De stad als emancipatiemachine? - Neprom

26 PRO13/07
De stad als
emancipatiemachine?
Door Peter Noordanus
voorzitter hoofddirectie AM, oud-wethouder Den Haag

In de opmaat naar de gemeenteraadsverkiezingen vorig voorjaar gaven Leo Platvoet en Maarten van Poelgeest, beiden
Groen Links-politici, in hun boekje ‘Amsterdam als emancipatiemachine’ hun visie op de stad. Het boek bevat een essay van
hun beider hand en verder de weergave van een aantal interviews met wetenschappers en deskundigen van verschillende
pluimage over aspecten van de stedelijke problematiek. De collegevorming na de raadsverkiezingen bracht Maarten van
Poelgeest als wethouder ruimtelijke ordening in de positie dat hij in de hoofdstad zijn visie op de stad ook in de praktijk kan
brengen. Een extra reden om het essay te bespreken, nog even los van het belang ervan voor het debat over de toekomst
van onze steden, dat aan het begin van een nieuwe regeerperiode ongetwijfeld weer een nieuwe impuls zal krijgen.
O P T I M I S M E
De visie, die in ‘Amsterdam als emancipatiemachine’ ten beste
wordt gegeven blinkt uit door optimisme. Het gaat best goed
met de stad. De auteurs zetten zich af tegen sombermensen
die klagen over het vertrek van de middeninkomens – statistisch
onjuist – en lieden die het bijna verlekkerd over ‘Amerikaanse
toestanden’ hebben. Zelf zingen zij de lof van de stedelijke
dynamiek – zijn trouwe leerlingen van Richard Florida en vol in
‘The creative class’ – en veroordelen een forse herstructurering
van de grootstedelijke woningvoorraad als dure contraproductieve
en mede daarom onwenselijke social engineering. Auteurs kiezen
zelf liever spontane of deels uitgelokte gentrification, die bijdraagt
aan de broedplaatsfunctie van de stad. Natuurlijk er zijn
(nog) vraagstukken van emancipatie en integratie voor nieuwe
groepen in de stad, maar ook daar zijn positieve ontwikkelingen.
Op het punt van werk en inkomen wordt zichtbaar vooruitgang
geboekt. Op het punt van de sociaal-culturele kant van de integratie
is ook een bescheiden verbetering te constateren, maar
mede door het verharde politieke klimaat is er een terugval in
maatschappelijk-politieke participatie van allochtonen. Per saldo
is hun conclusie evenwel dat het met de stad als emancipatiemachine
in ieder geval in Amsterdam lang niet verkeerd gaat;
sterker nog, voorkomen moet worden dat de stad aan het eigen
succes ten onder gaat.
M I D D L E C L A S S C I T Y?
Schrikbeeld voor auteurs is hier dat de populariteit van de stad
voor hogere en middeninkomens dusdanig wordt dat door de
stijging van de huizenprijzen de stad voor nieuwkomers onbereikbaar
wordt. Deze verdringing zal de emancipatiemachine doen
stokken en leiden tot een aangeharkte middle class stad zonder
rafelranden en marginaliteit, een stad die onaantrekkelijk is voor
de door auteurs zo geliefde ‘creative class’.
Dit leidt tot een stadsvisie waarin het belang van de betaalbare
(huur)woning voorraad wordt gekoesterd om nieuwe groepen in
de stad toe te kunnen laten die daar kunnen emanciperen, maar
eenmaal geëmancipeerd de stad – zeker als het middeninkomens
in een gezinssituatie met kinderen zijn – het best weer kunnen
verlaten. Emanciperen en opkrassen, zeker uit de goedkope
huurvoorraad, als ik het wat gechargeerd samenvat. Auteurs
suggereren hier dat moet worden nagedacht over een verplichting
om na zeven jaar uit een betaalbare huurwoning te vertrekken of
overwogen moet worden te kiezen voor inkomenshuren als een
incentive om te verhuizen.
U I T S L U I T E N O F B I N D E N?
Dit is nog een andere koek dan het stedelijk vernieuwingsbeleid
in veel andere steden, waar een actieve modernisering van de
(naoorlogse) woningvoorraad voorop staat. Ook bepaald anders
dan de filosofie van de Rotterdamwet, die mikt op regionale
spreiding van kansarme nieuwe groepen en het mogelijk maakt
hun vestiging in de centrale stad te blokkeren. Kortweg gezegd:
Rotterdam wil om de emancipatoire functie van de stad niet te
laten stagneren, de instroom van kansarmen beperken en meer
middle class aantrekken; Amsterdam – althans in de visie van
auteurs – zou juist om dezelfde reden meer ruimte moeten
maken voor nieuwe groepen en een verdringing ervan door de
middle class moeten voorkomen.
Nu zijn op de stedenkaart van Nederland Rotterdam en Amsterdam
ook wel twee uitersten. De één nog volop in een lastig economisch
herstructureringsproces; de ander – Amsterdam – een
stad met een bloeiende diensteneconomie en beter aangesloten
op daarop gebaseerde stedelijke netwerken. Toch gaat het hier
bij uitstek ook om politieke keuzes, die behalve op eigen overtuiging
ook gebaseerd zijn op percepties van de grootstedelijke
werkelijkheid.
PRO13/07 27

28 PRO13/07
De stad als emancipatiemachine?
“De emanciperende rol van de stad
is in het huidige tijdsgewricht niet
zo vanzelfsprekend”
Zelf zou ik de perceptie van Van Poelgeest en Platvoet als overoptimistisch
willen betitelen. De emanciperende rol van de stad
is in het huidige tijdsgewricht niet zo vanzelfsprekend. Voor veel
steden blijkt noodzakelijke economische herstructurering een
lastig en tijdrovend proces: zie Amerikaanse ‘donut cities’ of
Engelse steden in de 19e eeuwse industrial belt. De moderne
communicatie maakt dat meer mensen dan in het verleden
willen delen in de door hen in steden verwachte welvaart, terwijl
ze overigens door dezelfde communicatiemiddelen in sociaalcultureel
opzicht meer aan hun oorspronkelijke land van herkomst
verbonden blijven. Veel nieuwe megacities laten zien
dat de trek naar steden ook omvangrijke bijna niet te hanteren
‘pockets of poverty’ met zich meebrengen. Natuurlijk is de
Nederlandse situatie een andere, maar zonder met Amerikaanse
of Franse toestanden te schermen, lijkt het mij toch verstandig
om de problemen niet al te zeer te relativeren. Naast meer aandacht
voor de stedelijke economische structuur vergt dit een
woningmarktbeleid dat op positief binden van huishoudens aan
de stad gericht is in combinatie met een proactieve aanpak van
de stedelijke vernieuwing.
B O U W E N V O O R D E B U U R T
Het Amsterdamse essay zet in op behoud en versterking van
de sociale huurwoningvoorraad in het centrumgebied binnen
de A10 en op een terughoudende aanpak van de stedelijke
vernieuwing. Minder slopen, meer kansen geven voor spontane
revitalisatie. En op doorstroming, als het om de goedkope
voorraad gaat: nieuwe groepen moeten ook weer een kans
krijgen zich in de stad te vestigen en de vermaledijde middenklasse
moet niet te groot worden. Compacte stedelijkheid is
het uitgangspunt. Huisje-tuintje-ontstedelijking moet worden
voorkomen.
Dat zo sterk op spontane revitalisering van met name de tuin-
steden wordt gegokt, vind ik een onverstandige strategie.
Het gaat hier niet om centrumstedelijke woonmilieus, maar om
gebieden met een vaak onduidelijke woningmarktpositie met
veelal kleinere woningen die – zie het grote aantal weigeringen in
aanbodmodellen – vaak niet echt geliefd zijn. Mijn eigen Haagse
wethouderservaring is dat doorstroming hier snel hoger kan worden
en delen van wijken echt een doorgangshuis kunnen worden
met qua leefbaarheid alle nadelen van dien. En ik heb ook gezien
dat stevig moderniseren – vanuit het perspectief van de bewoners
van de wijk – met toevoegen van koopwoningen voor de eigen
(allochtone) middle class uitzicht kan bieden op meer stabiele
wijken, waar mensen zich hechten en waar mogelijkheden liggen
om kader te vinden voor ouderraden of zelforganisaties. En ook in
de vele wijken waar mijn bedrijf AM betrokken is bij stedelijke
vernieuwing zie ik in mijn huidige rol dit bouwen-voor-de-buurtnieuwe-stijl
als een succesvolle strategie. Net zoals een hek rond
de stad of om wijken in de stad (Rotterdamwet) een onzinnige/
onwenselijke aanpak is, is het laten sloffen van een dergelijke als
bindingsstrategie opgevatte aanpak van de stedelijke vernieuwing
een cruciale fout.
Een dergelijke aanpak ontslaat steden als Amsterdam natuurlijk
niet van de plicht om de bereikbaarheid/betaalbaarheid van de
woningvoorraad in de gaten te houden. Daarbij gaat het overigens
om meer dan alleen huurwoningen en ligt er best een dilemma,
omdat flinke delen van de bestaande woningvoorraad in bezit
zijn van particuliere verhuurders en het lastig is om vanuit de
overheid de betaalbaarheid te garanderen. Alle grote metropolen
worstelen met dit vraagstuk en zijn bezig met betaalbaarheidsprogramma’s
(programma’s voor working force housing, keyworkers
housing e.d.). Voor Amsterdam ligt het in zoverre extra
moeilijk – Musterd constateert dat terecht in het bij het essay
gevoegde interview met hem – dat ook nog eens ruimte gevonden
moet worden voor de ongeveer 30% van de werknemers van

“ik zie dit bouwen-voor-debuurtnieuwe-stijl
als een
succesvolle strategie”
internationale bedrijven, die met een stedelijke oriëntatie in de
stad zelf bediend moeten worden op straffe van een economisch
probleem. Ik zie hier om het verdringingsdilemma van het essay
te ontwijken eigenlijk maar één antwoord: zo snel mogelijk grote
nieuwe stedelijke locaties zoals de Noord-IJ-oevers in ontwikkeling
brengen, maar dan wel met een scala aan gedifferentieerde
woonmilieus en (alweer) met oog voor de stedelijke middenklasse.
I T’S T H E E C O N O M Y….
De nadruk op de middle class is voor mij geen hang naar
conformisme of naar de aangeharkte stad, maar komt voort
uit het feit dat – althans in mijn opvatting – woningmarkt,
arbeidsmarkt en economische structuur rechtstreeks met elkaar
verbonden zijn. Een te grote discrepantie op de grootstedelijke
arbeidsmarkt – grote werkeloosheid aan de onderkant, schaarste
aan (midden)kader in de diensteneconomie – doet werkgelegenheid
op termijn suburbaniseren, waardoor de kracht van de
stedelijke economische motor minder wordt. Daarom is een
breed palet aan woonmilieus nodig en mag er ook in Amsterdam
best wat meer geëxperimenteerd worden met Borneo-Sporenburgachtige
oplossingen, met woonmilieus die mensen echt
willen – die zorgen voor binding aan de stad – zelfs als dat wat
ten koste gaat van het compacte stadsideaal.
Van Poelgeest en Platvoet zetten in hun essay als het om de
economische structuur gaat volop in op de ‘creatieve stad’,
maar ontkomen er niet aan te constateren dat er het risico is
van een groeiende creatieve elite en een nieuwe onderklasse.
De voor de hand liggende constatering dat er dus gemikt moet
worden op een meersporige aanpak ontbreekt, althans wordt
niet in concrete termen uitgewerkt.
Ik heb in mijn wethouderstijd geprobeerd een relatie te leggen
tussen de stedelijke kantorenstrategie en de ondersteunende
De stad als emancipatiemachine?
service-economie: 10 kantorenwerkplekken leveren 3 à 4
arbeidsplaatsen in de ondersteunende service-economie op en
daar moet dan dus ook stedelijk zo veel mogelijk ruimte voor
worden gevonden. Je kunt ook denken aan een steviger toeristisch
beleid met uitbouw van verblijfsmogelijkheden en attractiepunten.
In de Amsterdamse situatie ligt een beschouwing over
de uitbouw van de werkgelegenheidsfunctie van Schiphol voor
de hand. De Amsterdamse essayisten wagen zich er om wat voor
reden dan ook niet aan.
S L O T
Het essay biedt een prikkelende beschouwing over de toekomst
van de stad als emancipatiemachine. Het is geschreven voor
en over Amsterdam, maar gaat over de toekomst van (onze)
steden in meer algemene zin. Het debat over de toekomst van
de steden kan best weer wat vuur gebruiken – zowel van publieke
als private zijde – nu het grotestedenbeleid aan een overdosis
bureaucratie en weinig politieke aandacht lijkt te zijn bezweken.
Ik ben het met een aantal conclusies van het essay vrij grondig
oneens, maar waardeer het stuk zeer omdat het het broodnodige
debat over de toekomst van de stad bijzonder stimuleert.
PRO13/07 29