rooze Lau­
rier), zie by Li KNEUS. Hec word ons uit Rusland toe ge-
zanden,
No. 6. Ben zeer goed dicoB. folvens, laxans, en fee
torsie, alwaar zagt te ontbinden, en te ontlasten valt.
K5

c m )
ine. coq. c. Aq fontan. Libr. ij. ad fesquilibrez
remanent.
£ub fin. coct, adj.
Fol. fenn. fin. ftipit. Unc. $.
Mann- calabrin. Unc. ij.
poft unicam ebullition, colsntur atq. colat. addatur
Eleofacchar. foenkul. Dr. ij.
D. S. Yder uur een kop.
No* 7.
3^,. Cort. Simarcuba. Unc. të.
ine. coq c, Aq. font. Libr. ij. ad dimid. part,
confumtionem. Colatur. add.
Syrup. acetofit. citr. Unc. j.
Sp. nitr, dulc. Dr. j.
D. ad Vitrum. S. alle twee uuren een kop.
No. 8.
3V. Herb. confol. fm-ac.
hys/op.
heder. ter rest. aa. Unc. S-
ifïc.
Na. 7. Een allerbest de

jnc. coq. in
Aq. fontan. Libr. ij.
fer aliquot momenta.
Colat. adm.
Pulv. gumm. arab. Dr. ij.
Syrup. balfamic. Unc. ij.
D. ad lagenam. S. alïe 2 uuren een kop.
No. 9.
ff. Avena lotcs Unc. ij.
Rad. cichorii ine. Unc. ft.
coq. c. Aq. fontan. Libr. vj. ad remanent.
Libr. jv. in Colat. dijfolv.
Nitr. depurat. Dr. j.
Mell. puri Unc. ij.
D. S. voor gevvoone drank,
No. ro.
ff. Stip. dulcamar. Unc. \.
ine. D. tales Dofes Numer. vj. D. S. pars
una c. Aq. Libr. ij. ad dimid. pdrï.~con'
fumt. coq.
S. 's morgens te drinken.
No. 11.
No. 9. Een best decoÜ. diluens en folvens.
No. 10. Word zeer by zommige 'gepreezen in Borst
kwaaien, in de Jigt, in het Lues venerea, om te verdunnen ,
optelosfen, de opiacheling, het zwea, en de ontlasting
der pis, te bevorderen.

No. ii.
3V. Rad. alth.
gramin. aa. Unc. iij.
liquirit. Unc. j.
ine. M. F. Species. D. ad Chart.
S. Laat er een handvol van kooken eenige
oogenbJikken met 4 ponden fontein water;
en doorgezygd zynde, laat het naar
believen gebruiken.
No. I!.
R,. Rad gramin. Unc. ij.
Pafful. min. Unc. j.
Bacc. juniper.
Cryjï. tart. aa. Unc. f3.
ine cont. M. F. Species, divid. in duas part.
aqual.
V. S. Laat een deel gekookt worden met 3
ponden fontyn water voor een korten
tyd, en doorgegooten laat het dienen
voor gewoone drank.
OVER.
No. 11. Een zeer goede fpecies, om te verzoeten, vogrig
re maaken, en te verzagten.
No. 12. Een allerbeste fpecies, om de affebeiding, en
aitwerping der pis te bevorderen.

C W )
OVER DE lnje&i&.
$. 88.
Een infpuiting (inje&ïo) word genaamd ieder
geneeskundig vogt, om in de holligheden van
van het lighaam, volgens of tegens de natuur
open zynde, intebrengen. Wanneer dezelve in
den mond of in de keel, tot verfcheide gebruiken,
word gehouden, of ingebragt, dan
noemt men dezelve diaclyfma, coliutio, sargaryfma;
indien het den aars word ingebragt,
dan hiet het clyfma, clyfter, clysterium 9
etisma.
S- 8*
De ftoffe voor de injeclio verfchaffen de »»«
füfiones, decotla, de eerfte en tweede zoort
van mixtura , en de emulfiones fpuria.
Na de verfchillende indicatie-, of ten aanzien
der bekende deugd, en geneeskragtvan de
ftoffe , en van de zelfftandigheid , word er
een bijzonder foort, bevoegd ,tot de voorfchriften,
uitgekoozen.
fa

( 158 )
In het algemeen moet men evenwel aartmerken:
•
i. Dat in het formula voorfchryven van een
injeblio dezelve moet, en kan eenvoudig
zyn; nademaal er noch op de kleur, reuk
of fmaak te letten zy, en ook hier geen
corrigens nodig is.
a. Er moeten geen fcherpe, of bytende dingen
gebruikt worden, opdat gy niet,wan.
neer gy voordeelig begeerd te zyn, benadeeld.
3. De poeders moeten vermeid worden,
want men vreest, dat zy de fpuit zouden
verftoppen, of de gevoelige plaatfen
door haarruuwheid zouden beledigen, of
ten minften, agtergebleeven zynde in de
fpuit, tot de gewenschte plaats niet zouden
geraaken.
4. De dofis, zoo de algemeene, als byzondere,
verfchilt naar het doelwit van den
Geneesheer, de hoe grootheid en aarevan
het hol, de geneeskragt van her vogt,
en naar de herhaaling van de inje&io:
zeer dikwils fielt de overftrooming van
het

( *59 )
het hol de beperking voor de byzondere
dofis.
5. In de fignatura moet bepaald worden de
manier van aanwending: koud of warm,
of met een byzonder inflrument, hoeveel?
hoe dikwils,. en hoe lang het vogt moet
ingefpooten worden, in wat plaatfing de
zieken moer zyn, opdat het gemaklyk word
ingebragt, wederom uitgelaaten, of behouden
word, hetwelk ingefpooten is. Maar
dewyl er een allergrootfie voorzigtigheid
nodig is, dat niet, deeze gebooden verzuimd
zynde, inzonderheid door een geweldige
infpuiting, dezelve benadeelen,
daarom moet derzelver aanwending aan
een bekwaam Heelarts worden toevertrouwd.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
N». I,
R,. Sap. ven et. Dr. j.
Gumm. arab. pulv. Dr. ij.
folv in Aq. fontan. Unc. viij.
M. F. Inje&io.
No. i. Een zuiverende, en baHVmagtlge InjeQia.
No. a*

C 160 )
No. 2.
$f. Deco&. hord. Libr. j.
Mell. rofacei Unc. ij. ,!
M. F. Inje&to.
No. 3.
7f. Decocl. cort. peruv. Libr. j.
Balf. commendat. Unc. ö.
Vitell. unius ovi.
M. I. a.D.advitr. S. voor een infpuiEing 0
No. 4.
R,. RJ. Aq. calcis viva Unc. vj.
Balf. peruv. nigr. Dr. j.
Vitell. unius ovi.
M.l.a.D.advitr. S. voor een Infpuiting.
No. 5.
R,, Cor*. peruv. el. grof. m. cont. Unc. j.
coq. c. Aq. font. Libr. ij. ad dimid. part confumt.
Colatur. add.
Effent, mirrh. fin. alcal. Unc.
M. D. ad vitrum.
§• 9°-
No. 2. Een zagt zuiverende InjcBio,
No. 3. Een verfterkende balfeinagn'ge Injeüio.
No. 4- Een verfterkende balfemagtige en zuiverende.
No. 5, Een verfterkende, en het bederf tegen ftaande»

Aangaande de gargarifma is byzonder aart*
temerken, dat de walgelyke zaaken moeten
vermeid worden, omdat zy voor eenigen tyd
in den mond en keel moeten gehouden worden,
en aldaar her en derwaards bewoogen worden,
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. u
ff. Decot. hord. Unc. x.
Nitr. depurat. Dr. j,
Syrup. moror. Unc. ij.
M. F. Cargarisma.
No. 2*
R,. Flor. fatnb. Unc. 13.
ine. ftent per horam c.
Aq. fontan. fervid. Unc. xij.
Colatur. add.
Sp. vin. gallic. Unc. j.
fal. ammon. vol, Dr. ij.
M. D. S. Voor een Gargarisma.
No. p
No. I. Een verkoelende, en verfrisfende gargarisma.
No. 2. Een eenigfints verfterkende, en prikkelende,
Lr

( *fe )
No. 3.
R,. Herb. agrimon. Unc, 1>.
ine, coq. c.
Aq.fontan. Unc. xvj. ad rmant. Libr.].
Colatur. add.
Mell. rofat. Unc. j.
Nitr. depurat, Dr. j.
M. F. Gargarisma.
No. 4.
R>. Aq. flor-, famb. Unc. x.
Acet. fcillit. Unc. ij.
iS#/. ammon. dep. Dr. ij.
.M. F. Gargarisma.
§• 5>i-
In de voorfchryving. van een clysma, inje&io
intejlinalis, zyn, behalven de algemeene zaa­
ken § 89. deze byzondere om aantemerken:
t. Dat niet zelden de olea unguinofa, of met
decocla gemengd, of zuiver, tot enemata
dienenj en
2. Dat
No. 3. Een oplosfende en zuiverende gargarisma.
No. 4. Een meer zuiverende en ontbindende, inzon­
derheid van dienst in een angina pituittfa.

C i*3 )
2. Dat ook andere walgelyke zaaken, en onder
zekere omlfandigheden fcherpe, tot
dit zoort van infpuiting worden genoomen;
en wel
3. Dat de evenredigheid in de purgeerende
2 of 3 dubbeld moet zyn, wanneer zy
den aars worden ingebragt; een Once van
de zouten tot 2 Oneen, en van de honig
vim a tot 4 lepels. Laat hetzelfde ook
tot een wet zyn omtrent alle ïterke, en
vermoogende zaaken; als van de tartar.
emet., van het opium, wanneer de indicatio
derzelver gebruik eischt.
4. Dat men in het bepaalen van de algemeene
dofis, en ook van de byzondere, moet
aanmerken:
a. Den leeftyd, als voor een eerstgeboore
kind moet dezelve zyn 2 Oneen; voor
een meer gevorderde 3 of 4; voor een
kind 6; en voor een volwasfenen zyn van
8 tot 12 Oneen genoeg.
b. Den toeftand van het lighaam, als voor
een zwakken, en voorzien met een meer
dan behoorlyk aandoenelyk lighaam,word
een minder hoeveelheid vereischt, enz-
L a c, Het

e. Het doelwit van den Geneesheer, als
minder, wanneer de clysma moet voeden,
en behouden worden, en meerder,
indien dezelve moet verdunnen , verzagten,
en ontlasten.
5. Zeer dikwils word er een fpecies tot een
enema uit de Apotheek geëischt, en dan
de bereiding of aan den zieken, of aan
deszelfs oppasfers, toevertrouwd.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. 1.
%>. Herb. mercurial. Unc. j.
coq. c. Aq. fontan. Unc. xvj. ad remanent.
Unc. x. in Colat. dijjolv.
EleEi. cathol.
Sal. cathart. aa. Unc. j.
M. D. S. Voor een Enema.
No. 2.
fy. Olei fem. lin. Unc. vj
Laud. liquid. Syd. Dr. 6.
M. F. Clysma.
No. 3.
No. Een verzagtende , buikopenende, en ontlastende
tlysma.
No. 2. Een pynftillende clysma, van dienst in een colica
fptsmodica.

No. 3.
fy. Spec. carmin. offic. Unc. ].
Herb. nicotian. Unc. ft.
coq. per aliquot momenta c. Aq. fontan.
Unc. x. Colatur. add.
Oxymell. fcillit. Unc. ij.
M. F. Enema.
No. 4.
R>. Therebintb. opt, Unc. ft.
Vitell. unius ovi.
folv. in Aq. fontan. tepid. Unc. viij.
add. Olei olivar. Unc. iij.
31. F. Enema.
No. 5.
fy. Cort. peruv. el. cont. Unc. (3.
coq. c. Aq. fontan. Libr. j. ad remanent.
Unc. viij. Colatur. add.
Olei defiill. menth.
abfint.
No. 3. Een fterk prikkelende, windbreekende, en ontbindende
enema.
No. 4. Een verzagtende en balfemagtige enema, van
dienst in een ifchuria.
No. 5. Een verfterkende, en prikkelende clysma.
L 3

( i

C 167 )
OVER DE Succi expresfi.
§. 92.
Uitgeperst fap (fuccus expresfus) is een inwendig
geneesmiddel, vogtig, uit een waterig
vogt, door fnyding, kneuzing, en uitdrukking
van verfche planten uitgeperst, beltaande.
S- 93-
In de fappen voortefchryven is optemerken:
1. Dat moeten gebruikt worden de fapagtige,
en verfche deelen van de planten, geenfints
de dikke, drooge,en houtagtige; en
ook niet de zaaden, welke meer van een
oly, dan van een wateragtigvogt, vervuld
zyn.
2. By verfche planten , welke minder fappig
zyn, moeten andere, vol van fappen,
of water, bygevoegd worden, opdat derzelver
fappen kunnen uitgelokt worden.
3. Er moeten geen fappen voorgefchreeven
worden , tenzy de tyd van het jaar de
planten kan leveren, dat is in de lente en
zomer; nog minder moet de bereiding
L 4 van

C i*8 )
van een fap voorgefchreeven worden van
planten, welke van elders moeten aangebragt
worden, en niet dan droog tot ons
kunnen koomen.
4, Ieder dag moet het fap op nieuw uitgeperst
worden, voornamentlyk, wanneer
het den zieken, door nederzinking Qfubfidentia)
gezuiverd, word toegereikt.
$. Doch, wanneer voor de lekkeren het fap,
door hulp van kooking, en wit van een ey,
helder gemaakt, word voorgefchreeven,
dan kan die hoeveelheid, welke voor
eenige dagen genoeg zal zyn, bereid worden
: want op die manier word het tot
een langer bewaaring bekwaam gemaakt,
doch altoos met verlies van geneezende
kragt.
De onderlinge evenredigheid der zameniïellende
deelen, de dofis,en den tyd hoe lang het
gebruik moet aangehouden worden, onderwyst
de indkatio den Geneesarts.
VOOR.-

C rf9 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
N°. i.
IJo. ree. najlurt. aquat. Part. ij:
cochlear.
acetof. aa. Part. j.
ine. cont. exprim. pralo, fuccus inde obtent.
p. fubfident. atq. colaturam defecatur.
S. Laat van dit vogt alle morgen tot gebruik
4 Oneen naar den zieken gezonden worden.
No. 2.
ff. Sa cc. ree. expres/, taraxici.
trifol. fibr.
fumar aa. Unc. iv.
coquant. adq. alb. ovi clarificentur. Colat.
D. ad vitrum.
S. Laat er de zieken alle morgen een derde
gedeelte van gebruiken, en daarop vleeschfap
drinken.
OVER
No. ï. Een zeer goed voorfchrift, daar men uitgeperste
feppen wil laaten gebruiken in Jcorbutici.
No. 2. Een zoortgelyke, het geen ook van nut kan
zyn by atththici.
L 5

C 170 )
OVER DE Epithema ta fluida.
S- 94-
Een ftooving (epithema), (fomentatio), of (fomentum)
is een uitwendig geneesmiddel, vogtig,
het welk, in linnen, of wolle goed ingedrongen,
op verfchillende deelen van het" lighaam
word aangevoegd.
$• 95-
In een epithema voortefchryven valt optemerken:
dat
ï. Alle vloeibaare wezens hier toe dienen,
inzonderheid eenvoudig water, de aq. defiillat..
melk, wyn, azyn, brandewyn,
infufiones, en decocla.
2. De door reuk, of fmaak, of kleur onaangenaame,
wanneer zy maar met kragten
zyn voorzien , kunnen toegelaaten worden
, zonder bydoening van een corrigens.
3, En nademaal wy menigmaal bedoelen,
door de aanwending vaneen epithema, een
verandering der ingewanden, en van dieper

( m )
per gelegen deelen, onder het deel, op welk
dezelve word aangewend, daarom word
ligtelyk begreepen, dat hier dunne, vlasge,
en doordringende vogten moeten verkoozen
worden.
4. In drajlica voortefchryven, als de planfa
narcotica, faturnina,mercurialia,enz.
moet niet vergeeten worden, dat de geheele
oppervlakte van het Jighaam inzuigende
zy.
S- 9*.
De algeineene dofis verfchilt naar het deel,
op welk defomentatio moet aangevoegd worden.
De onderlinge evenredigheid der byzondere
beftanddeelen word afgemeeten naar het genezingsinzigt,
en naar de bekende kragt van de
beftanddeelen zelve.
Linnen, of wolle goed tot een vehiculum is allermeest
in het gebruik.Door eenigen word defomentatio
ingeflooten in een blaas op het deel aangevoegd
; op die wyze word de vervlieging van het
vogt beletten kandeszelfs warmte langer behou«
den worden, doch, door de deelen al te veel te
drukken, baart het niet zelden moeijelykheid.
Zeer

C 17* )
Zeer dikwils word de bereiding aan den zieken,
of aan deszelfs oppasfers,of aan den Heelarts
toevertrouwd: dan moet men alleenlyk uit
de winkels eifchen de fpecies, en in de fignatura
beveelen de manier van bereiding, en aanwending.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. f.
ff. Aq. flor. famb. Unc. x.
Ac et. rofar. Unc. iv.
Sal. ammon. Unc.
M. D. ad vitrum.
S. Voor een epithema met 4 dubbeld linnen
koud aantevoegen.
No. 2.
XJ. Aq. flor. famb. Libr. j.
Sp. vin. camph. Unc. ij.
M. D. ad vitrum.
S. In 4 dubbeld linnen ingedrongen, warm
op het aangedaan deel aantevoegen.
No. 3.
No. i. Een verkoelende, en terugdryvende epithema.
No. 2. Een zoortgelyke. Deze en de voorige kunnen
byden van dienst zyn, wanneer een deel met een ligte
ontfteeking is aan gegreepeu.

3^,. Herb. . malv.
C «78 )
No. 3.
alth. aa. Unc. ij.
hyofcyam.
Flor. chamomill. aa. Unc. j.
ine. M. F. Species. D. ad chartam.
S.Laac dezelve gekookt worden metfjponden
fontynwater een vierde uur; en de cola-
tura, wel doordrongen zynde in een wolle
lap, even zagt uitgedrukt, op dengehee-
len buik aangevoegd worden.
No- 4.
RJ. Flor. rofar, ruberr.
lavendul.
Herb. menth.
majoran.
falvics. aa. Unc. ].
ine. M. F\ Species. D. ad chartam.
1 S. Laat dezelve een weinig kooken in 3 ponden
roode wyn, en het vogt, doorgegooten
zyn-
No. 3. Een zeer goede fpecies tot een fotus naar het
figtiatura, om op den buik aanreweuden, om te verzag,
ten, te verdeelen en pyn te ftilien, in een colka inflarnmatoria,
enz.
No. 4. Een verfterkende, opwekkende, verdeelende,
en verwarmende fpecies, tot een zoortgelyke fotus.

C m )
zynde, warm met een wolle lap aange»
voegd worden.
No. 5.
Herb. ruth.
fcordii.
abfmt.
Flor. famb.
chamomill.
melilot. aa. Unc. j.
ine. M. F. Species. D. ad chartam.
S. Laat dezelve gekookt worden in een ge*
flootevateen quartier uur, met4ponden
fontynwater; de colatuur diend voor een
fomentatie, en laat voor een vehiculum
genoomen worden een wolle lap*
%• 97-
Een oogwater (collyrium) is een zoort van
epithema, welke op her oog word aangewend.
In hetzelve voortefchryven moeten vermeid
worden dikke, ruuwe, en inzonderheid fcherpe
zaa-
No. 5. Een verwarmende, prikkende en oplosfende,
verzagtende en verdeelende fpscies, om een epithema van
Ce maaken.

( i?S )
zaaken, ten minden de laatfte moeten met de
minde hoeveelheid, en alléén met een zeer
klein gedeelte bygemengd worden, wegens de
gevoeligheid, en prikkelbaarheid van het werkt
tuig des gezigts.
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. u
Ra. Aq. deft. rofar. Unc. iv.
Flor. zinzi in fubtiliff. poll. red. Dr. if5.
M. D. ad vitrum.
S. Om,in 4 dubbeld linnen ingedrongen zynde,
koud op een ontftooken oog aantevoegen.
Het glas moet van te voren gefchud
worden.
No. 2.
Tp. Aq. fontan. Unc. vj.
Fi-
No. 1. Een 'zeer goed collyr. in een ligte of roofige ontfteeking,
daar men repelleeren mag.
No. 2. Hier komt my voor, dat de boeveelheid van het
vitriol. alb. te ruim is, ik zoude dezelve verminderen tot
5 of 6Gr. ik raade met ernst aan, om alle vitriolata en
aluminofa in oogwaters te vermeiden, omdat zy, door haar
zamentrekkende kragt, niet zelden de oorzaak zyn van
vlekken, en verduistering in de cornta.

C 17* )
Vitriol. alb. Scrup. j.
M. D. ad vitrum»
S. Tot een zelvde gebruik als het voorige.
No. 3.
R>. Aq foenicul. Unc iv.
•Sp. vin. camp. Dr. ij.
M. D. S. Tot een oogwater.
% 98.
Er is nog een ander zoort van epithema, benoemd
met den naam van apophlegmatismus,
dat is een geneesmiddel om de flym, of het
fpeekfel te zuiveren , en uittelokken. Door
eenigen word zy gebragt tot de gargarismata.
S- 99-
De apophlegmatijantia verfchaffen de ftoffe
uit een bekende geneeskundige ftoffe, uitgetrok-
No. 3. Een zeer goed verdeelend oogwater, daar men
prikkelen mag, als by ce bloedvlakken, kneuzingen der
oogen, daar geen hevige ontfleeking by verzeld is: an«
ders was het ook beter, om de hoeveelheid van de Sp.
vin camphorat.ie verminderen tot 2Scrup.

( 177 )
trokken of gekookt door een bevoegd menfiruum.
De radix pyretrhi met water gekookt,
zonder of met bydoenitig van azyn , voldoet
hier het best. By de lekkeren en kiefchen word
de radix pimpenelU, in de plaats van de radix
pyrethri,aangewend,en hetafkookfel daar van
met honig zoet gemaakt.
5. 100.
Een bad (balneum) is ook tot de epithemata
te brengen, het welk, zoo het byna de geheele
oppervlakte van het iighaam bevogtigd, eigentlyk
dus genoemd word; doch, indien alleenlyk
enkelde deelen, infesfus, infesfio, femicupium,
pediluvium, naar de verfchillende plaatfen, welke
bevogtigd worden. Wanneer het alleenlyk
moet dienen om te wasfen, dan noemt men het
een lotio of lavamentum, en wanneer het vogt
uit de hoogte, gelyk een regen, op het aangedaan
deel valt en drupt, dan word het embroche,
jlillicidium, irrigatie-, iuftillatio, gut la, of duccia
geheeten. En het word een dampbad (balmum
vaporofum) genaamd, indien de dampen,
de uitwafemingen van een vogt, tot een zekere
byzondere plaats bepaald worden.
M $• 101.

C i?8 )
§.IOI.
In een bad voortefchryven zyn deze byzonderheden
optemerken:
i. Een bad, eigentlyk dus genoemd, laat
geen duure of kostbaare zaaken toe, om
de hoeveelheid, welke daar van vereischt
word; hierom word het zeer dikwils klaar
gemaakt zonder hulp van den Apothecar
, en behoeft geen voorfchrift.
s. Tot een dampbad moeten geen ingrediënten
voorgefchreeven worden , welker
kragt door damp niet kan opgeheeven
worden; als adftringentia, fosfilia, falia
media, tenzy ammomacalia, en dat gy er
een ander lighaam byvoegd, door welkers
hulp het alcali volatile ontwikkeld
word,en los gemaakt.
VOOR.

C 179 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. 1.
3$°. Rad. alth.
Herb. alth.
malv.
Flor. chamomill. aa. Unc. iv.
ine. D. ad chartam.
S. Species, welke flap, en los in een linnen
zakje moet genaaid worden, en een quartier
uur met eenige hoeveelheden van 4
ponden (menfura) fontynwater kooken;
by het heet vogt moet koud water by gegooten
worden tot het lauwzyj en laat
de lydereen half uur in dit bad zitten, het
zakje onder geplaatst zynde.
No. 2.
iy>. Sapon. ven et. Unc. 13.
Sal. tart. Dr. ij.
Olei
No. 1. Een zeer goede fpecies voor een verzagtend bad,
het geen men gebruiken kan by n*p&ritici,cakulefi,in een
colica infiammatoria, enz.
No. 2. Is een verdeelend, flym verdunnend, en prikkelend
lavamentum , en komt dus te pas daar, waartoe hst de
Auteur heeft voorgefchreeven.
M 2

( i8o )
Olei jumper. Unc. j.
Aq. fontan. Libr. ij-.
M.l. a. F. Lavamentum, met welk een flymzugtig
deel, des morgens, en des avonds s
warm moet afgewasfen worden.
No. 3.
R,. Cort. querc. grojf. mod. cont. Libr. J.
Flor. chamomill. Unc. vj.
Nitr. Unc. viij.
M. F. Species. S. Gebruik als de voorige.
- No. 4.
Ro. Rad. lapath. acut.
enul. aa. Unc. j.
ine. coq. c. Aq. fontan. Libr. iij. p. quadr.
hora. D. Colatura.
S. Het diend voor een wasfing voor deelen
met de fchurft bezet.
No. 5.
No. 3. Een verfterkende , verdeelende, en prikkelende
fpecies, tot een bad te gebruiken, gelyk No. 1.
No. 4. Blykt uit het fignatura, waar toe het de Auteur
gebruikt wil hebben.

f ISI )
No. 5.
j^. Herb. hysfop.
Strobilor. pini aa. Unc. 15.
Semin. foenicul. Dr. ij.
ine. cont. M. F. Species. D. ad chartam.
S. Een fpecies, by welke moet opgegooten
worden 2 ponden kookend water, om te
dienen tot een dampbad : laat de lyder
de wafem ontfangen langs den weg van
de ademhaaling.
No. 5.
•gp. Herb. menth.
abfinthii.
Flor. lavendul.
chamomill.
Bacc. lauri.
juniper. aa. Unc. ij.
ine. cont. coq. c. Aq. comm. menfaris iij. vaje
claufo p. quadrant. hora. Colatur. adm.
Sal.
No. 5. Een zeer goede fpecies voor een balneum vaport'
Jum peüorale, om de expeftoratlo te bevorderen, alwaar
los te maaken, en zagt te prikkelen valt.
No. 6. Eerf zeer goed flülicidium, en waar van het ge.
bruik uit het bygevoegd fignatura van den Auteur blykt.
M 3

( i8a )
Sal. ammon. Unc. iv.
Sp. juniper. Libr. j.
D. ad lagenas*
S. Een vogc tot een drupping (ftillicidium) ,
liet welk, matig warm gemaakt zynde, en
in een bekwaam vat gegooten,uit de hoogte,
langs een pyp, of buis van het zelve vat, op
een bloot verlamd deel moet nederdruppen:
de drupping een half uur aangehouden zynde
, word de zieken warm in het bedde gelegd
, en moet het beledigd deel met drooge
warme wolle lappen gewreeven worden.
No. 7.
Rj. Herb. cicutcc Unc. j.
coq. c. Aq. fontan. Libr» ij. p. aliquot momenta.
Colatur. add.
Sal. ammon, pur. Unc. f5.
Sp, vin. camp. Unc. j.
D. ad lagenam.
S. Een wasfing voor een beledigd deel.
§. 102.
No. 7. Een verdeelend, verdwynend, en npdroogend
lavemcntum, waar van debafis de herb. cicuia is, welker kragr,
door bydoening van het fal ammon., en de fp. vin camph.,
, om te verdoelen vermeerderd word, en het geen dus kan
te pas koomen, daar men ons goede uitwerking van de
ctcüta belooft.

C i§3 )
$. I02.
Het laatfie zoort van epithema is een pap
(cataplasma), dat is een zagt epithema, half
vloeibaar, een dikke pap vertoonende, welke,
indien zy uit planten door kooking, het overvloedig
vogt vervloogen zynde, bereid word,
een gekookte pap (cataplasma co&um) word
geheeten; en wanneer zonder kooking,poeders
met eenig vogt tot een deeg (pa/ia) worden
gebragt, dan noemt men het een rauwe pap
(cataplasma crudum); indien zy aan de voorhand
word aangevoegd, dan heet zy een epicarpium,
©p het voorhoofd een frontale, aan
de planten van de voeten (fuhplantale) of (fup.
pedaneum). Doch dewyl byna altoos tot fuppedanea
het fem. eruca word voorgefchreeven,
daarom koomen zy ook voor onder den naam
van finapismus.
§• i©8*
In een gekookte pap voortefchfyven moet
opgemerkt worden:
1. Dat de excipienda, die gekookt moeten
worden, verfchillende deelen van planten
zyn, van aart week, of welke door de
kooking zagt kunnen gemaakt worden.
2. De excipientia, of de menftrua moeten
water, melk, wyn of azyn zyn; doch
M 4 even-

evenwel de twee laatfte behooren beter
tot de byvoegfelen, en het geen ook betreffende
de vettigheden, als oly, boter,
enz. plaats heeft.
3. De byvoegfelen moeten zyn, welke geen koking
behoeven, en by de overige gekookte
gewoon zyn bygedaan te worden, als volatilia,
fpitisuofa, fapo, crocus ,vhell. ovorum,
enz.
4. Alle harde wezens zyn onbekwaam, ten
zy door voorafgaande kneuzing, weeking,
en kooking, zagt en week te maaken.
5. Indien er bygemengd moeten worden
zaaken, welke ongemaklyk te verdeden
zyn, als refines, gummata } dan moeten
dezelve alvorens in azyn,of brandewyn ontbonden
worden, eer zy worden bygevoegd.
6. Vrugten en bollen moeten altoos onder
den asch gebraaden worden, en niet zelden
de laatfte met boter, opdat zy een
merg (pulpa) zouden uitleveren, en de
pap een weker zelfftandigheid zouden
aanbrengen.
7. Men moet altoos de algemeene hoeveelheid
tot een dubbelde dofis voorfchryven,
opdat, de eene afgenomen zynde, de andere
aanftonds kan aangevoegd worden»
VOOR-

t 185 )
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN:
No. Ï.
^ Medull. pan. cibar. Unc. viij.
Sap. venet. Unc. j.
Lacl. q. f.
F. I. a. cóquend. cataplasm. cui adm. Pulv.
croci Dr. 13. D.
S. Lauw aantevoegen. .
No. 2.
? 3f. Farin. fem. linL Unc. iv.
Pulp. cepar* fub. cmerib. ajjdt.
Gum. galbün. aa. Unc. j„
Vitell. unius ovi.
Olei lilior. alb. q. f.
M. F. I. a. Cataplasma. D. ad oü.
S. Als de voorgaande te gebruiken*
JSfo. 3. *Ü* B! •
3^. Pulv. grof. rad. alth.
951
flor. famb.
chamomill»
herb.
No. 1. Een verzagtende en oplosfende pap, zeer goed
om een hard ontftoóken kliergezwel tot veretteriug te
krengen.
No. 2. Een allerfterkfte cataplasma maturans.
No. 3. Een verzagtende en pynftülende pap, gelyk hei
Pgnetuura ook aanduid.
N

( 186 )
herb. tnalv.
fem. lin. aa. Ünc. ij.'
coq. c. f q. /fq. fontan. ad confijl. pultiform.
ab igne remot. add.
Olei lint. Unc. iij.
F. Cataplasma.
$, Moet lauw op een pynlyk deel gelegd
worden.
No. 4.
* R>. Pulv. grof. berb. cicuta.
hyofciam. aa. Unc. ij.
coq. c. Aq fontan. f. q.ad confift.pultiformem,
ab igne remof. add.
Gumm, ammoniac.inAcct. folut. Unc.].
M. D. S. Word lauw aangevoegd r op de
aangedaane mammen.
. , §• *04-
Wat bétreft de rauwe pap, moet men aanmerken
:
i. Dat men- alle poeders kan gebruiken, en
ook weeke zaaken, als honig, extradia,
inzonderheid zuurdeeg (fermentum), en
kruim van. brood , als ook verfche gekneusde
kruiden,
5. Indien er poeders worden voorgefchreeven
, is er eenig vogt nodig, als azyn , wyn,
opdat zy'tot een deeg (pa/la) zouden
kunnen gebragt worden.
V o O R-
No. 4. Een pap om verharde mammen te refolveeren.

( 187 5
VOORBEELDEN VAN VOORSCHRIFTEN.
No. u
Ferment, panis.
Pulv. fem. eruca aa. Unc. ij.
Sal. gemm. Unc. {$.
Acet. fcillit. q. f.
ut fiat finapismus. D. ad fiSlile.
S. Om aantevoegen aan de planten van de
voeten, in linnen bevat.
No. 2i
R,. Mica panis,
Pulv. fem. cumin. Unc. ij.
nuc. mofhata.
cariopbil. arom. Dr. j.
Vin. hifpanici q. f.
F. I. a. pafta* S. Op de maagftreek aantevoegen.
No. 3.
* R>. Theriaca officin.
Mell puri.
Butyri.
Fuligin. fplendend.
Sal. ammon. aa. Unc. ].
Sap.
No. 1. Een zeer goed finapismns, aan de planten der
voeten aantekenden, om een derivatio te maaken, inzonderheid
by een delirium, zwaare hoofdpynen, enz.
No. 2. Een goede maagpap om de maag te verfterken,
No. 3. Toont het fignatuura aan, waar toe het de Auteur
wil gebruikt hebben.

( i88 )
Sap. venet. Unc. ij.
Vïtell. ovi N°. iij.
M. I. a. F. Cataplasma. D. ad ollani.
S. Om warm aantevoegen op een ontftooke
antbrax.
- V. No« 4.
* Ra. Herb. ree- ruth, Unc. ij.
ine. ac contufis add.
Mell. Unc.j.
Mofchi. Gis x.
Camphor, Dr. j.
Aceti. q. f.
ut fiat pa/la.
S, Epicarpium, in linden bevat, om op de'
polfen, en planten der voeten aanteleggen.
No. 4. Kan van dienst zyn by hevige ftuipen, daar mes
de lyders niets kan ingeeven.

KORTE VERHANDELING
DER
ARTSENIJMENGKUNDIGE
SCHEIKUNDE.
VOORNAMELIJK INGERIGT VOOR DIEGENEN, WELKE
ZICH WILLEN VOORBEREIDEN TOT HET DOEN
VAN EXAMEN.
DOOR
GERARDUS LASONDER.
TE DORDRECHT,
BIJ BLÜSSÉ EN VAN BRAAM.
1826.

VOORREDE
Het oogmerk van dit werkje is , de Artse-
nrjmengkundige Scheikunde zoo kort ofleknop-
telijk, doek tevens zoo duidelijk mogelijk
was, den leergierigen lezer en beoefenaar
van deze zoo zeer belangrijke wetenschap,
volgens het laatste of nieuwste tijdvak der
Scheikunde, voor te stellen.
Ik zal mij te dezer plaatse niet wijdloopig
uitlaten over de inrigting en algemeene nut­
tigheid van dit werkje, daar zij, die belang
in hetzelve stellen , zelf eerst regt de nut­
tigheid daarvan zullen ondervinden.
In drie Afdeelingen heb ik hetzelve ver­
deeld :
Het eerste handelt alleen over de Artsenij-
mengkunde en hare verdeeling.
* 2 Het

IV
V O O R R E D E .
Het tweede over de Scheikunde in het alge­
meen. Deze laatstgenoemde heb ik verder
in twee en dertig onderdeden of Hoofdstukken
verdeeld, welke ik zoodanig en naar mijn
beste vermogen heb gerangschikt, om dezelve
voor allen, welke zich in dit zoo zeer be­
langrijk vak willen oefenen, zeer bevattelijk
en duidelijk te maken.
In de derde Afdeeling wordt alleen gespro­
ken over de bewerktuigde ligchamen, namelijk
die , welke ons door het plantenrijk worden
aangeboden , én die men dus gedeeltelijk be­
werktuigde ligchamen noemt. Deze Afdee­
ling heb ik weder in twee onderdeden of
Hoofdstukken verdeeld. Het eerste'handelt
enkel over de* bestanddeelen der plantaardige
zelfstandigheden, en in het tweede (hetwelk
ook tot slot van dit werkje dient) wordt ge­
sproken van de drie soorten van gistingen ,
namelijk: i°. de wijngisting ; a'. de zure-
of azijn-gisting ; 3*. de rotte gisting.
Daar ik in dit werkje alleen het hoofdza­
kelijke , in dit vak voorkomende, heb voor-
ge-

V O O R R E D E . V
gedragen, heb \ik de volkomen bewerktuigde
ligchamen onaangeroerd gelaten, dewijl de
Dierkunde den Artsenijmenger niet volstrekt
noodzakelijk is, indien hij geen bijzonderen
smaak in deze wetenschap inogt vinden; al­
leen is hem eene naauwkeurige kennis nood­
zakelijk van die deelen der Dieren, welke als
geneesmiddelen gebezigd worden.
Overigens is mij' geene moeite te veel ge­
weest , om alles, in dit werkje voorkomen­
de, zoodanig in te rigten, dat het niet
alleen zeer nuttig, en, zoo ik vermeen,
onmisbaar is voor diegenen, welke zich wil­
len voorbereiden tot het doen van Examen ^
maar ook tevens zeer dienstig voor min ge­
vorderden , of voor zoodanige jonge lieden ,
welke nog nimmer eenig onderwijs in deze
wetenschap hebben ontvangen : dewijl ik mijne
gezegden met de beste en meest gepaste
Proeven heb trachten op te helderen, waar­
door de leergierigen aanleiding zullen beko­
men, om zelve eenige proeven in het werk
te stellen, en de uitkomsten of verschijnse-
* 5 lm»

fï V O O R R E D E .
ten, welke daarbij plaats hebben, duidelijk
te kunnen verklaren.
Hiermede vermeen ik genoeg gezegd te
hebben wegens de inrigting van dit werkje ,
hetwelk aan een groot deel onzer landgenoo-
ten wordt aanbevolen ; en indien deze mijne
pogingen bij den weidenkenden en kundigen
beoordeelaar van dit vak mogen voldoen en
bij den jongen beoefenaar eenig nut stich­
ten » zal ik hieromtrent mijnen arbeid dubbel
beloond zien, en zulks mij tevens aanmoedi­
gen om aan dit werkje eene meerdere uit­
gebreidheid te geven, en hetzelve met de
nieuwste ontdekkingen te vergroolen.
Ds SCHRIJVER*
IN-

INHOUD,
EERSTE AFDEEL ING.
Over de artsenijmengkunde en derzelver verdeeling
in het algemeen. ' . ' . Bladz. 1 tot fj
Over de uitvloeisels en voortbrengsels. . 5
Over de gelijkaardige en ongelijkaardige ligchamen.G
TWEEDE AFDEELING.
Over de scheikunde in het algemeen,
EEBSTE HOOFDSTUK.
Over dc scheikundige kennis, verschijnselen en
algemeene gevolgen. . . , g _» 45
(1) Over de ontleding. . . , t1 _
(2) Over de zamenstclling. . . ^ — 3g
TWEEDE HOOFDSTUK.
Over de scheikundige kunstbewerkingen. 25 35
• DERDE .HOOFDSTUK.
Over de grondstoffen. . , J 36 — 5g
. VIERDE HOOFDSTUK.
Over de weegbare stoffen,.
Da lichtstof. , . . . 5g *- 43
VIJFDE HOOFDSTUK.
De warmtestot • . - . , 43 £1
* 4 ZES-

mn INHOUD.
ZESDE HOOFDSTUK.
Sloffen die gewogen kunnen worden.
Over de zuurstof. . ; Bladz. 48 tot 5a
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Over de zuren in het algemeen. . 52 — 56
ACHTSTE HOOFDSTUK.
I. Zuren met ééne zuurvatlare grondlaag.
Over het koolzuur. ; , , £ 7 53
NEGENDE HOOFDSTUK.
Over het zwavelzuur en het zwaveligzuur.
3) Het zwavelzuur. . . , 5g g 3
3) Het zwaveligzuur. . . , 63 — 65
TIENDE HOOFDSTUK.
Over het salpeterzuur, salpeter!gzuur, salpetergaz
en verzuurd stihgaz.
1) Het salpeterzuur. . . . 65 — 70
2) Het salpeterigzuur. . . ; , j 0
3) Het salpetergaz. . . , j 0 yz
4) Het verzuurd stikgaz. . . . 73 — 74.
, • ELFDE HOOFDSTUK,
Over het phosphorzuur, , , . 74 _ 77
„ , TWAALFDE HOOFDSTUK.
Over het boraxzuur. . . . 77 — yg
DERTIENDE HOOFDSTUK.
M II. Zuren met twee zuurvatbare grondlagen.
De koolstof en waterstof.
Over het zurbgsuur. .j ji . ï 3 79 — 80
VEER-

INHOUD. ix
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Over het wijnsteenzuur. . . Bladz. 81 tot 83
VIJFTIENDE HOOFDSTEK.
Over het benzoézuur. . . . 83 — 87
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Over het barnsteenzuur. . . . 88 — 90
ZEVENTIENDE HOOFDSTUK.
III. Zuren met drie zuurvatbare grondlagen.
De waterstof, koolstof en stikstof.
Over het pruisisch of blaauwzuur. . gi — g3
ACHTTIENDE HOOFDSTUK.
IV. Zuren wier grondlaag ons (voor als nog)
niet zeker bekend is.
Over het zoutzuur en het overzuurd zoutzuur.
j) Het zoutzuur. . . . . g3 — g6
2) Het over/.uurd zoutzuur. . . 96 — gg
* NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
Over het vloeispaalzuur. . . . 100 — 10J
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de stikstof. . . . 101. — io5
EEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de dampkringslucht. . . io5 — 109
TWEE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de waterslof. . . . . 109 — 112
DBIE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over het water. . . , . 112 — 119
VIER

X INHOUD.
VIER EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over het gezwaveld, verkoold en het phosphorisoh
waterstojgaz.
1) Het gezwaveld waterstofgaz. Bladz. 119 tot 120
2) Het verkoold waterstofgaz. . . 120 — 122
3) Het phosphorisch waterstofgaz. . ï 2 2 12

INHOUD. X I
DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de loogen in het algemeen. Bladz. i53 tot i5S
Ci) De potasch. . . . . 1S5
(2) Het lithion. . . . ,
(3) De soda 1 ^
(4) De zwaaraarde. . . . jg x
^5) De strontiaan. . . . jg 3
(6) De kalk. . . . . l 6 3
(7) De talk of bitteraarde. . . jg£
(8) Het ammoniak. . . . . ïgg
EEN EN DERTIGSTE HOOFDSTUK:
Over de aarden in het algemeen. . igg
(1) De kei- of kiezelaarde. . . 170
(2) De klei- of aluinaarde. . . yyt
TWEE EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de zouten of zoutwording. . 172 — 175
DERDE AFDEELING.
Over de bewerktuigde ligchamen.
EERSTE HOOFDSTUK.
Over de plantaardige zelfstandigheden en
bestanddeelen. . . . .175 177
1) De suikerstof. , . . . . 177
2) De looistof. . . . . jyg
3) De hars. . . . .
4) De kamfer. . . ' . J3 0
5) De vlugge of aetherische olieën. . 181
6) De vette olieën. . . . jg 2
7) De gom- slijm- en kleefstof. . ibid.
8) De veerkrachtige of elastieke gom. . i84
9) De gom-hars. . . . l 85
10)

XII
INHOUD.
10) De kleurstof. . . . Bladz. 186
11) De stijfsel of het zetmeel. . ibid.
32) De bittere- of extractstof. . . 187
33) De eiwitstof. . . : .388
34) De was. . . . . 189
i5) De vezelstof of houtvezel. . . ibid.
Tafel der hoofd- of eigene bestanddeelen der
planten. . . . . . I91 tot ig5
TWEEDE HOOFDSTUK.
Over de gistingen in het algemeen. . 196
(1) De wrjngisting. . . . 396 — 398
Over de wijngeest. . . .398
Over den aether. . . . 198 — 201
(2) De azijngisting. . . . 201 — 202
(3) De rotte gisting. . . . 202 — ao3
KOK-

KORTE VERHANDELING
ARTSENIJMENGKUNDIGE SCHEIKUNDE,
EERSTE AFDEELiNG,
OVER DE ARTSENIJMENGKTJNDE EN DERZEtVEtt
VERDEELING IN HET ALGEMEEN*
§• i. De artsenijmengkunde (pharmacle) is dié
wetenschap, welke ons leert sommige ligchameu
der natuur te Verzamelen , en zoodanig te bereiden
f dat daardoor geschikte geneesmiddelen ontstaan.
§ 2. Voorheen verdeelde men de artsengnïeng-*
kunde in:
(a) Galenische ? * <
(b) Scheikundige? P^rmacie,
(«) De galenische bestond enkel in het klelrt
maken en ondereenmengen van geneesmiddelen;
(medicamenta) , zonder dat zij in hunne bestand*
deelen gescheiden werden. Deze heeft haren naam
ontleend van eenen GALENÜS , welke hierover teel
geschreven heeft.
(b) De chemische: hierdoor verstond meödi'e,
A maat*

2
KORTE VERHANDELING DER
waardoor de ligchamen in- hunne bestaandeelen
ontvangen werden en wezenlijke veranderingen ondergingen.
Thans is deze verdeeling geheel ter
zijde gezet,of verworpen ; maar men verdeelt haar
nu drieledig , namelijk , in-:
(a) Huishoudelijke j
(6) Werktuigelijke > pharmacie.
Scheikundige J
(«) De huishoudelijke pharmacie leert ons
de ligchamen inzamelen, zoo in tijd als wijze,
dezelve te behandelen , om ze geschikt voor te
te bereiden tot hun gebruik , of om die behoorlijk
te kunnen bewaren , zoodat zij aan geen bederf
of verstikking onderhevig zijn.
(Z>) De werktuigelijke pharmacie leert ons
de ligchamen kleiner maken of verdeden, bij v. ,
snijden , stampen , ziften , doorzijgen , enz.
(c) De scheiimndige pharmacie leert ons uit
de ligchamen de bestaandeelen halen , of vereenigt
dezelve kunstmatig te zamen.
§ 5. Alle ligchamen , welke ons door de natuur
worden aangeboden, verdeeld men in:
(a) Mijnstoffelijke ~)
\b) Plantaardige > zelfstandigheden,
(c) Dierlijke J
(a) Het mijnstoffelijk-rijk (regnurn minerale) levert
ons alle "iiirjnstofieiijke zelfstandigheden, als:
allerhande soorten van metalen, b. v. goud,
zilver, tin , koper, bismuth , spiesglas, enz.
aarden, aardzouten, aardólieën , zwavel, enz,
(b) Het planten-rijk (regnum vegetabile) levert
ons aile plantaardige zelfstandigheden , als : bloemen
, zaden , vruchten , kruiden , houten ,
basten , wortelen , enz.
. (c) Het dieren-rijk (regnum animale) levert ons

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE, 5
alle dierlijke zelfstandigheden , zoo in huti gehec!
a)s gedecltfü ; als : spaanscue vliegen (catitharidts)
, moschus, bevergeil (eastoreuin), was (cera)
en meer andeiVHj
§ 4. De zelfstandigheden van bet plantenrijk
en dierenrijk bezitten een regelmatig maaksel van
ligchaam , waarin de noodige sappen tot hun onderhoud
kunnen omloopen, zich door zaad en
voortplanting vermenigvuldigen , alsmede eene vrijwillige
bewegingskracht, en het vermogen hebben
om te denken; echter, deze twee laatste eigenschappen
ontmoet men niet dan in de voortbrengselen
van het dierenrijk; Van daar, dat men did
van het plantenrijk gedeeltelijk-^ en die van het dierenrijk
volkomen- bewerktuigde ligchamen noemtd
De zelfstandigheden zoo uit het mijnstofFelijk rijk $
plantenrijk , als diereni-ijk, worden (naar de wijze
hoe men haar afzonderlijk bekomt) verdeeld in
uitvloeisels (educta) en voortbrengsels (producta).
Over de uitvloeisels en voortbrengsels^
§ 5. Uitvloeisels (educta) zijn zoodanige stoffen
, welke als zoodanig onveranderd in de ligchamen
aanwezig waren, maar daarvan slechts dooi?
werktuigelijke handgrepen worden afgezonderd <
bij voorb. het sap geperst dit de citroenen, de
olie uit de amandelen en olijven , zijn alle échte*
ten, dewijl deze stoffen, vóór die bewerking,
reeds als sap en olie in de citroenen f amandelen
en olijven, aanwezig waren. Daar en tegen ver»
staat men door voortbrengsels (producta) zoodanige
zelfstandigheden, welke door zamenstelling
van de verschillende grondstoffen van een ander
ligchaam worden zamengesteld, bij v. zoo zijn het
koolsuur, het ammoniac en de dierlijke olie
alle producten.
A 3 %Qi

°4 KORTE VERHANDELING DER
§ 6. Alle zelfstandigheden , hetzij educten ^
hetzij producten , komen ten öpzigte van hunnen
uiterlijken vorm voor, onder vier verschillende gedaanten
, als («) vast, (b) vloeibaar , (c) dampof
stoomvormig, (d) lucht- of gazvormig.
_ (a) Vaste ligchamen zijn de zoodanigen, welke
zich niet laten verdeelen, zonder eenigen weerstand
te bieden , en die dus van hunne eens aangenomene
gedaante niet dan door geweld, of door
bijvoeging van andere zelfstandigheden, veranderen.
(b) Vloeibare ligchamen zijn de zoodanigen,
welke uit oneindig kleine deeltjes bestaan, die
geene genoegzame vastheid aan het geheel geven ,
om , in eene aanmerkelijke hoeveelheid verzameld ,
eene geregelde gedaante aan te nemen, op zichzelven,
en aan hunne eigene aantrekkingskracht
overgelaten , verzamelen zij zich tot droppels , op
den minsten tegenstand wijken zij van eikanderen ,
en over het algemeen genomen, bezitten zij een
zeer geringen graad van veerkracht.
(e) Dampvormige ligchamen zijn de zoodanigen,
die in een' zekeren graad van warmte, bijna geheel
geene (door onze zintuigen) bespeurbaren
zamenhang hebben , door dat zij eene zeer aanmerkelijke
veerkracht bezitten, welke eigenschap
verdwijnt, zoo ras de warmte des dampkring»
aanmerkelijk vermindert; alsdan keeren deze dampen
weder tot die vloeistoffen , uit welker verhitting
zij ontstaan waren , b. v. water boven 212*
Fahrenheit, gaat in een besloten vat over in
een' veerkrachtigen damp , die, indien het vat niet
sterk genoeg ware , hetzelve aan stukken zoude doen
springen; maar biedt men deze dampen een plaats
aan, waarin zij kunnen bekoelen, dan verliezen
zij deze hunne veerkracht en verzamelen zich tot
droppels.
(d)

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. S
(d) Veerkrachtige , luchtvormige ligchamen verhouden
zich als de dampvormige, wanneer de
laatstgenoemde in eene hooge temperatuur geplaatst
zijn; doch zij verschillen van eikanderen, door
dat de eerstgenoemde in de hoogstmogelijke koude,
welke er op onzen aardbol verwekt kan worden,
altijd dezelfde blijven, en zich steeds als eene
onzigtbare veerkrachtige lucht aan onze zintuigen
vertoont; van daar, dat hunne eigenschapen
niet dan door scheikundige proeven ontdekt
Ï
. unnen worden. Deze lucht hestempelen de he-
dendaagsche scheikundigen met het woord gaz,
waardoor men niet anders verstaat, dan dat zoodanige
luchtvormige ligchamen , met de warmtestof
zoo scheikundig verbonden zijn, dat zij voor ons
oog onzigtbaar zijn,
§ f. De staat van vast-, vloeibaar-, damp- of
luchtvormigheid wordt bepaald door de aantrekkingskracht
hunner deeltjes onderling, en door de
uitzettende kracht der warmtestof, welke alle ligchamen
tot in het oneindige zoude uitzetten, indien
hier niet eene derde kracht bijkwam , namelijk,
de drukking des dampkrings, welke op alle ligchamen
(welke ons omringen , en zich op onzen
aardbol bevinden ,) drukt, met eene kracht van
ongeveer 2000 ponden op elke |kubiek| voet.
Deze kracht dan werkt te zamen met de aantrekkingskracht,
en vermindert de uitwerking des
verwijderingskracht van de warmtestof. Hieruit
zien wij, dat indien de ligchamen den vloeibaren
staat zullen verlaten om damp-* of luchtvormig te
worden , dat het niet slechts het aantrekkingsvermogen
der deeltjes onderling , maar ook de drukking
des dampkrings moet overwinnen , van daar neemt
de aeiher in het luchtledige den gazvormigen
iJaal aan , en keert weder tot die van vloeibaar-
A 5 heid,

6 KORTE VERHANDELING DER
heid , wanneer men de daartoe vereischie druk-*
king aanbrengt.
§ 8. Den staat van vast- , vloeibaar^ , damp- en
luehtvormigheid verdeelt men verder in die , welke
uit gelijkaardige-, en in die, welke uit onge-=
iijkaardige deelen zijn te zamen gesteld,
Over de gelijkaardige en ongelijkaardige
deelen (bestaandcelen).
§ 9. De ligchamen , welke uit gelijkaardige
deelen (partes similares, homogeneae) zijn zamengesteld
, zijn zoodanige zelfstandigheden, waarvan
ieder bespeurbaar deeltje dezelfde eigenschap
Lezit , als het geheel waarvan liet genomen is,
bi] v. tot poeder gebragt ijzer, koper, enz. De
deeling van zoodanige gelijkaardige deelen noemt
men afscheiding) en worden nu deze afgescheidene
gelijkaardige deelen wederom in zamenhang
met eikanderen gebragt , dan noemt men
zoodanig eene bewerking, zamen voeging, zamen -
liooping : bij v. wanneer men dit tot poeder gebragt
ijzer of koper te zamen smelt, dan liggen
de?e afgescheidene gelijkaardige deeltjes alle
nevens elkanderen , en men bekomt één meel
in grootte toegenomen ligchaam.
§ 10. De ligchamen , welke uit ongel'ijkaardige
deelen (partes dissimilares , helerogeneae)
zrjn te zamen gesteld , zijn zoodanige zelfstandigheden
, welke niet alleen uit meer deeltjes, maar
ieder van een bijzonderen aard , zijn te zamen
gesteld , en zoo lang zij met eikanderen verbonden
blijven een wezen of een gelijkaardig ligchaam
uitmaken ; scheiden nu deze ongelijkaardige deelen
zich van eikanderen , hetzij door kunst ,
hetzij door de natuur van zelve , dan is het gevolg
, dat zij verschillen van hel geheel waarmede
zrj

AllTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 7
zij verbonden waren. Bij v. i°. in zuiver overgehaald
water kan men geen ongelijkaardig deel
gewaar worden ; doel) scheidt men dit water door
kunst, alsdan bekomt men zuurstof (ox)genium)
en waterstof (hydrogenium), welke stoffen geheel
andere eigenschappen hebben dan het geheel
waarmede zij verbonden waren. 2 J
. In versche
koemelk kan men geen ongelijkaardig deel gewaar
worden , daar het echler blijkt dat zij daar
in voorhanden zijn ; want staat deze melk eenigen
tijd stil , alsdan scheiden deze ongel/)baardige
deelen zich af, cn men bekomt room , kaas en
wei. Zoodanig eene afscheiding van ongelijkaardige
deelen noemt men ontleding (analysis).
Worden nu deze afgescheidene gelijkaardige deelen
wederom zoodanig met eikanderen verbonden ,
dat daardoor nieuwe producten ontstaan, alsdan
noemt men zoodanig eene bewerking za mens telling
(synthesis) en geen zamenvoeging,
gelijkaardige deelen het geval is.
gelijk bij de
§ 11. De ongelijkaardige deelen der ligchamen
worden ook bestaandeelen genoemd. Die , welke
zich het eerst van eikanderen laten scheiden ,
noemt men naaste bestaandeelen (partes constitutivae
proximae) , en zijn deze nu nog voor eene
verdere ontleding vatbaar , dan noemt men die
de verwijderde bestaandeelen (partis constitutivae
remotae).— Uit dit verhandelde zien wij, dat men
de ligchamen geheel en gedeeltelijk kan ontleden :
bij v. salpeterzuur (acid. nitrïcnm) en potaseh
(potassa) zijn de naaste bestaandeelen van de salpeterzure
potaseh (nitras potassae), maar zuurstof
(oxigenium) en stikstof (azoticum) , in welke men
verder het salpeterzuur ; en zuurstof (oxygen,) en
potaschmetaal (potnssium), in welke men verder
de potaseh kan ontleden , zijn de verwijderde
beslaandeelen van de salpeterzure potaseh.
A 4 § 12.

0 KORTE VERHANDELING DER
§ 12, Hieruit zien wij, dat de ligchamen , welka
pns omringen, uit deelen zijn te zamen gesteld,
die door de wijze hunner verbinding, als ook
hunne evenredigheid, de zoo groote verscheidenheid
in de natuur, en in de eigenschappen der
ligchamen te weeg brengen, waarover wij breeds
voeriger zullen overtuigd worden bij de Verhan-?
deling der Scheikunde (Chemia).

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. a
T W E E D E A F D E E L I N G *
OTEIt DE SCHEIKUNDE IN HET ALGKMEKN,
EERSTE HOOFDSTUK.
Over de scheikundige kennis, verschijnselen
en algemeene gevolgen.
§ i5. De scheikunde (chemia) leert ons de
bestaandeelen der ligchamen kennen , zoo in der­
zelver hoedanigheid , hoeveelheid, als betrek­
king tot eikanderen en andere ligchamen. Ook
leert zij ons de ligchamen van eikanderen schei­
den of vereenigt dezelve kunstmatig te zamen. —
Men verkrijgt deze kennis tweeledig: i°) door
ontleding (analysis); 2 (
') door zamenstelling (syn-.
thesis).
(i) Over de ontleding.
§ i4. De ontleding (analysis) is eene bewerking,
waardoor de ligchamen , zoo in derzelver grovere
als fijnere deelen verdeeld , of in derzelver verwijderde
als nadere bestaandeelen gescheiden of
ontbonden worden. Zij wordt te dien einde
verdeeld in de navolgende , als :
(a) Werktuigelijke}
(è) Onmiddellijke | , ,.
\c) Middellijke >°"tlfH ng,
{$) Natuurlijke J
' A S of

io KORTE VERHANDELING DER
of zij geschiedt door (e) probeer- of herkenningsmiddelen
(reagentia).
§ i4. (n)_ De werktuigelijke ontleding is
zeer eenvoudig, en geschiedt slechts door werktuigelijke
handgrepen ; 'als : stampen , wrijf en , ziften
. wasschen , drukken of persen , enz. Deze
ontleding wordt hoofdzakelijk in het werk gesteld ,
om dc zelfstandigheden , die het onderwerp onzer
onderzoekingen zijn , en uit verschillende niet bij
eikanderen passende zaken bestaan, in een meer
eenvoudiger gedaante te brengen, en zoo doende
het onnutte van het nut/ige te scheiden ; bij v.
zoo wascht men de asch der plantaardige zelfstandigheden
met water uit, om daar zoo doende de
zouten uit te bekomen. Ook bekomt men door
het wasschen van het zand van sommige rivieren
een gedeelte goud, en, na eene voorafgegane
stamping en wrijving, de metaaldeelen uit de ertsen.
Door de uitpersing bekomen wij de vette
olieën (ol. unguinosa) uit onderscheidene zaden;
als: hennep, papaver, olijven, enz.
§ i5. (&) De onmiddellijke ontleding is die,
welke door de werktuigelijke ontleding en andere
eenvoudige middelen wordt volbragt, als:
verdunning , doorzijging , bezinking , enz. De
enkele zelfstandigheden , welke uit iels bestaan
van eikanderen scheidt; dus scheidt men het aanhangend
salpeterzuur van het bismuth oxyde
(oxydum bismuthi) door bijvoeging van water; oï'
deze ontleding wordt volbragt, om de eerste ol'
naaste bestaandeelen van de ligchamen af tu
zonderen.
§ 16. (c) De middellijke ontleding is die,
welke door de onmiddellijke ontleding bekoraene
stoffen , nader zoekt te ontleden; bij v. zoo
scheidt

ARTSEMMENGK. SCHEIKUNDE. H
scheidt men de zuurstof van het bismuth oxyde
door die zelfstandigheden , welke meer betrekking
op de zuurstof hebben, dan het bistnuth metaal,
waardoor de bismuth oxyde in zijn' metiialstaat
hersteld wordt.
§ i3. (d) De natuurlijke of van zelf werkende
ontleding wordt door de enkele kracht
der natuur volbragt; hiertoe behooren, in het
plantenrijk en dierenrijk, allerhande soorten
van gistingen ; bewerkingen , welke de gemelde
stoffen op velerlei wijze ontbinden, waardoor dan
nieuwe zamenstellingnn , of, met andere woorden ,
nieuwe producten geboren worden , waarover wij
in het vervolg nader zullen spreken.
§ 19. (e) De ontleding door probeermiddelen
werkt alleen op bet scheikundig zamenstel der
ligchamen , en dat wel door toevoeging van zoodanige
zelfstandigheden , welke daarmede nieuwe
verbindingen aangaan , of nieuwe ontledingen
in dezelve te weeg brengen , waardoor dan telkens
nieuwe verschijnselen ontstaan. De middelen
, welke tot dit einde of deze ontleding worden
aangewend , noemt men ondarzoeks-herkennings-
of probeermiddelen (reagentia); bij v, zpo,
gebruikt men
s t B
Ten i ,
Ter onldeking can loogen.
A. Een aftreksel van blaauwe bloemen , voorn, da
viool (viola adorat).
B. Papier, door een aftreksel van curcumaworlel
geel geverfd.
C. Papier, door een aftreksel van fernabukhout
rood geverfd.
D. Zoutzure tweede kwikverzuursel (murias dentoxyd,
hydrargyr.) % in water opgelost.
Ver-

}3 KORTE VERHANDELING DER
Verschijnselen.
A. Dit aftreksel wordt door de loogen groen geverwd.
B. Dit papier wordt door de loogen bruin gekleurd.
C. De loogen verwen dit papier violetblaauw.
D. Hier vereenigt zich het zoutzuur met de loogen
, waardoor het kwik-oxyde vrij wordt en
praecipiteert.
Ten 2 lie
,
Ter ontdekking van vrije zuren.
E. Papier, door een aftreksel van lakmoes hlaauw
gekleurd.
F. Koolzure potaseh (carbon, potassae), in water
opgelost.
Verschijnselen,
E. De zuren verwen alle blaauwe plantensappen
rood.
F. Hier vereenigen zich de zuren met de potaseh ,
waardoor het koolzuur, onder eene hevige opbruising
, gazvormig ontwikkelt en vrij vvordi.
Ten 5 de
,
Ter ontdekking van zwavelzuur.
G. Zoutzure of salpeterzure zwaaraarde (muiiris
seu nitras barythae), in water opgelost.
Verschijnselen.
G. Hier vereenigt zich het zwavelzuur met de
zwaaraarde tot zwavelzure zwaaraarde (sulpias
barythae), tot eene in water onoplosbaar nederplofsel
van een witte kleur , waardoor h&t
goutauur of salpeterzuur vrij wordt.
Teo

A.RTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE., i5
Ten 4 de
,
Ter ontdekking van het zoutzuur.
U ^Salpeterzuur-zilver (nitras argenti) ? in water
^Salpeterzuur-lood (nitras plumbi) £ opgelost.
Verschijnselen.
II. Wanneer er zoutzuur in eenig vocht mogt aanwezig
zijn, en door bijvoeging van een dezer
twee gemelde stoffen, vereenigt zich het zoutzuur
met het zilver- of lood-oxyde tot zoutzuur-zilver
of lood (mirias-argenti sen plumbi),
hetwelk een praecipitaat daarstelt van eene witte
kleur, en onoplosbaar in water is.
d e
Ten 5 ,
Ter ontdekking van zwavelzure zouten.
T. Zeer zuiver salpeterzuur , ten einde phosphorzure
en wijnsteenzure van zwavelzure zouten
te onderkennen , in zamengestelde aardachtige
zouten en nedergeplojte metalen»
Verschijnselen.
I. Het salpeterzuur vereenigt zich alsdan met de
zoutvatbare grondslagen van de phosphorzure- ,
wijnsteenzure en metaalzouten, waardoor zeer
oplosbare zamenstelsels worden voortgebragt,
terwijl de hier aanwezig zijnde zwavelzure
zouten onoplosbaar (als door het salpeterzuur
onontleedbaar zijnde) overblijven.
Ten 6 de
,
Ter ontdekking van het koolzuur.
K, Kalk , in water opgelost (aq. calcis recent.)
Ver-

i4 KORTE VERHANDELING DER
Verschijnselen.
K. De kalk vereenigt zich met het koolzuur tot
koolzure kalk (carbon calcis) tot eene in water
onoplosbare stof' van eene witte kleur*
Ten 7
d e
,
Ter ontdekking van aardachtige zouten,
L. Eene ontbinding van witte zeep in alcohol met
gelijke deelen water verdund.
M. Vloerjende potaseh (potassa liquida).
Verschijnselen.
L. Hier vereenigt zich de loog der zeep met de
zuren dezer zouten , waardoor hunne aarden
vrij worden en praecipiteren, terwijl de olie
dezer zeep zich op de oppervlakte van de
vloeistof plaatst.
M. Hier hebben dezelfde verschijnselen tot de
loogen plaats, uitgezonderd de olie,welke hier
niet aanwezig is.
s t e
Ten 3 ,
Ter ontdekking van de kalk.
N. Zuringzuur (acid. oxalicum), in water opgelost*
Verschijnselen.
N. Gedurende dat het zuringzuur zich met de kalk
verbindt, heeft er eene afzondering van een
wit nederplofsel plaats, hetwelk zuringznre kalk
(oxalas calcis) is.
Teil

ARTöEMJMENGK. SCHEIKUNDE. i5
Ten g»\
Ter ontdekking van het zuurstojgaz des
dampkrings, door water bevat.
O. Eene oplossing van versch bereid zwavelzuur
ijzer (sulj)has f'erri recent).
Verschijnselen.
O. Deze oplossing verliest alhier zijne schoone
groene kleur , door dat het daar in aanwezig
zijnde ijzer oxyde eene meerdere hoeveelheid
zuurstof aanneemt, welke verbinding een product
oplevert van eene roode kleur.
Ten io de
,
Ter ontdekking van het gezwaveld waterstofgaz.
(*)
P. Alle metaalzouten , in water opgelost.
Verschijnselen.
P. Het gezwaveld waterstofgaz (gaz hydro-suiphur.)
verbindt zich met het oxyde der metaalzouten
waardoor die hunne zuren verlaten, en uit
hunne vloeistof praecipiteren , onder het aannemen
van verschillende kleuren; bij voorb. :
Zilver oxyde praecipiteert zwart.
Lood oxyde < ( bruin.
Arsenik oxyde « geel.
Stibium oxyde * « oranje, enz.
Ten
(*) Waterstofboudend zwavelzuur gaz (gaz acid, hydrosulpliuncum)
phariüi Belgica.

,6 KORTE VERHANDELING DER
d e
Ten n ,
Ter ontdekking Pan het extractive slijmerige
en looistoj'bevattend gedeelte der planten,
Q. Eene ontbinding van eenig metaalzout 5 bij V*
salpeterzure kwik (nitras hydrai'gyr.)
Verschijnselen.
Q. De plantaardige zelfstandigheden verbinden zich
niet de oxj'des dezer zouten , waardoor in
water zeer onoplosbare zamenstelsels geboren
worden.
d e
Ten i2 i
Ter ontdekking^ fan ijsei-i
R. Galnotenzuur (acid. gallicum).
S. Berlijnsblaauwzure potaseh (prussias potassae)»
Verschijnselen.
R. De vereeniging van dit reagens doet het ijzer
zwart-
S. En van dit reagens blaauw praecipiteren, Waar*
door , bij de laatstgenoemde , de potaseh wordt
afgescheiden.
d e
Ten i5 ,
Ter ontdekking van koper,
T. Vloeijende ammonia (ammon. liquid.)
Verschijnselen.
T. Gedurende dat het koper zich met het animo-mac
verbindt, stelt deze verbinding eene vloeistof
daar van eene schoone hlaauwe kleur.
Ten

A.aT.SEMJ.VlB&'.CiK. SCHEIKUNDE, 17
Ten i4 de
,
Ter ontdekking van ontijdige zouten.
U. Zeer zuivere alcohol.
Verschijnselen.
U. De alcohol verbindt zich met de waterdeelen ,
waarin deze zouten zich in een' opgeiosten
Staat bevinden; waardoor zij dus, van haar
oplosmiddel beroofd wordende , ten bodem
vallen.
d e
Ten i5 ,
Ter ontdekking van koolzure potaseh.
V. Zoutzure kalk (murias calcis) in water opgelost»
Verschijnselen.
V. rlier heeft een' dubbelde verwantschap plaats:
het zoutzuur verbindt zich met de potaseh tot
zoutzure potaseh (murias potassae), terwijl het
koolzuur zich met de kalk verbindt tot koolzure
kalk (carb. calcis), welke laatstgeuoemde
als een wit poeder ten bodem valt, tot eene
in water onoplosbare zelfstandigheid.
Tót het bereiden van probeermiddelen (reagentia)
kan men een zeer naauwkeurig onderrigl be-»
komen in STITZINGÈR bereidingen der Reagentia.
•
(2) Over de zamënstelling êii verwantschap
s krachten.
§19. De samenstelling (synthesis) is eene baliwer-

s KORTE VERHANDELING DER
werking, waardoor sommige ligchamen , uit derzelver
gescheidene deelen , wederom zamengesteld

ARTSENLEVIENGK. SCHEIKUNDE. 19
ligchaam 'is. Deze verwantschap werkt dus op de
oppervlakte der ligchamen , of op derzelver reeds
gevormde bestaandeelen.
§ 24. (b) De verwantschap tot zamenstelling
(a mixtionis), (zie bl. 6 § 8) , vereenigt de ongelijkaardige
deelen der ligchamen in dier voege ,
dat daardoor nieuwe producten worden voortgebragt,
welke geheel in eigenschappen verschillen
van die zelfstandigheden, waaruit zij zijn te zamen
gesteld, en werkt dus op de grondstoffe n der
ligchamen, (zie bl. 6 § 9). Deze verwantschap
dan vereenigt de ongelijkaardige deelen der ligchamen
in dier voege, dat deze zich voor ons
oog als een gelijkaardig ligchaam voordoen.
§ 25. De verwantschap tot zamenstelling verdeelt
men het gevoegelijkste: (a) enkelvoudige
verwantschap (affinitas simplex); (b) enkelvoudige
keurverWanl.schap (a elcctiva simplex) , en
(e) dubbele , of dubbele keiirverwantscbap tot
zamenstelling (a duplex s. a. electuca duplex), alhoewel
sommige scheikundigen daar nog ld) eene
bemiddelende verwantschap (a approprians) en (e)
eene voorbeschikkende, voorbereidende verwantschap
tot zamenstelling (a prae disponens) bijvoegen
; maar terwijl deze scheikundige werkdaad,
(namelijk de verwantschap tot zamenstelling) nimmer
plaats heeft, of één der zamenstellende ligchamen
moet in een' vloeibaren staat zijn, zoo zal
het vooraf noodig zijn, eer wij eenige voorbeelden
van verwantschap tot zamenstelling opgeven , ons
te bepalen bij die scheikundige werkdaad , welke
men oplossing (solutio) noemt.
§ 26. Er zijn maar twee middelen hekend om
de ligchamen van hunne eigenaardige verwantschap
tot zamenhang te berooven, of óm een vast ligchaam
vloeibaar te rakken, zondw hierdoor in
B 2 des-

20 KORTE VÉRHANDELING DER
deszelfs scheikundige eigenschappen benadeeld té
worden ; het eene door het water, en het tweede
door het vuur. De ontbindingen 'verdeelt men
te dien einde in twee soorten: de ligchamen
Worden of door het water vloeibaar gemaakt, en
men noemt dit eene oplossing langs den natten
weg, of zij worden, bij verhooging van temperatuur
, door het vuur vloeibaar gemaakt, en men
noemt haar eene oplossing langs den dróogen
weg. Dat de ligchamen niet op elkander werken
, voor en aleer zij door deze scheikundige
werkdaad de geschiktheid daartoe bekomen hebben
, bewijzen de twee. volgende proeven:
Eerste proef. Men menge droog wijnsteenzuur
(acid. tartaric.) met drooge koolzure potaseh
([carbon, potassae) , zoo zal er geene verbinding
plaats grijpen , voor en aleer er water wordt bijgedaan
, hetwelk de vereeniging van het wijnsteenzuur
met de potaseh bevordert, terwijl het koolzuur
van de potaseh lucht- of gazvormig ontwikkelt
onder eene lievige opbruising.
Tweede proef Op een stuk theelood werpe
men droog salpeterzuur-koper (nitras cupri) en
men rolle het te zamen, zoo zal er niets gebeuren
; doch indien men het salpeterzuur-koper met
water bevochtigd heeft, dan zal zich een sterke
damp ontwikkelen, en het tin zal zeer heet worden
, ja somtijds zal men daar licht bij waarnemen.
Dit voorbeeld bewijst ons genoegzaam , dat
het salpeterzuur niet dan in den vloeibaren of
opgelosten staat op het tin werkzaam kan zijn.
^oorbeelden van verwantschap tot zamenstelling.
§ 27. («) Wanneer men twee ongelijksoortigs
ligchamen bij eikanderen voegt, en zoodanig op
elkander doet werken , dat daardoor een gelijkaoor-

ARTSEKUMENGK. SCHEIKUNDE. 21
sooitig geheel of een nieuw product ontstaat,
londer dat daardoor eenig bestaandeel wordt afgezonderd
, dan noemt men deze werking enkelvoudige
verwantschap (affinitas simplex); bij v.
1) koolzuur, met potaseh in aanraking gebragt
zijnde , verbindt zich het koolzuur met de potaseh
tot koolzure potaseh (carbón. potassae) ;
2) wanneer zwavelzuur met magnesia in aanraking
komt, dan verbinden zich deze tot zwavelzure
magnesia (sulphas magnesiae) enz.
§ 28. (b) Wanneer twee ongelijksoortige ligchamen
bij elkander gevoegd worden , en zoodanig
op elkander werken, dat daardoor een nieuw
ligchaam wordt voortgebragt, en een bestaandeel
derzelve wordt afgescheiden , of wanneer daar
tevens eene ontleding bij plaats heeft, dan noemt
men deze eene enkelvoudige keu?-- of nadere
verwantschap (a electiva) ; bij v. 1) wanneer
men azijnzure kalk (acetas calcis) met zwavelzuur
in aanraking brengt, dan vereenigt zich het zwavelzuur
, .als nadere verwantschap tot de kalk hebbende
, met de kalk tot zwavelzure kalk (sulphas:
calcis) , en het azijnzuur wordt vrij ; 2) alkalisch
koolzure ammonia (subcarbonas ammoniae), met
azijnzuur in aanraking gebragt zijnde, verbindt
zich het azijnzuur met de ammonia tot azijnzure
ammonia (acetas ammoniae), en het koolzuur
wordt gazvormig vrij , onder eene hevige opbruising,
enz.
§ 29. (e) Wanneer twee ligchamen , ieder uit
twee bestaandeelen bestaande, elkander onderling
ontleden en wederkeerig met elkander verbonden
worden ; of waar twee met elkander verbondene
zelfstandigheden door tusschenkomst van twee anderen
gescheiden worden , en wederkeerig met
deze zich verbinden , zoodat daardoor twee geheel
nieuwe ligchamen worden voortgebragt, dan noemï
B 5 meq

33 KORTE VERHANDELING DER
men deze bewerking! dubbele keurverwantscliap
(a elcctna duplex); bij v. i) zwavelzure magnesia
(sulphas magnesiae) en koolzure potaseh (earbojiaS
potassae), met elkander in aanraking gebragt
zijnde , verbindt zich het zwavelzuur , als nadere
verwantschap met de potaseh hebbende , met de
potascli tot zwavelzux'e potaseh (sulphas potassae) ,
en het koolzuur met de magnesiae tot koolzure
magnesia (carbon, magnes.) ; 2) salpeterzure kwik
(nitras hydrargyr.), met wijnsteenzure potaseh in
aanraking gebragt zijnde, verbindt zich het sa'=
{ jeterzuur, als nadere verwantschap tot de potaseh
lebbende, met de potaseh tot salpeterzure potaseh
(nitras potassae), en het kwik-oxjde met liet
wijnsteenzuur tot wijnsteenzure kwik (tartras hydrargyr.)
§ .00. (cl) Wanneer twee ligchamen , geen verwantschap
tot elkander hebbende , door tusschenkomst
van een derde vereenigd worden , dan
noemt men zoodanig eene werking bemiddelende
verwantschap (a approprians) ; bij v. water en olie
vereenigen zich niet, doch voegt men hier eenig
loogzout, b. v. potaseh, bij , dan wordt deze
vereeniging dadelijk daargesteld , en de potaseh
verkrijgt den naam van het bemiddelend middel ?
en men bekomt zeep.
§ 5i. (e) Twee zelfstandigheden, welke met
elkander niet verwant zijn , maar door chemische
ontleding en zamenstelling van het daarbijgevoegde
derde ligchaam verwant wordende, noemt
juen deze werking: voorbereidende verwantschap
(a prae disponens) ; b. v. zwavelzuur en ijzer
hebben eene zeer geringe verwantschap tot elkander;
doch voegt men hier water bij, dan wordt
het water ontleed , de zuurstof van hetzelve verbindt
zich met het ijzer, tot een ijzer-oxyde ,
terwijl het ijzer-oxyde zich verder met het zwavel-

A RTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 25
velzuur vereenigt tot zwavelzuur-ijzer (sulphas ferri).
De zuurstof van het water werkt hier als het
voorbereidend middel.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Over de scheikundige kunstbewerkingen.
§ D2. Om den aard der ligchamen te ontdekken
, dezelve op allerlei wijze te ontbinden, en
wederom te vereenigen, moet de scheikundige ,
om zijn oogmerk te bereiken, van verschillende
kunstbewerkingen gebruik maken. Zij geschieden
langs den vochtigen en langs den droogen weg.
Onder den vochtigen weg behooren alle werkdaden,
die omtrent natte ligchamen of vochten
plaats grijpen; terwijl die langs den droogen weg,
zonder behulp van water, maar alleen door het
vuur volbragt worden.
Wij zuilen hier eene korte beschrijving deimeest
in de scheikunde te pas komende bewerkingen
opgeven,
§ 55. De afdrijving (cupellatio) is niets anders
dan de zuivering van het goud en het zilver van
de voorheen zoogenaamde onedele metalen f waarna
men bet goud den naam van gelouterd en het
zilver die van het gekapiüerd zilver geeft. Deze
bewerking wordt volbragt door middel van lood ,
hetwelk gedurende de smelting (met het goud of
zilver) in een zeer hevig vuur, met de overige
onedele metalen , in de gedaante van glas, dooide
poriën van tie daartoe afzonderlijk vervaardigd©
B 4 aas»

ai KORTE VERHANDELING DER
aarde kroezen henen dringt, welke kroezen, den
naam van kc.jyellen dragen.
§ 54. De afknapping (decrepitatio) is die kleine
uitbarsting, wanneer in het vuur geworpen
zout zich in een oogenblik van hun kristallisatiewater
ontdoet. Voornamelijk heeft ons gewoon
keukenzout deze eigenschap en draagt alsdan den
«aam van gedecrepiteerd zout.
£ 55. De aftrekking (abstractio) kan men als
eene zachte soort van overhaling beschouwen ,
waardoor de vluggere zelfstandigheden van de vastere
worden afgescheiden. Men kan haar tweeledig
beschouwen : 1) om vluggere deelen van vaste
, die niets waardig zijn , af te scheiden ; 2) o,f
om , behalve die vluggere deelen , ook het overblijvende,
hetgeen men eigenlijk daar wil stellen,
alleen bekomt. Tot een voorbeeld van 1) dient
de aftrekking van de alcohol van het water, terwijl
tot het 2 e
) dient, de aftrekking van bet
geestrijke vocht van aftreksels, die door middel
van alcohol zijn daargesteld: b. v. bij het vervaardigen
van de kina , guajacum e» jalappe-hars
(resina cort. peruvian., guajacum et jalappe) enz.
§ 56. De aschbranding (inciueralio) is eene
verbranding van plantaardige zelfstandigheden ,
waarna men de ascb met de daarin bevat zijnde
vuurvaste zouten overhoudt; tot bekoming van
welke deze bewerking doorgaans wordt volbragt.
§ 5;*. De cementering (cementatio) is eene bewerking,
waardoor een ligchaam van alle kanten,
door eene andere stof bedekt, in een hevig vuur
geplaaïst wordt, zoo om de onderlinge werking
der zelfstandigheden op elkander langs dezen weg
te beproeven , als om zekere zelfstandigheden daar
tc stellen 5 die deze werkdaad ter hunner voortbreng

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. a5
brenging vereisclien; b. v. de kunstmatige geboorte
van het staal, hetwelk door de cementatio
van het ijzer met dierlijke koolstof verwekt
wordt. Het bijna gesmolten ijzer wordt door deze
bewerking , met een gedeelte koolstof, diamantstof
\an den geoxydeerden diamant, (in de wandeling
koolzuur) scheikundig met het ijzer vereenigd
, waardoor hetzelve den staat van staal aanneemt
, welke laatstgemelde stof harder en brozer
i dan ijzer.
§ 58. De destillering (destillatio) komt hoofdzakelijk
, ten minste in hare ligtere trappen, met de
zoo even genoemde aftrekking overeen , zoo lang
zij namelijk geene grootere hitte vordert dan die
van 212" Fahrenh. Tot het volbrengen van deze
kunstbewerking worden de stoffen, welke behandeld
moeten worden , geplaatst in glazen-steenen-
, koperen- of ijzeren werktuigen, van een
verschillend maaksel, vereenigd met zoodanige
werktuigen, om de door de werking des vuurs
voor den dag komende vlugge deelen op te vanpen
, welke in zeer naauwkeurig geslotene flesschen
bewaard worden.
§ ."9. De dooding (exstinctio) is niets anders,
dan om de zoo bewonderenswaardige bewegelijkheid
der zoogenaamde levendige kwik, door
eene meerdere of mindere wrijving , met terpentijn,
vet, slijm, zwavel, enz., in een vast ligchaam
te doen veranderen.
§ 4o. De doorzijging (filtratio) is de scheiding
«•ener lijnere vloeistof van grovere stoffen en vuiligheden.
Tot het doorzijgen van aftreksels, afkooksels,
enz., alwaar alleen de grovere deelen
behoeven afgezonderd te worden , gebruikt men
zeelten van linnen- of wollen doeken ; doch is
er eene lijnere afscheiding noodig, om een helder
IJ Ó door-

26 KORTE VERHANDELING DER
doorschijnend vocht te bekomen, dan maakt men
gebruik van gewoon filtreer-papier. Deze hulpmiddelen
zijn voldoende voor de voortbrengselen uit
het planten- en dierenrijk ; doch er kunnen gevallen
voorkomen, in welke de doorzijging vereischt
wordt van een vuil geworden mijnstoffelijk
zuur of van eene scherpe metalische ontbinding.
Tot het doorzijgen van deze laatstgenoemde stoffen
kan men van de gewone werktuigen geen gebruik
maken. Om aan deze doorzijging te voldoen
maakt men gebruik van een glazen trechter,
balf gevuld met gestampt glas, waarop men dit
zuur giet, hetwelk er alsdan zuiver en helder zal
doorloopen , en de vuiligheden blijven op het glas
liggen. Het vloeispaatzuur zoude echter, dewijl
hetzelve het ontbindingsmiddel van het glas is,
aan deze bewerking niet kunnen onderworpen
worden.
§ 4i. De gisting (fermentatio) is eigenlijk geene
werkdaad der kunst, maar der natuur, welke
door kunst bestuurd wordt; zij is die eigenaardige
uit zichzelve ontstanen slooping van plantaardige
en dierlijke zelfstandigheden , waardoor zij
in hare uiterste bestaandeelen ontleed worden en
nieuwe verschillende vereenigingen ondergaan of
te weeg brengen, waarover wij in het vervolg nader
breedvoeriger zullen spreken.
§ 42. Glasmaking (vitrificatio) is niets anders
dan de door een geweldig vuur bewerkte verbinding
van de heiaarde (silica) met eenig vast loogzout
, b. v. potaseh, welke verbinding ons het
gewoon glas daarstelt. Dan hiertoe behooren ook
de metaal-oxydes, welke door een geweldig vuur
zich geheel of gedeeltelijk tot glas laten smelten ;
b. v. glas van spiesglas (vitrum antimonii) halfglasachtig
lood-oxyde (protoxydum plutnbi semivitreutn)
enz.

ARTSENUltfENGK. SCHEIKUNDE. 27
§ 43. De kalkbranding (calcinatio) is alleen
toepasselijk op het krijt, de ruwe kalksteen,
schelpen, enz., die, in een hevig vuur gegloeid,
hun koolzuur verliezen en den zoogenaamden levendigen
kalk, ongeleschten kalk daarstellen.
In vroegere jaren was men gewoon de metalen ,
welke , door verhooging van temperatuur in aanraking
met zuurstof, hunne metalischen glans verloren
, metaal-kalken te noemen; doch dit stelsel
is geheel verworpen, en men noemt dezelve
thans metaal-oxydes of metaal-cersuursels,
dewijl dezelve niets anders zijn, dan metalen met
eene meerdere of mindere hoeveelheid zuurstof
verbonden.
§ 44. De kohobering (cohobatio) is eene versterking
van een afgetrokken of gedistilleerd.
vocht, om hetzelve, bij herhaling, van de vernieuwde
bestaandeelen, uit welke het verkregen
is, over te halen. Inzonderheid gebruikt men
deze termen ten opzigte van specerijachtige enkelvoudige
overgehaalde wateren, door herhaalde opgieting
en aftrekking van de tot hare bereiding
vereischte kruiden, in een hoogen graad,
versterkt.
§ 45. De kristalschieting (crystallisatio) is die
bewerking, waardoor vloeistoffen zich vertoonen
in kleine deelen, verdeeld zijnde, onder de gedaante
van droppels; doch vaste ligchamen nemen
doorgaans eene veelzijdige of hoekige gedaante aan,
die wij kristallen noemen. Onder alle de vaste ligchamen
zijn vooral de zouten daarvoor het meest vatbaar,
omdat zij inwater ontbonden kunnen worden
: want tot de crystallisatie worden twee voorwaarden
vereischt: 1) ontbindbaarheid in water;
2) eene langzame en ongestoorde bekoeling met of
zonder voorafgaande uitdamping van het overtollige
vocht. Schoon de zouten over het algemeen
voor

28 KORTE VERHANDELING DER
voor kristalschieting vatbaar zijn, zoo heeft er
echter in deze kunstbewerking, met betrekking tot
derzelver verschillende soorten , eene groote* verscheidenheid
plaats, en dit hangt veel af van hare
ontbindbaarheid in water. Sommige zijn er,
Welke zich, uit hoofde harer groote ontbindbaarheid
in water, in het geheel niet laten kristalliseren
; b. v. azijnzure potaseh (acetas potassae),
zoutzure kalk (murias calcis); terwijl andere , uit
hoofde harer meerdere ontbindbaarheid in heet
dan in koud water, zich bij bekoeling zeer gemakkelijk
laten kristalliseren; b. v. zwavelzure en
salpeterzure potaseh (sulphas et nitras potassae),
enz.
§ 46. De korling (granulatio) is eene bewerking
, waardoor de metalen , b. v. lood, tin, enz.
tot fijne korrels worden gebragt, door dezelve
op een spoedige wijze te verkoelen en te verdeelen.
Men volbrengt zulks door de metalen te
smelten, en, onder een gestadig roeren, dezelve
in water spoedig te bekoelen; of zulks wordt
volbragt, om het gesmolten metaal, door eene met
gaatjes doorboorde ijzeren zeef, waaronder water
geplaatst is , te laten loopen ; in welk water alsdan
de metalen in de gedaante van korrels naar den
bodem zinken. Lood en tin brengt men zeer
gemakkelijk tot eene zeer fijne bekoeling, door
dezelve te smelten, en in houten , holle en met
krijt bestrekene bussen spoedig te schudden.
Wanneer men de koeling der metalen in water
wil ondernemen, moet men eene zeer groote omzigtigheid
gebruiken , wijl deze bewerking het wegspatten
van kleine metaaldeeltjes, ten gevolge
heeft, en de bewerker van deze kunstbewerking
hierdoor gevaar zoude loopen. Eene minder gevaarlijke
soort van korling beeft plaats, wanneer
men eene vochtige, niet te veel zamenhangende
stof, pp een met gaatjes doorboorde zeef giet,
en

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. sg
èn dezelve daar al schuddende door laat loopen^
op welke wijze de korrels aan het buskruid verkregen
worden.
§ 47. De nederploffing (praecipitatio) is dié
bewerking, waardoor eene zelfstandigheid, hetwelk
in water of in eene andere vloeistof is opgelost
, door middel van eene andere zelfstandige
beid uit dezelve gedreven wordt; met dat gevolg,
dat het afgescheidene deel, onder eene poederachtige
gedaante, hetwelk men nederplofsel noemt,
naar den bodem van het vat zinkt; maar is daaf
en legen de afgescheidene stof soortelijk ïigter
dan het scheivochl, dan drijft de eerstgenoemde
boven op de oppervlakte van de vloeistof, gelijk
b. v. plaats heeft in de ontbinding van camphot
in wijngeest, wanneer deze daarvan door middel
van water wordt afgescheiden. Somwijlen ziet
men ook wel het uitgedrevene deel luchtvormig
ontwikkelen.
Bij deze kunstbewerking moet men in sorrtmïgé
gevallen ook eene groote oplettendheid in acht nemen
, b. v. in eene oplossing van zwavelzuur-koper
(sulphas cupri) in water, droppelt men eéne oplossing
van eenig vlug loogzout, b. v. vloeijendé
ammoniak (ammon. liquid.) , waardoor men zwavelzuur
ammoniakaal koper (sulph. cupri ammoniacal.)
bekomt. Bij deze bewerking dient men
ten volle verzekerd te zijn van de hoeveelheid en
sterkte des ammoniaks; want is de ammoniak niet
sterk genoeg, of doet men èr te weinig bij, dan
blijft ei" een gedeelte koper in de vloeistof opgelost
, en doet men er daar en tegen te Veel ammoniak
bij, dan lost zich wederom een gedeelte
van het nederplofsel op. Doorgaans wordt de
nederploffing langs den natten weg volbragt; echter
heeft er nog eene nederploffing langs den
droogen weg plarts, of die door de werking des
vuurs wordt volbragt; b. v. bij de bereiding van
hel

5o KORTE VERHANDELING DER
O
liet spiesglans-metaal uit de ruwe spiesglans, (welke
laatstgenoemde bestaat uit spiesglans en zwavel) ,
hetwelk men met Loogzout laat smelten ; de zwavel
meer betrekking hebbende tot het loogzout
dan tot het spiesglans-metaal , vereenigt zich met
het eerstgenoemde, terwijl het spiesglans-metaal,
als zwaarder zijnde door de twee vorige vereenigde
stoffen, ten bodem zakt.
§ 48. De ontblikseming (fülmiflatic) heeft plaats
wanneer eenige zelfstandigheden met groote snelheid
in brand vliegen; b. v, 1) het in brand
vliegen en verdwijnen van het buskruid; 2) de
door eene elektrieke vonk in brand gestokene
zuurstof en waterstofgaz , tot daarstelling van het
water.
§ 4g. De ontploffing (detonatio) kómt in aard
met de vorige (§ 48) genoegzaam overeen ; doch
tot deszelfs bestaan wordt, behalve de vlam, een
zware slag gevorderd ; over welke kunstbewerking
wij nader zullen spreken.
§ 5o. De opgieting (infusio) is die, wanneer
men op de eene of andere zelfstandigheid eenig
Vocht giet j om daar een zeker krachtig gedeelte
uit te trekken, bezigende men hetzelve naar de
omstandigheden laauw, of kokend heet.
§ 5i. De opheffing (snblimatio) is die, waardoor
vluggere van vastere deelen gescheiden , en
door middel van een ander werktuig verzameld
worden. Somwijlen wordt ook door deze kunstbewerking
alleen de stof van hare aanklevende
onreinigheden beroofd, gelijk bij de zuivering
van het ammoniak (murias ammonae) en die
der zwavel plaats heeft; doch op andere tijden
geschiedt deze bewerking door een ligchaam in
deszelfs bestaandeelen te ontleden, om daar iets

ARTSËNTJMENGK. SCHEIKUNDE. 3i
bijzonders nit te bekomen • b. v. zoo heft de
enkele warmte het benzoëzuur (acid. benzoicum)
of de zoogenaamde benzoëbloemen (flor. benzoes)
op, en scheidt dezelve van het harsachtig gedeelte
af. Tot de opheffing wo.dt er altijd
warmte vereischt, waardoor de op te heffene
stoffen onder eene drooge gedaante te voorschijn
komen ; doch bijaldien er vocht te voorschijn
komt, heeft er aftrekking of destillering
plaats.
. § Ue oplossing (solutio) is eene vereeniging
van twee of meer zelfstandigheden met elkander,
zoo, dat zij maar één wezen uitmaken.
Er heeft geen oplossing plaats of een van de
ligchamen moet vloeibaar zijn (bl. 19 K 26).-
De omstandigheden en uitwerkselen der oplossing
zijn zeer verschillend : somwijlen ondérgaan de
zelfstandigheden, welke met elkander verbonden
worden , geene verandering; b. v. bij die van
salpeter in water, en men noemt hetzelve alsdan
maar eene vereeniging ; doch bij de ontbinding
van soda in zoutzuur, waardoor keukenzout
wordt voortgebragt, bezit de bekomene
Stof geheel andere eigenschappen , dan die , welke
biertoe gebezigd wierden.
Er bestaat ook (gelijk wij bl. 20 § 26 gezegd
hebben) een oplossing langs den droogen wegdoch
hier kunnen de zelfstandigheden zich niet
vereenigen , of zij moeten door het vuur ontbonden
worden, b. v. olie en was, ijzer en zwavel,
tin en bismuth, enz.
§ 55. De overhaling (reetificatio) is eene' versterking
van eene reeds door destillatie verkregen
vocht, door dezelve op nieuw die bewerking te
doen ondergaan, b. v. door gemeene wijngeest
(sp. vini) , bij herhaalde destillatie meer en meer
van hunne waterdeelen te berooven , om dezelve
zoo

5a KORTE VERHANDELING DER
zoo doende in een alcoholisc'hen geest tè doen
veranderen.
§ 54. De poedermaking (pulverisatio) is niet
anders, dan vaste, breekbare ligchamen, door
middel van stampen, wrijven j ziften, enz. te
brengen tot èen fijn poeder.
Bij deze werkdaad moet men eene groote achtzaamheid
in het oog houden.
1°. Tot deze werkdaad gebruikt men ijzeren- i
koperen-, porceleinen-, marmeren- of glazen
vijzelen of mortieren en zeven van gaas;
somwijlen van paardehaar, naar mate van
den verschillenden aard der ligchamen.
2°. Vele zelfstandigheden moet mén eerst, door
eerte zachte drooging, van hunne waterdeelen
berooven; doch de warmte moet
niet te groot zijn , omdat anders te veel
van hunne vlugge deelen verloren gaan •
vooral wanneer zij boven die van 200 J
Fahrenh. gaan.
5°. Harsen , vooral gomharsen , moet men
altijd in den winter tot poeder brengen ,
om reden dezelve boven 5a" Fahrenh. altijd
in een' kleurigen staat zijn.
4°. Zuur- of zoutachtige zelfstandigheden móeten
vooraf zacht gedroogd en daarna iti
aarden- of glazen mortieren tot poeder
gebragt worden.
5°. Zelfstandigheden, welke door warmte niet
ligtelijk hunne kracht verliezen, en zeer taai
zijn , moeten vooraf met eene oplossing van
arabische gom (g. arabicum) gestampt en
daarna gedroogd en wederom gestampt worden
, om dezelve beter tot verbreking deikleinere
deelen bekwaam te maken.
6°. Tot steenachtige zelfstandigheden maakt aien
ge-

A.RTSENUMENGK.. SCHEIKUNDE, j&
gebruik van molens (praepareër-mblens genaamd)
en dezelve daarin zoo lang rönd
te doen loopen, tot men geen zandachtige
ksówdls meer tusschcn db vingers gewaar
wordt, cn men noemt dit prcteparereri.
Om deze zelfstandigheid nu nog een' hooyercn
trap van fijnheid te doen verkrijgen,
maakt men gebruik van eene bewerking,
welke men slibben (elutriatio) noemt,
cn niets anders is, dart het door stampen
of malen verkregen poeder (bij die, wclké
in water hunne kracht niet verliezen) in koud
water te werpen en om te roeren, eii na
één a twee minuten gestaan te hebben ,
het bovendrijvende vocht af te gieten, filtreren
en het gefiltreerde te droogen t
waardoor men een allerfijnst poeder bekomt»
§ 55. De reverbereriiig (reverberatio) is eëné
blootstelling van de eene of andere zelfstandigheid
in een kroes, retort, enz. aan eene vermeerderde
werking van Puur, door dezelve daarop van alle
kanten te doen terugkaatsen. Tot dit oogmerk
Worden bijzondere fornuizen (reverbereer-ovens
genoemd) gebezigd.
§ 56. De smelting (fusio) is niets anders dart
eene oplossing van een vast ligchaam in vuur- of
warmtestof, en bekomt daardoor de gedaante van
eene vloeibare zelfstandigheid. De ware smeltin^
moet niet verward worden met die van vele zouten j
welke, bij verhooging van temperatuur, in hun
luistalliseer-water smelten , b. v. salpeterzure potaseh
(nitras potassae) enz.
§ 57. De uitdamping (evapöratio) is eene verdikking
van opgeloste of uitgekookte zelfstandige
heden , door dezelve, in de open lucht f aan dë
G Weg*

54
KORTE VERHANDELING DER
werking des vuurs bloot te stellen , tot bekoming
van extracten , zouten , enz.
§ 58. De uilloogiug (elixivatio) heeft plaats,
wanneer tot klompen of tot asch verbondene ligchamen
met koud water worden afgewasschen,
om daar de zelfstandigheden welke men begeert
uit te bekomen.
§ 5g. De uitpersing (expressio) , door welke ,
uit dikwijls in schijn drooge zelfstandigheden , door
middel van daartoe geschikte werktuigen, eene
meer of min vloeibare stof te voorschijn komt,
b. v. olie van amandelen (ol. amygdalarum) enz.
§ 60. De uitzoeting (edulcoratio) geschiedt,
om zelfstandigheden , uit welke men zout of
alkalische deelen wil bekomen , of om die zelfstandigheden
van hare aanklevende zoutdeelen te
berooven, bij herhaling met zuiver water af te
wasschen , zoo lang hetzelve daar smakeloos afloopt.
Tot het eerste behoort de bereiding van
het stibium oxyde , en tot het tweede die van
de koolzure magnesia (sub carbonas magnesia) enz.
§ 61. De vastlijming (lutatio) heeft eene tweeledige
beteekenis : 1) Het vastlijmen van ijzeren,
koperen , porceleinen en glazen vaten , door middel
van een pap of deeg, bestaande uit lijnkoek,
eiwit, gijps , blaas, gestooten glas, kalk, enz. met
andere zelfstandigheden vermengd , of enkel naar
mate der omstandigheden ; 2) het bekleeden van
aarden of glazen vaten , welke eene groote hitte
moeten doorstaan. Ten dien einde bekleedt men
de vaten met een deeg, meestal bestaande uit
gemalen blei, geknipt koeijenhaar, en tot
poeder gebragte gebakken potten ; doch dit
deeg moet dun genoeg zijn, om dezelve door
middel eener kwast te bestrijken , en dit zoo dikwijls

ARTSEMJMEN'GK. SCHEIKUNDE. 55
Wtjls doende tot dezelve genoegzaam bestreken zijn ;
maar eer men de tweede bestrijking bewerkstelligt
moet de eerste zeer droog zijn, om dat men anders
de eerste bestrijking daar weder afhaalt.
§ 62. De verkwikking (amalgamatio) is eene
vereeniging van een of meer metalen, welke in elkander
smeltbaar zijn , en die men doorgaans bewerkstelligt
tot eenig handkundig gebruik. Dus verkwikt
men het goud om daarmede te vergulden,
het zilver om daarmede te verzilveren, en het
tin. om het glas te verfoeliën.
§ 6". De herlevendiging (revificatio) is voornamelijk
toepasselijk op de kwik en derzelver te
voorschijn brenging uit eene voorafgegane verkwikking
: alzoo mengen de goud- en zilversmeden
kwik met de vuiligheden hunner werkplaatsen,
en bekomen daardoor een amalgama van kwik
en goud, kwik en zilver , of kwik, goud en zilver
tegelijk, en door eene voorafgegane afspoeling van
alle aanhangende vuiligheden brengen zij deze amalgama
in eenen daar toen gepaste toestel, cn verkrijgen
hun kwik weder levendig terug, en behouden
het goud, of zilver , of met elkander gemengd ,
terug.
§ 64. De vervlugtigiug (volalisatio) is niets anders
dan eene opheffing van een vast ligchaam,
door eenig bijvoegsel, hetwelk de hoedanigheid
bezit om dezelve door opheffing naar boven te
voeren. De vereeniging van het ammoniak-zout en
het ijzer , en de daarop volgende geboorte van de
o.mmoniakale ijzerbloemen , verstrekt hiervan tot
een gepast voorbeeld.
§ 60. De verzadiging (saturatio). Deze kunstterm
heeft tweederlei beteekenissen : 1) b. v. aluin
in water opgelost zijnde, zoo dat het water daar-
Ca \an

36 KORTE VERHANDELING DER
Van niet meer wil oplossen , dan zegt men ge-»
meenlijk, het water is verzadigd; doch hierbij
moet men de temperatuur in aanmerking nemen ,
want warm water lost meer aluin op dan koud
zijnde; 2) zwavelzuur bezit de eigenschap, om
het sap van violen rood te verwen , en de soda
Verwt hetzelve groen ; maar deze twee zelfstandigheden
met elkander vereenigd zijnde, wordt
het sap van violen door hetzelve noch rood,
noch groen geverwd, en men zegt dan , het vocht
is verzadigd; en men bedoelt hiermede, dat noch
het zuur, noch de loog de overhand heeft. Dit
vocht nu verder tot het kristalliseringspunt uitgedampt
zijnde, bekomt men, door kristalschieting,
het zoogenaamd zout van glauher (sal. mirab.
glauber.), of beter, zwavelzure soda (sulphas
sodae).
§ 66. De verzoeting (dulcilicatio) is alleen toepasselijk
op de vereeniging van alcohol met zuren
, welke daardoor van natuur geheel schijnen
te veranderen en hunne aangeboren scherpte verhezen.
DERDE HOOFDSTUK.
Over de grondstof en,
§ 67* Wanneer men de zelfstandigheden uit
het mij nstoffelijk- , planten- of dierenrijk zoo
verre ontleed heeft, dat men daarvoor geene andere
stoffen kent, welke daar eenige verandering
cf ontleding in kunnen te weeg brengen , alsdan
noemt men dezelve grondstoffen , hoofdstoffen,
en-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. tf
enkelvoudige stoffen (elementa, principia prima,
primativa). — Volgens de leer van ARISTOTELES
lelden de vorige scheikundigen vier hoofd- of
grondstoffen , als : vuur, water, lucht en aarde
, en men begreep te dier tijd, dat zij volstrekt
enkelvoudige wezens waren, waaruit alle ligchamen
waren zamengesteld. — Dit stelsel verviel geheel,
toen de vindingrijke LAVOTSIER en andere
scheikundigen met hem, bewezen, dat al deze
stoffen voor ontleding vatbaar waren.
Wij bedoelen door grondstoffen thans die, welke
men , tot heden toe, niet in verdere ongelijksoortige
deelen heeft kunnen ontleden, zonder
echter te kennen te geven , dat zij in vervolg van
tijd niet zoude kunnen ontleed worden, of dat
zij volstrekt enkelvoudige wezens zijn. Tot heden
toe tellen wij onder de grondstoffen de
navolgende :
ï. Onweegbare stoffen.
De lichtstof (materia lncis s. photogenium).
De warmtestof (caloricum s. thermogenium).
II. Sloffen die gewagen lunnen worden.
De zuurstof (oxygenium).
De stikstof (azoticum).
De waterstof (hydrogenium).
De koolstof (carbonicum).
De zwavel (sulphur).
De phosphor (phosphorus).
De boraxstof (boracium, borium).
De zoutstof (halogenium, murigenium, chlorlcum).
De kelpstof, violetstof, iödine (iödeum, iödium).
De vloeizuurstof (fluorigum).
C 5 Me-

33 KORTE VERHANDELING DER
Metalen.
Het platina (platina).
Het goud (auruiü).
Het zilver (argentum).
Het tungsteen , wolfram-metaal (wolframium).'
Het kwik (hydrargyrum).
Het palladium (palladium).
Het lood (plumbum, saturnus).
Het rhodium (rhodium).
Het osmium (osmium).
Het bismuth , wismuth (bismuthtim).
Het iridium (iridium).
Het koper (cuprum).
Het kadmium , klaproths-metaai (cadmium).
Het nikkel (nicolum).
Het molybdaenum (molybdaenum).
Het rattenkruid-metaal, arsenik (arsenitium).
Het tentalum (tentalum , colnmbium) (*).
Het ijzer (ferrum).
Het kobalt-metaal (cobaltum).
Het uranium (uranium).
Het tin (stannum , jupiler).
Het zink, spiauter (zincum).
Het bruinsteen-metaal, mangan (manganum,
manganesium).
Het spiesglans (stibium , antimonium).
Het tellurium (tellurium).
Het chromium (chrominm).
Het cererium (cererium).
Het titanium (titanium).
Het selenium (selenium), ook maan-metaal.
Me-
(*) Sommige scheikundigen houden het tenlalum en
columiium voor twee bijzondere stoffen. Zrie C. MVL~
PSB s Scheikunde, Deel II, p. 1)9 stjej.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. S9
Metaalachtige zelfstandigheden,
(Metalloïdcn).
Het potasch-metaal (potassium).
Het soda-melaal (sodium).
Het lithion-metaal (lithium).
Het zwaaraarde-melaal (baritium, hariuro).
Het strontiaan-metaal (strontium).
Het kalk-metaal (calcium).
Het talk- of bitteraarde-metaal (magnesium).
Het barylaarde-metaal (yttrium).
Het klei- of aluinaarde-metaal (aluminium).
Het thoraarde-metaal (thorien).
Het zirkon-metaal (zirconium).
Het kiezelaarde-metaal (silicium).
VIERDE HOOFDSTUK.
Over de onweegbare stoffen.
De lichtstof.
§ 63. Onder alle stoffen, welke ons omringen
, is voorzeker het licht of de lichtstof het
bewonderingswaardigste, doch tevens tot heden
toe het bezwaarlijkste , om in haar' oorsprong en
bestaan naauwkeurig gekend te worden.
§ 69. Wij ontvangen deze onweegbare stof van
de zon , die, wanneer zij zich tusschen de voorwerpen
en onze oogen plaatst, ons van den staat
\an duisternis tot die van helderheid doet overtaan,
en de lichtstralen terugkaatsende ligchamen
ïoor ons gevoelig oog ziRtbaar maakt.
C 4 § 7t>.

4Q KORTE VERHANDELING DER
§ 70, Onder de meest aanmerkenswaard; r:ö
eigenschappen der lichtstof' behoort hare .aiiesr»
overtreffende snelle beweging, welke zoo groot
is, dat zij in den tijd van ééne seconde eene lengte,
•van meer dan 4o,ooo mijlen kan afloopen. ï—
Volgens de leer van ÏOURCROY en MONGK is do
lichtstof niets anders dan vrije warmtestof';
want wordt zij (de lichtstof) in hare snelle beweging
gestuit of getemperd , en dus langzamer bewogen
gelijk bij ondoorschijnende ligchamen het
geval is ; dan gaat zij over in vrije of voelbare
warmtestof. Valt nu de lichtstof op doorschijnende
ligchamen , dan laten zij dezelve gretig
door, zonder eenige verandering te ondergaan;
b. v. twee thermometers naast elkander hangende
, den ecnen te berooken met lampzwart en den
anderen helder te laten, dan zal de met lampzwart
berookte thermometer een' hoogeren graad
van warmte aantoonen dan de laatstgenoemde.
Door het lampzwart wordt de lichtstof in • zijn"
loop gestuit en bpgeslorpt, die op den blinkenden
bol, met diezelfde trillende beweging, waarmede
hij die ontvangt, terug wordt gekaatst en
afgewezen.
§ 71, Een tweede bewijs is, dat hoe hoogcr
men de bergen opklimt, hoe minder warmte men
gewaar wordt , zoodat men eindelijk in een' eenwigdurenden
winter komt, waarop de sneeuw- ea
ijsklompen nooit ontdooijen ; terwijl er in de laagte
, op het aardrijk , somtijds eene onverdragelijke
hitte heerscht.
Hierop berust dan de leer van FOUECROY en
MONGE , dat het licht eerst warmte voortbrengt
wanneer het in zijn' loop of snelle beweging ge-?
Sluit wordt, of onregelmatig wordt terug gekaatst;
b, v. in de laagte wordt door het aardrijk en de
zich daar op bevindende ligchamen al het invallend
licht iq zijnen loop gestuit, gedeeltelijk opgeslorpt

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 4!
slorpt en gedeeltelijk onregelmatig terug gekaatst;
liet verliest dus die geweldige snelheid , die het
wezen des lichts uitmaakt, en neemt dien geringen
graad van snelheid aan , welke het vuur of de warmtestof
eigen is, welke stof dan soms in de beneden
gelegen valleijen eene bijna onverdragelijke
hitte veroorzaakt; op de hooge bergtoppen daarentegen
gaan al de lichtstralen of de lichtstof der
nabuurschap onverhinderd voorbij, zonder botsing,
dus zonder warmte te geven; al de warmtestof,
welke daar werkzaam kan zijn, neemt haren
oorsprong uit dat weinig gedeelte lichtstof,
hetwelk in haren loop tegen de bergtoppen gestuit
wordt, welk klein gedeelte warmtestof,
door hare veerkracht, te veel in den omtrek (van
warmte beroofde ruimte) verspreiden moet, om
eene aanmerkelijke uitwerking te doen. — Hoe dit
nu ook zijn moge, ik laat hetzelve aan den deskundigen
beoordeelaar ovor; want men kan het
alsnog over het bestaan en de natuur van de
lichtstof en die der warmtestof niet eens worden.
§ 72. De lichtstof heeft eene groote verwantschap
met de zuurstof, want zij ontwikkelt niet
alleen de zuurstof uit de planten, maar ontrooft
vele metaaherzuursels, als ook het salpeterzuur,
enz. van een gedeelte zuurstof,
door de welsluitendste flesschen en glazen,
waardoor dezelve geheel van natuur veranderen.
Ten dien einde moet men de flesschen en glazen,
waarin zoodanige zelfstandigheden zich bevinden,
met zwart papier bekleeden , of op donkere plaatsen
bewaren , om er de lichtstof van af te weren.
Zie Pharm. Bat. et Belgica.
§ 73. De lichtstof verdraagt of verhoudt zich,
met opzigt tot alle ligchamen, op de vier navolgende
wijzen :
Zij gaat door dc ligchamen henen, of met
C 5 a a„

42 KORTE VERHANDELING DER
andere woorden , eenige ligchamen bezitten die
eigenschap, om de lichtstof zigtbaar onveranderd
door te laten :, deze noemt men doorzigtige,
doorschijnende of goede geleiders der lichtstof',
h. v. lucht, glas, water, enz. Deze ligchamen
laten evenwel niet altijd die stralen op dezelfde
wijze door : dit verschilt naar hunnen graad
-van brandbaarheid , digtheid en oppervlakte , welke
alle invloed hebben op de meerdere of mindere
afwijking, welke de lichtstraal gedurende den
doortogt aan de regte lijn ondergaat, of op de
straalbreking. Vallen de lichtstralen van eene mindere
(b. v. de lucht) in eene meer digtere stof (b. v.
het water), dan nadert de rigting der straal meer
tot de loodlijn, welke men in het invallingspunt op
de brekende oppervlakte trekt, en in het tegenovergestelde.
De inwendige aard der ligchamen heeft
een' grooten invloed op deze eigenschappen, blijkbaar
door dat de brandbare ligchamen de sterkste
straalbreking veroorzaken , van daar laat de diamant
zich volkomen , en het water zich gedeeltelijk
, verbranden. Dezelfde ligchamen vertonnen
ook verschil van straalbreking: i) naarmate de
oppervlakte, (b. v. van een stuk glas) hol of bol.
geslepen is, 2) naarmate de vlakken eens lig—
ohaams onderling eene andere rigting hebben,
b. v. het prisma, enz.
2°. Andere ligchamen werpen al het op hen
vallende licht, met dezelfde trillende beweging,
waarmede zij het ontvangen hebben, terug, en
wij noemen zulk een ligchaam wit.
o-. Wordt de lichtstof gedeeltelijk opgeslorpt
en gedeeltelijk terug gekaatst, dan worden verschillende
kleuren , als blaauw, groen , violet, enz,
geboren.
.4°. En eindelijk de lichtstof wordt geheel opgeslorpt,
en wij noemen zulk ccn ligchaam zwart.
Wan-

ARTSEMJMENGK. SCHEIKUNDE. 43
Wanneer nu aldus de lichtstof ontleed of opgeslorpt
of in zijne snelle beweging gestuit wordt,
ontwaren wij, naarmate die oplossing meer of min
volkomen is, meer of min warmte. Doorschijnende
en gepolijste ligchamen worden derhalve
door de lichtstoi niet verwarmd, als ontledende
dezelve niet.
VIJFDE HOOFDSTUK.
De warmtestof.
§ 74. De warmtestof (caloricum s. thermogenium)
is die onzigthare , onweegbare, veerkrachtige
stof, die aan ons ligchaam op de eene of
andere wijze medegedeeld boven den graad van
warmte welke wij bezitten, ons het gevoel van
warmte geeft. Verder doordringt zij alle ligchamen
der natuur, zonder onderscheid, en verwijdert
daardoor de deelen der ligchamen in onderscheidene
gedaanten. De uitzettende kracht
der warmtestof zoude in het oneindige zijn , indien
niet de drukking des dampkrings haar overwon
(bl. 5 § 7), de stugste en hardste ligchamen
doet zij in vloeistoffen of in veerkrachtige dampen
veranderen , b. v. de metalen , den diamant enz.
§ 75. Wij bekomen deze veerkrachtige vloeistof,
even als de lichtstof, van de zon. Of deze
stof nn een bestaandeel der lichtstof of der lichtstralen
, dan of zij eene getemperde of minder
snel hewogene lichtstof zij, zoo achten wij het
genoeg de voornaamste eigenschappen van dezelve
eenigzins op te helderen, om dit stuk door de
me-

44 KORTE VERHANDELING DER
menigvuldige geschillen niet le langdradig te maken.
§ 76. De warmtestof verbindt zich met de ligchamen
tweeledig: zij is er los (ook vrije warmtestof
genaamd) , of is er scheikundig (ook gebondene
warmtestof genaamd) mede verbonden.
§ 77. (A) De losse of vrije warmtestof is die ,
welke de uiterlijke temperatuur vermeerdert en
ook vermindert, zoodat zij door onze zin- en
werktuigen waarneembaar is , en ons dus het gevoel
van koude en warmte geeft. Derhalve is deze
stof niets anders, dan eene met de ligchamen
overzadigde warmtestof, waarom men haar ook
gevoelbare warmtestof noemt. Deze warmtestof
kenmerkt zich drieledig.
\°. Zij zet de ligchamen uit door derzelver
bestaandeelen te verwijderen, waardoor zij van
zamenhang beroofd worden : hier op berust de
werking van den thermometer en pyro- of vuurmeter.
— Ook kan men hier tot een voorbeeld
bijbrengen , een ijzeren bal of kogel, welke vóór
de verhitting door een' ring van bepaalden omvang
konde gaan, doch na de verhitting, wegens uitdijing,
blijft de bal of kogel op den ring liggen,
doch wederom bekoeld zijnde keert ha in zijn'vorigen
toestand terug.
2°. Zij beweegt zich door de ligchamen en is
geleidelijk, alhoewel bier eene groote verscheidenheid
in plaats heelt , zoo verdeelt men haar in
(a) goede en (6) slechte geleiders voor de
warmtestof.
(a) Goede geleiders voor de warmtestof zijn
de zoodanige, welke de warmtestof spoedig tusschen
hare gronddeeltjes opnemen , maar daarentegen
ook even spoedig dezelve aan andere ligchamen
niededcclcn. Hiertoe behooren de metalen
,

ARTSENIJWENG-K, SCHEIKUNDE. 45
ten , als : goud , zilver, koper , ijzer , enz.
(b) Slechte geleiders voor de warmtestof zijn
die, welke de warmtestof minder spoedig lussclien
hare gronddeeltjes opnemen, maar ook minder
spoedig aan andere zelfstandigheden mededeelen.
Hiertoe belmoren alle steensoorten , glas , hout,
enz. B. v. twee, gelijk van dikte , breedte en lengte
gemaakte, staafjes, het eene van metaal en het
andere van steen, glas of hout, aan wier eene
einde een stukje wasch is vastgehecht, en wier andere
einden door eenen gelijken graad van warmte
worden verhit, alsdan zal de aan het metaal zittende
wasch spoediger smelten of den vloeibaren
staat aannemen , maar dezelve zal ook spoediger
hard, of in zijn' vorigen toestand terug gekeerd
zijn , dan die van het steen , glas of hout. Een
krachtig bewijs, dat de metalen de warmtestof
spoedig aannemen , maar dezelve ook even spoedig
aan andere zelfstandigheden afstaan. Wel is
waar , dat het hout of de koolstof verbrandbaarder
is dan de metalen; maar dat komt niet voort
uit betrekking tot de warmtestof, maar uit betrekking
tot de zuurstof des dampkrings, met
welke zij, even heet gemaakt zijnde, zich zoo
gretig vereenigt en koolzuur doet geboren worden.
Menigmaal heeft men in het dagehjksch leven
gelegenheid om goede en slechte geleiders voor
de warmtestof na te sporen; b. v. onder sneeuw
heerscht altijd warmte, waarom daar het ijs van
zelve onder smelt. Hout en stroo laten de
warmtestof minder door dan steen: van daar
woont men in den zomer koelder onder stroo
dan onder pannen, en het ijs in de ijskelders
blijft beter bewaard onder stroo dan onder stcenen
overdeksels.
5°. Zij verbreekt, maar bevordert ook de
scheikundige betrekking der ligchamen op elkander
: dit kan men onder anderen toonen, door
kwik

46 KORTE VERHANDELING DER
kwik in aanraking des dampkrings matig te verhitten
, alsdan zal de k'wik de zuurstof des
dampkrings tot zich trekken, vormende een kwikoxyde;
maar vermeerdert men daarna de temperatuur
, dan verlaat de zuurstof de kwik weder,
welke laatstgenoemde in den metaalstaat hersteld
wordt. Dit verhandelde leert ons genoegzaam,
dat de kennis van de warmtestof van veel belang
is, daar zij ons oplettend maakt op de temperatuurs-veranderingen
en bepalingen, welke vereischt
worden tot zamenstelling en ontleding der ligchamen.
§ 78. (B) Scheikundig vereenigde warmtestof
vermeerdert noch vermindert de uiterlijke
temperatuur der ligchamen, maar maakt, in tegendeel,
daar een scheikundig bestaandeel van
uit, zonder de aanwezigheid van eenige warmte aau
te toonen. 't Gevoegelijkst bewijst men dat de
warmtestof zich met de ligchamen scheikundig vereenigt,
door zamenstelling, en deze zamenstelling
wederom door ontleding.
§ 79. Door zamenstelling bewijst men de scheikundig
vereenigde warmtestof; b. v. de overgang
van warmtestof in hec ijs tot zamenstelling van
het water; al de warmtestof, welke hier wordt
aangebragt, verbindt zich scheikundig met het ijs
tot zamenstelling van het water.
§ 80. De warmtestof, welke in de ligchamen
wordt vastgelegd, om hun die gedaanten te geven,
welke zij"behooren te bezitten, is niet alleen
door onze zin- en werktuigen, maai- door den
t-evoeligsten thermometer onmerkbaar en onnaspeurbaar;
b. v. men stoote een klomp ijs, eenige
graden beneden bet vriespunt verkoeld (b. v. 20
Fahr.) zijnde, tot poeder, stelle daar in een thermometer,
en brenge hetzelve in een warm vertrek
,

AR TSE i\ IJ \ IE.X (IK. SCHEIKUNDE. 4 7
trek, dan zal de kwik i» den thermometer den
graad van het vriespunt (Fahr. 33° Rlieam. o u
) aantoonen
, tot zoo lang er een korreltje ijs aanwezig
is; doch al het ijs gesmolten zijnde, zal de Iwii
rijzen en den warmtegraad van het vertrek aantoonen.
Deze eigenschap van het ijs gaf de heer
DE IJL PLACE aanleiding tot het vervaardigen van
een warmis-meter (calori-meter). Zie I-AVOISIER
Grondbeginselen der Scheikunde , D. II Hoofdst
4. PI. 5.
§ 8i. De warmte-meter, calori-meter, berust
enkel op het meten der, scheikundig met de
ligchamen verbondene , warmtestof. Deze warmtestof
noemt men ook eigendommelij'ke warmtestof
(coloricum specificum), en men kan haar ook.
als eene grondstof dier ligchamen aanmerken. Twee
ligchamen tot denzelfden graad van warmte verhit
zijnde , b. v. tot 8°, dan zal men bevinden , dat het
eene ligchaam eene meerdere hoeveelheid warmtestof
vordert, om tot dien graad te komen , dan het andere.
Te dien einde vorderen verschillende ligchamen
verschillende hoeveelheden warmtestof om die
gedaanten te verkrijgen, welke zij bezitten moeten,
al zijn ook hunne massa's of volumen gelijk.
§ 82. De ontleding geeft ons een krachtig
bewijs, dat de warmtestof zich met de ligchamen
scheikundig vereenigt, welke door onze zin- en
werktuigen onmerkbaar zijn ; b. v. door dit, uit
het ijs voortgebragte, water, met zwavelzuur in
aanraking te brengen, alsdan verbindt zich een
gedeelte dier waterdeelen in dier voege met het
zwavelzuur, dat zij zich wederom ontdoen van
die scheikundig vereenigde warmtestof, welke
zij, gedurende den overgang van het ijs, tot die
van water hadden aangenomen, om als vloeibaar
water te beslaan ; en welke warmtestof zich dan
als vrije of gevoelbare warmtestof voordoet.
ZES-

43 KORTE VERHANDELING DËR
ZESDE HOOFDSTUK.
Siojjen die gewogen kunnen worden*
Over de zuurstof.
§ 80. De zuurstof (oxygenium) is die grondstof,
welke de oorzaak is van alle zuren (acida)
en metaalkalken , metaalverzuursels (oxyda) , alleen
Verschillende naar den aard der zuurvatbare grondslagen
, waarmede zij zich vereenigt, als ook naai*
de verschillende hoeveelheden dezer vereeniging.
Verder maakt zij (de zuurstof) ook een klein bestaandeel
des dampkrings en van het water uit „
waarover wij in het vervolg breedvoeriger zullen
spreken.
§ 84. Deze stof werd het eerst ontdekt door
den engelschen wijsgeer PRIESTLEY , en ontving
den naam van gedephlogisticeerde lucht. Dit bleef
stand houden tot de fransche wijsgeer, onze
grondlegger der hedendaagsche scheikunde, met
name LAVOISIER, opstond, en bewees, dat dezelve
(zoo als wij reeds gezegd hebben § 83) een
bestaandeel van het water, en de metaal-kalken
(oxyda) was, en dat er, zonder het aanwezen
dezer stof, geene zuren konden geboren worden.
§ 85. De zuurstof (oxygenium) kennen wij op
zichzelve niet, dan alleen in eene gaz- of luchtvormige
gedaante , of in verbinding met andere
ligchamen, als : met zwavel tot zwavelzuur (acid.
sulphuricum), met stikstof tot salpeterzuur (acid.
niuieum) met metalen tot metaal-oxvdes, enz.
Wij

ARTSENUMENGK. SCHEIKUNDE. 4 9
Wij bekomen deze stof (zoo als PRIESTLEY dezelve
in 1774 ontdekte) uit de salpeter (nitras
potassae) , verder uit de overziuirde zoutzure
potaseh (murias potnssa oxygenata) , en uit meest
alle metaalverzuursels (oxyda), hetzij door eene
enkele verhitting of verhooging van temperatuur,
hetzij door bijvoeging van die zelfstandigheden,
welke grootere verwantschap hebben tot die ligchamen
dan de zuurstof, waarmede de laatstgenoemde
verbonden was, hetwelk het best geschiedt
•, door het een óf ander metaal-oxyde
met zwavelzuur aan vérhooging van temperatuur
bloot te stellen ; doch om bet zuurstofgas zeer
zuiver te bekomen neemt men b. v. twee dragma
salpeterig tweede kwikverzuursel (deutoxyd*
hydrargyr. nitrat.) in een retortje } vereenigt hetzelve
met een' toestel om luchtvormige zelfstandigheden
op te vangen (pneumatischen toestel genaamd),
het retortje zachtkens verwarmende tot
gloeijens toe; dan bekomt men eerst de dampkringslucht
welke zich in den retort en buis bevond
; waarna men zeer zuiver zuurstofgaz bekomt,
hetwelk ten gevolge heeft, dat men de
kwik in het retortje, in zijnen nietaalstaat hersteld,
overhoudt.
§ 86. Het zuurstofgaz, zeer zuiver zijnde,
Siceft de navolgende eigenschappen :
\°. Het is zwaarder dan dampkringslucht.
2°; Zonder reuk of smaak.
o . Zij bevordert ten sterkste de verbranding
der ligchamen , waarom eene uitgeblazene kaars
en een stukje zwam , waaraan zich maar een enkel
vonkje bevindt, dadelijk vlam er in vat. — Eea
gloeijend stukje staal of üzer brand in dit gaz
niet een' helderen vlam, sissend geluid en sterke
Vonking.
D 4".

5o KORTE VERUANDELfXG DER
4°. Dit gaz heeft geene betrekking tot het
Water ; van daar dat men hetzelve er zeer lang
hoven kan bewaren.
5°. Dieren , in hetzelve gebragt, leven in eene
gelijke hoeveelheid van dit gaz , langer dan in
gewone dampkringslucht; van daar levenslucht
genaamd, omdat het voor de ademhaling ook
onontbeerlijk is.
6°. Het doet noch de blaamve plantensappen ,
noch het kalkwater (aq. calcis) aan; en bijaldien
dit het geval mogt zijn, was hetzelve met koolzuurgas
verontreinigd.
7°. in eene bepaalde boeveelheid dezer stof*
kan ongeveer viermaal zooveel brandstof verteerd
worden, dan in gewone dampkringslucht, enz.
§ 87. Daar de zuurstof het voornaamste werktuig
voor de verbranding der ligchamen is, zoo
komt de verbinding van de zuurstof met andere
ligchamen voor onder den naam van verbranding,
hetwelk niets anders is, dan ontleding van
zuurstofgaz: de zuurstof verbindt zich met de
ligchamen , Waardoor de warmtestof gedeeltelijk
vrij wordt.
§ 38. Men verdeelt de verbinding van de
zuurstof of de verbranding der ligchamen tweeledig
: 1) in zigtbare; 2) in onzigthare. ïn het
eerste geval ontwaren wij niet alleen voelbare
warmtestof, maar tegelijk lichtstof, gelijk bij onze
gewone verbranding enz. liet geval is'; in het
tweede ontwaren wij wel warmte, doch geen
lichtstof, hetwelk wij bij het verbranden of verzuren
(oxyderen) van vele metalen waarnemen,
Het spreekt nu van zelve , dat bij de verbranding
der ligchamen het lieht en de Warmte niet uit de
brandbare ligchamen ? maar uit liet zieh ontledend
zuur-

ARTSENITVlENGK. SCHEIKUNDE. Si
'zuurstofgaz Voorkomt. Uit dit een en ander kunnen
wij duidelijk opmaken, dat de ligeh imeii in
zuivere zuurslollucht, levenslucht (gaz oxygen.)
veel helderder en vinniger branden dan in gewone
dampkringslucht, omdat de laatstgenoemde
lucht maar voor een vierde gedeelte harer uitgebreidheid
geschikt is tot de verbranding , cn het
overige grootste gedeelte tot de verbranding geheel
ongeschikt is , en de brandbare ligchamen
daarin worden uitgebluscht; waarover wij, bij de
beschouwing der dampkringslucht, nader zullen
Spreken.
De ligchamen, tot de verbranding geschikt zijnde,
noemt men zuurvatbare grondstoffen of brandbare
ligchamen (corpora combustibilia).
§ 89. Gewoonlijk verbindt zich de zuurstof
niet de ligchamen vierledig in den staat van oxydalie
, en drieledig in die van oxygenatie.
§ 90. De staat van oxydatie is die staat van
Vereeniging van de zuurstof met de zuurvatbare
grondlagen , waardoor men geen het minste zuur
van de ligchamen gewaar wordt. In dien staat van
vereeniging noemt men haar :
Prot-oxyda, eerste verzuursel,
Trit — , derde ——> , en
Per , vierde .
en dal wel naar de verschillende hoeveelheden
zuurstof, waarmede de zuurvatbare grondlagen
zich verbonden hebben , hetwelk zich kenmerkt
door de bleursveranderiug, de broswording
en de in zwaarte toeneming, wanneer het vaste
ligchamen zijn. Dit kan men onder anderen toonen
, door een stalen veer in zuurstofgaz te
doen verbranden , (beide vooraf zeer nannwkeurig
gewogen), en men zal bevinden, dat het
D 2 staal

g 2
KORTE VERHANDELING DER
staal- geheel van kleur is veranderd , bros is geworden
, en zooveel in zwaarte zal gewonnen hebben,
als het zuurstofgaz aan gewigt verloren heeft.
§ 91. De staat van oxygenatie is die staat
van vereeniging van de zuurstof met zuurvatbare
grondlagen, waardoor de ligchamen wezenlijk
zuur worden, en naar mate die vereeniging
meer of minder volkomen is , geeft zij ons
de onvolkomene , de volkomene, of de meer dan
volkomene zuren 5 b. v.
Onvolkomen salpeterzuur (acidum nitrosum).
Volkomen zwavelzuur (acid' sulphirieunO.
Meer dan volkomen zoutzuur (acidum muriaticum
oxygent.)
en meer anderen , waarover wij beneden nade?
aullen spreken.
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Over de zuren in hef algemeen.
§ gs. De zuren (acida) zijn zoodanige zelfstandigheden
, welke cenen eigendommehjken smaak
bezitten. hetgeen wij zuur noemen , en hebben der
navolgende eigenschappen , waardoor zij over het
algemeen kenbaar zijn :
i°. Zij hebben , zoo als boven gezegd is , een*
zoogenaamden zuren smaak.
2°. Zij verwen alle blaauwe plantensappen rood.
5°. Zij vereenigen zich met de zoutvatbare
grondlagen als met de loogen, metalen en aarden
, en vormen daarmede alle bekende zouten.
§ 95.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 55
§ g3. Weleer verdeelde men de zuren volgens
de orde van de drie rijken der natuur ; doch daar
men in alle die rijken somtijds dezelfde zuren
aantreft, en daar meest alle de zuren bestaan uit
één of meer zuurvatbare grondlagen, in vereeniging
met de zuurstof, zoo verdeelen wij dezelve
thans in :
I. Zuren , zamengesteld uit zuren met
ééne zuurvatbare grondlaag.
Het koolzuur (acidum carbonicum).
Zwavelzuur (acidum sulphuiicum),
Zwaveligzuur (acid, sulphurosum).
Salpeterzuur (acid. nitricum).
Salpeterigzuur (acid. nftrosum).
Phosphorzuur (acid. phospboricum).
Phosphorigzuur (acid. pho.sphorosum),
Arsenikzuur (acid. arsenicum).
Arsenikachtigzuur (acid. arsenicosum).
lödinigzuur (acid. iödosum).
lödin, iÖdiumzuur (acid. iödicum).
Boraxzuur (acid. boracicnm).
Molybdeenzuur (acid. molybdaenum).
Wolframzuur (acid. wolframium).
Chromiumzuur (acid. chromium).
Cobalthzuur (acid cobalthum).
Columbium-tantalumzuur (acid. tantalium).
II. Zuren , zamengesteld uit zuurstof met
twee zuurvatbare grondlagen.
De koolstof en waterstof.
Azijnzuur (acidum aceticum).
Zuringzuur, suikerzuur, klaverzuur (acid. oxaiicum).
Wijnsteenzuur (acidum tartaricum).
Brandig-wijusteenzuur (acid. pyro-tartaricum)*
D 5 Ci-

54 KORTE VER H A >T) E LI J\ G DER
Citroenzuur (acid. citricnm).
Appelzuur (acid. malicuaj).
Brandig-appelzuur (acid. pyro-uialieuui).
Mierenznur (acid. forniicarum}.
Galnotenzuur (acid. gallicum).
Bcnzoëzuur (acid. benzoïcum).
Kinazuur (acid. chinchonicum).
Paddenstoelzuur (acid. fungicum).
Zwamzuur (acid. boIeticunO.
Keulsapznur (acid. niecoiiicum).
Kokkelzuur (acid. mimspermicurn).
Stvchnos , braaknootzuur (acid. slychnonieurn),
Lakznur (acid. laccietim).
Honigsteenzuur (acid. meliiithicum).
Sltjmzunr, melksuikerzuur (acid, mucosum , saccbaro-sacticum).
Bvandig-slijmzuur (acid. pyro-mucasum).
Barnsteeuzuur (acid. sueeinicum).
Camphorzuur (acid. camphoricuuO.
Kuikzuur (acid. siiberiruni).
aetberzuur (acid. aethericum).
Gdsteenvetzuur (acid. cbolestearicum).
Talkzuur , vetzuur (acid. sebaseum , s. sebosum).
Olieznur (acid. oleösum).
Melkzuur (acid. lacticum).
111. Zuren , zamengesteld uit zuurstof met
drie zuurvatbare grondlagen.
De stikstof^ waterstof en koolstof.
Piszuur , blaassteenzuur (acid. uricum s. lithicuai).
Piosemoodzuur (acid. roseuni).
Purperzuur (acid. purpnricuni).
Biaduwzuur (acid. prussicuui)-
IV

ARTSENIJMENGK, SCHEIKONDE. ëS
IV- Zuren, wier grondstof, als nog, ons
niet zeker beiend zijn.
Zoutzuur, chlorienzuur (acid. inuriaticum s.
chloricum).
Vloeispaatzuur (acid. fluoricum).
V. Zuren , welke geen zuurstof bevatten.
Hydrotionszuur , waterstof houdend - zwavelzuur
(acid. hydro-sulphuricum).
Waterstof houdend iödinzuur (acid. hydro-iödieuni).
§ g4.' Behalve deze opgenoemde zuren , telt
men nog:
Brandig-kinazuur (acid. pyro-cinchonicum).
Dolphinzuur (acid. delphinicum).
Kaaszuur (acid. caseosum).
Lamsvliesvachtzuur, amnioszuur (acid. alantoicum,
amnislicnm).
cn meer anderen. Zie onder anderen c. MULLER.,
Scheikunde, D. II.
§ 95. Van alle deze opgenoemde zuren wordt
cr slechts een klein gedeelte van in de geneeskunde
gebruikt; waarom wij derhalve in het vervolg
eenige dier voornaamste , en de meest in dè
artsenijmengkunde voorkomende zuren, door eene
Uoïte verhandeling over dezelve, den lezer nader
zullen leeren kennen.
§ 96. De zuren der I 0
klasse kunnen kunstmatig
zamengesteld en wederom ontleed worden
; b. v. door zwavel te verbranden in zuurstofgaz
alsdan verbindt de zuurstof oi de bazis
van het zuurstofgaz zich in dier voege met
de zwavel, dat daardoor zwavelzuur ontstaat;
D 4 dit

56 KORTE VERHAKDELING DER
dit zwavelzuur wederom met koolstof behandeld
wordende , verbindt zich de zuurstof van het zwavelzuur,
als meerdere verwantschap hebbende met
de koolslof, daarmede , waardoor koolstofzuur geboren
wordt ; hetwelk ten gevolge heeft, dat de
zwavel in zijn' vorigen staat hersteld wordt. Op
deze zelfde wijze kan men ook het phosphorzuur
zamenstellen en ontleden. — Hieruit zien
wij. dat de zuren der I" klasse zijn te zamen gesteld
uit twee stoffen, , als : het zwavelzuur uit
•u avel en zuurstof ; het phosphorzuur uit
phospliorus en zuurstof; het arsenikzuur uit
arsenikmetaal en zuurstof, enz.
§ 97. De zuren der H e
klasse zijn , zoo als wij
reeds gezegd hebben, te zamen gesteld uit wa-<
ierstof en koolslof, in vereeniging met zuurstof;
en het verschil dezer zuren is alleen toe
tc schrijven aan de verschillende evenredige hoeveelheden
dezer stoffen , welke zich onderling met
elkander vereenigd hebben , en men is in staat,
om door kunst deze zuren, hetwelk bij de vorige
I e
klasse geen plaats heeft, in andere zuren
te doen veranderen: b. v. het wijnsteenzuur
(acid. tartaricum), door middel van salpeterzuur
(acid. nitricum) . in zuringzuur (acid. oxalipum' :
én door middel van zwavelzuur (aeid, sulphnrir
cum) hetzelve in azijnzuur (acid, aceticum) te doen
overgaan.
§ 98. De zuren der IIl e
klasse zijn, zoo als
wij reeds gezegd hebben , te zamen gesteld uit
waterstof, koolstof en stikstof, in vereeniging
met zuurstof, én de verschillende evenredige
hoeveelheden dezer bestaandeelen zijn ook de
oorzaak , van het verschil der onderscheidene zuren
in deze klasse.
ACHT-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE, S 7
ACHTSTE HOOFDSTUK,
L Zuren, met e'e'ne zuurvatbare grondlaag.
Over het koolzuur.
§ 99, Het koolzuur (acidum carbonicum ) ,
voorbeen vaste lucht of wild-gaz (aër fixus s. gaz
sjlyestre), komt menigvuldig in de natuur voor:
«) s
l s
§ a z
ontmoeten wij dezelve in eene zeer
geringe boeveelheid in onze gewone dampkringslucht:
in de lupht, welke door het dierlijk
wezen wordt uitgeademd, in lang digt gesloteue
kelders, en in holen en grotten ," enz. (Hoofdst,
2t § 171). b) In verbinding met andere zelfstandigheden
ontmoeten wij dit zuur in vele metalen,
loogen, minerale wateren, als seltseren
pyrmonls-watev en meer anderen.
§ 100, Dit zuur komt, afzonderlijk daargesteld
zijnde , voor onder eene gazvormige gedaante.
Men erlangt hetzelve door de verbranding
van koolstof (diamant) in zuurstofgaz: verder bekomt
men hetzelve zeer zuiver, met veel minder
onkosten , uit de zelfstandigheden , waarmede het
scheikundig vereenigd is, door middel van het
een of ander zuur, om rede het koolzuur voor
alle zuren wijkt en zich gazvormig ontwikkelt; bij v,
door het zoogenaamd wit krijt (creta alba) , koolzure
kalk (carbonas calcis) , met zwavelzuur in
aanraking te brengen, alsdan verbindt zich het
zwavelzuur met de kalk , tol zwavelzure kalk
(sulphas^ calcis), en het koolzuur ontwikkelt in
vereeniging van warmtestof onder eene gazvormige
D 5 ge-

58 KORTE VERHANDELING DER
gedaante. — Verder kan men dit zuur op deze
beschrevene wijze ook uit de koolzure potaseh
(carbonas potassae) , koolzure magnesia (carbonas
magnesiae) , enz., bekomen.
§ 101. Dit bovengemelde zuur, hetwelk bestaat
uit 72 deelen zuurstof en 28 deelen koolstof, bezit
de navolgende kenmerkende eigenschappen :
i°. Hetzelve is eens zoo zuur als gewone
dampkringslucht, zoodat men hetzelve , alhoewel
het gazvormig is, van het eene glas
in het andere kan overgieten.
2°. Het is zeer nadeelig voor de ademhaling
en verbranding", zoodat een dier, in dit
gaz geplaatst zijnde, dadelijk stikt, en een
brandend ligchaam er dadelijk in uitgaat.
5°. Hetzelve is zeer oplosbaar in koud water;
doch, verhit wordende, vooral tot lbo*
Fahr., verlaat dit zuur .het water weder ,
en keert in zijnen gazvormigen toestand
terug.
4°. Het koolzuur vereenigt zich met meest alle
zoutvatbare grondlagen , tot zamenstelling
van koolzure zouten ; doch , door tusschenkomst
van eenig ander zuur, verlaat het
de zoutvatbare grondlaag onder eene gazvormige
gedaante, om rede het koolzuur
voor alle zuren , hoe ook genaamd, wijkt,
waardoor die zuren zich met de zoutvatbare
grondlagen vereenigen tot zamenstelling
van zouten , als : met zwavelzuur tot
zwavelzure zouten (sal. nitrat.), met phosphorzuur
tot phosphorzure zouten (sal,
phosphor.) enz.
5°. Het is een waar, schoon zwak zuur ; van
daar dat hetzelve de blaauwe plantensappen
rood klemt.
NE-

ARTSENIMENGK. SCHEIKUNDE. 5 9
NEGENDE HOOFDSTUK.
Over het zwavelzuur en het zwaveligzuur.
\) Het zwavelzuur.
§ 102. Het zwavelzuur (acidum sulplmricum)
of vitriool-olie (ol. vitrioli) verkrijgt men tweeledig i
i°. kunstmatig, 2°. reeds gevormd in de natuur.
De eerste bereidingswijze kan men , zoo als wij
§ 96 reeds gezegd hebben, daarstellen , door
zwavel met zuurstofgaz , door verbranding , te
vereenigen ; ook bekomt men hetzelve kunstmatig
door midcjel van salpeterzure potaseh (nitras
potassae) , welke bereidingswijze men in het laatst
der if>e eeuw in Engeland ontdekte, waardoor
het op deze wijze bereid zwavelzuur den naam
bekomen heeft van engelsche vitriool-olie (ol.
vitrioli anglicanum .
§ io3. Tot het kunstmatig zamenstellen van
dit bovengemeld zwavelzuur wordt zwavel met
een tiende gedeelte salpeter gemengd, en dit
mengsel op daartoe geschikte roosters, welke in
met lood bekleede vertrekken geplaatst zijn ,
aan de verbranding onderworpen. Gedurende
deze verbranding verbindt zich de zwavel met
een gedeelte zuurstof des dampkrings, welke zich
in dat vertrek bevindt, zoodanig, dat daardoor
zwaveligzuur (alcid. sulphurosum) ontstaat, welk
zwaveligzuur zich verder met de zuurstof van
het salpeterzuur der potaseh verbindt, tot daarslelling
van het zwavelzuur. Het salpeterzuur (van
de potaseh) nu meerendcels van zuurstof beroofd
zijn-

60 KORTE VERHANDELING DER
zijnde, gaat over in salpeter gaz , en terwijl het
s^lpetergaz eene zeer groote betrekking heeft tot
de zuurstof des dampkrings, zoo verbindt zij zich
dadelijk met pen gedeelte uit dezelve , maar staat
hetzelve ook dadelijk wederom af aan het zwaveligzuur,
tot vorming van zwavelzuur. Deze vereeniging
geschiedt zoo lang als er maar zwaveligzuur
en zuurstof voorhanden is; doch is
cr meerder zuurstof voorhanden, dan de zwavel
tot vorming van zwavelzuur benoodigd had,
dan bekomt men bij deze bewerking niet alleen
zwavelzuur, maar ook salpeterigzuur, en somtijds
salpeterzuur.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE, Gi
wijze bereid zwavelzuur is bruinachtig van kleur,
veelal met ijzerdeeltjes bezwangerd , doch sterker
clan de vorige of engelsche vitriool-olie. Ook
vindt men in deze of duitsche vitriool veelal een
ijsachtig gedeelte: (waarom het ook onder den
naam van ijsachtig zwavelzuur (al.' vitrial. glaciale)
voorkomt • hetwelk men voorheen toeschreef aan
zijne meerdere sterkte; doch , naar ons inzien ,
beschouwen wij dit ijsachtig gedeelte niets anders
te zijn dan zwaveligzuurgaz , in eene groote menigte
zoodanig met water verbonden , dat het
zich in eene gestolde gedaante vertoont, om rede
hetzelve al de eigenschappen bezit van het zwaveligzuur.
Men kan dit ijsachtig gedeelte , door
éene Verhoöging van temperatuur, van net zwavelzuur
afzonderen , namelijk die der hitte eenos zandbads,
waardoor alsdan dat ijsachtig gedeelte wordt
opgeheven f van het volkomen zwavelzuur zich?
afzondert en aan de wanden des ontvangers zich
vasthecht, en in witte kristallijne starvormige stralen
aanschiet , of ook wel als eene naar spinnewebben
gelijkende zelfstandigheid.
§ 106. De overhaling (destillatio) van het zwavelzuur
is zeer noodzakelijk, i°. om de overtollige
waterdeelen , welke het eerst in den ontvanger
overkomen , daarvan af te zonderen ; 2 0
. om
door eene verdere overhaling, waartoe eene zeer
groote hitte vereischt wordt, het zuiver zwavelzuur
van de vuurvaste stoffen, als: lood, ijzer,
enz. af te zonderen ; welke laatstgenoemde stoffen
in den retort overblijven.
§ 107. Het op deze wijze verkregen zwavelzuur
is zeer zuiver en helder, en bezit de volgende
eigenschappen :
i°. Dit zuur heeft eene eigendonimonjke zwaarte
, bijna eens zoo zwaar als water,
staan-

KORTE VERHA.NDELING DÉR
staande ongeveer tot die van water als 18
lot 10.
2°. Hetzelve verwt alle blaaüwe plantensappen
rood.
3 Ö
. Het bevriest bijna nooit; dan, met water
verdund zijnde, bevriest het op 2*° Fh.
en schiet aan in kristallen.
4°. Het heeft eene zeer groote betrekking tot
het water; van daar dat men hetzelve,
wil men het zuur hebben , in wel sluitende
flesschen moet bewaren, om er de dampkringslucht
van af te weren.
5°. Het verbindt zich met meest alle zoutvatbare
grondlagen tot zamenstelling van zwavelzure
zouten.
6°i Met water in aanraking gebragt wordt er
veel scheikundig vereenigde warmtestof uit
het water losgemaakt , waaruit blijkt, dat
daardoor geene bloote vermenging, maar
daarentegen eene scheikundige vereeniging
van een gedeelte dezer waterdeelen plaats
heeft, (bladz, 4 7 § 3a).
7°. Dit zuur ontleedt alle bewerktuigde ligchamen
, onder het aannemen van eene zwarte
kleur, en dat Wel door deszelfs gröote
betrekking tot het water. Het is alsdan
een gedeelte zuurstof en waterstof dezer
ligchamen , welke zich in die evenredigheid
met elkander verbinden, dat daardoor water
ontstaat, waarna de koolstof dier ligchamen
met de overige zuur- en waterstof
praecipiteren j welke het mengsel zwart
verwen , en , wanneer het dierlijke zelfstandigheden
zijn, voegt zich bij deze tweè
laatstgenoemde stoffen de stikstof nog.

ART'SENIJ.VÏENGK. SCHEÏKUNXJE. $%
2) Het zwaveligzuur.
§ 108, Het zwaveligzuur (acidum sulphurosüm)
bekomt men, door zwavelzuur met zoodanige
Zelfstandigheden in aanraking te brengen , welke
meerder betrekking hebben op de zuurstof dan:
de zwavel; b. v. metalen , koolstof, enz.
§ 109. Om bet zwaveligzuur zeer zuiver daar
te stellen, neemt men kwikzilver (hydrargyr.; of
kopervijlsel (limat. cupri), hetwelk men met eene
genoegzame hoeveelheid zwavelzuur overgiet in
een daartoe geschikt werktuig, hetwelk vereenigd
is met eene pneumatische kwiktobbe. Deze stoffe
stelt men nu verder aan eene verhoogde temperatuur
bloot, waardoor een gedeelte zuurstof van
het zwavelzuur zich met de kwik vereenigt tot
een kwik-oxyde, waardoor het zwavelzuur vare
een gedeelte zuurstof beroofd zijnde, zich met de
aangebragte warmtestof vereenigt en ontwikkelt als
zwavehggaz (gaz acidum sulphurosum).
§ 110. Door koolstoffige zelfstandigheden kan?
men dit zuur ook bekomen , b. v. wanneer mm
stroo,. kurk, of eene dier zelfstandigheden welke
maar eemgzins koolstof bevatten , al zijn dezelve
200 wit als sneeuw, in sterk zwavelzuur werpt
waardoor het zwavelzuur bruin, ja zelfs zwart
zal gekleurd, en eene verstikkende, zwavelachtige
reuk verspreiden zal, vooral wanneer deze gemengde
stoffen eenigzins worden warm gemaakt.
Hier hebben alsdan twee ontledingen plaats , namelijk
het koolstoffig ligchaam en het zwavelzuur -
i °. de koolstof dier koolstoffige , ligchamen verbindt
zich met een gedeelte zuurstof van het zwavelzuur
en vormt koolzuur, 2°. het zwavelzuur, van een
gedeelte zuurstof beroofd zijnde, gaat over in
zwaveligzuur. Wordt nu aa» dit mengsel een
hoe-

64 KORTE VERHANDELING DER
hoogere graad van warmte bezorgd j dan verbindt
zichyhet koolzuur en het zwaveligzuur zoodanig
niet de aangebragte warmtestof, dat zij beiden
azvormig ontwikkelen, en men behoudt een zwak-
f er zwavelzuur dan te voren, met eene daarin
liggende asch , over, van eene graauwe kleur.
§ i 11. Men werpe een gedeelte suiker in zuiver
zwavelzuur, hetwelk het mengsel dadelijk bruin
zal verwen. Stelt men nu dit mengsel aan de
destillatie bloot, dan bekomt men in den beginne
zwaveligzuur , zoodanig met water verbonden
, dat hetzelve eene ijsachtige gedaante heeft
aangenomen , zoo als het zich in de duitsche vitriool-olie
voordoet. Stelt men nu dit ijsachtig
gedeelte aan de vrije dampkringslucht bloot, alsdan
verbindt het zich met een gedeelte zuurstof
uit dezelve, en gaat over in zeer zwak zwavelzuur,
hetwelk ook dat gedeelte der duitsche vitriool
doet, en dezelfde eigenschappen bezit. —|
Hieruit kan men dus klaarblijkelijk opmaken ,- dat
dat gedeelte der nordhauzensche vitriool-olie
niets anders is dan zwaveligzuur.
§ ii2, Dit zuur heeft de volgende eigenschappen
:
i°. Zeer zuiver zijnde komt dit zuur voor onder
eene gazvormige gedaante. ^olgens
FOÜRCROY verdikt dit zuur Fh. 50° Rh. 80"
beneden o° tot eene waterachtige zelfstandigheid.
2°. Het heeft een reuk als die van brandende
zwavel.
5°. Het vernielt de kleuren der plantgewassen
volkomen.
4°, Het is zeer nadeelig , ja zelfs doodelrjk , toof
de ademhaling en verbranding; van daar
dat

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. êS
dat dieren in hetzelve dadelijk stikken . en
eene brandende kaars er dadelijk in wordt
uitgebluscht.
6°. Dit zmrr heeft eetie groote betrekkin- tot
het water; en stelt men hetzelve aan Vrije 1
dampkringslucht bloot, dan gaat hetzelve
tot een zwak zwavelzuur over; van daar
dat men hetzelve altijd in welsluitende flesschen
bewaren moet,
6\ Dit zuur weegt meer dan het dubbel vatt
gelijke uitgebreidheid aan dampkringslucht
TIENDE HOOFDSTUK,
Over het salpeterzuur, salpeter igzuuf \' éaU
petergaz en verzuurd stikgas.
Het salpeterzuur,
% 11%. Het salpeterzuur (acid, nitricum) kan
toen kunstmatig samenstellen, door bij aanhoudendheid
eenige electrieke vonken, door een
mengsel van Stikstof en zuurstof te laten gaan- of
met andere woorden , door zuurstof met stikstof
door verbranding te vereenigen, hetwelk het best
geschiedt m een glazen buis boven kwikzilver,
% n4. Men bekomt dit zuur ook uit een zout
(door de natuur reeds gevormd), bekend onder
den naam van salpeter (sal petrê s. nitrum), doch
eigenaardiger volgens deszelfs „adere bestaandeelen
, salpeterzure potaseh (nitras potassae); welk
zout wordt voortgebragt door dierlijke zelfstan-
T d»gj

€6 KORTE VERHANDELING DER
digheden , in aanraking met zoutvatbare grondlagen
gebragt , en , aan den invloed des dampkrings blootgesteld
, te doen rotten. Het is alsdan de stikstof
der dierlijke zelfstandigheden, welke zich in die
evenredigheid, zoodanig met de zuurstof des
dampkrings, of met de daar aanwezig zijnde, zich
ontledende, plantaardige of dierlijke zelfstandigheden
vereenigd , dat daardoor volkomen stikstofzuur of
salpeterzuur (acidum nitricum) wordt voortgebragt,
hetwelk zich verder met de daar aanwezig zijnde
zoutvatbare grondlagen verbindt tot zamenstelling
van salpeterzure zouten (salia nitrata).
§ 115. Uit deze zouten bekomt men nu het
reeds in de natuur gevormd salpeterzuur: door
namelijk deze zouten met een weinig water verdund
zwavelzuur te overgieten ; alsdan verbindt
zich het zwavelzuur met de zoutvatbare grondlagen
tot zwavelzure zouten , waardoor het salpeterzuur,
van zijne zoutvatbare grondlaag beroofd
zijnde, uit den retort in den ontvanger,
welke vereenigd is met den toestel van WOULFFE (*),
overgaat in een gazvormige gedaante , doch na
bekoeling den vloeibaren staat aanneemt, en dat
wel door deszelfs groote betrekking tot het water
, waarmede het zich zoo gretig vereenigt.
§ 116. Daar men deze ontleding nimmer kan
volbrengen dan door deze stoffen , welke zich in den
retort bevinden , aan verhooging van temperatuur
bloot te stellen , zoo bekomt men bij deze bewer-
(*) Deze toestel is in het vervaardigen van dit praeparaat
onontbeei lijk , om redeu de veerkrachtige dampen ,
Yreike gedurende de/.e ontleding het werktuig opvullen,
zich door dezen toeslel kunnen ontlasten , wijl men
anders gevaar zoude luopen dat het werktuig van eca
seude busten.

ARTSENIJ VIE-VGK. SCHEIKUNDE. Gf
werking niet alleen volkomen salpeterzuur (acid.
nrtricum) , welk laatstgenoemde ontstaat, doordien
zich een gedeelte zuurstof Van een gedeelte
salpeterzuur, zich met de aangebragte warmtestof
vereenigt, en als zuurstofgaz ontwikkelt, waardoor
een gedeelte salpeterzuur, dus van een gedeelte
zuurstof beroofd zijnde, in salpeterigzuur
is overgegaan , en zich met het volkomen salpeterzuur
vermengd heeft, en ons zoo doende het
salpeterig salpeterzuur (acid. nitroso-nitricum) (*)
of het zoogenaamd rookend salpetergeest van glauber
(spir. nitri fumans glauberi) oplevert.
§ 117. Uit dit verhandelde zien wij hoe los
de zuurstof met de stikstof verbonden is, dat
slechts eene geringe vei-hooging van temperatuur
er een gedeelte .zuurstof van afzondert, en een
geheel ander product opleverd.
§ 118. Het salpeterig-salpeterzuur , zeer zuiver
zijnde, is kenbaar aan de volgende eigenschappen
:
1°. Hetzelve ontvlamt met olie van sassafras.
2Hetzelve moet noch met salpeterzuur-zilver
a) (nitras argenti) noch met salpeterzure
zwaaraarde b) (nitras barythae), troebel
worden : in het eerste a) zoude hetzelve
met zoutzuur (acid. muriaticum, en in het
tweede b) zoude hetzelve met zwavelzuur
(acid. sulphuricum) verontreinigd zijn.
5°. In eene behoorlijke evenredigheid met barnsteen-olie
bekomt men den bonst-moschus;
b. v. men neemt twee dragma olie
van barnsteen, welke men tot zes dragma
,
(") Zie Phdrm. Belgt'cd, fol. 98 en verv.
E 2

68 KORTE VERHANDELING DER
ma, drupsgewijze, met dit zuur vermengt;
waarna men deze slof eenige uren stil laat
staan, en voorts de dikke, gele, harsachtige
stof uit de vloeistof wegneemt. Deze
stof nu met koud water, waarin een weinig
potaseh is opgelost, afgewasschen zijnde,
en daarna niet heet water, tot alle sporen
van zuur verdwenen zijn, levert ons
de zoogenaamde konst-moschus op. Deze
bewerking moet met veel omzigligheid onder
. een' ruimen schoorsteen verrigt worden,
dewijl dezelve vergezeld gaat met eene hevige
opbruising, spatting en een' verstik -
kenden salpeterdamp.
4°. Met water vermengd verliest hetzelve, naarmate
der hoeveelheid, deszelfs roode kleur,
als wordende groen, hlaauw , enz.
5°. Dit zuur lost gemakkelijk meest alle metalen
op.
§ 119. Om nu verder het salpeterzuur in zijne
volkomenheid te verkrijgen , of om hetzelve zuiver
daar te stellen, onderwerpt men het salpeterig-
-salpeterzuur aan dezelfde bewerking als voren ,
doch met eenen zeer geringen graad van warmte of
verhooging van temperatuur, waardoor het salpeterigzuur,
als vlugger zijnde dan het salpeterzuur
, in roode dampen in den ontvanger zal
overgaan. Dus verre gevorderd zijnde , dat er in
den ontvanger geene roode dampen meer over-
- komen , en dat zich in den retort geen gekleurd,
maar daarentegen een helder wit vocht zich vertoont,
neemt men dadelijk den retort weg, en,
dezelve wel digt gesloten zijnde, zet men deze
ter bekoeling op donkere plaatsen weg ; daarna
doet men dit vocht uit den retort, en men bewaart
hetzelve in welsluitende stopflescbjes , onder
den naam van geconcentreerd salpeterzuur of roökend

AR-TSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 69,
kend salpeterzuur (acidum nitricum concentratum,
s. acid. nitri fumans).
§ '120. Dit zuur, zeer zuiver zijnde, heeft de
volgende kenmerkende eigenschappen :
i". Hetzelve is zoo wit of helder als water.
2°. Het heeft eene zeer groote betrekking tot
het water; van daar dat hetzelve nooit in
eenen gazvormigen staat-voorkomt, om reden
het de vochtigheid des dampkrings dadelijk
tot zich trekt, en daardoor als vloeibaar
salpeterzuur voorkomt.
5°. Aan de lichtstof of zonnestralen blootgesteld
, ontwikkelt zich een gedeelte zuurstof
met de aangebragte warmtestof tot
zuurstof, waardoor hetzelve in salpeterigzuur
veranderd wordt.
4°. Het vernielt door deszelfs scherpte alle
plantaardige en dierlijke zelfstandigheden,
onder het aannemen van eene gele kleur.
5°. Het staat in zwaarte tot water als ïütot io«
6°. Dit zuur bestaat ongeveer uit 83 deelen
zuurstof en 17 deelen stikstof.
7 0
. Met gelijke deelen zuiver water vermengd,
bekomt men het gewoon of verdund salpeterzuur
(acidum nitricum dilutum) , sterkwater
(aqua fortis),
§ 121. Volgens het voorschrift der Pharm.
Belgica bereidt men het gewoon salpeterzuur (acid.
nitricum) door gelijke deelen saipeterig-salpeterzuur
en water zeer voorzigtig onder een te
mengen, waarna men hetzelve in een glas , in de
opt-ne lucht, aan verhooging van temperatuur
blootstelt, waardoor het satpeterigzuur (§ 119}
snel de aangebragte warmte gazyormig ontwikkelt',
E 3 C I i

7o KORTE VERHANDELING DER
en men behoudt het met water verJund ra/paterzuur
, afzonderlijk , helder over.
2) Het salpeterigzuur.
§ 122. Dit zuur bekomt men door de vereeniging
van zuurstof met een gedeelte stikstof, of,
zoo wij reeds (§ 119) gezegd hebben, door het
salpeterig-salpeterzuur aan eene zachte destillatie
te onderwerpen , waardoor men in den ontvanger
zuiver salpeterigzuur bekomt. Verder kan men
dit zuur bekomen door metalen, als : koper,
zink, kwikzilver enz., met salpeterzuur te koken ,
onder vrijen toevoer van dampkringslucht.
§ 123. Dit zuur kenmerkt zich:
1 . Door deszelfs roode dampen.
2°, Het ontvlamt met olie van sassafras even
als salpeterig-salpeterzuur.
3 . Het verwt alle blaauwe plantensappen rood
en vernielt daarna dadelijk de kleur.
4\ Dierlijke en plantaardige stoffen worden in
dit zuur geel geverwd,
5°. Hetzelve is allernadeeligst voor de ademhaling
en verbranding , wijl brandbare ligchamen
dadelijk in hetzelve uitgaan.
6 ?
. Dit zuur bestaat uit -j5 deelen zuurstof en
25 deelen stikstof op elke 100 deelen.
5) Het salpetergaz,
% 124. Het salpetergaz, siikstof-oxyd-gaz (gaz
vxid, nitricum, gaz deutoxydum azoti) bekomt
men, door salpeterzuur , met metalen , zwavel, kool-
Stoffige of eenig ander (*) brandbaar ligchaam . m
aan-
(») Oiydeerbare itoffen, zoutvatbare grondlagen.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 7i
aanraking te brengen en daarna aan verhooging van
temperatuur bloot te stellen , b. v. door kurk , koper
of suiker in een retort, welke vereenigd is
met een toestel om luchtvormige vloeistoffen op
te vangen, met salpeterzuur te overgieten, waarna
men den retort een weinig verhit: gedurende
dat zulks plaats heeft wordt het salpeterzuur ontleed,
de zuurstof van het salpeterzuur verbindt
zich gedeeltelijk met de kwik, het koper of de
suiker , waardoor het salpeterzuur meerendeels van.
zijne zuurstof beroofd zijnde, in salpetergaz
verandert en luchtvormig ontwikkelt.
§ 120. Dit gaz heeft de navolgende aanmerkcnswaardige
eigenschappen :
1*. Het is volkomen doorschijnend en gekleurd.
2o« Het verwt noch de blaauwe plantensappen
noch het lakmoes-tinctuur rood.
5°. Het is in gewoon water onoplosbaar.
4^. Met kalkwater maakt het geene verandering.
6°. Het werkt verstikkend op de ademhaling
en is niet brandbaar.
6', Het heeft eenen eigenen , zeer onaangcnamen,
reuk.
7". Het is zwaarder dan dampkringslucht.
8°. Met dampkringslucht in aanraking gebragt,
verbindt dit gaz zich dadelijk met een gedeelte
zuurstof uit dezelve, en gaat over
in salpeterigzuur , en dat wel zonder verhooging
van temperatuur, blijkbaar aan de
roode dampen. Op deze eigenschap van
het salpetergaz berust de werking van den
eudiometer , gezondheidsmeter.
9'. Met waterstofgaz in aanraking gebragt, heeft
er eene sterke ontploffing plaats. Het salpetergat
wordt alsdan ontleed, de zuurstof
E -i vaat

pq . KORTE VERHANDELING- DER
van hetzelve verbindt zich met het wator,
stofgaz en vormt water, terwijl de stik^
stof zich met een gedeelte warmtestof in
sükstofgaz verandert,
$è°, Het gezwaveld en phosphorig waterstofgaz
worden in dit g a 2 dadelijk ontleed.
11°, Met zwavelzuur vereenigt het zich, waardoor
zwaveligzuur ontstaat.
: %2°, Dit gaz bestaat uit ongeveer 63 deelen
zuurstof en 52 deelen stikstof.
4) Het verzuurd stikgas,
% 126. Verschillende manieren zijn er bekend
pm dit verzuurd stikgaz, slifcitofgaz eerste verzuursel
(g az oxyd. azoticum , gaz protoxydum azoti)
te bekomen, b„ v. 3) door salpetergaz boven
een mengsel van ijzervijlsel en water op te sluiten ,
2) zink, in zeer verdund salpeterzuur te ontbinden,
geeft ook dit gaz, 5) en wel de besté manier
om dit gaz te bekomen, is uit den salpeterzuren
ammoniak (nitras ammoniae), hetwelk in
een retort matig verhit wordt, welke retort vereenigd
is met eene pneumatischen toestel. Gedurende
deze verhitting smelt de salpeterzure ammoniak,
kookt voorts en stort salpetergaz uit,
terwijl de waterstof van het ammoniak zich met
de zuurstof van het salpeterzuur verbindt tot
water^ en de nu losgewordene stikstof van het
ammoniak verbindt zich verder met het salpepetergaz,
stikstofoxydegaz. tot daarstelling van
het verzuurd stikgaz, of stikstofgaz eerste verzuursel.
Men moet dit gaz altijd boven eene verzadigde
oplossing van ons gewoon zoogenaamd
keukenzout m water opvangen,
% l2
7' f»t £az, «er zuiver zijnde, heeft de
Ba-

A UTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 7S-
navolgende zeer aanmerkingwaardige eigenschappen
:
i°. Dit gaz bezit geen kleur.
2°. Hetzelve is zoetachtig van smaak,
5°, Een niet onaangenamen en toch prikkelenden
reuk,
4°, Het wordt door water opgeslorpt; doch bij
verhooging van temperatuur wordt hetzelve
daar weder van afgescheiden.
5°. Twee deelen van dit gaz, met één deel
waterstofgaz vermengd , vliegt dadelijk in
brand, met een' geweldigen slag.
6°. Eene brandende kaars brandt in dit gaz met
eene heldere vlam, even als in zuurstofgaz,
7°, Phosphorus kan in dit gaz hoegenaamd niet.
branden.
8°, Brandende zwavel wordt in hetzelve uitgebiuscht.
9°. Bij aanhoudenheid dit gaz ingeademd, is
hetzelve zeer gevaarlijk en zelfs doodelijk;
doch dit gaz met dampkringslucht vereenigd
zijnde, en dan van hetzelve maar een klein
gedeelte inademende, verwekt hetzelve den
aangenaamsten oogenblik der dronkenschap ,
met eene aaneenschakeling van vrolijke gedachten
, welke somtijds gepaard gaan met
een uitschaterend lagchen, hetwelk men
niet kan bedwingen (*).
jo°. Door bij aanhoudenheid clectrieke vonken
door dit gaz te laten gaan, wordt hetzelve
ont-
(*) Uit hoofde der gemelde eigenschap van dit gaz
noemt men hetzelve ook lucht gaz, vreugdeg&s, dro/i~
kcnmakend gaz y
E 5

7*
KORTE VERHANDELING DER
leed in zuurstofgaz en slikstofgaz, ongeveer
tot den staat van gewone dampkringslucht.
11°. Dit gaz bestaat uit 07 deelen zuurstof en
63 deelen stikstof op elke 100 deelen.
-ELFDE HOOFDSTUK.
Over het Phosphorzuur.
§ 128. Het phosphorzuur (acidum phosphoricum)
bekwam men, bij deszelfs eerste ontdekking,
niet anders dan uit de pis (urina) ; doch in 1772
ontdekte GAHN en SCHEELE , dat dit zuur in een'
grooten overvloed in de beenderen der dieren
aanwezig is.
§ 129. Men bekomt het phosphorzuur tweeledig,
als: door zamenstelling en door ontleding,
d) Door zamenstelling verbrandt men
zuivere phosphorus in zuurstofgaz of in dampkringlucht
boven kwik ; de zuurstof verbindt zich
alsdan met de phosphorus, waardoor phosphorzuur
ontstaat, welk laatstgenoemde sublimeert in
de gedaante van witte vlakken (*), of door phosphorus
in gelijke deelen met water verdund salpeterzuur
te laten oxyderen (-f). b) Door de
(*) Bij de verbranding van phosphorus in dampkringslucht
bekomt men , wel is waar, hetzelfde zuur in dia
zelfde gedaante , doch men behoudt nog stikslof'gai in
den toestel over
(\) Zie Pharm. Belgica , fol. 09 , eene zeer voordeelige
manier tot bereiding van dit zuur,

ARtSENÜMËNGK; SCHËIKDNÖÉ. 75
ontleding van de pis door azijnzuurlood; doch
daar deze bereidingswijze van het phosphorzuur
uit de pis zelden meer voorkomt, zullen wij deze
maar onaangeroerd voorbijgaan. — In de beenderen
der dieren (zoo als wij § 128 reeds gezegd
hebben) is dit zuur overvloedig aanwezig, doch
in vereeniging met kalk tot phosphorzure kalk
(pbosphas calcis). Uit deze phosphorzure kalk
bekomt men nu het phosphorzuur door middel
van zwavelzuur, b. v. men verdunne twee ponden
zuiver zwavelzuur met zestien ponden zuiver
water ; dit mengsel brengt men in een tinnen of
koperen wel vertind bekken aan de kook, en doe
daar, bij gedeelten, onder gestadig omroeren,
vier ponden fijn gewrevene, van deszelfs geleistof
beroofde, cn tot wit wordens toe uitgebrande
beenderen bij , waarna mén het vocht ,
onder gestadig omroeren , een uur lang laat koken
, en daarna door een linnen filtreerzak laat
loopen. Al het doorgezegen en zeer zuiver vocht
brengt men nu verder met ammoniak (ammonia
liquida) hl aanraking, tot zoo lang zich geen nederplofsel
(praecipitaat) meer vertoont (*). Vervolgens
dampt men deze vloeistof (-{-) , na vooraf
gefiltreerd en van zijn feces gezuiverd te hebben ,
tot droogwordens toe uit, waarna men deze tot
droogwordens toe uitgedampte piiosphorzura
ammoniak, in een' zuiveren aarden kroes, aan
eene zeer groote hitte blootstelt , in welke hitte het
ammoniak gazvormig zal vervlugligen, en men
behoudt het phosphorzuur als vuurbestendig zijnde,
in den kroes zoo stil vloeijende als olie af-
zon-
(*) Dit praecipitaat is zwavelzurë kalk (sulphas sulcis)
( of, nog niet ontleed zijnde , phosphorzure kalk
(phosphas caici!.)
(

?6 KORTE VERHANDELING DER
zpnderlijk over; men giet nu deze vloeijendè
massa op eene gladde ijzeren of steenen plaat uit,
en bewaart dezelve in welsluitende flesschen , onder
den naam van phosphorzuurglas (acid. phosphor.
vitrificaturo). Een deel van dit zoogenaamd glas ,
in zes deelen zuiver water opgelost zijnde, verschaft
ons het gewoon phosphorzuur, zoo als
het tot geneeskundig gebruik wordt aangewend.
§ ir>o. De voornaamste kenmerken van het
phosphorzuur zijn :
i e
. In den vloeibaren zuiveren staat is dit zuur
een dik hjruig vocht, vloeijendè als olie.
3°. Het is zonder geur, aangenaam, doch zeer
zuur van smaak.
3°. In het vuur aan eene hoogere temperatuur
blootgesteld , gaat het over (zoo wij reeds
gezegd hebben) in eene heldere doorschijnende
glasachtige gedaante.
é°. Dit zuur heeft eene zeer groote betrekking
tot het water, te dien einde moet-men hetzelve
altijd in welsluitende flesschen bewaren,
om er de dampkringslucht van af te keeren,
dewijl het zeer spoedig de vochtigheid
uit dezelve tot zich zoude trekken.
5°. Met koolstof in aanraking gebragt, wordt
dit zuur ontleed ; de zuurstof verbindt zich
met de koolstof tot koolzuur, om reden
laatstgenoemde meerder verwantschap tot
de zuurstof heeft dan het phosphorzuur;
terwijl de phosphorus, nn van zuurstof
beroofd zijnde, in zijnen zuiveren phosphorstaat
hersteld wordt.
$°, Hetzelve vereenigt zich met de meeste metaalkalken
(oxyda) en de loogen , tot daarïtelling
van phosphorzure zouten.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 77
7°. Dit zuur is te zamen gesteld uit 59 a 4o
deelen phosphorus en 61 a 60 deelen
zuurstof.
TWAALFDE HOOFDSTUK.
Over het boraxzuur.
% i5i. Het boraxzuur (acidum b'oracicum) is
het eerst in 1702 door HOMBERG ontdekt, en
door hem den naam gegeven van bedarend zout
(zal sedativus hombergii). De ontdekker verkreeg
dit zuur door den zoogenaamden venetiaanscben
borax (borax veneta), doch eigenaartiger alkalisch
boraxzure soda (subboras sodae) , met zwavelzuur
ijzer (sulphas ferri) aan eene gloeihitte bloot te
stellen en te sublimeren ; docli daar dit zuur zeer
vuurbestendig is, zoo wordt er maar een zeer
gering gedeelte, en dat wel door deszelfs ligtheid,
met het opklimmend water opgeheven; want,
wanneer ai het water is uitgedreven , neemt de
opheffing van dit zuur ook een einde; terwijl
er alsdan nog een groot gedeelte zich op den
bodem van het sublimeerglas bevindt, in verbinding
met zwavelzure soda en ijzeroxyde.
§ i?)2. 4 Daar echter deze op de bovengemelde
manier beschrevene daarstelling van het boraxzuur
zeer onvoldoende en kostbaar was, zoo
vond men in latere jaren eene betere en voordeeliger
manier om dit zuur te bereiden, door
kristalschieting, uit; b. v. men lost zoo veel loogzoutige
boraxzure soda in water op als men
ver-r

• 7% KORTE VERHANDELING DER
verkiezen zal . druppele in deze oplossing zoo veel
zuiver zwavelzuur, tot zoo lang dit vocht de
hlaauwe plantensappen of het lakmoes-tinktuur,
noch rood, noch groen doet kleuren; dit volbragt
zijnde, dampt men dit vocht zoo ver uil,
tot zich een vlies- of sehubachtige gedaante op
de oppervlakte doet zien ; waarna men hetzelve
op eene koele plaats ter kristalschieting wegzet.
Na bekoeling zulien er zich witte, zilverkleurige,
schubachtig gevormde kristallen in het
vocht vertoonen , welke men uit de vloeistof wegneemt,
liet overblijvende vocht verder tot zijn
kiïslaiiiseringspiiDt uitgewasemd zijnde , geeft nog
eene aanmerkelijke hoeveelheid boraxzuur, doch
op het einde verkrijgt men niets anders dan zwavelzure
soda (sulphas sodae) (*).
§ ï.ï.i. Het is zeer noodzakelijk om deze ver-
.kregene kristallen van boraxzuur wederom in kokend
water op te lossen, en nogmaals te laten
kristalliseren, omdat dit zuur veelal met zwavelzure
soda verontreinigd is.
§ l54. Het zuiver boraxzuur bezit de navol-»
gende kenmerkende eigenschappen:
1°. Dit zuur komt voor in witte, glinsterende,
zilverkleurige , eenigzins taaije kristalietjes of
schubbetjes, van een' zuur-bitterachtigen
smaak.
2". Het wordt in ongeveer 2o deelen kond
water opgelost, doch in 5 deelen met
heet water. •
5°. Alcohol lost dit zuur ook op , en in brand
gestoken brandt hetzelve met eene heldere
blaauwc vlam.
4°.
(*) Zie P har ra. M^/gica, tol. 100.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. f§
4°. Dit zuur aan eene zeer hooge temperatuur
van hitte blootgesteld zijnde, bekomt
eene glasachtige gedaante; doch wederom
in water opgelost en gekristalliseerd,
bekomt men dezelfde sehubachtige brystallen
terug.
5°. Hetzelve bestaat ongeveer uit 66 deelen
zuurstof en uit 54 deelen boraxstof (borium).
DERTIENDE HOOFDSTUK.
II. Zuren met twee zuurvatbare grondlagen.
De koolstof en waterstof.
Over het zuringzuur.
§ i55. Het zuringzuur., suikerzunr (acidum
oxalicum , acidum saccharicum) werd het eerst in
17S4 volkomen zuiver daargesteld uit de suiker,
door middel van sterk salpeterzuur, b. v. door
één deel zuivere witte suiker, met zes deelen
sterk salpeterzuur te koken. Zoo ras de opstijgende
roode dampen een einde nemen, weet men
dat de bewerking geëindigd is. Waarna men het
overgeblevene vocht op eene koele plaats ter kristalschieting
wegzet, welke bekomene brystallen
men met koud water afwascht en in welsluitende
flesschen bewaart.
§ i"6. Men bekomt dit zuur ook uit een zout,
bekend onder den naam van zuringzout (sal asetasella;,
eigenaardiger zuringzure potaseh (oxalas
pol-

8r> KORTE VERHANDELING DER
potassae), welk zout men bekomt uit den gewonen
zuring of zoogenaamde alleluja (oxalis acetosella)
(*).
§ 107. Dit zuur heeft de navolgende eigenschappen
:
i°. Het kristalliseert in witte, heldere, lange,
naaldachtige kristallen.
' 2°. Is zeer zuur van smaak en doordringend,
3°. Hetzelve verwt het lakmoespapier rood.
4°. Het is oplosbaar in gelijk gewigt kokend en
in 8 deelen koud water.
5°. De kalk wordt door het zuringzuur ontdekt
: het zuringzuur verbindt zich dadelijk
met de kalk tot een onoplosbaar poeder
, hetwelk zuringzure kalk (oxalas calcis)
is.
6°. Dit zuur lost de verbinding van galnotenzuur
en ijzer, het gemakkelijkst van alle
andere bekende zuren , op ; van daar, dat
men hetzelve in het dagelijks leven gebruikt
tot het wegnemen van inktvlakken , enz.
(*) Zie hierover breedvoeriger A. YPF.Y , Systematisch
Handboel' der beschouwende en tVerkdadige Scheikunde
, III e
Dèel, pag. 54g—564 ; als ook: J. s. TROMM.S-
DOÏIFF , Artsenijmengkundige proefondervindelijke Scheikunde
, I e
Deel, pag, ao4 , § ib en verv.
VEE K-

ARTSENIJMENGK, SCHEIKUNDE. 8i
V li E UTIEKDE HOOFDSTUK.
Over het wijnsteenzuur*
§ i58. In het einde der zeventiende eeuw
werd dit zuur het eerst door SCHEELE afzonderlijk
daargesteld, welke het den naam gaf van wezenlijk
wijnsteenzout (sal essentiale tartaricum)*
In latere jaren, wezenlijk wijnsteenzuurzout
(sal essentiale acid. tartari) ; doch daar hetzelve
geen zout, maar een zuiver zuur is, zoo geeft
men het thans den naam van wijnsteenzuur (acidum
tartaricum) (*),
, § ^Cj. Men ontmoet dit zuur in de natuur,
m vele zure vruchten , en in verbinding met loogen
, als : met kalk (doch het meest met potaseh)
met eene overmaat van zuur; welke laatstgenoemde
verbinding in den koophandel voorkomt onder
den naam van wijnsteen, doch eigenaardiger
zurige wijnsteenzure potaseh (super tartras potassae).
Uit deze laatstgenoemde verbinding wordt
nu het wijnsteenzuur afzonderlijk daargesteld ; bij
voorb. men losse deze zurige wijnsteenzure
potaseh (na vooraf gezuiverd te zijn) met eene
genoegzame hoeveelheid kokend water op; bij deze
kokende oplossing voegt men van tijd tot tijd zooveel
gezuiverde alkalisch koolzuren kalk , gezuiverd
Wit krijt (subcarbonas calcis depur. * creta afba
praeparata) tot de oplossing Volkomen verzadigd
(*) Zie Fharm. Eulgica, fok io3.
F
is .

Sa KORTE VERHANDELING DER
is, en deze het lakmoespapier niet meer van kleur
doet veranderen. Gedurende de bijvoeging van
den looizuren kali ontwikkelt het koolzuur met
eene hevige opbruising (dat in het vocht veroorzaakt
wordt) in eene luchtvormige gedaante , terwijl
de kalk zich met het vrije zuur van de zurige
wijnsteenzure potaseh vereenigt, tot wijnsteenzuren
kalk (tartras calcis) en vormt een in
water onoplosbaar nederplofsel van eene witte
kleur, en men behoudt de volkomen wijnsteenzure
potaseh (tartras potassae) in den opgelosten staat
in de vloeistof over (*). De aldus verkregene
wijnsteenzure kalk wordt nu verder, na vooraf
met koud water afgewasschen te zijn, met eene
Genoegzame hoeveelheid (met tienmaal aan zijn
gewigt door water verdund) zwavelzuur overgoten ,
waardoor de zwavelzure kalk ontleed wordt. Het
zwavelzuur verbindt zich , als nadere verwantschap
met den kalk hebbende , tot zwavelzuren kalk (sulphas
calcis, gyps), waardoor het wijnsteenzuur
vrij wordt; hetwelk zich met het water vereenigt,
en zich hier in een' opgelosten staat voordoet.
Overigens laat men deze vloeistof, na vooraf gefiltreerd
te zijn, tot zijn kristallizeringspunt toe
uitwasemen, of wei zoo lang tot zich een vlies
of huidje op de oppervlakte van het vocht vertoont,
waarna men het op eene koele plaats ter
kristalschieting wegzet. Deze bekomene kristallen
worden (om dit zuur zeer zuiver te bekomen)
nogmaals in water opgelost, en wederom gekris-
tal-
(*) Men kan uit deze wijnsteenzure potaseh, door
eene verdere ontleding , nog eene aanmerkelijke hoeveelheid
wijnsteenzuur bekomen, door dezelve b. v. met
êene oplossing van zoutzuren kalk (murias calcis) in aanraking
te brengen, waardoor de kalk zich met het -wijnsteenzuur,
en het zoutzuur zich met de potaseh verbindt.
Zie Pharm. Be/gica, foL io5 e"a :oi.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 85
tallizeerd , waarna men deze Lekomene kristallen
tusschen vloeipapier droogt.
§ i4o. Het dus bekomene zuur is een aangenaam
doch een zeer straf zuur , wit van kleur en
iuchtbestendig; het komt enkel voor in de gedaante
van fijne naaldjes; doch zorgvuldig en
zeer langzaam behandeld kan men het doen aanschieten
in vier en zeszijdige kantzuilen, alhoewel
dit met zeer veel, moeite gepaard gaat. Dit zuur
bestaat uit gelijke atomen watervrij zuur en water ;
terwijl één atome van dit watervrije zuur (volgens
BERZELius) bestaat, uit 4 atomen koolstof, 5 at.
waterstof en 5 at. zuurstof. Met salpeterzuur behandeld
gaat het over in zuringzuur, en met
zwavelzuur behandeld, in azijnzuur.
VIJFTIENDE HOOFDSTUK,
Over het benzoèzuur.
§ l4i. Het benzoèzuur (acidum benzoicum) ,
eertijds benzoe'bloemen (flores benzoes), is een
volkomen plantenzuur, en is, behalve in den
benzoe'hars, ook in den styrax de liquidamber,
banille, haneel, peruviaanschen en tolutaanschen
balsem enz. aanwezig. Voorts vindt
men dit zuur ook in de kinderpis , insgelijks ook
in die van gras- en h 'opiëtende dieren ; vooral
in de pis van kanwelen, paarden, koeijen, enz.
als ook in een aantal grasplanten.
§ i42. Men erlangt dit zuur op de gemakkelijkste
en voordeeligste wijze het best op ondertcheidene
manieren , door opheffing of door op-
F 2 los-

84 KORTE VERHANDELING DER
lossing, uit den benzoëhars (resina benzoës),
welke door gemaakte inkervingen vloeit uit den in
Siam , Sumatra en Java groeijendeu benzoëboom
(croton benzoës , of terminalïa benzoina).
§ i4ö. Het benzoëzuur door opheffing (acidum
benzoïcura per sublimaiionem) bekomt men
door eene genoegzame hoeveelheid tot poeder gebragte
benzoëhars in een' aarden pot of kroes,
wiens opening of mond met een' papieren kegel
overdekt is, in een zandbad te stellen; beginnende
voorts met een zacht vuur aan te stoken , tot
de hars allengskens begint te smelten* Gedurende
de smelting der hars heft zich het benzoëzuur in
zilverkleurige naaldachtige spietsen op , welke zich
aan de inwendige oppervlakte des kegels vasthechten.
Met dezen graad van hitte moet men zoo
lang aanhouden , als zich nog zuur laat opheffen ,
en men nog geen olieachtige deelen bespeurt.
Voorts moet men van tijd tot tijd het zuur nit
den kegel wegnemen, opdat deze niet te veel met
zuur omzet worde , als waardoor het zuur wederom
naar beneden zoude vallen. Wanneer men
deze benzoëhars vooraf met een gedeelte houtskolenpoeder
vermengd heeft, bekomt men ecu veel
zuiverder en helderder zuur , doordien zich de
kleurende olieachtige deelen met het kolenpoeder
vereenigen , waardoor deze belet zijn geworden te
gelijk met het zuur omhoog te stijgen , hetwelk
anders veelal het geval is.
§ i44. Er zijn verschillende manieren bekend
om benzoëzuur door oplossing (acidum Lenzoïenm
per solution.) te bekomen, waarvan wij de
voornaamste drie bereidingen zullen opgeven.
1 . Men late J-> oneen verscb gelesehten kalk
met 16 oneen benzoëhars gedurende een half uur
in eene ruime hoeveelheid water koken , en vervol-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 85
volgens deze stoffen bezinken. Het bovendrijvende
vocht zeer helder afgegoten zijnde, wordt bij
hetzelve , druppelsgewijze , zoutzuur gevoegd , tot
zoo lange er geen nederplofsel meer geboren
wordt. Dit nederplofsel wordt nu verder in kokend
water opgelost en ter kristalschieting weggezet
; of men drooge het nederplofsel zeer zacht,
en na het met een weinig plantenkool-poeder
vermengd te hebben, onderwerpt men dit mengsel
aan de sublimatie , waardoor men een zeer
zuiver benzoëzuur, van eene witte zilverachtige
kleur, zal bekomen.
3°. Men koke benzoëhars met alkalische koolzure
soda (subcarbonas sodae) gedurende een half
uur; alsdan verbindt zich het benzoëzuur met de
soda tot benzoëzure soda (benzoës sodae). Deze
stof wordt nu verder (na gefiltreerd te zijn) door
zwavelzuur ontleed : want het zwavelzuur verbindt
zich met de soda tot zwavelzure soda , welke in
vloeistof blijft opgelost, terwijl het benzoëzuur
nedergeploft wordt. — Dit nederplofsel wordt nu
verder met koud water afgevvasschen , om hetzelve
van de aanhangende zwavelzure soda te zuiveren
en daarna in eene genoegzame hoeveelheid kokend
water opgelost en ter kristalschieting weggezet.
Deze verkregene kristallen worden nu verder
in kokend water opgelost ; en na met een gedeelte
plantenkool gekookt te zijn, filtreert men
de. vloeistof, en zet dezelve weder ter kristalschieting
weg . welke kristallen men op eene sombere
plaats tusschen vloeipapier droogt, en iu
Welsluitende flesschen bewaart.
3°. Men losse benzoëhars (zoo veel men verkiest)
op, in eene genoegzame hoeveelheid sterken
wijngeest oi alcohol (*) , waarna men bij deze
-tf^hrfa • r
" - • ; op-
CO Pharm, Belgi^a, fol, m5.
F S

66 KORTE VERHANDELING DER
oplossing water voegt, waardoor de hars, als in
water onoplosbaar zijnde, zich van het zuur afscheidt
en nederploft, terwijl het zuur in de vermenging
van water en wijngeest opgelost blijft. —
Deze stoffen onderwerpt men nu verder aan de
destillatie, waardoor de wijngeest, als vlugger zijnde
dan het water, zich het eerst naar den ontvanger
begeeft. Nadat al de wijngeest in den ontvanger
is overgekomen, eindigt men met deze
bewerking; de stoffen, welke zich dan nog in
den retort bevinden, worden zuiver gefiltreerd,
waardoor men de harsachtige deelen op het filtrum
terughoudt. De aldus verkregene waterachtige
benzoëzure vochten worden verder, door
eene zachte warmte, van het meerderdeel hunner
waterdeelen beroofd , en op eene koele plaats ter
kristalschieting weggezet.
De verkregene plaatsgewijze kristallen worden nu
verder in eene genoegzame hoeveelheid water opgelost
, welke oplossing men , een kwartier uurs,
met een gedeelte plantenkool kookt; waarna men
deze stoffen zuiver filtreert, die , door berooving
van het meerderdeel harer waterdeelen, tot de
kristalschieting gedwongen worden.
§ l45. De koking van plantenkool met benzoëzuur
is zeer aan te prijzen en noodzakelijk,
dewijl de koolstof de eigenschap bezit van zich
met de kleurende en olieachtige deelen te vereenigen
, — welke laatstgenoemde veelal in een' vermengden
staat met het zuur vereenigd zijn, — en
waardoor hetzelve bruin of geelachtig van kleur
voorkomt.
§ i46. Het benzoëzuur heeft de navolgende
kenmerkende eigenschappen :
l c
. Het komt voor in fraaije, kleine, glinsterende
, zilverkleurige , naaldachtige spietsen
of sehubachtige kristallen.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 87
jo. Het heeft een' prikkelenden reuk cn eenigzins
zoetachtigen smaak.
3". Aan eene hooge temperatuur blootgesteld,
smelt dit 1
zuur gemakkelijk en sublimeert,
en, in brand gestoken zijnde, geeft de
vlam een' prikkelenden walm van zich.
4°. Dit zuur is gemakkelijk oplosbaar in sterken
wijngeest of alcohol; doch -zeer moeijelijk
in water; van daar dat één deel benzoëzuur
maar in 400 deelen koud water, en
maar in 25 deelen kokend water oplosbaar
is. Doch zoo ras dit kokend water eenigzins
begint te bekoelen, schiet dit zuur
dadelijk aan, in kristallen, zoodat hetzelve
moeijelijk (ten zij in eene groote hoeveelheid
water opgelost wordende) te filtreren
is.
5°. Dit zuur geeft eenigzins eene roode kleur
aan het lakmoespapier.
6°. Gelijk alle andere zuren , zoo is het benzoëzuur
ook vatbaar om zich met loogzouten
, enz., te vereenigen ; doch deze vereeniging
is zeer zwak , zoodat door eene verhooging
van temperatuur , of door bij deze
vereeniging eenig ander zuur te voegen ,
het benzoëZjUur zich van zijne zoutvatbare
grondlaag afscheidt, hetwelk ten gevolge
heeft, dat het hier bijgevoegde zuur zich,
daarmede vereenigt.
F 4 zes-

m KORTE VERHANDELING DER
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Over het barnsteenzuur.
§ i47. Het barnsteenzuur (acidum succinicum)
bekomt men door de drooge destillatie, uit eene
zelfstandigheid, barnsteen (succinum) genaamd(*)5
bij voorb. eene genoegzame hoeveelheid tot poe-der
gebragte barnsteen worde in een' zeer mimen
retort gedaan, waaraan men een' ontvangervoegt.
Verder steit men dezen retort in een
zandbad, beginnende met een matig vuur aan te
stoken, hetwelk men aliengskens tot een' zeer
hoogen xgraad vermeerdert. Gedurende dat de
barnsteen aan verhoóging van temperatuur wordt
blootgesteld , wordt dezelve door de aangebragte
warmtestof ontleed: een gedeelte zuurstof en
Waterstof des barnsteens verbinden zich in die
evenredigheid , dat daardoor water wordt voortgebragt.
Een ander gedeelte zuurstof, waterstof
en koolstof verbinden zich zoodanig, dat
daardoor een eigenaardig zuur, barnsteenzuur,
vlug barnsteenzout (acid. succinicum, sal volatile
succini) genaamd , wordt voortgebragt, hetwelk
(*) Deze zeer harde, brooze stof wordt, wel is waar,
in zee gevonden, doch is, naar alle waarschijnlijkheid,
afkomstig van de nabij aan zee gelegene gesloopte barnsleenmrjnen.
— Uit het een en ander is klaarblijkelijk,
dat deze stof' voorheen in een' vloeibaren staat moet geweest
zijn, omdat daarin allerhande hloedeloozc diertjes,
gevonden worden, en dat zij geheel tot het plantenrijk
Lehocal.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 89
welk zich in fraaije vederachtige kristalletjes in
den hals van den retort aanzet. Houdt men nu
niet deze scheikundige werkdaad aan , dan verbindt
zich eindelijk een gedeelte zuurstof, waterstof
en koolstof, in dier voege, dat daardoor eene
sterk ruikenden olie, ol, succini genaamd, wordt
voortgebragt, welke op het einde dezer bewerking
zeer branderig begint te worden, en men
behoudt in den retort een glinsterend kooJsloffig
ligchaam over, veel gelijkenis hebbende met de
zoogenaamde Jodenlijm. — Het aldus verkregene
barnsteenzuur wordt nu verder in heet water op-»
gelost, en door afgieting en filtrering van de nog
aanhangende oliedeelen gezuiverd; waarna men
hetzelve, door uitdamping van de overvloedige
waterdeelen, tot de kristalschieting hrengt, welko
kristallen andermaal, door oplossing , filtrering en
uitdamping, tot zeer fraaije kristallen genoodzaakt
worden (*).
§ i43. Het op de boven beschrevene wijz»
bekomen barnsteenzuur, is, wel is waar, van een
groot gedeelte der aanklevende oliedeelen bevrijd ,
doch kan , door deze manier van werken, daar
niet volkomen zuiver van bevrijd worden. — Om
dit doel te bereiken, moet men dit bekomene
barnsteenzuur in eene genoegzame hoeveelheid
water oplossen, en eenigen tijd met een gedeelte
zeer zuiver poeder van plantenkool zachtkens
laten koken (•{-), vervolgens filtreren, en op
de gewone wijze ter kristalschieting wegzetten ;
welke verkregene kristallen men tusschen vloeipapier
droogt, en in welsluitende flesschen onder
de opgegevene benaming bewaren moet.
(*) Phnrm. Belgica , fol. ïoö.
(j) Hot iiest is, dal man neemt barnsteenauur twee
deaien , water zestien deelen en k-jolpoeder één deel,
F 5

9o KORTE VERHANDELING DER
§ i4g. Zeer zuiver barnsteenzuur laat zich aan
de volgende eigenschappen kennen :
1°. Dit zuur komt voor in driezijdige kantzuilige
kristallen , en men vindt er somtijds
ook vierzijdige plaatjes onder.
a -1
. Aan de opene lucht blootgesteld, ondergaat
dit zuur geene verandering, en is dus
luchtbestendig.
3". In wijngeest en in ongeveer drie deelen van
zijn gewigt aan kokend water is hetzelve
volkomen oplosbaar, en in 25 deelen koud
water.
4°. In het vuur , of aan eene hooge temperatuur
blootgesteld , smelt dit zuur en vervliegt
geheel, met een' barnsteenachtigen reuk.
5. Het heeft een' verwarmenden en zuren
smaak : van daar, dat het de blaauwe plantensappen
rood kleurt.
60» Dit zuur ontploft met het salpeter.
7 0
. Dit zuur kan vervalscht worden met ammoniak
, zurige wijnsteenzure potaseh,
zoutzure zouten, zoutzure barit, enz.
De ammoniak ontdekt men door de wrijving
van dit barnsteenzuur met vast loogzout
(potaseh), waardoor alsdan een vlugge
loogzoutige damp te voorschijn komt. De
zurige wijnsteenzure potaseh ontdekt
men, door dit vervalschte barnsteenzuur
op gloeijende kolen te werpen, waardoor
een koolachlig loogzout zal overblijven. De
zoutzure zouten worden kenbaar door
salpeterzuur-zilver, en de zoutzure barit
door zwavelzuur, enz.
8*. Dit zuur vereenigt zich met de meeste loogen
, aarden, en metaalverzuursels: van
daar de barnsteenzure zouten.
ZE-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 91
ZEVENTIENDE HOOFDSTUK.
III. Zuren met drie zuurvatbare grondlagen.
De waterstof, koolstof en stikstof.
Over het pruisisch- of blaauwzuur.
§ i5o. Het pruisisch zuur, blaauwzuur (acidum
prussicum, acidum cyanicum) , wordt het best afzonderlijk
daargesteld , uit de bereiding van het
pruisischzure kwik (prussias hydrargyri); bij v.
men losse eene willekeurige hoeveelheid pruisischzure
kwik in Water op, waarbij men eene genoegzame
hoeveelheid waterstofhoudend zwavelzuur
(acid. hydro-sulphuricurn) voegt, waardoor het
pruisischzure kwik ontleed wordt; een gedeelte
waterstof houdend zwavelzuur verbindt zich met
het eerste kwikverzuursel tot vorming van gezwavelde
kwik (sulphuretum hydrargvrum); terwijl
zich een ander gedeelte met het vocht vereenigt,
waarin zich het blaauwzuur in een' opgelosten
staat bevindt. Verder wordt dit vocht doorgezegen
, en daarbij zoo veel in water opgelost half
koolzuur loodserzuursel (snbearbonas plumbi)
gevoegd, tot men geen nederplolfen meer gewaar
wordt, welk nederplofsel eene vereeniging is van
loodöxyde en zwavel tot zwavelhoudend lood
(sulphuretum plumbi), en men heeft bet blaauwzuur
in het vocht afzonderlijk over behouden;
deze vloeistof nu verder zuiver doorgezegen zijnde,
wordt onder de hier bovengemelde benaming ten
gebruike bewaard.
F 5

92 KÖRTÉ VERHANDELING DER
§ i5i. Dit zuur bestaat (zoo als wij reeds gezegd
hebben) uit zuurstof, waterstof, koolstof en
stikstof, welke genoemde stoffen in overvloed (behalve
ingemengde) in de dierlijke kool (carbo animale)
(*) aanwezig zijn ; doch niet zoodanig met
eikanderen verbonden , dat zij daarin een volkomen
pruisisch- of blaauwzuur uitmaken; maar
kan door middel van eenig loog zoodanig met
elkander verbonden worden, dat daardoor het
blaauwzuur ontstaat; bij voorb. door deze dierlijke
kool met potaseh aan verhooging van temperatuur
bloot te stellen. — In deze temperatuur
verbinden zich de hier bovengemelde stoffen , in
dier voege , dat daardoor het blaauwzuur wordt
voortgebragt, hetwelk zich in deszelfs wording
met de potaseh verbindt, tot daarstelling van de
blaauwzure potaseh, pruisischzure potaseh (potassa
hydrocyanicum, prussias potassae).
§ \Si. Dit zuur, zeer zuiver zijnde , heeft de
navolgende eigenschappen :
i". Het heeft een reuk overeenkomstig perzicobloemen
of bittere amandelen.
2°. Een smaak die eerst zoet, daarna scherp
en vergiftig wordt.
5°. Hetzelve is vlug en kleurt de blaauwe plantensappen
rood.
4 Q
. Het heeft eene groote geschiktheid om de
gedaante van gaz aan te nemen.
5°. Dit zuur is zonder kleur (gelijk water),
doch schiet aan in naaldvormige kristallen.
6". Dit zuur vereenigt zich zeer gaarne met
het ijzerverzuursel (oxydum ferri), welke
ver-
(*) Zeer sterk. gedroogd bloed.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 9c?
vereeniging een product daarstelt van eene
schoone blaauwe Meur; van daar heeft dit
zuur ook den naam van blaauwzuur bekomen.
Deze laatstgenoemde vereeniging komt in den
koophandel voor , onder den naam van berlijnsblaauw
(coeruleum berolinum) , alhoewel er dan
nog een weinig aluinaarde mede verbonden is.
In zijn' volmaakten staat vindt men dit
zuur in de bittere amandelen (amygdal. amar.),
perzico-bloemen (flores persico), laurier-kers (lauro-cerasi),
enz.
ACHTTIENDE HOOFDSTUK.
IV. Zuren, wier grondslag ons (als nog)
niet zeker bekend is.
Over het zoutzuur en het overzuurd
zoutzuur.
§ i54. Geen zuur bestaat voorzeker overvloediger,
en reeds gevormd in de natuur, dan het
zoutzuur (acidum muriaticum), geest van zout
(spiritus salis fumans), enz., schoon niet op zich
zelf, maar in verbinding van zuurvatbare grondlagen
, als: met potaseh tot zoutzure potaseh
(murias potassae), met het ammoniak tot zoutzure
ammoniak (murias ammoniae , sal ammoniae) ; doch
wel het meest met de soda tot zoutzure soda (murias

94- KORTE- VERHANDELING DER
rïas sodae) , gemeen of keukenzout (sal commune) ,
enz. , uit welke laatstgenoemde Terbinding men
het best het zoutzuur afzonderlijk daarstelt; b. v.
men doe in een' zeer ruimen retort, wit uitgedroogde
, en van hun kristallisatie-water beroofde ,
zoutzure soda, keukenzout, op welke stoften
men eene genoegzame hoeveelheid koud en met
een weinig water verdund zuiver zwavelzuur
giet. Vervolgens voegt men aan den retort een'
zeer ruimen ontvanger, welke vereenigd is met
den toestel van IVoelffe. De retort nu in een
zandbad geplaatst zijnde, beginne men onder denzelven
een zacht vuur aan te stoken , hetwelk allengskens
zoo lang versterkt wordt, tot de stoffen,
welke zich in den retort bevinden , geheel droog
zijn geworden. Gedurende deze bewerking verbindt
zich het zwavelzuur (als meerdere verwantschap
tot dezelve hebbende) met de soda , waardoor
het zoutzuur-gaz of luchtvormig vrij wordt,
en in verbinding van de, door de warmtestof
uitgezette waterdeelen, in den ontvanger overkomt
, welke daarin door bekoeling den dropvormigen
staat aanneemt. Het overige zuur, hetwelk
zich met deze waterdeelen niet heeft kunnen vereenigen
, gaat vervolgens in eene luchtvormige gedaante
over in de l'l^oeljsche flesschen , en verbindt
zich alsdan tnCt het daarin voorhanden zijnde
water, waardoor het vloeibaar zoutzuur daargesteld.
wordt. In den retort behoudt men zwavelzure
soda (sulphas sodae), wonderzout vanglauber
(sal mirabilis glauberi), met eene overmaat
van zwavelzuur over, hetwelk men door middel
van zuivere soda tot een volkomen iniddenzout
kan brengen (*).
(»] Zie Fliarm. Belg'.ca, fol. 100.
§ i55.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 85
§ i55, Het op deze wijze bekomen zoutzuur
heeft de navolgende eigenschappen:
1°. Het is volkomen doorschijnend, zonder
eenige kleur.
2°. Het werpt witte dampen uit.
3°. Het verwt het lakmoespapier rood.
4°. Met salpeterzuur in aanraking gebragt, verbindt
het zich met een gedeelte zuurstof
uit het salpeterzuur, en vormt overzuurd
zoutzuur; terwijl het salpeterzunr, van
een gedeelte zuurstof beroofd zijnde, in
salpeterigzuur veranderd is, en door deze
vereeniging ons een product daarstelt, hetwelk
tot oplossingsmiddel van het goud is,
in de wandeling gemeenlijk koningswater
(aqua regia) genaamd , eigenaardiger salpeterig
overzuurd zoutzuur (acidum nitromuriaticum)
(*).
5°. Het zwavelzuur (waarmede het veelal vereenigd
voorkomt) ontdekt men door zoutzure
zwaaraarde (murias barythae) en
het ijzer-oxyde door het blaauwzuur (acidum
prussicum s. cyanicnm).
6°. Het lost meest alle metaalverzuursels op ;
van daar gebruikt men het met het beste
gevolg, tot het zuiveren van die glazen,
welke zoogenaamd verweerd zijn.
§ i56. Zeer droog en zuiver watervrij zoutzuur
kennen wij niet dan in eene gazvormige gedaante,
en heeft alsdan de navolgende eigenschappen
:
{*) Zie Pharm. Belgica, fol. 100.
1°.

96 - KORTE VERHANDELING DER
i°. Volmaakt droog zijnde, is dit gaz cveri
doorschijnend als dampkringslucht; dan/
daar het, wegens zijne groote betrekking
tot het water, zelden dan met zeer veel
moeite cn omzigtigheid als zoodanig kan
daargesteld worden, en hetzelve gewoon is
met water witte dampen, te vormen, zoo
is het doorgaans eenigzins nevelachtig dof.
2°. Het is zwaarder dan dampkringslucht.
5°. Dieren, in dit gaz geplaatst, sterven oogen-*
blikkelijk.
4°. Het heeft een' zeer sterken zuren smaak.
5°. Het verwt de blaauwe plantensappen rood.
6°. Het heeft eene zoo groote betrekking tot
het water, dat wanneer in dit gaz een
stukje aluin geplaatst wordt < hetzelve zijn
kristallisatie-water laat varen , of hetzelve
aan het zoutzuur-gaz afstaat, waardoor de
aluin tot een wit poeder vervalt.
sf) Het overzuurd zoutzuur.
§ i5Jr. Om het overzuurd zoutzuur (acidum!
muriaticum oxygeuatum) daar te stellen , wordt
een gedeelte bruinsteenverzuursel (oxyduni magnesia
nativa) met eene genoegzame hoeveelheid
gewoon zoutzuur (§ i54) overgoten , en aan dezelfde
bewerking als daarbij is opgegeven te onderwerpen.
Gedurende deze bewerking verbindt
zich een gedeelte zuurstof van het bruinsteenoxyde
met het zoutzuur, en ontwikkelt gazvormig,
hetwelk zich naar de fVoel/sclie flesschen
begeeft, waarin men dit gaz, water aanbiedt, en
waarin het zich gedeeltelijk oplost; terwijl het
overige gedeelte, niet in het water opgelost zijnde,
door hetzelve heengaat. De dampkringslucht,
welke zich boven het water bevindt, uitdrijvende ?
plaatsS

ARTSENIJMENGK, SCHEIKUNDE; • §f
plaatst dit gedeelte zich boven het water j hetwelk
door schudden daarmede vereenigd kan worden $
of men wrijve zoutzure soda met bruinsteenverzuursel
onder elkander tot poeder, op wolk
poeder men , (na hetzelve in een' retort gedaan te
hebben), met water verdund zwavelzuur giet, en
daarna aan dezelfde bewerking , als bij het gewoon
zoutzuur is opgegeven, onderwerpt. — Door het
zwavelzuur (zoo als wij in § i54 reeds gezegd
hebben) wordt de zoutzure soda ontleed; het
zwavelzuur verbindt zich mèt de soda; terwijl
het zoutzuur, vrij geworden zijnde, zich met
een gedeelte zuurstof van hét bruinsteen-verzuursel
vereenigt en als overzuurd zoutzuur
gazvormig ontwikkelt, hetwelk zich naar de WoelJsche
flesschen begeeft, in welke zich Water bevindt,
en waarin hetzelve gedeeltelijk wordt opgelost.
Het overige gedeelte, hetwelk niet door het
water wordt opgelost, gaat door hetzelve henen ,
dringt de dampkringslucht uit de flesch, en
stelt zich (als ligter zijnde dan water) boven hetzelve,
hetwelk men verder door schudden met
het water kan vereenigen. Echter moet men hier
bij in het oog houden, dat, gedurende het schudden
van het water met deze luchtvormige vloeistof,
hetzelve zich met het water vereenigt, cni
daardoor eene luchtledige ruimte in de flesch
öntstaat; en doordien de dampkringslucht j varï
alle kanten afgesloten zijnde, het luchtledige niet
kan aanvullen , en daardoor met geweld op het glas
drukkende , hetzelve zoude doen bersten, is men
verpligt van tijd tot tijd dampkringslucht binnen
te laten (*). Verder valt hier nog bij aan
te merken , dat deze bewerking het best geschiedt
in den winter, omdat koud water oneindig veel
(*) -Pharm. Belgica,, fol. 102.'
meer'

9S KORTE VERHANDELING DER
meer van Jit gaz oplost, dan laauwachtrg zijnde:
van daar is men ook altijd verpligt om deze stof
op eene zeer koele plaats te bewaren. omdat eene
geringe verhooging van temperatuur hetzelve wederom
van het water afscheidt,
§ i53. Het aldus bereid overzuurd zoutzuur
heeft de navolgende kenmerkende eigenschappen:
1°. Dit zuur is geelachtig-groen van kleur.
2°. Goud wordt in dit zuur opgelost, en voorts
alle andere metalen.
5°. Aan de lichtstof blootgesteld, berooft deze
daarvan een gedeelte zuurstof, waardoor
het overgaat in gewoon zoutzuur, zoodat
men dit zuur altijd op eene donkere
koele plaats onder water moet bewaren.
4°. Wij kunnen dit zuur niet op zichzelven
daarsteüen dan in eene gasvormige gedaante
; doch door berooving van ivarmiestof
gaat hetzelve over in een vast als uit spietsen
zamengesteld ligchaam.
5°. Dit gaz is doodclijk voor de ademhaling,
niet uit gebrek aan zuurstof, maar uit
hoofde der geweldig prikkelende werking
die hetzelve op de longen uitoefent.
6°. Het is zeer geschikt voor de verbranding:
metalen in hetzelve gebragt, vooral de
zwavelhoudende, zoo als het zwavelhoudend
spiesglans (sulphuretum stibii) branden
daarin, zonder verhooging van temperatuur.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 9 9
§ i5 9. Wegens het bestaan van het gewoon
en het overzuurd zoutzuur is men bet als nog
niet volkomen eens. De zoogenaamde Chlorinisten,
aan nier hoofd DAVY staat, houden het
gewoon zoutzuur als te zijn zamengesteld uit
waterstof (hydrogenium) en eene tot hiertoe onbekende
grondstof, door hun zoutstof (chloricum)
genaamd. — Dit meenen zij te kunnen bewijzen,
door watervrije zoutzure verbindingen, met bijvoeging
van een gedeelte water, in een daartoe
geschikt werktuig te verhitten. Volgens hun gevoelen
zoude hier de waterstof van het bijgevoegde
water zich met de zoutstof (van de
zoutzure verbindingen) vereenigen, en daardoor
het gewoon zoutzuur (acidum muriaticum) doen
ontstaan, waarna de zuurstof van het water zich
met de waterstof (van de zoutzure verbindingen)
zoude vereenigen, tot zamenstelling van water ;
terwijl zij nu verder het overzuurd zoutzuur (acidum
muriaticum oxygenatum) beschouwen als de
zoutstof (chloricum, chlorine) op zich zelve,
welke echter die eigenschap bezit van zich in verschillende
evenredigheden met de zuurstof te kunnen
vereenigen. ïfier zoude (volgens hun gevoelen)
de zuurstof van het bruinsteen-verzuursel
zich gedeeltelijk met de waterstof (van de zoutzure
verbindingen) vereenigen , waardoor water wordt
voortgebragt, terwijl een ander gedeelte zuursiof
zich met de zoutstof Verbindt tot daarstelling
van een chloricum oxyde.
§ 160. Daar deze veronderstellingen en denkbeelden
nog niet algemeen zijn aangenomen , zullen
wij deze gissingen liever voor den wijsgeerigen
beoordeelaar overlaten: genoeg is het, dat "wij
weten dat deze stof meest alle eigenschappen
van een zuur heeft.
G 2 NE-

ioo KORTE VERHANDELING DER
NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
Over liet vloeispaatzuur.
§ 161. Het vloeispaatzuur, vloeizuur (acidum
fluoricum) wordt nimmer op zich zeiven, maar
altijd in verbinding met zuurvatbare grondlagen
in de natuur aangetroffen, en wel het meest met
den kalk, uit welken men dit zuur afzonderlijk
daarstelt; bij voorb. op één deel van dezen tot
poeder gebragten vloeispaatzuren kali giete men
twee deelen zeer zuiver zwavelzuur, en onderwerpt
deze stoffen in een' looden of zilveren toestel
aan de destillatie, doch met eene zeer geringe
hitte. Het zwavelzuur verbindt zich (gedurende
deze bewerking) met den kalk tot zwavelzuren
kalk, waardoor het vloeispaatzuur gazvormig
vrij wordt, hetwelk zich naar den ontvanger begeeft,
welke men met sneeuw of eenig ander
mengsel zoo koud mogelijk moet houden, om
daardoor dit gaz den dropvormigen of vloeibaren
staat te doen aannemen.
§ 162. Het aldus verkregene zunr heeft de
navolgende aanmcrkenswaardigste eigenschappen :
1°. Het is zonder kleur; doch begint, met
dampkringslucht in aanraking komende,
sterk te rooken.
2°. Hetzelve kleurt het lakmoespapier rood.
5 U
. Het is zeer gevaarlijk, ja zelfs doodelijk,
voor de ademhaling.
4°. Dit zuur onderscheidt zich in het bijzonder

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 101
der van andere zuren, door deszelfs groote
betrekking tot de kei- of kiezelaarde
(terra silicea); zoo dat men hetzelve altijd
in looden of zilveren vaten moet bewaren:
want wilde men dit zuur in glazen vaten
bewaren , zoude hetzelve het glas ontleden ,
als verbindende zich mat de kei- of kiezelaarde
, om rede het glas uit deze aardsoort
en potaseh is zamengesteld.
5°. Volgens BEKZELIUS bestaat dit zuur uit
vloeizuurstof (fluoricum) en zuurstof '(oxygenium).
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de stikstof.
% i65. De stikstof (azolicum), de grondstof
van het stikstofgaz (gaz azoticum), werd het eerst
in het laatst der zeventiende eeuw ontdekt. Deze
stof is als gaz overvloedig in de dampkringslucht
aanwezig, en in verbinding met dierlijke zelfstandigheden
, van welke laatstgenoemde zij een voornaam
bestaandeel uitmaakt. Verder treft men de
stikstof ook aan in eenige mijnstolfelijke en plantaardige
zelfstandigheden.
§ i64. Om deze slof uit de dampkringslucht
te bekomen , of afzonderlijk daaruit daar te stellen
(hetwelk EAVOISIER in 1774 het eerst ontdekte)
, worden er in eene genoegzame hoeveelheid
dampkringslucht brandbare ligchamen verbrand
; bij voorb. men laat phosphorus, in een
G 5 glas,

103 KORTE VERHANDELING DER
gki met dampkringslucht gevuld zijnde, verbrandtn.
De zuurstof des dampkrings verbindt zich
gewurmde de verbranding met de phoïphorus cn
vo;mt phosphorzuur, en men behoudt de stikst
j met een klein gedeelte koolzuur in den
gazvormigen staat over. Om nu verder dat gedeelte
koolzuurgaz hier van af te zonderen, wordt
dce lucht met vloeijendc potaseh (potassa liquid.;
geschud , het koolzuur , als eene zeer groote verwantschap
hebbende met de polasch , vereenigt
zich daar mede, en men behoudt zeer zuiver
stikgaz over. —- Lood met kwik tot een amalgama
gemaakt, en hier mede eene flesch tot op
een derde gevuld, daarna luchtdigt gestopt, en
dit amalgama eenigen tijd in dezelve geschud zijnde
, dan bekomt men ook zeer zuiver stikgaz ,
doordien het lood zich met de zuurstof des
dampkrings vereenigt, eu daar mede een oxyde
vormt.
§ i65. Eene voorüeeliger manier van stikstofgaz
te bereiden leerde ons, in 1790, BEK—
THOLLET uit het vleesch daarstellen ; bij voorb.
men doe vleesch, vooral van al het vet gezuiverd
, in een glas , giet hier op eene genoegzame
hoeveelheid met water verdund salpeterzuur;
vereenigt vervolgens dit glas met een' toestel om
luchtvormige zelfstandigheden op te vangen (*) ,
waarna men deze stofTe aan verhooging van temperatuur
blootstelt, en men bekomt ook stikgaz.
Het aldus verkregene gaz is wel zuiver, doch
meestal met een weinig geoxydeerd stikgaz verontreinigd
, hetwelk men het best door de schudding
met eene oplossing van versch bereid zwavelzuur-ijzer
''sulphas ferri ree. praep.) van het
stii-
(*j Fneuniatische tce?teï.

ART5ENLJMENGK. SCHEIKUNDE. io3
stikstofgaz kan afzonderen. — Verder moet men
nog'in het oog houden, dat het vleesch, hetwelk
men tot deze bereiding bezigt, zeer versch
moet zijn ; want, zoodra hetzelve maar eenigzins
tot bederf begint over te hellen, is het stikstofgas
ook altijd met koolzuurgas verontreinigd.
§ 166. Naderhand erlangde ds heer FOURCHOY
het stikstofgaz (zonder eene voorafgaande scheikundige
bewerking) zeer zuiver uit de zwemblazen
van eenige vischsoorten , en wel voornamelijk uit
die der karpers (*). Om het stikstofgaz op
zoodanig eene wijze te bekomen, heelt men niets
anders te doen dan deze zwemblazen onder het
plankje der pneumatische tobbcu te breken, en
de daaruit voortkomende lucht in een daar boven
staande met water gevulde kolk of flesch op te
vangen.
§ 167. Verschillende manieren zijn er nog bekend,
om dit gaz te bekomen; als: door de
verbranding van alcohol in dampkringslucht,
waardoor water en stikstofgaz gevormd wordt:
eene oplossing van gezwavelde potaseh (sulphuritum
potassae) , eonigen tijd met eene genoegzame
hoeveelheid dampkringslucht opgesloten, geeft ook
zeer zuiver stikstofgaz ; — door de koking van
salpeterigzuur ammoniak wordt het ook verkregen
, enz.
§ 168. De voornaamste eigenschappen der stikstof
zijn:
1".
(*) Er zijn nog meer vischsoorten welke stikstofgaz
geven ; doch bij velen ontmoet men ook zuurstofgaz. Van
daar maakt men (om /.oker te zijn} ook altijd gebruik
van dc zwemblazen der karpers.
G 4

i p4 KORTE VERHANDELING DER
j°, Het zuiverst dat wij deze stof kennen is in
eene gazvormige gedaante,
2°, Dit gaz is reuk- en smakeloos.
5°. Het is zeer nadeelig voor de ademhaling
en verbranding; van daar, dat ademhalende
dieren , in dit gaz geplaatst zijnde ,
dadelijk omkomen. en brandende ligchamen
dadelijk worden uitgebluscht, door
gebrek aan zuurstof.
é°. Het wordt noch door water, noch door
eenig zuur opgelost.
5°. Dit gaz is ligter dan gewone dampkringslucht;
want wanneer men onder een glas
met dampkringslucht twee brandende kaarsen
. van verschillende lengte, geplaatst
heeft, zal de langste het eerst uitgaan,
omdat het stikstofgaz. als ligter zijnde
dan dampkringslucht, de bovenste plaats
zal gaan hekleeden. Dit stikstofgaz, hetwelk
onder het glas (gevuld met dampkringslucht)
ontstaat, is oorspronkelijk uit
de dampkringslucht, dewijl deze bestaat
uit zuurstof en stikstofgaz (*). De zuurstof
verbindt zich met de koolstof dier
brandende ligchamen , en vormt koolzuur,
terwijl het stikstofgaz afzonderlijk overblijft.
f>°. Stikstof met zuurstofgaz vermengd, zoo
als hetzelve in de dampkringslucht aanwezig
is, ondergaat geene verandering, doch
deze met elkander scheikundig vereenigd ,
door verbranding. ot door middel eener
elektrieke vonk, bekomen wij, (naar mate
de
(*) Zie hierover breedvoeriger in het volgende Hoofdstuk.
.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. JO5
de hoeveelheid zuurstof, welke zich met
de stikstof vereenigt,) geoxydeerd stikgaz
(§ 126), salpetergaz (§ 124), salpeterigzuur
(§ 122), en in den hoogsten
trap van verzuring salpeterzuur (§ 125).
7°. Met de waterstof vereenigd geeft zij ons
het ammoniak-gaz.
EEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de dampkringslucht.
§ 169. De dampkringslucht, de dampkring (atmosphaera)
is, zoo als velen gemeend hebben, geen
verbinding, maar enkel een mengsel van dampen
gaz-soorten. — Zij is de uitgebreidste en veerkrachtigste
vloeistof die wij kennen; welke onzen
aardbol met alles wat daar op . of in is , tot eene
zekere hoogte omgeeft, en daarop drukt, en
waarin alle aardsche schepselen het leven vinden ;
cn zij is voor het leven en den groei onmisbaar.
§ 170. De oude scheikundige Wrjsgeeren hielden
de dampkringslucht voor een enkelvoudig
ligchaam of element-grondstof. Deze stelling
bleef stand houden, tot LAVOISIER en meer anderen
met hem, bewezen, dat de dampkringslucht
, geene enkelvoudige stof, maar een mengsel
was , als bestaande, volgens hun gevoelen , uit 27
deelen zuurstofgaz (*) en 7.5 deelen stikstofgaz,
wel-
(*) Daar in de natuur dagelijks eene onnoembare
hoeveelheid zuurstofgaz door de ademhaling of verbran-
G 5 ding

10G KORTE VERH ANDELING DER
welke genoemde Stoffen , overal en altijd, in eene
onveranderlijk geëvenredigde hoeveelheid aanwezig
zijn, zoo op bergen (*) als in valleijen, boven
wateren als op het vaste land , in opene plaatsen
als in beslotene gebouwen enz. Deze kan men
gevoegelijk vaste, bestendige of altijd en overal
aanwezig zijnde bestaandeelen van de dampkringslucht
noemen.
§ 171. Na deze voortreffelijke ontdekking van
LAVOISIEK , hielden zich verscheidene andere
Wijsgeeren onledig met het naauwkeurig naspeuren
van de dampkringslucht; en men heeft bevonden
, dat door deze twee gemengde gazsoorten
altijd een zeer gering gedeelte koolzuurgaz verspreid
is, hetwelk doorgaans op 1 a i| honderdste
gedeelte berekend wordt. Echter kan de hoeveelheid
van dit gaz aanmerkelijk verschillen, naar
om-
ding verteerd wordt 1 wijl wij , bij hot gemis dezer
lucht, het leven niet zouden kunnen houden i of geene
verbranding kan plaats grijpen, zoo zouden wij derhalve
moeten besluiten, dat deze lucht toch eindelijk eers
uitgeput zoude worden. Dan, deze uitputting heelt
.nimmer plaats dan alleen waar de vrije dampkringslucht
gestuit wordt of geheel is afgesloten 168—5°); want
in de natuur of opene lucht is er naauwelijks een gering
gedeelte zuurstofgaz verteerd, of er dringt zicli eene
nieuwe evenredige hoeveelheid in , en herstelt het verbroken
evenwigt. Van waar deze herstelling komt is
ons volkomen onbekend; want wij kennen geene bron ,
•welke groot genoeg zoude zijn , om telkens dit evenwigt
te herstellen.
(*) Uitgezonderd die zeer hoog zijn: want zij die zeer
hooge bergen, vooral de Amerikaanscke, moeten beklimmen,
verzekeren ons, dat men het, daar boven op
zijnde , niet lang kan uithouden , zonder gevaar te loopen
van te stikken. — Hieruit zien wij dus , dat de
dampkringslucht, geschikt tot ademhaling , onzen aardbol
maar tot eene zekere boogie omgeeft.

ARTSEN1JMENGK. SCHEIKUNDE. 107
omstandigheden , of plaatselijke ontwikkeling ; b. v.
op plaatsen daar veel koolstojjige ligchamen
ontleed of verbrand worden ; in lang toegeslotene
kelders; in onderscheidene grotten , als in de
vermaarde Grotta di Cani bij Napels enz. Aldaar
wordt het koolzuurgaz in eene grooter opgehoopte
hoeveelheid gevonden, dan in de gewone
dampkringslucht.
§ 172. Volgens de laatstgenoemde proeven en
waarnemingen worden de bestendige, of altijd
en overal aanwezig zijnde, bestaandeelen der
dampkringslucht opgegeven, als bevattende de 100
omvangsdeelen dampkringslucht ongeveer 21 deelen
zuurstofgaz , 78 deelen stikstofgaz, en 1 deel
koolzuurgaz.
§ 17^. Daar de dampkringslucht eene zeer
groote betrekking tot het water heeft, zoo wordt
er in dezelve een gedeelte van opgenomen cn altijd
(het zij min of meer) opgehouden , zonder
dat het water in deszelfs bestaandeelen ontleed
wordt. Het water is in de dampkringslucht niet
in zijnen vloeibaren staat, maar als damp of wasem
in dezelve verspreid, en wel zoo fijn dat
het zich als gaz voor onze zintuigen voordoet.
Echter is deze damp niet in den opgelosten staat
in dezelve aanwezig, maar het water wordt in
warmtestof opgelost en veranderd in damp of
wasem, en deze laatstgenoemde vermengd zich
verder met de dampkringslucht, waardoor deze
oneindig veel ligter wordt, om rede de waterdamp
ongeveer 4oo maal ligter dan zuivere droogc_
dampkringslucht is. Van daar , dat de dampkringslucht
den ecnen tijd ook oneindig veel ligter
dan den anderen tijd zal wegen. Is de dampkringslucht
nu met waterdampen overladen , dan
hoopen deze zich op sommige plaatsen zeer dikwijls
op en worden des te zigtbaarderj deze zijn
als-

io3 KORTE VERH vN DELING DER
alsdan ook de aanleidende oorzaken van vele verschijnselen
, welke bij de veranderingen in den
dampkring ten opzigte van den warmtegraad ,
de eiectriciteit, enz. plaats grijpen, als: regen,
sneeuw , hagel, enz. De hoeveelheid der dampen
, welke zich in de dampkringslucht bevinden ,
zijn mede zeer gewijzigd naar plaats, warmtegraad
, jaarsaizoen, enz. — Tot het onderzoeken
van de meerdere of mindere hoeveelheid
vocht, welke zich in den dampkring bevindt,
bedient men zich doorgaans van zoodanige zelfstandigheden
, welke het vermogen bezitten om
het vocht uit dezelve tot zich te trekken , waartoe
bchooren : zeer drooge en wel gegloeide zoutzure
kalk (murias calcis), bijtende potaseh (potassa fusa)
en meer andere.
§ 174. Behalve de hier boven opgegevene bestaandeelen
, zijn er somtijds ook nog eenige andere
stoffen in de dampkringslucht aanwezig, als:
waterstofgaz, zwavelig en phosphorhovdend
waterstofgaz enz., welke men onbestendige,
toevallige bestaandeelen der dampkringslucht
noemt; dan, deze zijn niet altijd, noch overal,
noch in dezelfde geëvenredigde hoeveelheid, in
de dampkringslucht aanwezig, maar slechts op
sommige plaatsen door toevallige oorzaken, als :
bij de uitdamping van moerassen, sekreten,
poelen, zeeën enz.; op plaatsen daar dierlijke
zelfstandigheden liggen te rotten, als: op berkhoven
, slagvelden enz. zijn deze toevallige bestaandeelen
, in eene meerdere of mindere hoeveelheid
, in deze dampkringslucht aanwezig.
§ 175. De eigenschappen van de dampkringslucht
zijn :
1°. Zonder kleur, doch in eene zeer groote
hoeveelheid schijnt dezelve blaauw.
2- 0
.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. iog
2°. Voor den gezonden mensch zonder reuk
of smaak.
5°. Op eene barometrische hoogte van 23 duimen
, op den warmtegraad van 02°. Fahr.,
staat de zwaarte der dampkringslucht tot
bet water als ï tot 8oo.
4°. De dampkringslucht drukt op alle aardsche
ligchamen met eene kracht van ongeveer
2,000 ponden op eiken vierkanten voet
(bl. 5 § 7).
5°. Zij is onmisbaar, en onderhoudt de ademhaling
en verbranding, uit hoofde van het
daarin bevat zijnde zuurstofgaz.
T W E E E N T W I N T I G S T E H O O F D S T U K .
Over de waterstof.
§ 176. De waterstof (hydrogenium) is de grondstof
van het waterstofgaz (gaz hydrogenium) , onder
welke laatstgenoemde gedaante wij hetzelve het
zuiverst kennen, en welk gaz voorheen den naam
droeg van brandbare of ontvlambare lucht (aër
imflammabilis).
§ 177. Verschillende manieren zijn er bekend
om waterstofgaz te hekomen, doch de spoedigste
cn beste manier, welke thans ook nog het meest
gebezigd wordt, is deze, welke CAVENDISCH ons
in 1777 toonde : Men doe in eene flesch (welke
vereenigd is, of in verband staat, met een' toestel,
geschikt om luchtvormige ligchamen op te
van-

iio KORTE VERHANDELING DER
vangen); bij vooi\b. \ unc. vijlsel van ijzer- (*),
4 unc. water en 1 unc. sterk of geconcentreerd
zwavelzuur (-}*) ; dadelijk zal bier eene opbruising
of opborreling plaats grijpen. — Gedurende dat
zulks plaats heeft, wordt het water ontleed, de
zuurstof van hetzelve verbindt zich met het ijzer
tot een ijzer-oxyde , waardoor de waterstof vrij
wordt, en, in verbinding met de warmtestof,
gazvormig ontwikkelt, hetwelk zich naar de, op
het plankje der pneumatische tobbe geplaatste,
omgekeerde en met water gevulde flesch of klok
begeeft. — Het waterstof-gaz, als oneindig veel
ligter zijnde clan het water, gaat door hetzelve
henen, met eene hevige snelheid en groote bobbels
, welke zich op de bovenste oppervlakte van
het water plaatsen, waardoor het water wordt
uitgedreven (§). Gedurende dat zulks plaats heeft
verbindt zich het ijzer-oxyde met het zwavelzuur
tot zwavelzuur-ijzer (sulphas ferri) , hetwelk men ,
na vooraf in water opgelost, gefiltreerd, en tot
het kristalliseringspunt uitgedampt te hebben , tot
schoone kristallen kan brengen, van eene groeue
kleur.
§ 178. EAVOISIER gaf 'ons, in 178!, eene andere
manier op tot bekoming van het waterstofgaz
, en toonde ons te gelijker tijd aan, dat hetze!-
(*) Men kan in plaats van ijzer hier ook zink bezigen,
j
(f) Hier kan men ook zoutzuur bezigen, in plaais
Van zwavelzuur
(§) Daar het waterstofgaz, met de meeste omzigtigheid
bereid zijnde , veelal met een gering gedeelte koolzuurgaz
bezwangerd is , zoo is het (om van zijne volkomene
zuiverheid overtuigd te zijn) noodig , om dit
gaz met eene potasch-loog te schudden ; of liever laat
men hetzelve door versch hereid kafftwatéf (aqua calcis)
|iaan , is plaats van door zuiver water,

ARTSENIJMEffGK. SCHEIKUNDE. U l
zelve een bestaandeel van bet water was, waarover
wij in Hoofdst. 23 breedvoeriger zullen handelen.
§ 179- Het waterstof-gaz heeft de navolgende
eigenschappen:
1°. Het is de ligtste van alle gazsoorten, wegende
, naar mate van deszelfs zuiverheid,
van 9 tot 13 maal ligter dan gewone dampkringslucht.
— Deze eigenschap maakt het
zeergeschikt tot het vervaardigen van luchtbollen.
2°. Het heeft een' zwakken reuk, als iets dat
aangebrand is.
5°. Dit gaz is zeer nadeelig voor de ademhaling
• zoodat dieren , in dit gaz geplaatst
zijnde, spoedig omkomen; doch planten
groeijon en bloeijen in dit gaz zeer voorspoedig.
4°. Op zich zeiven is dit gaz onbrandbaar, en
onderhoudt dus even min de vlam, als de
ademhaling.
5". Wordt dit gaz door een pijpje geleid, en,
m aanraking van dampkringslucht of zuurstof-g
az , i n brand gestoken , dan brandt
hetzelve zeer snel, met eene witachtig
blaauwe vlam ; doch wordt er eene genoegzame
hoeveelheid van dit gaz met dampkringslucht
of zuurstof-gaz gemengd, en op
eene besloten plaats, door middel eener
etectrieke vonk of anderzins, in brand gestoken
, dan ontploft dit mengsel en brandt
in eens af, met een' geweldigen , donderenden
slag.
7". Door dit gaz, met eene behoorlijke hoeveelheid
stikstof-gaz vereenigd, bekomen
wij ammordak-gaz.
8*.

112 KORTE VERHANDELING DER
8°» Hét waterstof-gaz verbindt zich, met behoud
van zijne gazvormige gedaante , met
de zwavel-koolstof en phosphorus; van
daar het gezwaveld- , verkoold- enphosphorisch
Waterstofgaz; waarover wij beneden
breedvoeriger zullen spreken.
DRIE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK^
Over liet water».
§ 180. Gêene stof beslaat voorzeker eend
grootere oppervlakte van onzen aardbol dan het
water (acraa). In de Natuur ontmoeten wij hetzelve
onder drie verschillende gedaanten : (1) als
vast ligchaam of ijs , sneeuw , enz.; (2) als vloeistof,
hetwelk wij gewoon zijn water te noemen;
(5) als een luchtvormig ligchaam, of damp en
wasem.
(1) Als vast ligchaam ontmoeten wij hetzelve in
zeer koude gewesten, als op hooge bergtoppen,
de poollanden enz. , en des winters in de gema -
tigde streken, als de thermometer van Fahrenheit
52°, of die van Reaumur o° (of daar beneden)
teekent. Wanneer men dit ijs wederom tot vloeibaar
water wil brengen, neemt het vocht of gesmolten
ijs geen' hoogeren graad van warmte aan
dan die van het vriespunt (Fahr. 52° Reaum. o°),
tot zoo lang al het ijs gesmolten is (bl. 46 § 8o)«
(2) Als vloeistof, zoo als wij hetzelve gewoon
zijn water (aqua) te noemen, komt het in de natuur
bijna nimmer zuiver voor, maar meestal met
andere stoffen verontreinigd , als : met onderscheidene?

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE.. ii§
dëne luchten , zouten enz; j welke daar zeer fijii
in verdeeld zijn, en daar in zweven, of zich
daar in een' opgelosten staat in bevinden. Zui-
Vér Water, tot scheikundig onderzoek dienstig,
wordt vooraf met plantenkool (carbo, vegetabilis)
•vermengd, en aan de gewone destillatie onderworpen
5-het water komt alsdan zeer zuiver over,
en men behoudt de daarmede verontreinigde
vuurvaste stoffen in den destilieerketel over,
(3) Als luchtvormig ligchaam öf damp i bË
wasem , ontmoeten wij hetzelve in den dampkring j
welke daar ongeveer een ó"o s£e
deel van bevat ;
doch wordt de dampkringslucht met dezen damp
overladen, dan ontstaat er regen, sneeuw, hagel,
enz. (bl. 107 § 173). De meerdere of mindere
hoeveelheid dezes damps, in den dampkring
aanwezig, is ook mede de oorzaak van de rijzing
of daling des barometers;
§ 181. Door de oude Scheikundigen werd het
water voor eene enkelvoudige stof (gelijk de
dampkringslucht) of element gehouden;, doch in
1784 bewees ons LAVÖISIER (waardoor deze Wijsgeer
een' onsterfehjken roem, verwierf) , dat het
water geene enkelvoudige stof was, maar een zamengesteld
ligchaam, als bestaande uit \5 deeleri
waterstof (de grondstof van het waterstofgaz), era
uit 86 deelen zuurstof (de grondstof van het
zuurstofgaz), welke leer door anderen, zoo iri
óns Vaderland als elders , zeer spoedig werd bevestigd
en algemeen aangenomen;
§ 182. Dat het water uit zuurstof eri waterstof
bestaat, wordt tweeledig bewezen s (A) doo£
èntleding (analysis), en (B) door zaüjênslelling
(syn thesis);
tië

iU KORTE VERHANDELING DER
De zamenstelling van het water door
ontleding bewezen.
§ 18'. (A) Door ontleding (analysis) wordt dé
zamenstelling van het water tweeledig bewezen Ï
(1) in die, waar men slechts een bestaandeel van
het water bekomt; (2) in die, waar de berde
bestaandeelen van het water afzonderlijk worden
verkregen, doch in alle gevallen in eene gazvormige
gedaante.
(1) Neemt een ijzeren buis of openen snaphaansloop
(*) , en vul deze in het midden met zamengewrongen
of' elastieksgewijs opgerold ijzerdraad„-
Verder wordt deze buis of loop , met eene kleine
belling naar beneden, dwars door een fonrnuis
geleid. In bet boveneinde van deze buis of loop
wordt een retortje (half gevuld met zuiver water)
vastgehecht, en aan het andere einde eene krom
gebogene aarden- of glazen pijp , welke gemeenschap
heeft met een' toestel, geschikt om veerkrachtige
vloeistoffen op te vangen. Vervolgens
Wordt de buis of loop in het midden gloeijend
gemaakt, en daarna het water, hetwelk zich in
het retortje bevindt, aan de kook gebragt. Het
water, nu door de warmtestof uitgezet zijnde,
wordt vlug en verandert in damp of wasem. Deze
waterdamp nu over het gloeijend gemaakt ijzer
gaande , wordt ontleed, de zuurstof van hetzelve
verbindt zich met het ijzer tot een ijzer-oxyde (-j-)
en
(*) LAVOISIER bezigde hier een wel gekookte vrij vuurvaste
glazen buis. ,ue zijne Grondbegins. enz. Vol. I.
pag. 84. Tab. IV. Fig. 8.
(f) Wanneer men vóór de bewerking het ijzer heeft
gewogen, zal men op het einde bevinden, dat hetzelve
zoo veel in zwaarte is toegenomen , als het water doo?
de oude liug aan gewigt of zuurstof verloren heeft.

ARTSEXIJ.UENGK. SCHEIKUNDE, itj
én de waterstof verbindt zich met de warmtestof,
welke men in eene gazvormige gedaante nit
de krom gebogene pijp bekomt, en onder glazen
klokken of flesschen, die op den toestel geplaatst
0 r
zijn , opvangt (*).
Er bestaat nog eene manier om het water te
ontleden, doch met eene geheel andere uitkomst,
dewijl men daardoor geen waterstofgaz maar zuurstofgaz
bekomt; bij voorb. men doe in een glas*
vol water eenige groene zuivere bladen van plantgewassen
; keere vervolgens dit glas het onderste
boven, met de opening in een' pot met water ,
waarna men hetzelve aan de zonnestralen blootstelt.
Spoedig zullen zich luchtbelletjes aan de
plantendeeleu vertoonen, welke allengskens grooter
worden, en tot boven aan het glas zullen
stijgen, hetwelk zoo lang zal blijven voortduren,
als de opgeslotene plantendeelen gezond blijven i
bij de uitkomst zal men bevinden, dat men bijna
zuiver zuurstofgaz heeft bekomen. In deze bewerking
verbindt zich de waterstof met de planten,
tot wier voedsel en groei zij behooren l
waardoor de zuurstof gazvormig vrij wordt. O >
zoodanig eene wijze wordt in de natuur de ontleding
van het water, door middel der groeijende
plantaardige zelfstandigheden, dagelijks met millioenen
tonnen volbragt.
(2) Om beide de bestaandeelen van het water
afzonderlijk zuiver daar te stellen, leerden on*
het eerst de heeren DEIMAN en VAN TROOSTYVIJK ,
door middel der electriciteit. Deze heeren bezigden
, tot het nemen van deze proef, een glazen
pijp
(*) Door deze manier van werken, bekomt men nog
wel zoo zuiver waterstofgaz, als door die, welke m
5 177 »s opgegeven; echter ontbreekt het velen aan
«oodamg een' toestel.
Ha

JIS KORTE VERHANDELING DER
pijp »an | duim middellijn en 12 duim lengte»
aan wier eene einde een gouddraad is ingesmolten
, welke ïf duim in die pijp vooruitsteekt. Het
andere einde van deze pijp is open, waardoor
een tweede gouddraad gaat, welke tot op f duim
van de eerste reikt. Vervolgens wordt deze pijp
gevuld met overgehaald water, gelijk ook het
schaaltje , waarin de pijp» met het open einde naar
beneden , geplaatst wordt. Hierna late men eenige'
electrieke vonken door het water gaan : bij ieder
dezer vonken of schokken ontwikkelén luchtbellen
, welke zich boven in de pijp verzamelen, en
welke bellen bestaan uit zuurstof en waterstofgaz
, dewrjl hier geen metaal geoxydeerd of
verzuurd wordt. Houdt men met deze proef zoo
lang aan , tot de bovenste gouddraad geheel vare'
water ontbloot is, dan wordt deze bekomene
lucht weder door de electrieke vonk aangestoken ;
zij verbrandt, en er vormt zieh weder water.
Dezelfde proef kan zeer gemakkelijk en spoedig
volbragt worden door de kolom van VOLTA,
welke zich ieder aan kan schaffen, als bestaande
uit koper, zink en bordpapier.
De zamenstelling van liet water door
zamenstelling bewezen.
§ 18*. (B) Dat het water geene enkelvoudige
Stof, maar een zamengesteld ligchaam is, werd
door zamenstelling ook het eerst door LAVOI-
SIER bewezen. Tot het nemen van deze proef
bezigde die schrandere, scheikundige Wijsgeer
een' glazen bol, wiens korte hais in koper gevat
was, hetwelk een plat deksel vormde. In deze
koperen plaat waren vier pijpjes. Door het eene
werd de dampkringslucht uit den bol gepompt,
door middel van eene luchtpomp ; door het tweede
werd zuurstofgas, en door het derde water—
siof-

ARTSENÏJ.MENGK. SCHEIKUNDE. 117
.ëtofgaz binnen gelaten, beide volkomen zuiver en
van alle waterdeelen bevrijd. Het vierde pijpje
bevatte een' kleinen toestel om elektrieke vonken
binnen te laten (*). Nadat nu de bol met da
behoorlijke evenredigheden zuurstof- en waterstofgaz
gevuld was, liet hij elektrieke vonken binnen,
waarbij hij waarnam, dat er eene verbranding
plaats had, en in die zelfde mate zich een walm
aan de binnenzijde des bols aanzette. Na de verbranding
van de geheéle massa, bevond LAVOI-
SIEK eene hoeveelheid zuiver water gevormd, volkomen
overeenstemmende met de daartoe verbruikte
evenredigheden gazsoorten.
§ i85. Er bestaan nog verschillende andera
proeven (even als door de ontleding) om de zamenstelling
van het water door zamenstelling
te bewijzen; bij voorb. 1) vul eene blaas (welke
voorzien is met eene kraan en eene omgebogene
pijp) met zuiver waterstofgaz ; giet vervolgens
een' platten schotel half vol met kwik , plaats daarin
eene met drooge dampkringslucht gevulde klok;
verder drukt men de blaas zoo , dat het waterstofgaz
er met een straaltje uitloopt, hetwelk men in
brand steekt; hierna ligt men de klok aan de
eene zijde even boven de kwik, en brengt het
brandend straaltje daaronder, zoodanig dat de
klok voort daarop wederom in de kwik wordt
geplaatst. Deze verbranding zal zoo lang aanhouden
als er zich zuurstofgaz in die klok bevindt.
Gedurende deze verbranding verbindt zich
de zuurstof des dampkrings met de watersto
en vormt water, hetwelk zich door bekoeling als
droppels aan de wanden der klok vasthecht.
(*) Zie r.Avouiun, Grondbegins. enz. T. I. pae. a3,
ri. I. Fig. 5. *• ö
H 5
2)

JJS KORTE VERHANDELING DER.
3) Door zuivere alcohol in dampkringslucht te
verbranden ontstaat er ook water, doordien een
bestaandeel des alcohols, namelijk ds waterstof,
zich met de zuurstof des dampkrings verbindt en
water vormt, hetwelk EAVOISIER ook mede als
een bewijs van de zamenstelling aanvoerde.
§ 186. Om de zamenstelling van het water te
bewijzen vondt daarna de heer CUBERTSON een'
zeer grooten toestel uit: wij vinden die in NI-
CHOLSONS Journaal; doch die door SIEIJER beschreven
is, is naar ons inzien wel de beste en
minst kostbare.
§ 187. De voornaamste eigenschappen van het
Water zijn:
1°. Gekristalliseerd water, of Water in den vas-
' ten staat, zoo als wij het gewoon zijn ijs te
noemen , beslaat eene grootere ruimte dan
in den vloeibaren staat, en wordt vloeibaar,
wanneer de temperatuur boven 02°
Fahr. of o 3
Reaum. rijst.
2°. Vloeibaar water, zeer zuiver zijnde, is reuken
smakeloos , en van eene heldere, doorschijnende
kleur, en bevriest bij 52° Fahr.
èn o° Reaum.
3 9
. Het grootste oplossingsmiddel der natuur
dat wij kennen is het vloeibare water.
4°. Het vloeibare water, verhit wordende tot
op 212° Fahr., verlaat den vloeibaren staat
èn gaat over in een luchtvormig ligchaam
of wasem. Deze beslaat alsdan ongeveer
eene i4oo malen grootere ruimte dan in
den vloeibaren staat, en is alsdan 4oo maal
ligter dan de dampkringslucht. (Zie bladz.
107 § 175).
5°. Zuiver water, in zijne grondstoffen of in
Ü • /. < i 'i.i : ï/:.: V, ... . , , . •-. ri
zuur-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. n 9
/
zuur- en waterstofgaz ontleed zijnde, beslaat
ongeveer 2i48 malen meer ruimte
dan voorheen; zoodat één kubiekvoet
vloeibaar water ongeveer 2i4d kubiek voeten
innerlijke ruimte in zijn' ontledingsstaat
beslaat.
f$ 5
. Even als de lucht water bevat, zoo bevat
het water ook lucht. Dit kan men toonen
, wanneer men water plaatst onder een
recipiënt eener luchtpomp. Gedurende de
uitpomping der lucht, ziet men de luchtbellen
in eene groote menigte voor den
dag komen.
yIER EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over het gezwaveld- , verkoold- en phospharisch
waterstofgaz.
ï) Het gezwaveld waterstofgas.
§ 188. Het gezwaveld waterstofgaz (gaz hydrogenium
sulphnratum) wordt onder anderen kunstmatig
daargesteld door gezwaveld ijzer (sulphuretum
ferri) m een daartoe geschikt werktuig met
door water verdund zwavelzuur (acid. sulphuric.
dilut.) te overgieten (*). Gedurende deze bewerking
wordt het water ontleed. De zuurstof van
het-
(*) Zie hier over breedvoerig Pharm, Belgica, fol.
t>3, acidum hydro-sulphuricurn.
H 4

^20 KORTE VERHANDELING DER
hetzelve verbindt zich met het ijzer tot een protoxyde,
hetwelk zich verder in het zwavelzuur
oplost. De nu vrij gewordene waterstof van het
water verbindt zich met een gedeelte zwavel tot
gezwaveld waterstof, hetwelk, in verbinding
'met een gedeelte warmtestof, gazvormig ontwikkelt.
§ 189. Dit gaz , hetwelk tot die zuren welke
geen zuurstof bevatten behoort, heeft de navolgende
eigenschappen:
Het verwt de lakmoes-tiuctuur rood , werkende
dus even gelijk de zuren; van daar
gaf TROMSDOKFF hetzelve het eerst den
naam van hydrotionzuur; doch volgens
de Pharm. Belgica geeft men het thans
den naam van waterstofhoudend zwavelzuur
(acidum hydro-sulphuricum).
Het heeft een reuk overeenkomstig rotte
eijeren.
§°. Het ontleedt alle metaal-zouten, door
zich met hunne oxydes te vereenigen,
waarmede het in water zeer onoplosbare
zamensjielsejs van verschillende kleuren doet
ontstaan, bij voorb. het lood, zwart, het
rattekruid, geel, enz,
2) Het verkoold waterstofgaz.
| 190. Het verkoold waterstofgaz, ook water-
#tpf rkpQlstoffig-gaz , of koolstofhoudend waterstofgaz
(gaz hydrogenium carbonatum), wordt kunstmatig
pp verschillende manieren verkregen ; te
weten: j». Door koolstof onder eene glazen k|ok ,
gevuld met waterstof, te brengen , en daarna aan
$e zonnestralen bloot te stejlen, 'bekomt men al
yrij zuiver verkoold waterstofgaz. 2 ". Dezelfde
be-

ARTSENIJ.UENGK. SCHEIKUNDE. 12É
feewerking gebeurt door middel van vuur; dóch
door het brandglas nog des te spoediger, o". Door
de werking van sterke zuren (bij voorb. het overzuurd
zoutzuur) op de steenholen, vette olieën ,
enz., wordt dit gaz ook verkregen. 4 P
. Door
alcohol met zwavelzuur te verhitten ; alsdan vereenigen
zich, onder andere verbindingen , de kool~
en waterstof', in die evenredigheid, dat daardoor
het verkoold waterstofgaz ontstaat. 5°.
Door water door middel van gloeijende kool te
ontleden , wordt dit gaz ook verkregen ; doch dan
is het altijd besmet met koolzuurgaz, doordien
zich een gedeelte koolslof met de waterstof verr
bindt en het verkoold waterstofgaz daarstelt,
doch te gejijker tijd verbindt zich een ander gedeelte
koolstof met een gedeelte zuurstof, Waarmede
het zich zoo gretig verbindt, en ontwikkelt
in verbinding met de warmtestof als kaol-r
zuur gaz. Echter dit laatste gedeelte is er door
middel van kalkwater (aq. calcis ree. paarat.) zeer
spoedig van af te zondex'en ; bij voorb. men late
dit gaz belsgewtjze door dit water gaan , pf men
schudde dit gaz met dit water. Gedurende dat
men deze bewerking onderneemt, verbindt zich
het koolzuur met den kalk , en men behoudt het
verkoold waterstofgaz vrij zuiver over.
§ 191. In de natuur komt dit gaz in overvloed
te voorschijn , doch nimmer geheel zuiver ;
bij voorb. bij de uitwaseming van moerassen, sekreten,
riolen, enz, de luchtvormige dampen der
koolmijnen, brandende bergen, enz. Voorts bij
de ontleding of verrotting van plantaardige en
dierlijke zelfstandigheden , enz.
§ 192. riet zuiver verkoold waterstofgaz heeft
de navolgende eigenschappen :
1". Het is zwaarder dan waterstofgaz.
H 5

192 KORTE VERHANDELING- DER e
3°. Dieren, in dit gaz geplaatst, komen spoedig
om en stikken.
5°. De vlam der brandende ligchamen wordt
in dit gaz uitgedoofd; doch is dit gaz met
dampkringslucht of zuurstofgaz vermengd ,
dan brandt hetzelve met eene witte olieachtige
vlam.
4°. Worden drie deelen van dit gaz met één
deel overzuurd zoutzuurgaz (gaz acid. muriaticum
oxygenatum) in aanraking gebragt,
dan ontstaat er olie , doordien een gedeelte
zuurstof van bet overzuurd zoutzuur
zich in dier voege met de kool- en waterstof
verbindt, welke vereischt worden tot
zamenstelling van bovengemeld product.
'Het overzuurd zoutzuur nu van een gedeelte
zuurstof beroofd zijnde, is overgegaan
of veranderd in gewoon zoutzuur
(acidum muriaticum). Uit dien hoofde mogen
wn dus met reden besluiten, dat er
zuurstof in het overzuurd zoutzuur aanwezig
is , hetwelk DAVY en meer anderen
meenen niet te zullen zijn. (Zie bl. 99
S ^9).
Uit deze bijzondere eigenschap van het verkoold
waterstofgaz noemt men haar ook oliemakend
gaz. De olie , uit dit gaz geboren , is i". zwaarder
dan water, en zinkt dus , even als de kaneelolie/ol.
cinamomi), door hetzelve naar beneden;
2°. zij is geelachtig, half doorschijnend en zoetachtig
van smaak.
5) Het phosphorisch waterstofgaz.
§ i 93. Het phosphorisch waterstofgaz (gaz hydrogenium
phosphoricum) wordt kunstmatig zamengesteld
op zeer verschillende manieren; doch

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i 23
de spoedigste, voordceligste en minst omslagtige
manier om vrij zuiver phosphorisch waterstofgas
te bekomen is deze: zeer zuivere kalk en
phosphorus worden , na vooraf met eene genoegzame
hoeveelheid water tot een deeg of pap
gemaakt te zijn, in een aarden of steenen retortje'
gedaan, en door behulp van eene matige warmte
dit gaz er uitgedreven , en onder den pneumalischen
toestel opgevangen en verzameld. Gedurende
deze bewerking wordt het water ontleed ,
de zuurstof van hetzelve verbindt zich met een
gedeelte phosphorus en vormt phosphorzuur ,
hetwelk zich verder met de kalk tot phosphorzure
kalk (phosphas calcis) verbindt. De waterstof-
Man het water verbindt zich insgelijks met een
gedeelte phosphorus, hetwelk zich verder met
de warmtestof vereenigt en als phosphorhoudend
waterstofgaz (gaz hydrogenium phosphoricum) ontwikkelt.
§ if)4. Even als het gezwaveld en het verkoold
waterstofgaz wordt ook het phosphorisch
waterstofgaz door de natuur zelve in eene zeer'
groote hoeveelheid daargesteld , wanneer de band
der deelen , welke het dierlijk weefsel zamenstellen
, gedurende de rotting ontbonden wordt: van
daar wordt men veelal het lichten boven de aarde
gewaar, waaronder dierlijke zelfstandigheden liggen
te rotten , als op slagvelden , kerkhoven , enz. fn
vroegere tijden werden deze lichtjes voor zoogenaamde
dwaalgeesten gehouden ; doch dit bijge-
Joovig stelsel is thans geheel verworpen; terwijl
zeer naauwkenrige proeven en ontdekkingen bewezen
hebben, dat deze lichten nergens anders
van daan komen dan door het zich ontwikkelend
en zich wederom ontledendphosjjhorisch waterstofgaz.

ï24 KORTE VERHANDELING DER
§ 190". De voornaamste eigenschappen van dil
gaz zijn:
1°. Het is zwaarder dan zuiver waterstofgaz.
2°. Het heeft een' reuk overeenkomstig verrotte
yiscb.
3°. Zoodra dit gaz met dampkringslucht in
aanraking komt, vliegt hetzelve dadelijk in
brand , en dat wel zonder yerhoogiug van
temperatuur.
flJF EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK?
Over de koolstof. ,
§ 196. Om de koolstof (carbonicum) te be-?
komen of daar te stellen, wel is waar niet in
zijne volkomenheid, doch ten minste genoegzaam
zuiver tot bereiking van het oogmerk, neemt men
gezond en van bast beroofd eiken- , beukenof
eenig ander hout; doch liefst kurkenhout.
Dit hout vormt, na vooraf lot stukken gebragt en
een' tijd lang in water gekookt te zijn (*) , in een'
bedeklen kroes gedaan , en daarna zoo lang aan
pene gloeihitte blootgesteld, tot er niets meer
vlugtigs kan worden uitgedreven;- waarna men
het-
(*) De koking is alhier zeer dienstbaar, om dat m
alle plantaardige zelfstandigheden veelal vaste uitloogbare
louten aanwezig zijn, welke er door koking van worden
afgezonderd.

ARTSENtJIViENGK. SCHEIKUNDE, ï 25
hetzelve in welsluitende flesschen tot gebruik bewaart.
§ 197. Dit brandbaar grondwezen f namelijk
de koolstof, wordt niet alleen in eene zeer groote
hoeveelheid in alle plantaardige, maar ook in
alle dierlijke zamenstelsels gevonden , en welke zich'
meestal na de verbranding, of liever ontleding
van dezelve, (gelijk wij reeds boven beschreven
hebben), voordoet als eerie zwarte poreuze, reuken
smakelooze stof. Echter valt hier bij aan te
merken , dat de koolstof, welke men bij de ontleding
van plantaardige of dierlijke zamenstelsels
overhoudt, nimmer voorkomt onder den naam
van koolstof, maar onder dien van kool. Het
onderscheid dezer twee stoffen bestaat hierin , dat
de koolstof, welke men bij de ontleding van
plantaardige zamenstelsels overhoudt, altijd, (behalve
eenige andere inmengselen), nog een gedeelte
zuurstof en waterstof bevat; en indien
het dierlijke zamenstelsels zijn, voegt hier zich
nog stikstof bij.
§ 198. De zuivere koolstof is het eerst door
denlieer GUYTON MORVEAU ontdekt. Hij beweerde,
dat de zuivere koolstof de diamant was, hetwelk
hij bewees, door den diamant in zuurstofgaz
te doen verbranden , waaruit zuiver koolzuurgaz
ontstond. — Nadere "^proeven en waarnemingen
hebben volkomen bewezen, dat de
diamant de zuivere koolstof is.
§ 199. De zuivere koolstof heeft de navolgende
kenmerkende eigenschappen :
i e
. Dezelve heeft geene betrekking tot do
warmtestof; van daar heeft men ook geen'
koolstofgaz.
30. Met de zuurstof vereenigt het zich gaarne
va

h6 KORTE VERHANDELING DER
3 l
en vormt köotbxyde
i> § 99)en
koolzuur. (Bl.'
'. Met de waterstof vereenigd verschaft zij ons
het verkoold waterstofgaz (Bi. 120 § 130)*
—-r» '"y-^-^Viïi—
ÏES ES TWINTIGSTE HOOFDSTUK,'
Oce; -
de zwavel.
§ 200. De zwavel (sulphur) is dat brandbaar, 5
vast grondwezen , hetweik reeds ten tijde der Alchimisten
bekend was , en bij hen in waarde zeer
geacht werd. Zeer overvloedig wordt deze stof
in de natuur verspreid gevonden ; doch het mijnstoffelijk
rijk is met deze stof het Overvloedigs!
voorzien. Dit rijk levert ons dezelve op verschillende
wijzen: i Q
. Als zuivere, natuurlijke zwavel
(sulphur nativum): als zoodanig wordt dezelve gevonden
in den omtrek van vuurspuwende bergen
of vulkanische oorden , als in Spanje ƒ doch
voornamelijk in Italië, in den omtrek van den
Vesuvius; op Sicilië, in den omtrek van den'
'JEtna , enz. 2°. In verbinding met onderscheidene
metalen , tot zwavel-metalen (sulphureta metallica)
wordt dezelve in de ingewanden der aarde
gevonden, als: met kwik rattekruid, koper;
doch wel het meest in verbinding met het ijzer
tot zwavelijzer. Deze twee laatstgenoemde verbindingen
of minerahsatiën met het koper of
ijzer dragen den naam van pyriten (pyrites\
5°. Met waterstof verbonden treffen wij dezelve
in de zwavelbronnen aan; als ook in die lucht,
welke door de uitdamping van moerassen, veengron*

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 127
gronden, enz., wordt voortgebragt. 4°. Met
zuurstof verbonden tot zwavelzuur, treffen wij
dezelve aan in verbinding met loogen, aarden
en metalen; van daar de zwavelzure baryth
(sulphas barythae) , de zwavelzure aluinaarde (sulphas
aluminae), het zwavelzuur ijzer (sulphas ferri),
enz. liet planten- en dierenrijk levert ons
de zwavel, bij de verbranding en verrotting
yan plantaardige en dierlijke zelfstandigheden; doch
in eene zeer geringe hoeveelheid , en dat wel in
verbinding met andere stoffen.
§ 201. Drieledig komt de zwavel in den handel
voor: 1°. Als ruwe of pijp-zwavel (sulphur
crudum); 2°. als opgehevene of zoogenaamde
bloem van zwavel (flor. sulphur.) ; als nedergeplofte
zwavel (sulphur praecipitatum). De eerste
of ruwe zwavel wordt meestal uit het zwavelijzer,
door opheffing, roostering en smelting, verkregen,
en daarna in houten vormen tot pijpen gegoten.
De tweede of opgehevene zwavel wordt
verkregen door de vorige of ruwe zwavel nogmaals
in heslotene vaten aan verhooging van temperatuur
bloot te stellen, waardoor zich de zwavel
opheft, en zich aan de wanden als eene poederac.htige
zelfstandigheid vasthecht, en de nog
met de ruwe zwavel verontreinigde vuurvaste
stoffen terug laat. Gedurende deze opheffing verbindt
zich de zuurstof des dampkrings, welke zich
in dat vat bevindt, met een gedeelte zwavel tot
zwavelzuur , waarvan men haar door middel van
kokend water kan zuiveren (*). De derde of nedergeplofte
zwavel wordt het best verkregen uit
de zwavelzure potaseh (sulphas potassae) door middel
van zwavelzuur (-f-). § 202.
(*) Zie Pharm. Belgica, fol. g5.
(t) Deze bereiding vindt men ia de Pharm. BelgLett.
fol. g5.

S23 KORTE VERHANDELING DER
§ 202. De kenschetsende eigenschappen def'
iwavel zijn :
1°. De zwavel is hard, broos, èn heeft èerf
citroen-gele kleur.
2°. Zij smelt tot eene olieachtige , dikke, doorschijnende
vloeistof reeds bij den graad vaii
kokend water; doch houdt men met déze'
verhitting aan . zo'odat zij een' veel hoogeren
graad dan die van kokend water bekomen
hèeft, dan vliegt zij in brand , eii
verspreidt eèn verstikkenden reuk van
zich (*); maar sluit men de dampkringslucht
nu geheel af, zoodat deze geen tóegang
meer kan vinden, dan heft zich de
zwavel maar enkel op.
5°* Bij eene matige hitte f bij vodrb. die van!
eene warme hand, knapt de zwavel everi
als het salpeter en valt in stukken.
4°; De zwavel is onoplosbaar in water; doch
zeer gemakkelijk in olieën; ^an daar de'
zu>acelbalse?nen.
5". Zij vereenigt zich mét de zuurstof eri
vormt zwaveloxyde, zwaveligzuur en zwavelzuur.
(Bl. 5g § 102).
6°, Met waterstof geeft zij ons het gezwaveld
waterstofgaz. (Bl. 119 § 188).
Zij verbindt zich met de loogen èri metalen
; van daar de gezwavelde potaseh (sulphuretum
potassae),' de gezwavelde kalk
(sulphuretum calcis), het gezwaveld ijzer
(sulphuretum ferri), enz.
IE-
(*) Deze reuk ontstaat, door de vereeniging des zwa'iwldamps
met de zuurstof des dampkrings tot zwavelig-
«uür.

ARTSENÏJMENGK. SCHEIKUNDE. ia 3
ZEVKM F.N TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over den phosphorus.
§ 20'. De phosphorus (phosphorus) is die
hoogst brandbare zelfstandigheid, welke het eerst
in de zestiende eeuw toevallig door BRANDT te
Hamburg uit de pis (urina) ontdekt werd. Lateistelden
KUNKEL , MARGGRAF , en meer anderen ,
de bereiding van den phosphorus uit den urin
op betere gronden, SCHEELE leerde ons in 1769
den phosphorus uit het beenwezen der dieren
vervaardigen. Naderhand hebben LAVOISIER en
meer anderen , als ook DAVY , zich met het nasporen
dezer stof onledig gehouden; doch hoeveel
moeite men ook heeft aangewend, zoo blijft
deze stof althans nog enkelvoudig, en is voor
geene verdere ontleding vatbaar.
§ 2o4. In alle drie de rijken der natuur wordt
de phosphorus aangetroffen ; doch het algemeenst
is dezelve in het dierenrijk verspreid , niet in zijn'
zuiveren toestand, maar in verbinding met andere
stoffen , als met waterstofgaz tot phosphorischtvaterstofgaz,
met zuurstof lot phosphorzuur,
en deze laatstgenoemde verder met zuurvatbare
grondlagen , en dat wel het meest met den kalk
tot phosphorzure kalk (phosphos calcis) , waaruit
de phosphorus thans het algemeenst vervaardigd
en afzonderlijk wordt daargesteld, als zijnde de
spoedigste, minst kostbare en zindclijkste manier
van werken.
ï § 205.

,S 0
KORTE VERHANDELING DER
§ 2o5. Om den phospliorus afzonderlijk daar
te stellen bereidt men pJwsphorzuur (acidum
pliospboricum) v (zoo als op bladz. ?4 § 129 is
opgegeven), hetwelk tot eene dikke siroop is uitgedampt.
Vervolgens mengt men hetzelve met eene
genoegzame hoeveelheid plantenkool (carbo vegetabile),
waarna men dit mengsel in een' daartoe
geschikten toestel (*) aan eene zeer hooge temperatuur
blootstelt. Gedurende deze bewerking wordt
het phosphorzuur ontleed: de zuurstof van hetzelve
verbindt zich met de hier aanwezig zijnde
zuurvatbare grondlagen : namelijk met de koolstof
tot koolstofzuur, en met de waterstof tot
water. De phosphorus, nu van zuurstof beroofd
zijnde, wordt in deze temperatuur vlug,
en gaat in den ontvanger over, in de gedaante
van gesmolten was, hetwelk, na vooraf van alle
onzuiverheden gereinigd te zijn, in vormen tot
pijpjes wordt gegoten , en alzoo onder zuiver water
in welsluitende vaten bewaard moet worden.
§ 206. De voornaamste kenschetsende eigenschappen
van den zuiveren phosphorus zijn:
l u
. Deze zeer'brandbare zelfstandigheid is half
doorschijnend, van een wit-gele kleur.
2". In de temperatuur van het vriespunt is dezelve
zeer broos; doch eenige graden daar
boven wordt dezelve buigzaam en snijdbaar.
en naar mate van den warmtegraad
eindelijk rek- en smeltbaar : echter moet
dit
• * " ~~
(*) Tot dezen toestel bezige men cenen met een
kleefdeeg wel orokleeden ol' gebarnarsten glazen of j>orceleinen°ietort,
waaraan een ontvanger gelegd wordt,
welke zoo ver met water gevuld is, dat de mond van
den retort in bet water steke om alle gevaar van brand
voor te komen. «.

ARTSE NTJMENGK. SCHEIKUNDE. i^i
dit altijd onder water geschieden , dewijl de
phosphorus vóór de smelting reeds vlam
vat.
5°. Eene enkele wrijving, of een warmtegraad
van ioo° a i4o° Fahr., is genoeg om den
phosphorus vlam te doen vatten, en hij
.brandt alsdan met eene vonkende schitterende
vlam.
4°. Hij bezit een' scherpen, onaangenamen,
walgelijken smaak, en een knoflookachtigen
reuk.
5°. De phosphorus is niet Oplosbaar in water,
maar wel in aether, olieën en waterstofgaz
; van daar de phosphorische aether
(aether phosphoratum), de phosphorische
olieën (oiea phosphorata) , en het phosphorisch
waterstofgaz (gaz hydrogen. phosphoratum).
6". Hij verbindt zich, even als de zwavel, met
de loogen en metalen ; van daar de phosphorhoudende
potaseh (phosphoretum potassae)
, de phosphorhoudende kalk (phosjdioretum
calcis) , en het phosphorhoudend
ijzer (phosphoretum ferri).
De phosphorus verbindt zich zeer gaarne
met de zuurstof, en geeft ons alsdan:
(a) phosphor-oxyde (oxyd. phosphor.).
Wanneer, men phosphorus een' tijd lang
onder water bewaart en aan de lichtstralen
blootstelt, dan belsomen wij deze stof,
blijkbaar aan de witte huid , waarmede de
phosphorus overtrokken wordt. Het heeft
geen reuk, maar een smaak als phosphorus.
Door phosphorus , in dampkringslucht verbrand
, bekomen wij ook phosphor-oxyde,
doch in een' hoogeren graad van verzu-
I 2 ring,

i3a KORTE VERHANDELING DER
ring, en bezit eene roode kleur. Deze is
onoplosbaar in aether en olieën.
Uit dit verhandelde zien wij, dat men
den phosphorus zoo veel mogelijk van de
lichtstralen moet verwijderen , om d ezelvee
zuiver te behouden.
(&) Phosphorigzuur(acidum phosphorosum).
Wanneer men phosphorus aan vrije dampkringslucht
blootstelt, stoot dezelve witachtige
dampen van zich , welke in het donker
lichten. Dit nu een' tijd lang geduurd
hebbende, zal men eindelijk ondervinden
dat de phosphorus, in eene dikke, lijmige
, kleurige, volkomen doorschijnende
of kleurlooze vloeistof zal zijn overgegaan.
Deze stof heeft een' zeer zuren smaak ,
verwt het lakmoes-papier rood , en is zwaarder
dan water. Met salpeterzuur in aanraking
gebragt, vereenigt het zich met de
zuurstof van hetzelve , en gaat in volkomen
phosphorzuur over.
Uit dit verhandelde zien wij, dat men
den phosphorus niet alleen voor de lichtstof,
maar insgelijks voor de toetreding des
dampkrings moet beveiligen, omdat de
phosphorus zich dadelijk met de zuurstof
des dampkrings vereenigt; van daar moet
men denzelven altijd op donkere plaatsen
in welsluitende en met water gevulde flesschen
bewaren , om er zoodoende de dampkringslucht
van af te weren.
(e) Phosphorzuur (acidum phosphoricum).
Zie hier over bl. j r
k Hoofdst. II en verv.
ACHT

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i35
ACHT EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de helpstof.
§ 307. De kelpstof, violetstof (iódeum , iödiam,
iodicum) werd het eerst ia den jare 1813 door
een Soda-fabrikeur, CURTOis, te Parijs, in de
moederloogen van eenige soda-asschen ontdekt,
en dat wel uit de kelp- en varec-asch , die door
de verbranding van zee-tangen (fucus vesiculosus)
verkregen wordt.
§ 208. Na de ontdekking van deze stof hielden
zich meer anderen met dezelve bezig, en men
heeft ook bevonden, dat dezelve, behalve in de
f. vesiculosus, ook in de f. digitatus , rubeus,
saccliarinus , cartilagineus , manbranaeus,
jibjbrmis enz. aanwezig is; anderen vermoeden
deze stof in de spongia marina, coralli rubri
enz.
§ 209. Om de kelp- of violetstof te bekomen
, wordt de hierboven gemelde loog met geconcentreerd
zwavelzuur, (waarbij men gevoegelijk
een weinig bruinsteen over-oxyde kan voegen),
vermengd , en daarna in een' daartoe geschikten
toestel aan verhooging van temperatuur blootgesteld
, waarin zich het iödium als een' violet-blaauwkleurige
damp opheft, welke dampen , na de koeling,
den vasten staat aannemen.
§ 210. De eigenschappen dezer stof zijn:
i°. Zij komt voor in de gedaante van kleine,
1 3 pot-

i54 KORTE VERHANDELING DER
potlood-blaauwe , glinsterende kristalletjes ,
welke gemakkelijk tot poeder zijn te wrijven.
2°. Zij heeft een wrange smaak.
5°. Zij is oplosbaar in water , welke oplossing
door de warmte, als ook door het zonnelicht
ontleed wordt, vormende er zich
iödin-water stof zuur, waardoor er zuurstof
wordt vrij gemaakt.
4°. Zij vereenigt zich met de zuurstof en waterstof;
van daar het iödin-zuur (acidum
iödicum) en het waterstoffig iödin-zuur
(acidum hydro iödicum).
5°. Volgens BEZZELIUS en meer anderen, zoude
het iodium bestaan uit eene eigenaardige
metallique zelfstandigheid, ibdine en
zuurstof.
NEGEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de metalen in het algemeen.
(A) Ware metalen.
§ 211. De metalen (metalla) zijn die eigensoortige
ligchamen, welke ons het nujnstoffelijk rijk in
eene zeer groote hoeveelheid aanbiedt, en die almede
het langst en het algemeenst aan het menschdom
bekend zijn.
§ 212. De metalen bezitten eene aigemeene
kenbare eigenschap , waardoor zij zich genoegzaam
ge-

ARTSENTJMENGK. SCHEIKUNDE. i35
geheel van andere zelfstandigheden laten onderscheiden.
i°. Zij bezitten eene eigene, zoogenaamde metaalglans.
2°. Zij zijn volkomen ondoorschijnend en worden
door polijsten blinkend; doch wat
hunne kleur betreft, deze is zeer verschillend
; bij voorb. het goud, zuiver zijnde,
bezit een gele- , de platina eene witte- ,
eenigzins biaauvvachiige-, hel zilver eene
witte-, het lood eene blaauw-witte-,
het ijzer eene graauwe- , het spiesglans
eene hlaauwaclitig-graauwe kleur , enz.
5°. Zij hebben alle eene cigendommelijke zwaarte
, oneindig veel zwaarder dan water. Deze
• cigendommelijke zwaarte is echter zeer verschillend
: daar de ligtsle , doch ware metalen
ruim vijf maal zwaarder zijn dan zuiver
water ; bij voorb. het chromium;
terwijl anderen, zoo als de platina en het
goud, hetzelve ongeveer twintig maal overtreft.
4°. Dat de warmtestof de ligchamen uitzet, hebben
wij reeds (bladz. 44 § 77) gezien. Zulks
heeft ten opzigte der metalen insgelijks
plaats ; evenwel alle niet in denzelfden graad ,
maar elk naar hunnen eigen' aard ; b. v.
zoo wordt onder al de metalen de platina
het minst, en de zinb het meest door de
warmtestof uitgezet.
5°. Zij zijn smeed- en rekbaar, of laten zich
tot zeer dunne blaadjes uitslaan, en tot
zeer fijne draden trekken ; echter is deze
smeed- cn rekbaarheid bij het eene oneindig
veel grooter dan bij het andere, en
dat wel in de volgende orde ;
1.4 Goud

i36 KORTE VERHANDELING DER
Goud is smeed- en rekbaarder dan plaiina.
Platina zilver.
Zilver ijzer.
IJzer tin.
Tin • koper.
Koper — lood.
Lood . zink.
de overige metalen , zoo als bismuth , nikkel, tungsteen,
enz., zijn, wel is waar, ook eenigzins
smeed- of rekbaar ; doch dit is zoo gering, dat
het met het oog naauwelijks zigtbaar is, en zij
vallen al spoedig aan stukken wanneer men haar
geweld aandoet. Het kwik is ook een smeed- en
rekbaar metaal, evenwel niet zoo als hetzelve in
onze temperatuur aanwezig is , maar wanneer de
thermometer van Fahr. tot op 4o° beneden o°
is gedaald. — Deze eigenschap is het eerst door
den Hoogleeraar BRAUN, te Petersburg, in December
1759 ontdekt geworden.
6°. Zij zijn taai. De taaiheid der metalen is
mede zeer verschillend ; bij voorb. twee
stukken van hetzelfde metaal, b. v. ijzer,
zal men bevinden dat het eene stuk somtijds
een' meerderen graad van taaiheid
bezit dan het andere; de meerdere graad
van taaiheid , welke de metalen bezitten,
maakt hen ook des te smeed- en rekbaarder.
7°. Zij zijn onoplosbaar in water, maar oplosbaar
in warmtestof, of, zij zijn smeltbaar
door het vuur. De verschillende graad van
smeltbaarheid bij de metalen is ook zeer
onderscheiden , dewijl het eene metaal meerder
warmtestof vordert om tot de smelting
te geraken dan het andere ; bij. voorb. het
iiri smelt reeds vóór dat hetzelve gloeit;
andere, bij voorb. het zilver, hebben een
blanke gloeihitte noodig om tol de smelting

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE^ i3 7
ting te geraken ; terwijl wederom andere ,
bij voorb. het goud, eerst regt roodgloeijend
(52° wedgw. pyrom.) moeten wezen
om te smelten; en eindelijk zijn er
eenige , zoo als de platina , nikkel, mangan
of bruinsteen, ijzer, enz., welke
wij door onze gewone fornuizen niet tot de
smelting kunnen brengen. Deze worden
door de daartoe ingerigte ovens tot de
smelting gedwongen, waarin men eene allergeweldigste
hitte kan voortbrengen.
8°. Meest alle metalen vervliegen in rook, of
liever heffen zich op. De opheffing deimetalen
is ook mede zeer naar den warmtegraad
gewijzigd. Sommigen, zoo als het
arsenicum enz., heffen zich op vóór de
smelting; anderen, zoo als het zilver , lood
enz., doen zulks niet dan bij eene hevige
gloeihitte boven den graad van smelting ;
terwijl eindelijk het goud zulks niet doet,
dan door de werking van zeer sterk werkende
brandglazen of brandspiegels enz.
9°. De metalen zijn zeer goede geleiders voor
de warmtestof, als ook voor de electriciteit;
terwijl cle werking der Galvanische
stoffe alleen door de metalen kan worden
ten uitvoer gebragt.
§ 2i5. De Ouden telden niet meer dan acht
metalen , als : goud , zilver, kwik , koper, tin ,
lood, ijzer en spiesglans ; doch wij tellen er
thans oneindig veel meer, welke wij reeds op bl.
58 en 59 hebben opgegeven.
§ 2i4. Men treft de metalen in de ingewanden
der aarden aan; doorgaans onder zesderleï
gedaanten , als:
I 5 !°.

i58 KORTE VER HANDELING DER
i°. Oorspronkelijk, in den gedegen staat of
bijna zuiver.
2°. Geöxydeerd of in de gedaante van aarde.
5°. Spaatvormig of met zuren verbonden.
4°. Verërts of met zwavel verbonden.
5°. Met koolstof verbonden.
6°. Met eikanderen verbonden. — Deze laatstgenoemde
verbinding draagt den naam van
amalgama.
§ 2i5. Weleer verdeelde men de metalen in:
(«) Heele of rekbare j
(b) Halve of breekbare l . ,
> < T-,1 . /metalen,
(e) Edele t
(d) Onedele •»
(a) Heele of rekbare waren de zoodanigen,
welke zich tot draden lieten uitrekken en uitsmeden
: hier onder behoort het
Goud (aurum).
Zilver (argentum).
Platina (platina).
LJzer (ferrum) , enz.
(b) Halve of breekbare metalen waren de
zoodanigen, welke onder den hamer aan stukken
springen: hier onder behoort het
Rattenkruid (arsenicum).
Bismuth (bismuthum).
Mangan of bruinsteen (manganum seu manganesium).
Spiesglans (stibium), enz.
(c) Edele waren de zoodanigen, wier oxydes
of verzuursels door eene enkele gloeijing ontleed
worden, en de metalen in den metaalstaat herstellen
: tot deze klasse brengt men
Goud (aurum).
Zilver (argentum).
Pla-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i3 9
Platina (platina)'
Kwik (hydrargyrum).
(d) Onedele meialen , daarentegen, waren de
zoodanigen , wier verzuursels wel van een gedeelte
zuurstof door de gloeijing beroofd worden; maar,
om daar bet laatste gedeelte van af te zonderen,
moet men er zoodanige zelfstandigheden bijvoegen
, welke meerder betrekking op de zuurstof
hebben dan de metalen, bij voorb. de plantenkool.
Hier verbindt zich alsdan de zuurstof
van het een of ander metaal tweeledig : 1 o. met
de koolstof der plantaardige kool tot koolstofzuur,
en met de waterslof tot water, en
men behoudt het metaal afzonderlijk over. Hier
onder behoort het
IJzer (ferrum).
Lood (plumbum).
Spiauter (zineum), enz.
§216. Deze verdeeling is in het laatste, of
nieuwste tijdvak der scheikunde, wier grondlegger
LAVOISIEK is , geheel verworpen; maar men °beschouwt
haar thans gewoonlijk naar hare gemeenschappelijke
betrekking tot de zuurstof.
§ 217. (a) Sommige metalen, welke dan voorheen
onedele plegen genaamd te worden, verbinden
zich in eene zeer groote hoeveelheid met
de zuurstof, enkel aan de dampkringslucht blootgesteld
zijnde , zonder de temperatuur te verhoogen,
bij voorb. het osmium , ijzer, rattenkruidmelaal
en meer anderen. (6) Andere metalen
nemen de zuurstof niet aan , dan sterk verhit wordende
: hier onder behooren het tungsteenmeiaal,
het wismuth of bismulh , het koper,
zink , spiesglans, en meer anderen. Deze verbindingen
, of de verbinding van de zuurstof met
de metalen, kenmerken zich, door dat de me-
ta-

i4o KORTE VERHANDELING DER
talen hun metaalglans verliezen , bros worden , in
zwaarte toenemen, en in zamenstelsels overgaan
van verschillende kleuren. Deze laatstgenoemde
eigenschappen of kenmerken zijn zeer verschillend
; naar mate de hoeveelheid zuurstof, welke
zich met de metalen verbonden hebben. — Deze
verbinding maken haar zeer geschikt voor de oplossing
in zuren, tot vorming van metaalzouten ,
hetwelk bij hen anders nimmer zoude kunnen
plaats hebben; bij voorb. ijzer of zink in zuiver
zwavelzuur geworpen zijnde , zal daardoor niets
gebeuren ; doch voegt men daar water bij , dan
heeft cr dadelijk ontleding van het water plaats :
de zuurstof van hetzelve verbindt zich met het
ijzer of zink tot een ijzer- of zink-oxyde, hetwelk
zich verder met het zwavelzuur verbindt
tot daarstelling van zwavelzuur ijzer of zink,
terwijl de waterstof van het water gazvormig ontwikkeld,
(c) Eindelijk zijn er nog eenige metalen
, welke noch aan dampkringslucht, noch aan
verhooging van temperatuur blootgesteld zijnde,
de zuurstof aannemen, of daar verbindingen
mede aangaan. Deze werden voorheen edele metalen
genoemd, als: platina, goud, zilver, enz.
Deze kunuen niet anders dan door zeer scherpe
zuren geöxydeerd worden, als : door salpeterzuur,
zoutzuur, enz.; doch om de twee eerstgenoemde
metalen te oxyderen, moet men een
mengsel bezigen van salpeterzuur en zoutzuur (f).
Door de menging van deze beide zuren ontstaat
er salpeterigzuur (acidum nitrosum) cn overzuurd
zoutzuur (acidum muriaticum oxygenatum),
doordien het salpeterzuur een gedeelte zuurstof
aan
(*) Zie Pharm. Belgica, salpeterig zoutzuur (acidum
nitroso-muiaticum) , fol. 102, in de wandeling gewoonlijk
koningswater (aqua regiaj genoemd.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i4i
aan het zoutzuur aflaat. — Worden nu deze
metalen met dit zuur iu aanraking gebragt, dan
verbinden zij zich met een gedeelte zuurstof uit
hetzelve en vormen oxydes, welke laatstgenoemde
zich verder met het niet ontleed zijnde zuur verbinden
, waardoor zij in metaalzouten overgaan.
Om nu hier het metaal-oxyde afzonderlijk uit
te bekomen , worden deze verbindingen met loogen
in aanraking gebragt, welke laatstgenoemde
zich met het zuur verbinden, waardoor de metaal-oxydes
vrij worden en nederploffen.
§ 218. Verder zijn er ook nog eenige metalen,
zoo als het rattenhruld, molybdeen, chromium
enz., welke zich niet alleen laten oxyderen,
maar ook laten oxygeneren, of, met andere woorden
, eigenaardige zuren daarstellen; van daar
Rattenkruid-zuur (acidum arsenicum).
Molybdeen-zuur (acidum molybdaenum).
Chromium-zuur (acidum chromicum), enz.
§ 2tg. Om de wezenlijke metaalzuren daar
te stellen , worden hunne verzuursels (oxydes) met
salpeterzuur gekookt, waaruit deze de zuurstof
nit het salpeterzuur tot zich trekken en tot eigenaardige
zuren overgaan.
§ 220. Dat de metalen tot wezenlijke zuren
kunnen gebragt worden, blijkt niet daaruit, dat
deze producten de blaauwe plantensappen rood
verwen , (hetwelk het herkenningsmiddel der wezenlijke
zuren is), maar ook, dat deze door de
loogen niet ontleed worden , (gelijk zulks bij de
rnmeraahoulen het geval is), maar daarentegen
met dezelve zouten vormen; van daar
Rattenkruidzure
Molyhdeenzure ( potaseh en soda, enz.
Chromjumzure j
§ 221.

&a KORTE VERHANDELING DER
§ 221. De metalen ontdoen zich alle niet even
spoedig wederom van de zuurstof, of laten zich
allen op eene en dezelfde wijze in den metaalstaat
herstellen (reduceren). Bij sommigen, zoo als platina,
goud, zilver en kwik, wordt zulks volbragt
door eene enkele gloeijing; andere, daarentegen,
zoo als: ijzer, koper, lood, zink, spiesglans
, enz., ontdoen zich , gedurende de verhitting
, wel van een groot gedeelte zuurstof, maar
om daar verder het laatste gedeelte van af te zonderen
, is eene enkele gloeijing onvoldoende. Zulks
wordt volbragt, door haar met zoodanige zelfstandigheden
aan verhooging van temperatuur bloot
te stellen , welke meerder betrekking tot de zuurstof
hebben dan de metalen; bij voorb. de plantaardige
of dierlijke kool (carbo vegetabile sivi
animale) ; alsdan verbindt zich de zuurstof van het
metaal-oxyde met de koolstof tot koolzuur en
met de waterstof tot water. Voegt zich hier nu
de stikstof nog bij , gelijk zulks bij de dierlijke
kool het geval is , dan bekomt men nog geoxydeerd
stikgaz , salpetergaz , salpeterigzuur of
salpeterzuur g waardoor het metaal, van zuurstof
beroofd zijnde, in den metaalstaat hersteld
wordt.
§ 222. Er bestaat eene keurverwanlschappclijke
betrekking tusschen de zuurstof cn de metalen ,
waardoor deze insgelijks in den metaalstaat hersteld
worden; bij voorb. wanneer men ijzer met een
oplossing van zwavelzuur-koper (sulphas cupri) in
aanraking brengt, dan zal het ijzer zich met de
zuurstof van het koper vereenigen , waardoor het
koper dc ongeschiktheid bekomt van zich langer
met het zwavelzuur verbonden te houden ,en in zijn*
metaalstaat hersteld wordt. — Wij zullen hier de
nevensgaande tafel van de keurverwantschappelijke
betrekking , welke er bestaat tusschen de zuurstof
en

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i45
cn de metalen , opgeven, en wel in de volgende
orde ; hetzelfde met welke zuren de metaal-oxydes
verbonden zijn ; als :
Spiauter f \ IJzer *
Uzer j Manganesium |
Manganesium \ Kobalt j
Kobalt I Nikkel I
Nikkel I Lood I 5'
Lood « I Tin I o.
Tin ~ I Koper [ §
Koper

i44 KORTE VERHANDELING DER
i5o° wedgw. om tot de smelting te geraken, en
laat zich noch aan dampkringslucht,noch aan een
smeltende gloeihitte blootgesteld zijnde , oxyderen.
De zuren hebben geen het minste vat op hetzelve,
dan alleen het mengsel van salpeterzuur en zoutzuur
(koningswater); hetwelk weder door de loogen
kan ontleed worden.
(2) Goud.
§ 225. Het goud (aurum) bezit eene zeer fraaije
gele kleur, en was reeds ten tijde der Alchimisten
bekend. Deszelfs soortelijke zwaarte overtreft
ruim 19 maal het zuiver water; het heeft noch
reuk noch smaak: het is een zeer week metaal,
wordende dit door zilver, koper, ijzer en platina
overtro ffen in hardheid; het bezit eene buitengewone
taai- , rek- en smeedbaarheid, welke alle
andere metalen overtreft, dewijl één grein goud
tot een' draad van meer dan 5oo voeten kan worden
uitgetrokken. Het vereischt eene hitte om tot
de smelting te geraken 02 0
wedgwood; het goud
wordt noch aan gewone dampkringslucht, noch
aan eene smeltende gloeihitte blootgesteld zijnde ,
geösydeerd. Door de werking van sterk werkende
brandspiegels wordt hetzelve vlug en vervliegt geheel
; de zuren hebben geen vat op het goud,
dan alleen het overzuurd zoulzuurgaz\ van daar
bezigt men, tot haar gewoon oplossingsmiddel,
het salpeterig zoutzuur, ook koningswater
genoemd , als bestaande uit overzuurd zoutzuur
en salpeterigzuur. Wordt deze goudoplossing
met loogen in aanraking gebragt, dan wordt hetzelve
ontleed, en wij bekomen daardoor het goudverzuursel
(oxydum auri). Het aanmerkenswaai -
digste nederplofsel door de loogen uit de goudoplossing
daargesteld , is die , welke door de vlugge
loog (ammonia liquida) wordt voortgebragt. Dit
ne-

ARTSENtMENGK. SCHEIKUNDE. i45
nederplofsel bezit een gele kleur en is een zeef
gevaarlijk praeparaat, doordien hetzelve door
eene zachte wrijving of eene warmte, die de
warmte van het bloed te boven gaat, eene uitbarsting
veroorzaakt met eenen geweldigen (in eene
groote hoeveelheid) alles vernielenden donderenden
slag; Van daar de aloude naam van dondergoud
(aurum fulminans) , hetwelk nergens anders
uit bestaat dan uit ammoniak en goudverzuursel,
ammoniakaal goudverzuursel (oxydum anrt
ammoniacale). *
(3) Het zilver,
§ 226. Het zilver (argentum) is een metaal van.
eene schoone witte kleur, reuk- en smakeloos;
hetzelve is 10 a n maal zwaarder dan zuiver water.
Het zilver bezit eene zeer groote smeeden
rekbaarheid, doch niet zoo groot als het
goud: een grein zilver kan tot eene oppervlakte
van ongeveer 288 vierkante duimen uitgesmeed,
en tot eene lengte van 4oo voeten uitgerekt worden
; het smelt spoediger (of bij eene mindere
graad van warmte) dan het goud; wordt hetzelve
aan eene hevige witte gloeihitte blootgesteld , dan
wordt het vlug en vervliegt spoedig ; het wordt in
verschillende zuren opgelost, waarvan er slechts
één in gebruik is, namelijk het salpeterzuur-zilver
(nitras argenti), Pharm. Belgica, fol. 126.
Even als de platina- en ^owd-oplossingen wordt
het zilver door de loogen ontleed en nedergeploft.
Wanneer men eene oplossing van salpeterzuurzilver
met kalkwater in aanraking brengt, dan
Wordt er een nederplofsel (oxyda) geboren; welk
nederplofsel, (na vooraf met warm water afge-
Wasschen te zijn), men verder met ammoniakwater
(ammonia liquida) in aanraking brengt,
Waardoor dit nederplofsel zwart zal gekleurd wor-
K den,

i46 KORTE VERHANDELING" DER
den, waarna men hetzelve filtreert en in de lucht
laat droogen. Dit poeder is nog wel zoo gevaarlijk
als dondergoud, om reden het ammoniak
met het zilver veel losser verbonden is,
dan met het goud, en daardoor eene spoediger
ontleding van het ammoniak te weeg brengt. Dit
bekomen poeder wordt doorgaans met den naam
van donder-zilver (argentum fulminans) bestempeld
, — werd, in 1788, door BERTHOIXET het
eerst ontdekt, en is niets anders dan een ammoniakaal
zilververzuursel (oxydum argenti ammoniacale).
Het water noch de dampkringslucht hebben
eenige de minste werking op het zilver ; doch
het zwavelwaterstofgaz doet hetzelve met eeuen
zwarten huid bekleeden.
(4) Het kwikzilver.
§ 227. Het kwikzilver, het kwik (hydrargyr..,
Mercurius vivus, argentum vivum) vertoont zich
in onzen gewonen dampkrings-warmtegraad, als
eene glinsterende tin-witte vloeistof, reuk- en smakeloos
; het is ruim i4 maal zwaarder dan zuiver
water; het kwik wordt door den geringsten warmtegraad
uitgezet; van daar is hetzelve zeer dienstig
tot het vervaardigen van thermometers; het
kookt bij 6oo" Fahr. en vervliegt in dampen,
zoo dat men hetzelve zeer gemakkelijk in toegeslotene
vaten aan de destillatie kan onderwerpen,
om hetzelve van alle andere metalen enz. te zuiveren
; bij eene koude, die 4o J
Fahr. beneden o°
daalt, bevriest het kwik , en is als dan zeer smeeden
ui trekbaar. Het kwik laat zich met de meeste
metalen vereenigen, en vormt daar mede een
zoogenaamd amalgama. In meest alle de zuren
wordt het kwik opgelost, en vormt daarmede metaalachtige
middenzouten ; doch het beste oplossingsmiddel
van het kwik is het salpeterzuur. Het
kwik

ARTSENDMENGK. SCHEIKUNDE. t4 T
kwik met terpentijnölie-vet, olie, enz. gewreven
wordt daardoor m één graauwachtig-blaauw poeder
veranderd.
r
(5) Het lood.
§ 328. Het lood (plumbum, Saturnus) beziÊ
eene blauwachtige-witte kleur; aan de dampkringslucht
blootgesteld zijnde, verliest het zijnen danshij
eene geringe hitte smelt het lood, en een'tijd
lang aan die hitte blootgesteld wordende, oxydeert
het; aan eene nog heviger hitte blootgesteld,
vervliegt het m damp; hetzelve is zeer rekbaar'
doch zeer zacht en bezit weinig veerkraeht;
van daar ook weinig klank. Het lood is ruim
li maal zwaarder dan zuiver water ; het laat zich
door alle zuren oplossen, zelfs door de zwakste
plantenzuren, waarmede het zouten vormt van
een eemgzins zoetachtigen smaak.
(6) Het tin.
§ 229. Het tin (stannura, Jupiter) bezit een
blinkende witte, eenigzins blaauwachtige kleur ; en
is niet zeer hard; het veroorzaakt, onder het buigen
of tusschen de tanden gedrukt, een knarsend
geluid, het laat zich zeer dun uitsmeden ,
en tot dunne draden uitrekken ; het weegt ruim
7 maal zwaarder dan zuiver water; het smelt voor
dat het gloeit; wordt deze hitte een tijd lanaangehouden
, dan oxydeert het geheel, en gaat in
een wit poeder over, tinasch (cinis stanni) genoemd;
door herhaalde smelting en schudding
met dampkringslucht in beslotene vaten, (wier inwendige
oppervlakten met krijt bqstreken zijn), gaat
hetzelve ook eindelijk in een tinverzuursel (oxydum
stanni) over. Het tin wordt in vele zuren
opgelost, vormende tinachtige metaalzouten , welke
geheel buiten gebruik zijn.
K 2
( 7)

i48 KORTE VERHANDELING DER
(7) Het koper.
§ 2r)0. Het koper (cuprum, Venus) bezit een
scboone rood-braine kleur -
, een walgelijke smaak ,
en een' onaangenamen reuk: hetzelve is zeer
rek- en smeedbaar zoo dat het tot zeer dunne
draden kan uitgetrokken worden, en tot zeer
dunne blaadjes gesmeed ; het is zeer hard en
veerkrachtig, waarin Iret goud en zilver overtreft,
van daar bezit hetzelve een' grooten klank; het is
ruim 8 maal zwaarder dan water; door langzaam
gloeijen wordt het geoxydeerd; het smelt zeer
zwaar. Volgens eenigen 27" en anderen 32"
wedgw., en bij een nog hoogere hitte vliegt hetzelve
in brandt, en brandt met een groenachtigen
vlam, en vervliegt. Het koper wordt door vele
zuren geoxydeerd en daarna in dezelve opgelost,
vormende zich koperachtige metaalzouten van eene
groene, somtijds blaauwe kleur.
(8) Het bismuth.
§ 231. Het bismuth, wismuth (bismuthum) is
een wit geelachtig metaal, ruim 9 maal zwaarder
dan zuiver water; is zeer hard ; bezit eene niets
beduidende rekbaarheid ; doch is zeer broos en van
een bladerige gesteldheid; in toegeslotene vaten
laat het zich als metaal in dunne blaadjes opheffen
; aan de opene lucht blootgesteld zijnde verliest
het bismuth zijn' glans ; in dezelve een weinig
verhit wordende, verzuurt het zeer spoedig. —
Meest alle zuren werken op het bismuth, lossen
hetzelve op, en vormen daarmede eigenaardige
middenzouten. Het bismuth is bijna geheel buiten
gebruik, alleenlijk, het half salpeterzuur eerste
bismuthverzuursel (snbnitras bismuth) wordt thans
nog in dc geneeskunde gebruikt. (Zie Pharm.
Belgica, fol. i45). Het bisruuthverzuursel (oxydum

ARTSENÜMENGK, SCHEIKUNDE. i4 9
yii-r.i bismuth') lau, even als het lood-spiesglans ,
fin., verzuiusel, tot eene naar glas gelijkende stof
gesmolten worden.
(9) Het ijzer.
§ 232. Het ijzer (ferrum, Mars) is een algemeen
onder het menschdom bekend metaal van eene
graauwachtige kleur; het is een van de hardste
onder de smeed- en rekbare metalen, als ook het
veerkrachtigste; van daar bezit hetzelve veel klank.
Het ijzer kan tot eene dikte, welke met die van één
menschenhaar gelijk staat, uitgerekt worden ; het is
ruim 7 maal zwaarder dan water ; hetzelve smelt
zeer zwaar, volgens eenigen zoude het eene hitte
van 175 Q
wedgw. vorderen om tot de smelting te
geraken; het is een zeer goede geleider voor de
•warmtestof, als ook voor de elektrieke vloeistof;
van daar gebruikt men hetzelve tot het aileiden
des bliksems; bij eene gloeihitte laat het ijzer zich
aan elkander smeden : water , vochtige dampkringslucht,
als ook een hoogere graad van hitte doet
hetzelve met een' roest overtrekken, of met andere
woorden , verzuren (oxyderen). Meest alle zuren
werken op het ijzer , vormende ijzerachtige metaalzouten
van een' zeer scherpen zamentrekkenden
smaak. Door het ijzer herhaalde malen met brandbare
koolstoffige ligchamen te gloeijen en uit te
blusschen , wordt hetzelve zeer hard en verkoold,
en bekomt alsdan den naam van staal (chalybs)
genoemd.
(10) Het spiauter.
§ 233. Het spiauter (zincum) is een blaauwachtig-wit
metaal; in de doorbraak bladerig, tamelijk
hard ; bezit eene geringe uitrekbaarheid ;
heeft weinig veerkracht en klank. Het zink , tot
K 5 eene

i5o KORTE VERHANDELING DER
eene witte gloeihitte verhit wordende, heft zich
in toegeslotene vaten onveranderd op ; doch in
de opene lucht brandt hetzelve met eene blinkende
vlam en verandert in een wit vlokachtig
poeder, hetwelk niets anders is dan een zinkverzuursel
(oxvdum zinci) , voorheen zink-bloemen
(flores zinci) genoemd. Het zink is ruim 6 maal
zwaarder dan zuiver water; in de meeste zuren
wordt het zink opgelost, vormende bijzondere
zouten, waarvan er slechts één in gebruik is , namelijk
de zwavelzure spiauter (sulphas zinci). Zie
Pharm. Belgica, fol. i4o.
(11) Het spiesglans.
§ 234. Het spiesglansmetaal (stibüim, antimonium)
, is een zeer broos metaal van eene blaauwe
zilverachtige kleur , bestaande uit een bladerig zamenstel,
hetwelk zich zeer gemakkelijk tot poeder
laat stooten. Bij een matig vuur smelt het spiesglans;
doch bij een' zeer hoogen warmtegraad vervliegt
hetzelve en oxydeert; het volkomen spiesglansverzuursel
(oxydum stibii) smelt zeer liat in
bet vuur tot een roodachtig bruin glas, spiesglansglas
, vitrum antimonii genoemd. Het spiesglansmetaal
vereenigt zich door smelting zeer gemakkelijk
met zwavel, onder welke vereeniging wij hetzelve
zeer overvloedig in de natuur aantreffen , en
den naam draagt van ruw spiesglans (antimonium
crudum) doch eigenaardiger zwavelhoudend spiesglans
(sulphuretum stibii). Bijna alle zuren werken
op het spiesglansmetaal, en vormen daarmede
eigenaardige zouten , waarvan er nog eenige
in de geneeskunde gebruikt worden. (Zie Pharm.
Belgica, fol. i4i stibium en verv.) Het bezit eene
eigendommelijke zwaarte, die zuiver water ruim 6
maal overtreft.
(12)

ARTSENIJMENGK SCHEIKUNDE. i5i
(12) Het rattenkruid.
§ 235. Het rattenkruid (arsenicum) is een metaal
van eene doffe loodkleur; is niet zeer hard ,
maar zeer broos; laat zich tot poeder wrijven , en
verspreidt alsdan een' kuoflookachtigen reuk; hetzelve
bezit geen klank , en spat onder den hameiweg.
—- In de gewone dampkringslucht laat het
rattenkruid-metaal zich oxyderen ; bij eene vermeerderde
hitte verbrandt hetzelve met eene blaauwachtige
vlam, met uitstooting van eenen dikken
witten damp van een' knoflookachtigen reuk • welke
damp, bekoeld zijnde, den vasten staat aanneemt
, en niets anders is dan een rattenkrnidverzuursel
(oxydum arsenicum), zoo als wij hetzelve
in de natuur aantreffen , bekend onder den
naam van wit rattenkruid (arsenicum album). Het
rattenkruid vereenigt zich zeer gretig met zwavel ,
en naar mate het met eene meerdere of mindere
hoeveelheid daarmede vereenigd is , bekomen wij
het zoogenoemd rood rattenkruid (a. rubrum),
geel rattenkruid (a flavum s. citrinum), enz. liet
arsenicwn-metaal bezit die eigenschan van zich
met zoo veel zuurstof te vereenigen , om tot een
eigenaardig zuur,, rattenkruid-zuur (acidum arsenicum)
genoemd , over te gaan. Het eigendommelijk
gewigt van het rattenkruid is ruim 8 maal,
doch , volgens G. MORVKAÜ , 5 maal zwaarder dan
liet water.
(B) Metaalachtige zelfstandigheden of
metalioïden.
§ 206. In het laatste of nieuwste tijdvak der
scheikunde ontdekten eenige scheikundige Wijsgeeren,
aan wier hoofd DAVY staat, dat de loogen ,
benevens de aardsoorten, waren te zamengesteld
uit eene eigenaardige melallique zelfstandig-
K 4 beid,

ï5a KORTE VERHANDELING DER
heid, in vereeniging met de zuurstof, en dat
wel tot den staat van verzuring (oxydatioj. —
Worden de loogen en aardsoorten nu, in aanraking
van ijzer, in een daartoe geschikt werktuig
, aan eene verhoogde temperatuur hlootge-r
steld , alsdan ontdoen zij zich geheel van de zuurstof,
hetwelk zij aan het ijzer afstaan, waardoor
hunne metallique zelfstandigheden vrij worden,
en alsdan metalioïden genoemd worden; van
daar het
Potasch-metaal (potassium).
Soda-metaal (sodium).
KaJk-metaal (calcium).
Aluin-metaal (aluminium), enz.
Welke wij reeds bij" de grondstoffen , bladz. 3g,
hebben opgegeven.
§ 2^7. De metalioïden kenmerken zich in het
bijzonder door de navolgende eigenschappen.
1°. Zij bezitten, wel is waar, eenen metaalglans
, maar zijn zeer week zonder klank ,
en zijn voor bearbeiding onvatbaar of ongeschikt.
2°. Zij smelten bij eene zeer geringe warmte en
vervliegen.
5°. Zij hebben eene zeer groote verwantschap
tot de zuurstof, welke zoo groot is, dat
men haar noch in dampkringslucht, noch
onder water bewaren kan , maar zulks altijd
onder olie moet geschieden, dewijl zij de
dampkringslucht dadelijk ontleedt, als verbindende
zich met de zuurstof uit dezelve,
om wederom tot loogen of aardsoorten
terug te keeren: eveneens ontleden zij
met zeer groote hevigheid tot water, waardoor
de waterstof gazvormig vrij wordt,
poor deze zoo groote betrekking tot de
zuurr

ARTSENUMENGK. SCHEIKUNDE. i55
zuurstof worden de metalioïden in de natuur
nimmer in den zuiveren of gedegen
staat aangetroffen , maar altijd als oxyda en
deze verder met zuren , als: met koolzuur,
zwavelzuur, zoutzuur, salpeterzuur,
phosphorzuur , enz.; van daar de
Koolzure potaseh (carbonas potassae).
Zwavelzure zwaaraarde (sulphas barythae).
Zoutzure soda (murias sodae).
Salpeterzure potaseh (nitras potassae).
Phosphorzure kalk (phosphas calcis) ,
en meer anderen.
£°. Het eigendommelijk gewigt der zwaarste metalloïd
is nog ligter, dan dat der ligtste
ware metalen ; van daar worden zij ook
ligte metalen genoemd.
DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Qver de loogen in het algemeen.
§ 238. De loogen (alcalia) zijn die zelfstandigheden
, welke men uit alle drie de natuur-rijken
bekomt, niet op zich zelf. maar meestal in vereeniging
met zuren , of met andere woorden , tot
den staat van zouten.
(a) Het plantenrijk levert ons dezelve in vereeniging
van koolzuur tot den staat van loogzout,
uit de asch der door het vuur ontlede planten.
(6) Het mijnstoffelijk rijk levert ons dezelve in
eene middenzputige vereeniging met onderscheidene
zuren , als : met koolzuur , zwavelzuur , zoutzuur
, enz.
K 5 (c)

J54 KORTE VERHANDELING DER
(c) Het dierenrijk levert er ons slechts één ,
niet als educt, zoo als de vorigen, maar als
product, wijl dezelve eerst gedurende de drooge
desüllering, uit het grondstoffelijk zamenstel des
dierlijken weefsels wordt voortgebragt, en dat wel
door de vereeniging van hunne waterstof en stikstof.
— Eij de rotting van dierlijke zelfstandigheden
wordt deze loog ook hekomen.
§ 23g. Men verdeelt de loogen tweeledig:
1°. Naar haren aard. 2°. Naar haren oorsprong.
1°. Naar haren aard zijn zij (ja) vlug, of (ó)
vuurbestendig.
(ci) De vlugge is het ammoniak (ammoniae).
(b~) De vuurbestendige zijn:
ï) Potaseh (potassa).
2) Lithion (lithion).
5) Soda (soda).
4) Zwaaraarde (baryth).
5) Strontiaan (strOMtian).
6) Kalk (calx).
7) Talk of bitteraarde (magnesia),
alhoewel de vijf laatstgenoemde, uit hoofde harer
mindere scherpte, voorheen wel eens voorkwamen
Onder den naam van loogzoutige aarden.
2°. Naar haren oorsprong, zijn zij
1) Plantaardig.
2) Mijnstoffelijk.
3) Dierlijk.
1) De plantaardige loog is de potaseh (potassa).
2) De mijnstoffelijke zijn :
Lithion.
Soda.
Zwaaraarde.
Strontian.
Kalk , en de
Bitteraarde.
3)

ARTSENUMENGK. SCHEIKUNDE. i5S
5) De dierlijke loog is het ammoniak.
§ 24o. De loogen kenmerken zich door de volgende
eigenschappen:
l". Zij hebben een' scherpenpisachtigen smaak,
uitgenomen de talk of bitteraarde.
2°. Zij verwen de blaauwe plantensappen, b. v.
van de violen groen , en de curcuma bruin.
5°. Zij vereenigen zich met alle zuren tot zamenstelling
van zouten.
4°. Zij vereenigen zich met olieën tot daarstelling
van zeepen.
5°. Zij vereenigen zich met zwavel en phosphorus
; van daar de zwavelhoudende en
phosphorhoudende potaseh en kalk enz.
(sulphuretum et phosphoretum potassa et
calcis etc). Deze laatstgenoemde verbindingen
kenmerken zich, in de eerste plaats,
dóór dat zij sommige metalen, bij voorb.
spiesglans , rattenkruid enz. oplossen; en ,
in de tweede plaats , door dat zij vele zuurstof
s-verbindingen ontzuren; van daar
ook hare ontleding van het water des dampkrings
, met uitstooting van zwavelhoudend
en phosphorhoudend waterstofgaz (gaz hydro-
sulphurat. et gaz hydro-phosphorat.)
6 ?
. De loogen bestaan, (zoo als op biarlz. iSi
§ 256 reeds gezegd is), uit een eigenaardige
metallique zelfstandigheid en zuurstof.
(ï) De potaseh.
§ 241. De potaseh -, welk in den koophandel
onder dezen naam voorkomt, of anders onder
die van ptanlen-loogzout, bekomt men , zoo als
boven reeds gezegd is, door uitlooging (elixivatio)
en

*56 KORTE VERHANDELING DER
en daarna door uitdamping (evaporatio), uit de
ascli der door het vuur verbrande of liever ontlede
planten. — Voorheen kwam deze potaseh
in de apotheken onder zeer verschillende benamingen
voor, en dat wel naar die planten waaruit
zij verkregen wordt; van daar de naam van
Zout van alsem (sal absynth.)
Zout van brem (sal genista).
Zout van gezegenden distel (sal cardui benedicti),
en meer andere, dewijl men in den waan was,
dat alle deze zouten bijzondere stoffen waren ;
doch latere proefnemingen hebben voldoende bewezen
, dat zij allen in den grond hunner zamenstelling
overeenkwamen, en uit potaseh bestaan,
in vereeniging met verschillende hoeveelheden
koolzuur. Thans draagt deze stof den naam van
loogzoutige koolzure koop-potasch (subcarbonas
potassae venale).
§ 2^2. De hier bovengemelde potaseh is meestal
met vreemde zouten verontreinigd , bij voorb. met
zoutzure potaseh (murias potassae), zwavelzure potaseh
(sulphas potassae) enz. ; waarvan zij gezuiverd
wordt door haar in eene genoegzame hoeveelheid
water op te lossen, vervolgens deze vloeistof te
filtreren, en daarna dezelve herhaalde reizen uit
te dampen , en op koele plaatsen ter kristalschieting
weg te zetten , tot zich geen zoutvliesje meer
pp cje oppervlakte vertoont, welke laatstgenoemde
stof men telkens van de vloeistof heeft afgezonderd
, hetwelk meestal zoutzure en zwavelzure
potaseh zal zijn. Het overgeblevene vocht wordt
nu verder tot droogwordens toe uitgedampt en in
welsluitende flesschen bewaard, en komt alsdan
voor onder den naam van gezuiverde potaseh
(cineris clavellati depurati), doch eigenaardiger,
loogzoutige koolzure potaseh (subcarbonas potassae).
Zie Pharm. Belgica, fol. 109 en verv.
§ 243.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i§j
§ 243. Deze bovenstaande loogzoutige koolzure
potaseh wordt nu verder tot den staat van
loog (aleali) of wel dié van zuivere potaseh gebragt,
door haar in water op te lossen, en deze
oplossing eenigen tijd met kalk te koken: gedurende
deze koking verbindt zich het koolzuur
der potaseh met den kalk tot een' 1'oogzoutigen
koolzuren kalk (subcarbonas calcis) , en men behoudt
den polaschloog in zijn' vloeibaren staat afzonderlijk
over, en komt alsdan voor onder den
naam van vloeijende potaseh (potassa liquida). Zie
Pharm. Belgica , fol. 107. In dien staat komt
zij ook wel eens voor onder den naam van zeep—
ziedérs-loog, wijl zij in dien staat de geschiktheid
bezit om met de olieën de natte zeepen.
(sapon. viridae) daar te stellen.
§ 244. Wordt nu deze, hier boven § 243
beschrevene loog , door uitdamping, van al hare
waterdeelen Beroofd, en daarna in vormen tot
pijpjes gegoten, dan bekomen wij die stof, welke
voorkomt onder den naam van bijtende steen (lapis
causticus) , doch eigenaardiger zuivere potaseh
(potassa pura) , gevloeide potaseh (potassa fusa).
Zie Pharm. Belgica , fol. 107 en verv. — Daar
de zuivere potaseh zich zeer spoedig met het
koolzuur en de waterdeelen des dampkrings vereenigt,
zoo is men verpligt dezelve altijd in welsluitende
en met zeer drooge zemelen gevulde
flesschen te bewaren. De zuivere potaseh bestaat
uit potasch-metaal en zuurstof.
(2) Het lithion.
§ 245. Het lithion (lithion) werd in 1817 hei
eerst door ARFVEDSON Ontdekt, niet op zichzelf,
maar in verbinding met aardsoorten. — De uitvinder
ontdekte haar het eerst in den petalii,
een

iS8 KORTE VERHANDELING DER
een mineraal hetwelk in Zweden gevonden wordt;
naderhand is het lithion door meer anderen nagespoord
en ontdekt geworden , in het spodumen
, pehsteen , lepidolith , ambligonith , tourmalin
, enz,
§ 246. Om het lithion afzonderlijk te bekomen
, wordt deze mineraalstof (petalit) met koolzure
zwaaraarde aan eene hevige gloeihitte blootgesteld
, om deze stofle dus doende te laten calcineren
; vervolgens lost men deze gecalcineerde
massa in zoutzuur op, dampende dezelve voorts
uit ; waardoor zich, gedurende de uitdamping,
de kei- of kiezelaarde, welke zich in de petalit
bevindt, afzondert, welke men ook telkens wegneemt.
— Hierna voegt men er zwavelzuur en
koolzure ammoniak bij : het eerstgenoemde verbindt
zich tweeledig; een gedeelte verbindt zich
met de zwaaraarde tot zwavelzure zwaaraarde
, terwijl zich het andere gedeelte met het lithion
tot zwavelzure lithion verbindt, welk
laatstgenoemde in den opgelosten staat voorhanden
blijft: het laatstgenoemde, of de koolzure ammoniak
verbindt zich met de klei- of aluin- en
kalkaarde, welke, even als de zwaaraarde, in verbinding
met het zwavelzuur ter nedergeploft wordt.
Vervolgens wordt nu deze vloeistof, na vooraf
doorgezegen te zijn, tot droogwordens uitgedampt
, en vervolgens gegloeid (*), en men
behoudt de erlangde zwavelzure lithion over.
Wordt deze zwavelzure lithion met zuivere zwaaraarde
in aanraking gebragt, alsdan verbindt zich
de zwaaraarde met het zwavelzuur, en men behoudt
het lithion afzonderlijk over.
§ 247.
(*) Deze gloeijing geschiedt, om haar van het nog
aanhangend zoutzuur, koolzuur en ammoniak te berooyen.

ARTSENUMENGK. SCHEIKUNDE. i5a
§ 247. Het lithion heeft eene zeer groote
Verwantschap tot het water, echter is zij daarin
niet zoo oplosbaar als de potaseh en soda; het
verbindt zich met zwavel — van daar het zwavelhoudend
lithion — en met alle zuren; van
daar de zwavelzure-, salpeterzure-, koolzure
lithium, enz. De bestaandeelen van het zuivere
lithion zijn lithium en zuurstof; volgens
BAVY in 1818 ontdekt.
(3) De soda.
§ 248. De soda (soda) wordt in de natuur
zeer overvloedig gevonden, als: in zeeën , bronnen,
in plantaardige zelfstandigheden , enz.;
uit welke laatstgenoemde soda, even als de potaseh,
verkregen wordt, door uitlooging uit de
asch der verbrande planten : echter met dit onderscheid
, dat die planten, waaruit men de soda
bekomt, aan den zeekant groeijen ; hiertoe belmoren
de salsola soorten, salicornia soorten , en
onderscheidene soorten van fucus, enz.; uit wier
laatstgenoemde moederloogen men het eerst het
iodium of de kelpstof heeft verkregen. (Bladz,
i33 § 207 en verv.)
§ 24g. Deze hier bóven beschrevene is nimmer
zuiver, maar altijd, door deszelfs groote betrekking
tot het koolzuur des dampkrings, met
koolzuur vereenigd tot loogzoutige koolzure
soda (subcarbonas sodae), en deze weder met
salpeterzure-, zoutzure- en zwavelzure soda,
potaseh , en verdere aardachtige inmengsels,
enz.; van daar draagt zij, in dien staat, den naam
van loogzoutige zoutzure koop-soda (subcarbonas
sodae venale).
§ 25o. Om nu uit deze (§ 24g hier boven
beschrevene) loogzoutige koolzure koop-soda
de

l a 0 KORTE VERHANDELING DER
de zuivere en in de apotheken voorkomende loogzoutige
koolzure soda (subcarbonas sodae) te bekomen
, wordt deze eerstgenoemde soda met water
in aanraking gebragt; alsdan lost zich deze
loogzoutige koolzure soda in het water op,
terwijl de overige daarmede vermengde zouten enz.
als in water minder oplosbaar zijnde, onopgelost
overblijven. Vervolgens wordt deze stof zeer zuiver
doorgezegen, en daarna het doorgezegéne
vocht, na eenen voorafgegane uitdamping, op
eene zeer koele plaats ter kristalschieting weggezet,
welke kristallen ons in de Pharm. Belgica,
fol. 111» opgegevene loogzoutige koolzure soda
(subcarbonas sodae) oplevert. Insgelijks kan men
deze bovengemelde stof bekomen uit ons gewoon
keukenzout (sal culinare, sal commune), zoutzure
soda (murias sodae), door dezelve met eene oplossing
van loogzoutige koolzure potaseh in aanraking
te brengen. Hier heeft alsdan eene dubbele
verwantschap plaats: het zoutzuur verbindt
zich met de potaseh, en het koolzuur met de'
soda.
§ 25i. Deze hier boven beschrevene löogzoU"
iige koolzure soda wordt, éven als de potaseh
(§ 243), door middel van de kalk , van haar
koolzuur beroofd , of tot den slaat van loog (alcali)
gebragt; welke loog nu vérder door de scheikundige
vereeniging met de olieën de witte zeepen
(sap. alb.) daarstelt, in tegenoverstelling van de
potaseh, welke de natte of groene zeepen
daarsteta
§ 25a. Verder heeft de zuivere soda (sodapura)
met de zuivere potaseh veel overeenkomst, en
trekt, even als de potaseh, het koolzuur en
de vochtigheid des dampkrings aan; doch die
zouten, waarin zij de zoutvatbare grondlaag uitmaakt*
bij voorb. de koolzure potaseh (carbon.
pot-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 161
potassae) hebben minder betrekking tot het water
des dampkrings; want, worden deze aan de dampkringslucht
blootgesteld, verliezen zij hun kristallisatiewater
, waardoor hunne oppervlakte poederacbtig
wordt, en eindelijk geheel tot poeder vervallen
; daar, in tegendeel, de potasch-zouten het
water uit den dampkring sterk aantrekken, en
eindelijk daar geheel in oplossen. De zuivere
watervrije soda bestaat uit sodium en zuurstof.
(4) De zwaaraarde.
§ 253. De zwaaraarde (baryth) bekomt men
uit het mijnstoffelrjk rijk , niet op zichzelve , maar
in vereeniging met zuren, als : met koolzuur ; doch
wel het meest met zwavelzuur; welke zouten alsdan
in den handel voorkomen onder den naam
van natuurlijke koolzure of zwavelzure zwaaraarde
(carbonas s. sulphas barythae nativi), zijnde in
water onoplosbaar.
§ 254. Om nu de zuivere zwaaraarde (baryth.
pura) uit de zwavelzure zwaaraarde daar te
stellen, wordt deze laatstgenoemde in een' kroes
met koolzure potaseh eenige oogenblikken aan
eene gloeijende hitte blootgesteld. Gedurende deze
gloeijing worden beide deze stoffen ontleed;
het zwavelzuur verbindt zich alsdan met de potaseh
tot zwavelzure potaseh (sulphas potassae)
en het koolzuur met de zwaaraarde tot koolzure
zwaaraarde (carbonas barythae). Vervolgens
wordt deze stof met water uitgeloogd; alsdan lost
zich de zwavelzure potaseh in het water op,
en men behoudt de koolzure zwaaraarde in den
onopgelosten staat over. Deze koolzure zwaaraarde
wordt nu verder met salpeterzuur in
sanrakmg gebragt; alsdan verbindt zich het salpeterzuur
met de zwaaraarde tot salpeterzure
T '
L
' zwaar-

i62 KORTE VERHANDELING DER
zwaaraarde (nitras barythae), en het looizuur
ontwikkelt met eene hevige opbruising gazvormig.
Deze salpeterzure zwaaraarde stelt men nu
verder aan eene gloeijende hitle bloot, in welke
hitte het salpeterzuur gazvormig ontwikkelt, en
men behoudt de zuivere zwaaraarde afzonderlijk
over.
§ s55. Deze hier boven beschrevene loog
kenmerkt zich in het bijzonder van de vorige
loogen ,
i°. Door hare eigenaardige grootere zwaarte;
van daar den naam van zwaaraarde.
2°. Door hare groote oplosbaarheid in water,
dewijl zij in 5 deelen water volkomen oplosbaar
is.
5°. Door hare zeer groote betrekking tot het
zwavelzuur.
4". Even als de vorige loogen trekt zij het
koolzuur des dampkrings gretig aan, maar
vormt daarentegen een in water onoplosbaar
zamenstelsel van eene witte kleur; van
daar dat men haar altijd in zeer welsluitende
flesschen bewaren moet. De zuivere
zwaaraarde bestaat uit barium en zuurstof.
(5) De strontiaan.
§ 256. De strontiaan (strontiana) bekomt men ,
even als de zwaaraarde, uit het mijnstoffelijk
rijk , niet op zich zelf, maar insgelijks in vereeniging
met zuren, en dat wel het meest met het
koolzuur of met het zwavelzuur ; welke zouten of
vereenigingeu ook , even als die der zwaaraarde ,
in water volkomen onoplosbaar zijn.
§ 257.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. x63
§ 257. Even als de zwaaraarde (§ 254) wordt
de zuivere strontiaan (strontiana pura) afzonderlijk
daargesteld. Deze twee loogen, namelijk de
zwaaraarde en de strontiaan, hebben ook zeer
veel overeenkomst met eikanderen. Het kenschetsend
verschil dezer beide stoffen ligt i°. in den
vorm hunner kristallen, wanneer zij met een en
hetzelfde zuur verbonden zijn; 2 0
. dat de zuivere
zwaaraarde in water veel oplosbaarder is dan
de strontiaan; 5*. bezit de strontiaan deze
bijzondere eigenschap, van, in alcohol of wijngeest
opgelost en in brand gestoken zijnde, de wijngeest
branden zal met eene schoone roode vlam.
Buitendien bezit de strontiaan nog deze eigenschap,
van met zoutzuur vereenigd te zijn tot
zoutzure strontiaan (murias strontiana), en daarna
tot droogwordens uitgedampt, en aan de
dampkringslucht blootgesteld zijnde, droog zal
blijven ; terwijl daarentegen de zoutzure kalk (murias
calcis) het water uit dezelve tot zich trekt en
daann geheel vloeibaar zal worden of oplossen.
De zuivere strontiaan bestaat uit strontium en
zuurstof.
(b) De kalk.
§ 258. De kalk (calx) wordt in alle drie de
natuurrijken aangetroffen, alhoewel (even als de
vorige loogen) niet op zich zeiven , maar daarentegen
ook in vereeniging met zuren en aardsoorten
: bij voorb. i°. m het plantenrijk met plantenzuren
, als met azijnzuur, wijnsteenzuur, enz. •
2°. in het dierenrijk met dierlijke zuren, en dat
wel het meest met het phosphorzuur tot phosphorzuren
kalk (phosphas calcis). Het is alsdan
deze vereemgmg, welke, in verbinding met de
geleistof (gelatina) , het vaste beenwezen der dieren
uitmaakt; 5°. in het mijnstoffelijk rijk vindt
E 2 men

i64 KORTE VERHANDELING- DER
men hem insgelijks in vereeniging met zuren, afe
met zwavelzuur tot zwavelzure kalk (sulphas calcis)
; met vloeispaatzuur tot vloeispaatzure kalk
(fluorin. calcis), doch wel het meest met het
koolzuur tot koolzuren kalk (carbonas calcis), van
welk laatstgenoemd zuur de kalk door gloeijing
wordt beroofd , en komt alsdan in den koophandel
voor onder den naam van levendige kalk (calx
viva), hetwelk echter niets anders is dan de zuivere
kalk (calx pura).
§ 25a. (a) De zuiver kalk bezit al de hoedanigheden
van een loog, en een' scherpen bijtenden
smaak; (b) hij trekt, even als de vorige loogen
, het koolzuur des dampkrings zeer gretig
aan, en vormt daarmede, in water, eene zeer
onoplosbare zelfstandigheid, zoodat men ook altijd
verpligt is hem in welsluitende vaten te bewaren,
alwaar de dampkringslucht geen toegang
vindt; (c) hij is moeijelijker in water oplosbaar
dan de vorige loogen , zoodat hij ongeveer 680
deelen kokend water vordert, ter volkomene oplossing
, welke oplossing kalkwater (aqua calcis) genoemd
wordt. Gedurende de oplossing van zuiveren
kalk in water, wordt er veel scheikundig
vereenigde warmtestof ontwikkeld , doordien zich
een gedeelte waterdeelen in den kalk vast legt,
en welke waterdeelen zich hier alsdan ontdoen
van die scheikundig vereenigde warmtestof, welke
zij noodig hadden om als vloeibaar water te bestaan
, en welke warmtestof zich hier alsdan voordoet
als vrije of gevoelbare warmtestof en als zoodanig
ontwikkelt. De zuivere kalk bestaat uit
„ calcium en zuurstof.
(7) De talk of bitteraarde.
§ 260. De talk of bitteraarde (magnesia) treffen
wij overvloedig aan in het mijnstoffelijk rijk;
doch

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i65
doch nimmer geheel zuiver. Wij ontmoeten dezelve
in de zoogenoemde talkaardige steenen , als:
serpenti/nsteen, asbest, enz., in verbinding met
koolzuren kalk , en verder in meer andere mijnstoffelijke
zelfstandigheden ; in onderscheidene moederloogen
van zeewater enz. met zoutzuur vereenigd
; doch wel het meest treffen wij de bitteraarde
in de natuur aan in verbinding met
zwavelzuur, tot zwavelzure bitteraarde (sulphas
magnesiae) , en dat wel het overvloedigst (in den
opgelosten staat) in de zoogenaamde bittere wateren
en zoutbronnen, welke in Engeland gevonden
worden , en dat wel voornamelijk in de bronnen
van Ebsom ; van daar komt dit zout in den
koophandel ook nog voor, onder den naam van
Engelsch-zout, Ebsom-zout (sal anglicanum, sal
epsamense).
§ 261. Wordt nu dit bovenstaande zout in
eene genoegzame hoeveelheid water opgelost, en
met eene oplossing van loogzoutige koolzure
potaseh in aanraking gebragt , en daarna een
oogenblik doorgekookt, dan bekomen wij een
troebel witachtig vocht, hetwelk te voren zeer
helder was. Gedurende dat deze twee kokende
oplossingen met eikanderen in aanraking komen ,
heeft hier eene dubbele ontleding en verwantschap
plaats: het zwavelzuur verbindt zich (als meerdere
verwantschap) met de potaseh tot zwavelzure
potaseh (sulphas potassae), en het koolzuur
met de bitteraarde tot koolzure loogzoutige
bitteraarde (subcarbonas magnesiae); welk laatstgenoemde
, als in water onoplosbaar zijnde, in een
zeer witachtig poeder ten bodem valt; welk nederplofsel
, na vooraf met kokend water herhaalde
keeren uitgeloogd en daarna gedroogd te zijn,
voorkomt onder den naam van witte magnesia
(magnesia alba) , doch eigenaardiger, na deszelfs
bestaandeelen, loogzoutigekoolzurebitteraarde (sub-
L 3 car-

i66 KORTE VERHANDELING DER
carbonas magnesiae). Pharm. Belgica fol. 121.
De overgeblevene zwavelzure potasch-loog kan nu
verder, na eene voorafgegane uitdamping, op
eene koele plaats tot kristallen gebragt worden.
§ 262. Om nu verder deze, hier boven (§
a55) beschrevene, bitteraarde van haar koolzuur
te bcrooven, of. met andere woorden , om dezelve
tot den staat van zuivere bitteraarde (magnesia
pura) te brengen , wordt dezelve zoo lang aan
eene gloeijende hitte blootgesteld , tot een gedeelte
er van met zuren niet meer opbruist. Gedurende
deze gloeijing wordt het koolzuur gazvormig uitgedreven
, en men behoudt de zuivere bitteraarde
afzonderlijk over. (Zie Pharm. Belgica
fol, 100)'
§ 265. Deze zeer ligte, witte , poederachtige
stof is door velen , en wordt alsnog door sommigen
, onder de aardsoorten gerekend , uit hoofde
van deszelfs onmerkbare scherpte en onoplosbaarheid
in water , welke eigenschap de aarden alle zeer
eigen zijn; doch overigens bezit zij al de eigenschappen
van een loog, zoodat wij haar thans
onder de loogen tellen. — Even als de vorige
loogen trekt zij zeer gretig het koolzuur aan,
zoodat men haar mede in welsluitende üesscheu
moet bewaren. •— Zij bestaat uit magnium,
magnesium en zuurstof.
(8) Het ammoniak,
§ 264. Het ammoniak (ammoniae) bekomt men ,
wel is waar, in eene zeer groote hoeveelheid in
de natuur; echter niet zoo als de vorige loogen;
als uitvloeisel (educta), maar als voortbrengsel
(producta), wijl dezelve eerst gedurende de ontleding
van dierlijke zelfstandigheden wordt voortge-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 167
gebragt (bladz. 108 § 17*), en dat wel door de
vereeniging van hunne stik- en waterstof. Wanneer
men, bij voorb., tot stukken geslagene beenderen
van dieren in een' ijzeren retort doet,
waarmede men een ontvanger vereenigt, en daarna
dezelve aan eene trapsgewijze verhooging van
temperatuur blootstelt, tot eindelijk den bodera
van den retort gloeit. Gedurende deze bewerking
verbindt zich een gedeelte zuurstof en waterstof
tot water , een ander gedeelte zuurstof,
waterstof en koolstof verbinden zich zoodanig ,
dat daardoor koolzuur wordt voortgebragt, en
daarna verbindt zich een gedeelte waterstof en
stikstof, dat daardoor ammoniak wordt voortgebragt,
hetwelk zich verder met het koolzuur
tot loogzoutige koolzure ammoniak (subcarbonas
ammoniae) verbindt; en eindelijk verbindt zich
pen gedeelte zuurstof, waterslof en stikstof in
die evenredigheid , dat daardoor eene olie (brandigdierlijke
olie (ol. pyro-animale) genaamd) wordt
voortgebragt, en men behoudt in den retort eene
watersloffige , geoxydeerde stikstof bevattende , kool
over.
§ 265. Om nu deze hier boven beschrevene
/. k. ammoniak zuiver daar te stellen , wordt
zij met kalk aan eene herhaalde destillatie onderworpen
; waardoor het koolzuur van de ammoniak
en de aanhangende oliedeelen zich met den
kalk vereenigt, en men behoudt de ammoniak
afzonderlijk in den ontvanger over, welke men
water aanbiedt, waarmede zij zich zeer gretig
vereenigt , en zoodoende het vloeibaar ammoniak
of ammoniakwater (ammonia liquida s. aqua ammoniae)
oplevert ; dan, daar deze manier van
bereiden tot het bekomen van zuivere ammoniak
voor den Artsenijmenger al te omslagtig is, zoo
bereidt men dezelve maar regtstreeks uit de zoutzure
ammoniak (murias ammoniae), door middel
L 4 van

168 KORTE VERHANDELING DER
van den kalk (Pharm. Belgica fol. 108), wijl
men daardoor eene zeer groote hoeveelheid zuivere
ammoniak bekomt.
§ 266. Ofschoon wijde ammoniak door kunst
uit de dierlijke zelfstandigheden kunnen daarstellen,
zoo stelt echter de natuur hetzelve dagelijks
in eene zeer groote hoeveelheid daar; namelijk
door de ontleding of verrotting van dierlijke zelfstandigheden.
§ 267. De zuivere ammoniak bezit, wel is waar,
al de eigenschappen van een loog; doch onderscheidt
zich in het bijzonder van al de andere
loogen ,
i°. Door dat dezelve voorkomt in eene gazvormige
gedaante.
2°. Door derzelver vluggen en doordringenden
reuk.
5°. Door dat zij zich door het vuur laat vervlugtigen,
daarintegendeel de andere loogen
vuurbestendig zijn.
4°. De ammoniak bestaat (zoo als wij reeds
boven gezegd hebben) uit eene vereeniging
van stikstof en waterstof; daarentegen
bestaan al de vorige loogen uit eene "eigenaardige
meiallique zelfstandigheid , in
vereeniging met de zuurstof.
IEK-

MTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 169
EEN EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de aarden in het algemeen.
§ 268. De aarden (terra) zijn die zelfstandigheden,
welke men in eene zeer groote hoeveelheid
uit het mrjnstoffelijk rijk bekomt; doch zelden
zuiver of op zich zelve, maar meestal, of met
eikanderen , of met zuren , of met loogen , of met
metaaldeeltjes, metaalverzuursels enz. verbonden.
§ 269. De aarden zijn van de loogen geheel
onderscheiden, en laten zich door de navolgende
eigenschappen kennen:
1 °. Zeer zuiver zijnde, zijn zij wit van kleur.
2 9
. Reuk- en smaakloos.
3°. In water volkomen onoplosbaar.
4°. Onsmeltbaar door het vuur; alsmede vuurvast,
§ 270. Men telt thans zes soorten van aarden,
als:
1) Kei- of kiezelaarde,
2) Klei- of aluinaarde.
3) Beryl- of zoetaarde.
4) Ytteraarde.
5) Zarconaarde. /
6) Thoraarde.
doch de meest aanmerkingswaardige zijn, do
(1) Kei- of kiezelaarde (terra silicia).
(2) Klei- of aluinaarde (terra allumina).
welke wij hier kortelijk zullen aanhalen.
L5 ( 1 )

i 7o KORTE VERHANDELING DER
(1) De kei- of kiezelaarde.
§ 271. De kei- of kiezelaarde (silicia) wordt
zeer overvloedig in de natuur aangetroffen ; doch
zelden geheel zuiver of op zich zelve; maar men
treft haar aan , (waarvan zij ook een zeer groot
bestaandeel uitmaakt) , in de agaten , kwarisen,
leisteenen, bergkristallen, enz. , in verbinding
met andere zelfstandigheden.
§ 272. Om de lei- of kiezelaarde afzonderlijk
of zuiver daar te stellen , onderwerpt men leiof
vuursteenen aan eene gloeijende hitte , gedurende
eenige oogenblikken, waarna men dezelve
in water werpt, en haar eene brosheid te doen
bekomen. Dit verrigt zijnde wrijft men dezelve
tot poeder, waarna men dit poeder met 5 a 4
malen aan zijn gewigt met zuivere potaseh in
een kroes aan eene hevige hitte blootstelt, waardoor
men eene glasachtige zelfstandigheid zal bekomen.
Vervolgens lost men deze bekomene stof
in water op , en na hetzelve gefiltreert te hebben
, wordt het zoo lang met zoutzuur overgoten
, men eindelijk daar geen nederplofsel meer
ontdekken kan , welk nederplofsel, — na vooraf met
kokend water uitgeloogd , daarna gedroogd en vervolgens
gegloeid te zijn, — de zuivere kei- of kiezelaarde
is.
§ 270. Deze hier boven beschrevene bekomene
stof is zeer wit; zandachtig op het gevoel; reuken
smaakloos, in water en in alle zuren (uitgenomen
het vloeizuur, vloeispaatzuur) onoplosbaar.
Wordt er 1 deel kei- of kiezelaarde met 4 deelen
zuivere potaseh gesmolten, dan bekomen wij
eene glasachtige zelfstandigheid , welke in water
volkomen oplosbaar is; aan de dampkringslucht
blootgesteld zijnde, trekt dezelve de vochtigheid
uit

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. 171
uit dezelve zeer sterk aan, en verandert ook eindelijk
in eenen vloeistof, welke voorheen den
naam droeg van kei- of kiezelvocht (liquor silicum).
Vereenigt men , daarentegen , door middel
van eene hevige gloeihitte, 4 deelen kiezelaarde
met 1 deel potaseh , dan bekomen wij dat algemeen
bekend en hoogst belangrijk en onmisbaar
voortbrengsel, glas (vitrum) genoemd , > hetwelk
even min als de kei- of kiezelaarde, in water
of in zuren oplosbaar is; uitgenomen het vloeizuur,
doordien dit zuur het oplossingsmiddel der
kiezelaarde is, waardoor het glas ontleed wordt.
(2) De klei- of aluinaarde.
§ 274. De klei- of aluinaarde (alumina) wordt,
even als de andere aardsoorten, overvloedig in
het mrjnstoffelijk rijk aangetroffen ; doch ook niet
op zich zelve, maar in verbinding met metaaloxydes
zuren, andere aarden , enz. , bij voorb.
in de bij ons of in den wandel zoogenaamd voorkomende
klei f aluin, robijn, enz.
§ 275. Om de aluinaarde afzonderlijk of
zuiver daar te stellen, lost men eene genoegzame
hoeveelheid ruwen aluin (alumen crudum), eigenaardiger
, naar deszelfs bestaandeelen , overzuurde
zwavelzure aluinaarde en potaseh (supersulphas aluminae
et potassae, zie Pharm. Belgica fol. 20)
in water op. Vervolgens voegt men bij deze oplossing
zuivere potaseh, tot zoo lange er geen
nederplofsel meer gevormd wordt. Gedurende deze
bewerking verbindt zich het zwavelzuur van den
aluin met de jjotasch tot zwavelzure potaseh,
welke zich in het water opgelost houdt, en de
klei- of aluinaarde wordt uitgestooten , welke
laatstgenoemde men verder mét kokend water uitloogt
en droogt.
§ 276.

172 KORTE VERHANDELING DER
§ 276. De zuivere aluinaarde is wit, h'gl
reuk- en smaakloos, met een weinig water Gekneed
zeer kleverig, volkomen onoplosbaar °in
water , docb in de meeste zuren oplosbaar. Wordt
deze stof gedurende hare verhitting van water beroofd
dan krimpt zg in, en bekomt door deze
bewerking eene eigenschap, waardoor zij zich niet
alleen van andere aardsoorten laat onderscheiden ,
maar welke haar eene belangrijke plaats onder vele
zelfstandigheden doet bekleeden; namelijk hierin
bestaande , dat zg gedurende hare gloeijing vast
en zamenhangend wordt, en zoodanig zelfs, dat
er eenig geweld vereischt wordt om haar weder
te verbrijzelen; _ van daar haar nuttig, j a zelfs
onmisbaar gebruik in de
Porcelein-)
Plateel- V, ..
Pijpen- P^rgen.
en Potten- •*
als zoodanig heeft de aluinaarde eene zeer groote
betrekking tot het water, hetwelk door gloenin^
verder wordt uitgedreven; met gehard staal geslepen
, verspreidt het alsdan somtijds vonken , &
en
is als zoodanig in zuren bijna onoplosbaar.
TWEE EN DERTIGSTE HOOFDSTUK.
Over de zouten of zoutwording.
§ 277. De zouten (salia) zgn die ligchamen,
welke, de ééne meer de andere minder, oplosbaar
zijn m water, en^ welke voortgebragt worden
door

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i 7$
door de scheikundige vereeniging van zuren met
zoutvatbare grondlagen , welke zijn : loogen,
aarden of metaalverzuursels.
§ 283. Drieledig worden de zouten verdeeld :
1°. Naar den aard hunner zoutvatbare grondlagen
; van daar: («) loogzouten (salia alcalina)
, of die, welke een loog tot hunne
grondstof (basis) hebben; (b) aardsoorten
(salia terrestria), of die, welke eene aardsoort
tot hunne grondstof hebben ; (c) metaalzouten
(salia metalhca), of die, welke
een metaal tot hunne grondstof hebben;
bij voorbeeld:
(a) Zwavelzure potaseh (sulphas potassae).
(6) Zwavelzure aluinaarde (sulphas aluminae).
(c) Zwavelzuur ijzer (sulphas ferri).
2 0
. Naar de verschillende evenredigheden hunner
zamenstellende deelen zijn zij: (A)
grondstoffige (basische), hetwelk veelal bij
de loogen met den naam van loogachtigeloogzoutige-zouten
(salia alcalina) bestempeld
wordt; (R) middenzoutige of onzijdige
zouten (salia neutra) ; (C) zure zouten
(salia acidula).
A. De grondstoffige of loogzoutige zouten
(salia alcalina), zijn de zouten waarinde
zoutvatbare grondlaag de overhand heeft.
Deze zouten zijn kenbaar, doordien zij de
blaauwe plantensappen groen kleuren (bl.
i4), en men drukt hen thans uit met het
woord sub ; hiertoe behooren
Half koolzuur ijzer (sub carbonas ferri).
Half azijnzuur lood (sub acetas plumbi).
Loogzoutige koolzure bitteraarde (sub carbonas
magnesiae).
Loog-

i?i KORTE VERHANDELING DER
Loogzoutige koolzure potaseh (sub carbonas
potassae).
Zie Pharm. Belgica fol. i55 , i3g, 121,
109 > en meer andere.
B. De middenzouten of onzijdige zouten
(salia neutra) zijn die zouten , waarin noch
de zuren , noch de zoutvatbare grondlagen
de overhand hebben. Deze kenmerken
zich , doordien zij de blaauwe plantensappen
geenszins van kleur doen veranderen
; hiertoe behooren het
Zwavelzuur ijzer (sulphas ferri).
Zwavelzure bitteraarde (sulphas magnesiae).
Zwavelzure soda (sulphas sodae).
Zwavelzure potaseh (sulphas potassae).
Zie Pharm. Belgica fol. i55, 18, iï5,
ii4-, en meer andere.
C. De zure-zouten (salia acidula) zijn
die zouten, waarin de zuren de overhand
hebben. Deze zouten kenmerken zich,
doordien zij de blaauwe plantensappen rood
verwen (bl. i5), en men drukt hen thans
uit met het woord super. Hiertoe behooren
de
Zurige zuringzure potaseh (super oxalas
potassae).
Zurige wijnsteenzure potaseh (super tartras
potassae).
Zie Pharm. Belgica fol. 79, 118, en
meer andere.
5". Verdeelt men dezelve naar hunnen oorsprong
, alsdan zijn zij (a) natuurlijk of
(6) kunstmatig zamengesteld. Tot een
voorbeeld van de eerstgenoemde kunnen
onder andere dienen de
O

ARTSENIMENGK. SCHEIKUNDE. i 75
1) Zoutzure soda (murias sodae).
2) Zwavelzure bitteraarde (sulphas magnesia)
, enz.
en tot laatstgenoemde:
1) O verzuurde zoutzure potaseh (murias
potassae oxygenata) , enz.
§ 279. Wanneer twee verschillende zouten zich
onderling vereenigen, wier zoutvatbare grondlagen
geheel van eikanderen verschillen, doch welke met
hetzelfde zuur verbonden zijn, dan noemt men
dit een dubbel zout (salia duplica). Vereenigen
zich daarensegen twee verschillende zouten, wier
zoutvatbare grondlagen en zuren geheel van elkanderen
verschillen, dan noemt men dit een
tweelingzout (salia gemina). Tot een voorbeeld
van de eerstgenoemde dienen de zwavelzure aluinaarde
en potaseh (sulphas aluminae et potassae) ,
en tot de laatste de borax-wijnsteen (tartarus boraxatris),
enz.
DER-

i 76 KORTE VERHANDELING DER
DERDE AFDEELING.
OVER BE BEWERKTUIGDE LIGCHAMEN»
EERSTE HOOFDSTUK.
Over de plantaardige zelfstandigheden
en bestaandeelen-
§ 280. De plantaardige zelfstandigheden
zijn die stoffen, welke ons liet plantenrijk aanbiedt
niet als gelijkaardige, maar als ongelijkaardige
mengingen van een bijzonder zamenstel.
§ 281. Men verdeelt haar te dien opzigte in:
C«) Wezenlijke?, , ,
m li- e bestaandeelen.
(6) loevallige >
(a) De wezenlijke bestaandeelen der planten zijn:
i°) De suikerstof.
2°) De looistof.
5°) De hars.
4 S
) De camphor.
5°) De vlugge of aetherische olieé'n.
6^') De vette olieën.
~> De gom of gomstof.
7 0
>De slijmstof.
J De kleefstof.
8^)

ARTSENIJM ENGK. SCHEIKUNDE. i 7f
8°) De gomhars.
9 0
) De veerkrachtige of elastieke gom*
io°5 De kleurstof,
li"") De stijfselstof of het zetmeel.
12 C
5 De bittere- of extractstof.
i3 c
) De eiwitstof.
l4 y
) De was.
15°) De vezelstof.
(b) De toevallige bestaandeelen der planten zijn s
Azijnzuur.
Wijnsteenzuur.
Appelzuur.
Citroenzuur.
Zuringzuur, enz.
alsmede sommige zouten ; als s
Wijnsteenzure I
Azijnzure (potaseh en soda, en meer
Zoutzure I andere.
Zwavelzure •*
doch ten opzigte harer grondmenging, komen
de plantaardige zelfstandigheden allen
overeen , en bestaan uit zuurstof, waterstof
en hoolstof, en, naderen zij meer
den dierlijken aard, dan bevatten zij, behalve
deze drie opgenoemde, ook nog
een gedeelte stihstof. Deze drie of vier
laatstgenoemde stoffen, worden ook verwijderde-
, terwijl de vorige opgetelde nadere
bestaandeelen genoemd worden.
i°) De suiker stof.
§ 282. De suikerstof (principium saccharum)
wordt overvloedig in het plantenrijk aangetroffen,
niet op zich zelve, maar in verbinding met onderscheidene
andere bestaandeelen. Zeer zuiver
M zijn-

i 78 KORTa VERHANDELLVG DER
zijnde is de suiker zeer wit; bezit een' zeer zoeten
smaak; is zwaarder dan water ; laat zich toi
kristallen vormen ; is zeer oplosbaar in water ; trekt
de vochtigheid des dampkrings gretig aan; met
salpeterzuur gekookt hekomen wij suiker- of zuringzuur,
met mtstooting van salpetergaz. In
gisting gebragt geeft zij eerst wijn (vinum) , door
eene verdere bewerking wijngeest (sp. vini, alcohol)
of aether, en nog verder azijnzuur.
2 C
) De looistof.
§ 283. De looistof (p. adstrengens , coriareum,
s. tannin) vindt men in onderscheidene plantaardige
zelfstandigheden , als : in den bast van eiken- ,
wilgen- , kastanje- en meer andere boomen ;
in onderscheidene wortels, als : ratanhia enz. ;
verschillende houten, kina-gom , galnoten, enz.
§ 284-, Om de looistof afzonderlijk en bijna
zuiver daar te stellen , druipt men, in een zeer
sterk waterig aftreksel van galnoten, zoo lang
eene oplossing van zoutzuur-tin (murias stanni) , tot
er geen nederplofsel meer geboren wordt. — Dit
nederplofsel is looistof bevattend tin-oxyde,
hetwelk men met water zoo lang afwascht tot het
er geheel smakeloos afloopt. Vervolgens wordt
deze stof met gezwaveld waterstof in aanraking
gebragt; alsdan verbindt zich het ünverzuursel
(oxyd. stanni) met het gezwaveld waterstof, en
de looistof wordt vrij, welke, na vooraf gedroogd
te zijn, voorkomt als eene vaste, bruine, brooze
stof, glasachtig op de breuk ongeveer als spiegelhars
; zij bezit een' zeer zamentrekkenden eenigzins
bitteren smaak ; oplosbaar in water, doch niet in
alcohol. Hare hoogst belangrijke eigenschap is ,
dat zij zich, gedurende het loogen van de
vellen der dieren, met de daarin bevat zijnde
lijm

AR.TSEMJM.ENGK. SCHEIKUNDE. I 7 9
lijm verbindt, en daardoor de zoo onmisbare
stof (Ieder) doet geboren worden; als ook, dat
wanneer zij met eene oplossing van eenig ijzerzout
(sulphas ferri) in aanraking gebragt wordt, zij eene
zwarte stof daarstelt, hetwelk wij inkt noemen.
3°) De hars.
§ 285. De hars (resina) wordt in het plantenrijk
zeer overvloedig aangetroffen: het o ver vloedigst vindt
men haar m het hout (lignum), de bast (cortex),
en de wortel (radix), van onderscheidene plantaardige
zelfstandigheden. Uit vele zweet zij, door
gemaakte inkervingen , of door den bast, van zelve :
deze noemt men natuurlijke harsen; bij voorb.
gemeene hars (resina commune, pijn-hars (resina
pini), en meer anderen; anderen worden door
èene scheikundige bewerking, bij voorb. door middel
van alcohol, uit de plantendeelen verkregen , bij
voorb. hars van jalappe (resina rad. jalappe) , hars
van pokhout (resina lign. guajaci), hars van kina
(resina cort. péruviani) , enz.
§ 286. De natuurlijke harsen (resina naturalis)
hebben veel overeenkomst met de vlugge verdikte
olieën, waarvan zij zich alle (uitgenomen haar eigenaardig
reukbeginsel) onderscheiden, doordien
zij eene grootere hoeveelheid zuurstof bevatten 5
zij vatten zeer ligt vlam, zoodat men haar aan
de kaars kan aansteken, en brandt met eene heldere
vlam; zij bezitten een geel-witte of geelbruine
doorschijnende kleur j zij zijn zeer broos
en glasachtig op de breuk; bij eene zeer geringe
warmte worden zij week en taai; zij zijn
Onoplosbaar in water; doch zeer oplosbaar in
vlugge en vette olieën en in alcohol; uit welke
laatstgenoemde zij door middel van water wordt
nedergeploft.
M 2 § 287.

Ï8O KORTE VERHANDELING DER
§ 287. Sommige harsen vloeijen, met veèï
vlugge olie vermengd , als eene dikke, taaije stof uit
eenige plantaardige zelfstandigheden, en verkrijgen
alsdan den naam van natuurlijke balsemen (balsauii
naturalis) ; hiertoe behooren de balsem van Peru
(bals. peruvïani) , balsem van Copaiva (bals. copatva),
en meer anderen,
4°) De kamfer.
§ 288. De kamfer (camphora) wordt in onderscheiden'
plantaardige zelfstandigheden aangetroffen
; als : in de lavendel, rosmarijn , thijm ,
-pepermunt, enz.; doch wel het meest (waaruit
wij dezelve ook afzonderlijk bekomen) in den kamferboom
of kamfer-laurier (laurus camphora); uit
welken laatstgenoemden wij dezelve door koking en
opheffing bekomen.
§ 28g. Zuiver zijnde vertoont zich de kamfer
als eene vaste , witte, doorschijnende en blinkende
stof; bezit een'zeer sterken, doordringenden,
eigenaardigen reuk en smaak; zij is vlug, en laat
zich bij eene geringe warmte opheffen; is zeer
brandbaar, welke verbranding gepaard gaat met
veel rookgeving. Het water lost maar eene zeer
geringe hoeveelheid van deze stof pp. «— Vlugge
en vette olieën, alcohol en aeter lossen dezelve
in eene zeer groote hoeveelheid op; uit welke
twee laatstgenoemde oplossingen zij door middel
van water wordt nedergeslagen. Uit dit een en
ander kan men de kamfer zeer wel beschouwen
als eene aetherisehe olie in den vasten staat. Wordt
de kamfer met salpeterzuur behandeld , dan bekomen
wij een eigenaardig zuur } kamfer-zuus
(acid. camphor).
5°)

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i3i
5°) De vlugge of aetherische olieën.
§ 290. De vlugge of aetherische olieën (olea
aelherea s. olea volalilia) bekomt men zeer overvloedig
uit bet plantenrijk , — waarin dezelve in alle
geurige plantendeelen aanwezig is , — door deze met
eene genoegzame boeveelheid water aan de overhaling
(destillatie) te onderwerpen, waardoor zich
de olie van de planten afzondert. — Het dierenrijk
levert ons, bij de drooge overhaling van dierlijke
zelfstandigheden , ook eene vlugge of aetherische
olie, niet als educt, wo als die uit het
plantenrijk, maar als product; echter is deze
laatstgenoemde nimmer zuiver, maar altijd met
andere stoffen, als koolstof, hars, enz. vereenigd.
— Het mijnstoffelijk rijk levert er ons slechts
één, namelijk de steen- of berg-olie (üleum petrae).
§ 291, De vlugge of aetherische olieën bezitten
alle eenen doordringenden reuk; bij de
hitte van kokend water worden zij vlug en vervliegen
; zij zijn niet dan bij eene zeer geringe
hoeveelheid oplosbaar in water, doch zeer oplosbaar
in alcohol; zij vereenigen zich niet, dan
zeer moeijelijk, en in eene zeer geringe hoeveelheid
, met de loogen ; in aanraking gehragt met
sterk salpeterzuur ontvlammen zij. Worden de
aetherische olieën aan zuurstofgaz of andere
zuurstofsverbindingen blootgesteld , dan verliezen
zij hunnen eigenaardigen reuk , en gaan over of veranderen
in harsen ; sommige zijn zwaarder, andere
ligter , dan water; hetwelk aan hare meerdere
of mindere hoeveelheid koolstof, welke zij
bevatten , wordt toegeschreven. Zij bezitten meer
waterstof, maar daarentegen minder koolstoj,
dan de vette olieën (olea unguinosa) ; van daar
branden zij spoediger; maar, na de verbranding ,
M 5 la-

j82 KORTE VERHANDELING DER
laten zij eene grootere hoeveelheid koolstof-oxyde
na. Dit schijnbaar tegenstrijdig verschijnsel ontstaat,
door dat zij veel spoediger branden dan de
vette olieën, waardoor de zuurstof des dampkrings
minder gelegenheid heeft zich met hunne
looistof tot koolsuur en met hunne waterstof
tot water te kunnen vereenigen ; van daar blijft
zij in den staat van eene waterstojfige geoxydeerde
kool over.
6 9
) De vette olieën.
§ 292. De vette olieën (olea unguinonsa) zijn
die stoffen, welke men door uitpersing uit verschillende
planten-zaden bekomt. — Hare voornaamste
eigenschappen zijn de volgende:
§ 2g3. Bij eene matige temperatuur zijn zij
vloeibaar ; zij bezitten geen' reuk , maar een' vetten
smaak ; op papier, linnen, enz. laten zij eene vlek
na, welke het doorschijnend maakt; zij branden
niet dan aanmerkelijk verhit wordende, of door
middel van eene pit; zij vereenigen zich met de
loogen tot daarstelling van zeepen; de zwavel,
lamfer, was, enz. worden door haar opgelost.
Zij zijn noch in water, noch in alcohol
oplosbaar. Worden de vette olieën een' tijd lang
aan vrije lucht blootgesteld, dan ondergaan zij
eene eigene verandering , bekend onder den naam
van ranzig worden. Bij hare verbranding geven
zij, even als alle andere plantaardige zelfstandigheden
, koolzuur en water.
7 0
) De gom-, slijm- en kleefstof.
§ 2g4. De gom (gummi) is zeer overvloedig in
het plantenrijk verspreid ; men vindt dezelve somtijds
in bijzondere vakken of deelen der planten t
bij

ARTSEMJMENGK. SCUEIKUNDE. i35
jbij voorb. in de uitwendige zaadbuisjes van eenige
zaden. Verder vloeit dezelve van zelve, of door
gemaakte inkervingen , uit verschillende booinen en
heesters, welke door de warmte tot eene meer of
min doorschijnende, geelachtige stof uitdroogt, bij
•voorb. Arabische gom (gum. arabici) , Senegaalscha
gom (gum. senegal), enz. De bij ons te buis behoorende
kersenboom levert ook eene soort van
gom op , kersen-gom genaamd; doch is minder
zuiver.
§ 20,5. Zuiver zijnde is de gom volkomen oplosbaar
in water; deze , tot eene zekere dikte uitgedampt
zijnde, laat zich tot draden uitrekken
zonder te breken; in alcohol, vlugge en vette
olieën is de zuivere gom volkomen onoplosbaar;
zij heeft geen' reuk; bezit een' flaauwen, lalfen
smaak; droog zijnde trekt zij het water des dampkrings
aan. — Zij beslaat uit koolstof, waterslof
pn zuurstof,
§ 296. De slijmstof is mede zeer overvloedig
in de natuur verspreid. Volgens het gevoelen
van nog vele Scheikundigen zoude de slijm- van
de kleefstof niet zijn te onderscheiden ; van daar
dragen zij, beide droog zijnde, den naam van
gom, alhoewel de verscheidenheid in eigenschap,
welke men in de waterige oplossing dezer beide
stoffen waarneemt, een genoegzaam onderscheid
doet bemerken; namelijk : is eene waterige oplossing
van Arabische gom tot eene zekere dikte
uitgedampt, dan kan men haar tot draden uitrekken
, en is dus van een' sterk klevenden aard ;
terwijl, daarentegen , de oplossing van de zoogenaamde
gum, tragacanihae (*) deze eigenschap
niet
(*) Deze stof vloeit, even als de waie gom, uil den
M 4 sum

ïS-t KORTE VERHANDELING DER
niet heeft, maar daarentegen eene zekere soort
van glibberigheid tusschen cie vingers doet bemerken,
zonder echter klevend te zijn.
§ 2
97« . Uit dit een en ander kunnen wij dus ,
naar ons inzien, besluiten , dat in de Arabische
gom, Senegaalsche gom, enz. de kleefstof,
en in de tragacanth de slifmstof vervat is.
Verder ontmoeten wij de slijmstof nog in onderscheidene
wortelen, als saleb, altheae , en meer
anderen.
§ 298. Daar zoo even spraken wij van eene
oplossing van tragacanth, wijl wij dit daar niet
wd anders konden uitdrukken; doch zij lost zich
niet in het water op , maar zij slurpt het water
in, en zwelt daarmede op, gelijk alle die zelfstandigheden,
welke maar slijmstof bevatten , tot
eene glibberige pap; waaruit wij dus met regt mogen
besluiten, dat de tragacanth geenszins tot
de gomstojfen behoort, dewijl deze laatstgenoemde
ia water oplosbaar zijn.
8°) De veerkrachtige of elastieke gom.
§ 299. Deze bijzonder veerkrachtige hars of
gom , kaoutchouk, elastieke gom (resina elastica ,
.gum. elasticum) vloeit als een raelk-wit sap, door
gemaakte inkervingen, uit onderscheidene gewassen
, welke in Amerika gevonden worden , als uit
den caoutchoua elastica, siphonia cahuchu, enz.
welk sap door de werking van de zuurstof des
damp-
stam van een' heester, Tragacantha genaamd, we'ke
m den omtrek van Syrië en Meppo zeer overvloedig
gevonden wordt; welk sap in den handel ook als eea
verdikt plantensap zich voordoet.

ARTSENUMENGK. SCHEIKUNDE. i85
dampkrings elastiek wordt en eene geelachtige kleur
aanneemt. In den handel komt zij meestal voor
j.n de gedaante van ronde fleschjes, van eene bruine
kleur. — De elastieke gom is taai, zeer veerkrachtig
; noch water noch alcohol lossen haar op.
Hare beste oplossingsmiddelen zijn de vlugge of
aetherische olieën, wel voornamelijk de terpentijn
(ol. thercbinth.), en de aether of zooge~
noemde zwavel-acther (aether sulphuricus).
9' ) De gom-hars.
§ 5oo. De gom-hars (gum. resinae) vloeit, even
als de zuivere gom en hars, uit eenige plantgewassen
als een melk-wit sap; welk sap, aan de
lucht blootgesteld zijnde, verhardt. Tot deze soort
behooren de
Duivelsdrek (assa foetida).
Moeder-hars (galbanum).
Sagapen-gom (sagapenum).
Ammoniak-gom (ammoniacum).
Myrrhae (myrrhae) , enz.
§ 3oi. De gom-harsen zijn gedeeltelijk in alcohol
en gedeeltelijk in water oplosbaar ; doch ,
met water vermengd zijnde, stellen zij een melkachtig
vocht (emulsie genaamd) daar. Haar beste
oplossings-middel is zeer zwakke wijngeest, in den
handel brandewijn genaamd. Sommige, zoo 'als
de euphorbia soorten , gum. gutta , assa foetida
, enz. laten zich in azijnzuur (acetum vini)
oplossen. De gom-harsen zijn, bij een matige
warmte zelfs, zeer week, zoodat men altijd verpligt
is , om haar in den winter, bij felle koude,
tot poeder te brengen, als wanneer men haar
zeer gemakkelijk kan stampen.
M 5 ( lo

i§6 KORTE VERHANDELING DER
10) De kleurstof.
§ 302. De kleurstof (p. s. materia colorans) is
die, welke in de plantgewassen, in verbinding met
andere zelfstandigheden, gevonden wordt, waaruit
zij, door middel van het een of ander vocht,
(na de geaardheid der zelfstandigheden waarmede
zij verbonden is), getrokken wordt. — Zij heeft
eene zeer groote verwantschap tot de aluinaarde
en tin-oxydes , met welke laatstgenoemde zij uit
hare vloeistof worden nedergeslagen, hetwelk
somtijds ten gevolge heeft, dat hare kleuren
veranderen , maar tevens duurzamer worden ; welke
verbindingen haar zeer geschikt maken tot aanwending
in de katoen- en /j/zrte/z-drukkerijen.
§ 3o3. In het dierenrijk treffen wij de kleurstof
ook aan , waaruit wij dezelve, even als uit
het plantenrijk, door middel van het een of ander
vocht (bij voorb. water of slappen wijngeest}
kunnen bekomen. — De kleurstof bezit
geen' reuk , een wrangen zamentrekkenden smaak ,
zij is oplosbaar in water; onoplosbaar in aether of
olieën, en zij worden door de zuren van kleur
verhoogd, en door de loogen verdonkerd.
n c
) De stijfsel of het zetmeel.
§ 3o4. De stijfsel (amilum), zetmeel (fecula),
wordt in onderscheidene plantaardige zelfstandigheden
aangetroffen , en in sommige al zeer overvloedig
; men vindt dezelve b. v. in den witten
wijngaardswortel, den aronswortel, sago,
aardappelen , graansoorten, enz.; uit welke
laatstgenoemde men de stijfsel, als de gemakkelijkste
en meest gebezigde manier, wordt verkregen ;
bij voorb. men doe tarwemeel in een' zak van
niet al te digt linnen; vervolgens wordt hetzelve
zoo

ARTSENUMENGK. SCHEIKUNDE. 187
zoo lang aan kneeding, drukking en opgieting van
versch water onderworpen, tot het water daar
niet meer melkachtig wit, maar daarentegen helder
doorloopt, waarna men dit water eenigen
trjd laat staan , alsdan scheidt zich de stijfsel van
het water af, hetwelk zich naar den bodem van
het vat begeeft, in de gedaante van een wit poeder
, vervolgens droogende, en zoo doende ons
de stijfsel oplevert. — Het aldus verkregene poeder
is wit; onoplosbaar in koud water , alcohol
en olieën; in warm water is hetzelve zeer oplosbaar
, vormende eene papachtige zelfstandigheid van
een' kleverigen aard; welke, na gedroogd te zijn ,
zich noch in kokend, noch in koud water,
noch in alcohol of aether laat oplossen ; bij hare
drooge destillatie geeft de stijfsel brandig azijnzuur
(acid. pyro-aceticum"); met salpeterzuur
behandelt geeft zij suiker of zuringzuur,
§ 5o5. De nu in de zak overgeblevene stof is
de kleef- of lijmstof, plantenlijm (gluten, colla);
deze is morsig wit, eenigzins geel van kleur ; zeer
taai en rekbaar; reuk- en smaakloos , althans zeer
laf; bij een zeer geringe hoeveelheid oplosbaar in
water, doch zeer onoplosbaar in alcohol en
vlugge olieën. Bij de drooge overhaling verhoudt
zich deze stof, even als de dierlijke zelfstandigheden.
Zij bestaat uit koolstof, zuurstof, stikstof
en waterstof.
ï2°) De bittere of extract-stof.
§ 3o6. De bittere of extract-stof (p. amaruru ,
p. extractivum) wordt door middel van water uit
plantaardige zelfstandigheden verkregen; meestal
bekomt men haar met die plantaardige zelfstandigheden
vermengd , welke zich insgelijks door water
uit de planten laten afzonderen, bij voorb. met
de

iS3 KORTE VERHANDELING DER
de slgmstof, looistof, suilerstof, enz.; als ook
met eenige zuren en zouten, als: azijnzure
potaseh , ammoniak , kalk, enz,
§ 507. Om deze hier boven vermelde stof nagenoeg
zuiver daar te stellen , wordt het zuivere
mtgeperste of uitgekookte sap van planten, na
vooraf tot droogwordens uitgedampt of uitgedroogd
te zijn, met sappen van wijngeest digereerd •
vervolgens de bovenstaande vloeistof zuiver doorzagen
en tot droogwordens toe uitgedamnt te zijn
wordt dit laatste tot poeder gebragt, en eenige
dagen met water getrokken , waarin zich alsdan de
extractslof oplost. Evenwel is deze nog altijd
eemgzms met plantenzuren en zouten vermengd
waarvan zij door middel van zeer zuiveren alcohol
kan gezuiverd worden,
§ 5o8. De zuivere bittere of extractstof bezit,
droog zijnde, een geel-bruine of zwarte kleur,
is broos , ondoorschijnend , reukeloos , bitter van
smaak, zeer oplosbaar in water, in zuiveren alcohol
en aether onoplosbaar; en bij de warmte s
zelfs die der handen, wordt zij zeer week.
De eiwitstof
§ 3og. De eiwitstof (albumen) is grootendeels
het dierenrijk eigen; van daar draagt hetzelve ook
alle eigenschappen van een dierlijk ligchaam te
zijn ; echter vindt men ook deze stof in onderscheidene
plantaardige zelfstandigheden , bij voorb.
in de witte kool, de aardappelen , scheerling,
kers, granen, enz. — Het best en zuiverst bekomt
men deze stof uit hel wit van eijeren door
middel_ van alcohol; het nederplofsel afgewasschen
zijnde is de eiwitstof. — Hetzelve is eene vaste ,
geelachtige, reuk- en smakelooze, laffe, glinsteren-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. x8g
rende stof, die zwaarder dan water is. Het eigenlijke
eiwit laat zich met koud water zeer gemakkelijk
vermengen, en gedurende het koken
wordt hetzelve hard.
i4°) De was.
§ 5io. De was (cera) is overvloedig in het
plantenrijk verspreid; men vindt dezelve als een
overtreksel van vele bladen-vruchten, enz. in heï
stuifmeel of den zoogenoemden meeldauw, en in
de cellen der bijen met honig gedrenkt.
§ 011. De was bezit eene geelachtige witte
kleur; is bij eene matige warmte zeer week , smelt
spoedig, is zeer brandbaar, lost zich zeer spoedig
op in alle vlugge en vette olieën, met overzuurd
zoutzuur behandelt, verbleekt zij, en
wordt eindelijk wit.
i5 ü
) De vezelstof of houtvezel.
% 012. De vezelstof, plantenvezel (p. s. materia
fibrosa vegetabilis) is in alle plantaardige zelfstandigheden
aanwezig, en is het hoofdbestaandeel
van dezelve, en men kan haar beschouwen
als de vaste grondstof (basis) van dezelve. — Zij
vormt het geraamte van alle plantaardige zelfstandigheden
; van daar blijft zij over na het afscheiden
van de hier te voren opgenoemde stoffen,
uit hoofde zij zich noch in alcohol, noch in
water laat oplossen; zij bevat veel koolstof en
is ten hoogste brandbaar; zij bezit eene bleekbruine
of witachtige kleur; zij is dor, zonder
reuk en smaak; bij hare drooge overhaling geeft
zij gebrand azijnzuur ; met salpeter behandeld
onderscheidene planten-zuren.
§ 3i3.

3go KORTE VERFÏANDELING DER
5 3i3. Ia het laatste of nieuwste tijdvak der
scheikunde heeft men nog een aantal nadere bestaandeelen
der planten of plantendeelen opgespoord,
welke wij hier in nevensgaande tafel zullen
opgeven; doch waarvan er slechts twee, namelijk
de cinchonine en de quinine, als geneesmiddelen
worden aangewend.
TA-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. ï 9i
TAFEL,
DER
HOOFD- ÖF EIGENE BESTAANDEELEN DER
PLANTEN.
NAAM j PLANT OF PLANTENDEEL NAAM
van liet j waarin der Uitvinders
bestaaandeel. I hetzelve vervat is. en tijd.
Aspersiestof Het sap van aspersies. VAUQX'ELIN en
(asparagine).jZoethout. ROBIQUET.
Dol'appelstaf Dol'appel (atropa belladon- BRANDES en
(atropine). na). RUNGE 1819.
. . Monnikskappen (aconitum
Acomtstof cammarum en neomon- Dezelfde,
(acomtwe). tanum).
Valsche augustuurabast (bru-| PELLENTIER
Brucine. cea furruginea br. antidy-len CAVENTOU
senterica). 1819.
ROBIQÜET ,
Koffijstof Arabische kofEj (caffaea ara- PELLENTIER
(cafFeïne). bica). en CAVENTOU
1821.
c LASSAI&NE en,
öenestof Senebladen en huisjes (fol. FENEUILLE
(eathartine). et folliculi sennae), j 8ao.
Scheer-

i 9a KORTE VERHANDELING DER
ScheerlingstofGevlakte scheerling (conium
- (cicutine). maculatum), BRANDES.
[Bruine en roode kinabastl
Kmastol ( cort_ p e r u v > f u s c_ E T RU_| DTTNCAN.
(cmcnonine). j ber).
N . . N • BRANDES
Comcme. Conuua. ,„ c
1820.
. , T . j . , . A. DE JTJSSIEO
Curcasine. INoten der jatropha curcas. i8->4
Daphnestof Daphne alpina en eenige an-
(daphnine). dere daphne basten. VAUQUELIN.
Steekappelstof.Sem. stramonii, datura stra-( BRANDES en
(daturine). monicum. RUNOE 18 ig.
LASSAIGNE en
Luiskruidstof Luiskruidzaad(sem.staphisa-FENEULLE en
(delphinine). griae, delphinium staph.) BRANDES
i8ig.
Vingerhoed- . I
slof(digita- Paarsch vmgerhoedkruid(HB.|A. LE ROYEK
luie), j di
g ita
bs purpureae). | 1824.
Braakwortel, zee-ajuin, mans-
„ , t •, oor (psychotria emetica,
Braakwortel- v; O L A E M E T I C A E T C > S E I L ] A' PELLETIER
stof(emetine). m a r i n a > a v a r u m e u r o p a e_| 1817.
um),
Kastanjestof Kastanjes (aesculus hyppo- CANZONORI
(esculine). castantum). 1823,
Gen-

ARTSENIJME\GK. SCHEIKUNDE. Ï 93
é—••mmiiiiii i ui i m i
Gen'.iaanstofi Gentiaan wortel (radix gen- IIENRY e»
(gentianine). tianae). CAVENTOU.
,
Bilsenkruid- L, ... . ., ..
Z w a r t
stof (l.yoscia- «ilseniruid (hyoscya- BRANDES.
mine). |
m u s n e r
S -
/ . . Jamaikaansche wormbast(ge-
Jamaikine. oflroya jamaisensis).
jalappestof Jalappen - wortel (radix ja- Ham. Mag.
(jalappine). lappae). j8a4.
Alantwortel- |
stof (inuline lAlantwortel (inulae Helenii). JOHN en ROSE.
S. Heleninc). I
Saladestof Sap van salade (lactuca vi-
(lactucine). rosa). DUNCAN.
Ilopstof Gunieene liop (humulus ltï-
(lupuliue). pullis).
S T
- I V E 5
-
i. , — .
SlaapStof jlieuisap, papaverbollen (opi-1
(inórphine , i urri. caps. papaverb. alb.i
t i
paveriue). S. SomniferiJ.
s e b
_N'ER
ioo5.
IUuscaatnoot-1 , , ,. , ,
Stof i inii isti- Muskaatnoot-ohe (oleum my-| IOHN
cinë); j listicae). J 1819—l8*»i
. n . , M ' I DEROSXES
mrcotme. Üpiuin of Heulsap. i8o5.
Tabakstof [v JlARMBSTaDT
("Kii-olianine). Tabak (ninotiana tabaeum). l S o ^

ï 94 KORTE VERHANDELING DËrf
Olrjfgomstof Gom van olijfboom (gumm. P E L L E T I E R
(olivine). aleae europaeae). 1816.
Sassaparilstofl GALILEO P A -
(panlline). jSassapanll*. EOTTA i8a4.
Bittergift Kokkel-korrels (sem. coc-jBOULi,AYi8ii
(picrotoxine). culi). IOHN 1818.
Quassiastof De bast van quassia-houtj 1. OVERDUIN
(qnassine;). (cort.- lign. qua-ssiae). i8a4.
Rhabarber- , , .'
stof (rbabar- Rhabarber-wortel (radix NANI i8a3.
barine).
r h e i
>
• r. 1 , • i / PEELETIER en
Kinine Gele kinabast (cort. peruv.I CAVENTOU
(qnininej. Flavus). j 1Ö20i
Zeepplantstof Bast, wortel, bladeren van SCIIRADER enr
(saponinè). de saponaria olficinalis; BircnoLTZi
Zee-ajuinstof Iwortei of bol van zee-ajuinj
(scülitine). j (scilla maritima). VOGEL.
Senegastof Isenega-wortel (radix poly-1 G E U L E N en"
(senegine). j gaiae senegae). I PESCHIER.
Nachtschadestol(salanine).
Het kruid en de bessen derl
z w a r E e nachtschade (HB.j
e t j, a c c. s ai a n i nigri).
DESFOSSES
l 8 2
°>
, . , VAUQUELIN ,
B r a a l 4 n o o t
Braaknootstof! . k r a a D 0
. 0 c n
S ( s t
y c
l 1
- PBLLETIER en
(strychnine). nosnux vomica, ignatia C A V E N T 0 Ü
araara). j 8 l 8_

AKTSÊNDtóENGK. SCHEIKUNDE. i$S
I
s l l
IBII—» i •mm IIIIIII iiimnMpn W L 1 M M U
S u r
a m c
« wormbast (ge-f
j ollrya sunnamensis). j
SuHtutmbe. J
Sabadelzaad, nies - wortel,
Sabadelstof "^fst-tydeloos-wortel (ve- PELMSTIER etï
t
(veratrine)
r a r u m
sabadilla , hëlIebo-| CAVENTOU
>• rusalbns, colchicum, au-|
tumnale).
iSiq.
Olmstof Bast van eiken-boom, olm,| KLAPROTH
(uJmmc). | énz., turf, aarde. | i8i8.
N 3 TWEE-

-?Q6 KORTE VERHANDELING DER
TWEEDE HOOFDSTUK.
Over de gistingen in hei algemeen.
§ 5i4. Door gisting (fermentatie) in het algemeen
verstaat men die eigenaardige Tan zelf ontstane
ontleding, van plantaardige of dierlijke zelfstandigheden
, waardoor zij in hare uiterste bestaandeelen
verdeeld worden , en nieuwe verschillende
vereenigingen ondergaan.
§ 3i5. Men telt thans drie hoofdsoorten Tan
gistingen:
l P
) Wijngisting.
2°) Zure of azijngisting.
5°) Rotte gisting.
§ 5i6. De vereischten tot alle gistingen zrjn-
(a) eene genoegzame hoeveelheid water, (6) een 5
warmtegraad van 52° tot 96 0
Fahrenheït.
1°) De wijngisting.
§ 3l7» De wijngisting (ferm. vinosa) is die gisting
, waardoor eene suikerstof bevattende vloeistof
zoodanig in hare grondmenging veranderd wordt,
dat daardoor wijn (vinum) wordt voortgebragt.
§ 5i8. Wanneer nu zoodanig eene suikerstof
bevattende vloeistof aan eene daartoe geschikte
warmte wordt blootgesteld , alsdan begint de aantrekkingskracht
tusschen het looizuur van de
suikerstof cn de zuurstof van het water groo-
'jer te worden. Deze vereenigen aich, waardoor
looi-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE.
koolzuur wordt voortgebragt. Hierdoor word*
scheikundig vereenigde warmtestof uit het water
losgemaakt , welke aan het mengsel eene hoogere
temperatuur en aan het koolzuur eene gazvormige
gedaante geeft. Hierdoor ontstaat er beweging in
het vocht, en men ziet duizenden van luchtbellen
in het vat oprijzen, welke zich in de gedaante
van schuim op de oppervlakte van het vocht verzamelen
, en enkel koolzuurgaz bevatten. Dit
mengsel, hetwelk vóór de bewerking helder was ,
wordt nu troebel; dit ontstaat door het ontwiktkelen
der vezelachtige stollen van het extract- en
gombeginsel, welke zich meestal in de suiker
bevindt, en hier voor giststof (*) heeft helpen
dienen. (Zonder het aanwezen van deze stof heeft
er geen gisting plaats ; dit gebrek kan men vergoeden
door er een gedeelte gewone gist bij te
voegen). De afgescheidene stoffen worden nu,
door het ontwikkelen van het koolzuurgaz, naar
de oppervlakte der vloeistof gedreven; en wanneer
zulks nu eenigen tijd geduurd heeft, begint
men eenige vermindering in de beweging te bespeuren
, hetwelk eene strijking of bezinking der
troebelmakende stoffen ten gevolge heeft, terwijl
het overblijvende heldere vocht in wijn veranderd
is. — De wijn verschilt van de suiker, door dat
zij, behalve eenige ingemengde stoffen , als : extractslof,
kleurstof, gomslof, zurige wijnsteen-
(*) Deze stof wordt in do natuur nimmer aangetroffen,
maar door gisting voortgebragt , en wel van die vloeistoffen,
welke veel Heef- of lijmstof en suikerstof bevallen.
— Gedurende de wijn- en azijngisting zet zich
de giststof, zoowel aan de oppervlakte van het gistende
vocht als op den bodem van het vat af. Droog zijnde
is dezelve eene graauw-witte , vaste , brokkelige stof •
laf van reuk en smaak, en in water als in alcohol on-r
oplosbaar,
N 5

»gS KORTE VERHANDELING DER
sleenzure potaseh, enz., meer waterstaf, maap
daarentegen minder koolstof bevat.
Over den wijngeest.
§ 519. De wijngeest (sp. vini, alcohol) bekomt
men door den wijn in een daartoe geschikt werktuig
aan verhooging vam temperatuur bloot te
stellen , of met andere woorden , om denzelven aan
de overhaling (destillatio) te onderwerpen; alhoewel
de wijngeest, vóór deze bewerking, niet als
zoodanig in den wijn aanwezig was; want wanneer
de wijn nog niet tot het kookpunt verhit
is, zal men geen wijngeest bekomen; doch
naauwelijks heeft hij dezen graad van warmte bereikt,
of hij ondergaat in zijn grondstoffelijk zamenstel
zoodanig eene verandering, waarbij zich
eene meerdere boeveelheid waterstof met eene
mindere hoeyeelheid koolstof en zuurstof verbindt
, tot zamenstelling van dit eigenaardig product.
— Door herhaalde overhalingen over loogzoutige
koolzure potaseh (subcarbonas potassae) en
zoutzure kalk (murias calcis) bekomt men den watervrijen
wijngeest, alcohol genaamd. (Zie Pharm.
jgelgica, fol. ig5).
Over den aether.
§ ?>ao. De aether bekomt men door gelijke
deelen alcohol en zwavelzuur, in een daartoe
geschikt werktuig, aan verhooging van temperatuur
b}oot te stejlen. (Zie Pharm. Belgica,
fol. 196). Gedurende dat dit bovenstaande mengsel
verhit wordt bekomt men, in den beginne,
onveranderden alcohol, tot zoo lang de temperatuur
nog beneden j5° Fahr. is; doch zoodra
hetzelve tot dien graad verhit is geworden , kookt
hetzelve, en het zwavelzuur begint op den alco-

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE. i 9 9
cohol le werken om dezelve te ontleden , waardoor
wederom nieuwe zamenstellingen geboren
worden. In deze temperatuur verbindt zich eerst
een gedeelte zuurstof en waterstof des alcohols
tot water; maar gedurende zulks plaats heeft,
wordt er een gedeelte waierstofftge geoxydeerde
kool uitgestooten, blijkbaar aan de kleurverandei-h?g
, welke er in het mengsel plaats heeft; een
ander gedeelte zuurstof, waterstof en koolslof
düs alcohols verbinden zich in die evenredigheid ,
dat daardoor aether ontstaat, welke laatstgenoemde
wederom van den alcohol verschilt, door dat
hij eene grootere hoeveelheid zuurstof en waterslof,
maar daarentegen eene mindere hoeveelheid
looistof he\aU — Dit verhandelde leert ons, dat
men de suiker slechts trapsgewijze van een gedeelte
koolzuur moet berooven, om haar den
staat van wifn, alcohol of die van aether te
doen aannemen.
§ 5a». Blijft men nu dit bovenstaande mengsel
a! verder aan dezelfde bewerking onderwerpen,
dan begint ook tevens het zwavelzuur zich te
ontleden ; perst verbindt zich een gedeelte waterstof
en koolstof des alcohols, in die evenredigheid
, met een gedeelte zuurstof van het zwavelzuur,
dat daardoor eene naar olie gelijkende
zelfstandigheid wordt voortgebragt, voorheen wijnolie
(oleum vini) genoemd ; doch te gelijker tijd
ontwikkelt er zich een gedeelte zwaveligzuurgaz.
Al verder voortgaande verbindt zich wederom een
ander gedeelte waterstof en koolstof des alcohols
, in die evenredigheid, met een gedeelte
zuurstof van het zwavelzuur, dat daardoor een
«eigenaardig zuur, azijnzuur, wordt voortgebragt.
.Aog verder verbindt zich een gedeelte waterstof
en'koolstof des alcohols zoodanig, dat daardoor
verkoold waterstofgaz ontstaat; en éindelijk
W i heft

aoo KORTE VERHANDELING- DER
heft zich de zwavel in de gedaante van de zoogenoemde
zwavelbloemen (flor. sulphur) op , welke
zich aan het bovenste gedeelte van den retort als
zoodanig vasthechten, en men behoudt, in het
benedenste gedeelte, eene waferstojjïge geoxy—
deerde kool over. — Uit dit verhandelde ziet
men, dat men het ontstaan van alle deze producten
uit den alcohol en het zwavelzuur gevoegelijk verdeden
kan in vijf tijdperken :
l °. Ontstaat er aether, te gelijker tijd ook water.
2°. Ontstaat er wijn-olie, te gelijker tijd zwaveligzuurgaz.
5°, Ontstaat er azijnzuur.
4". Ontstaat er verkoold waterstofgaz.
5°. Heft zich zwavel iu de gedaante vaii zwavelbloemen
op.
§ 522. De voornaamste eigenschappen van den
zaiveren aether zijn de navolgende :
i°. Helder en doorschijnend, even als zuiver
water.
2 9
. Zeer vlug, en een'scherpen doordringenden
reuk.
5". Hij is de ligtste van alle bekende vloeistoffen.
4°. Bij een' warmen dampkring of in het
luchtledige gaat dezelve geheel in gaz
over.
5°. Met alcohol vereenigt hij zich zeer gemakkelijk
, doch in eene zeer geringe hoeveelheid
met water; zoodat men hem alsdan op
het water drijvende ontmoet.
6 a
. Zuiver zijnde moet hij het lakmoespapier
niet rood verwen.
§ 020*.

ARTSENIJMENGK. SCHEIKUNDE, aot
§ 323. Er bestaan nog onderscheidene sooriin
van aethers door de werking van verschillende
zuren op den alcohol, als die door salpeterzuur
, zoutzuur , azijnzuur , enz. daargesteld
; doch deze aethers zijn nimmer zuiver,
dewijl, gedurende de ontleding van den alcohol,
te gelijker tijd ook een gedeelte van het zuur
ontleed wordt, waarmede zij alsdan ook altijd ontreinigd
zijn ; dewijl daarentegen de aether, welke
door middel van zwavelzuur wordt daargesteld ,
niets hoegenaamd van dit zuur bevat, zoo kan
men deze als de ware en echte aether beschouwen^
2°) De azijngisting.-
§ 324. De azijngisting (f. acida) is die gisting y
waardoor eene suikerstof bevattende vloeistof, of
niet andere woorden, een wijnachtig vocht, zoodanig
in hare grondmenging veranderd wordt }
dat daardoor azijnzuur ontstaat.
§ 325. Zulks wordt volbragt om zoodanig eene
vloeistof aan den vrijen invloed of de werking des
dampkrings, en eene daartoe geschikte warmte,
bloot te stellen ; alsdan begint men in het vocht
wederom eene beweging en troebelwording te bespeuren
; echter niet in dien hoogen graad als bij
de wijngisting plaats heeft. Deze beweging en
troebelwording ontstaat, (even als bij de wijngisting)
, door het ontwikkelen der vezelachtige
stoffert van het extract— en gombeginsel, en
hier ook insgelijks voor giststof helpt dienen. —
Gedurende dat zulks plaats heeft, verbindt zich
de looistof en waterstof met zoo veel zuurstof
uit den dampkring, als zij noodig hebben om
azijnzuur te doen ontstaan , hetwelk hier ook
eene strijking of bezinking der troebelmakende stof
ten gevolge heeft, cn men bekomt de vloeistof,
wel-

2G2 KORTE VERHANDELING DER
welke hier in azijnzuur veranderd is, weder volkomen
helder.
§ 326* Dat er echter azijnzuur kan worden
voortgebragt zonder de gisting, hebben wij hier
hoven (§ 510) reeds aangewezen; terwijl dit verder
nog blijkt door de werking van het salpeterzuur
op de stoffen des groeijenden rijks*
3°) De rotte gisting.
§ 527. De rotte gisting (f. pulrida) is die gisting
, waardoor het een of ander plantaardig
of dierijk ligchaam zoodanig in hare grondmen:ging
veranderd wordt, dat daardoor
Koolzuur,
Ammoniak ,
Salpeterzuur,
Gezwaveld 1
en > waterstofgas
Phosphorisch J
ontstaat.
§ 328. De rotte gisting hééft plaats, onder ds
vijf volgende hoofdvereischten:
j°. Wil deze gisting volkomen zijn, dan'
moeten de stoffen stikstof bevatten; van
daar, dat dierlijke zelfstandigheden spoediger
rotten dan plantaardige.
2°. Moeten zij beroofd zijn van die gedurige
beweging, welke het leven uitmaakt.
5*. Moeten zij met eene ruime hoeveelheid water
overgoten zijn.
4'. Aan den vrijen toevloed des dampkrings
blootgesteld zijn , omdat en het water en
de dampkring beiden ontleed worden.

ARTSENLTMENGK. SCHEIKUNDE. ao5
5°. Wordt er tot de rotte gisting vereischt^
een bepaalde graad van warmte, omtrent
87 ° Fahr.
§ 529. Bij de rotte gisting van plantaardige
zelfstandigheden vereenigt zich het koolzuur tweeledig:
1". Met de zuurstof van het water tot
koolzuur ; 2 0
. met de waterstof van het water
tot verkoold waterstofgaz; maar, voegt zich
hier de stikstof nog bij , gelijk zulks bij de dierlijke
zelfstandigheden het geval is, alsdan vereenigt
zich de stikstof ook tweeledig: i°. met
de zuurstof des dampkrings tot salpeterzuur s
2°. met de waterstof'van het water tot ammoniak
; en is er in de rottende ligchamen zwavel
en phosphorus voorhanden, alsdan wordt er gezwaveld,
en phosphorisch waterstofgaz daargesteld*
EINDE*