Balkan Moves

Syncoop_64_aug_2009 DEF 17-08-2009 10:21 Pagina 12
Het principe van de draailier is eigenlijk eenvoudig:
een met hars bestreken wiel draait langs
een aantal snaren en brengt die aldus in trilling.
De melodiesnaren worden ´ingekort` met tangenten,
die via toetsen door de vingers van de
linkerhand worden bediend. Het wiel wordt met
een soort zwengel/slinger aangedreven door de
rechterhand. Afhankelijk van het instrument
klinken er één of meer melodiesnaren en één of
meer bourdonsnaren. Dat zijn snaren waarvan
de toonhoogte niet kan worden veranderd onder
het spelen.
De draailier is daarin vergelijkbaar met de doedelzak,
en niet toevallig komt die combinatie van
instrumenten veel voor in de volksmuziek. In
tegenstelling tot de doedelzak, waarvan het
geluid steeds maar doorgaat, kun je bij de draailier
rusten inlassen door letterlijk te stoppen met
draaien.
Hoewel de draailier ook wel eens een mechanische
viool wordt genoemd, zijn er grote verschillen.
Bij de rechterkant is het weliswaar gemakkelijker
om een gelijkmatige toon te krijgen dan met
een strijkstok, en bovendien heb je niet het probleem
van op- en afstreek of de wisseling van snaren
(wie nooit viool heeft gespeeld denkt meestal
dat de linkerhand het moeilijkste is, de echte violist
weet dat er bij de rechterhand veel meer spierbeheersing
komt kijken). Daarentegen is het
draaien moeilijker dan je denkt. Vooral als je ritmisch
wilt spelen, de draailier is immers veel
gebruikt in dansbegeleiding. Een essentiële rol is
weggelegd voor de trompetkam, ook wel le chien
genoemd. Hierbij loopt één snaar over een aparte
kam, die kan meetrillen, wat een snerpend geluid
geeft. Deze trilling komt tot stand als de speler
niet gelijkmatig draait, maar de zwengel een
zekere zwiep geeft (slag). Zo kun je in één draai
één, twee, drie of vier slagen geven. Met het
inschakelen van de trompetkam kun je de melodie
ritmisch ondersteunen. De Franse bourree is
bijna ondenkbaar zonder het ritme van de draailier.
Misschien is juist wel die snerpende klank de
aanleiding geweest voor de Engelse benaming
van de draailier, de hurdy-gurdy. In Frankrijk
staat het instrument bekend als de Vielle a roue,
in Hongarije als de tekero “ of nyenyere. De speelhouding
is misschien wel gezonder dan de klassieke
houding van de viool. De techniek van de
vingers van de linkerhand is zelfs tegengesteld
aan de viool, in plaats van onderlangs pak je
bovenlangs. Daardoor kort je de snaar met je wijsvinger
verder in dan met je pink (bij dezelfde
positie van je hand), ofwel: de wijsvinger geeft
een hogere toon, denk maar aan de linkerhand
van de piano. Bij verreweg de meeste andere
snaarinstrumenten werkt het andersom (viool,
gitaar, luit, banjo).
De draailier is minder internationaal verspreid
dan de doedelzak, die je in grote delen van de
wereld tegenkomt. In Europa wordt het instrument
bespeeld sinds de vroege Middeleeuwen,
eerst nog onder de naam Organistrum, en dan
waarschijnlijk vooral in de kerkmuziek, gezien de
afbeeldingen van het instrument in kathedralen.
Het enorme organistrum moest zelfs door twee
mensen worden bespeeld: de ene draaide het
wiel, de ander bediende de tangenten. Toen het
instrument kleiner werd, kon het door één muzikant
bespeeld worden. In de latere eeuwen lijkt
het vooral een instrument van blinden en bedelaars,
zie bijvoorbeeld het schilderij De Liereman
van Nicolaes Maes (ca 1656). In de achttiende
eeuw wordt het instrument herontdekt door de
culturele bovenlaag. Serieuze componisten gaan
zelfs muziek voor draailier schrijven, onder wie
Leopold Mozart, maar ook Vivaldi en Haydn, al
dan niet in combinatie met geavanceerde types
doedelzak.
Later verliest het instrument toch weer deze status
en wordt het alleen nog bespeeld door ‘het
volk’. In de jaren zeventig van de vorige eeuw
werd het instrument ontdekt door de folkbeweging,
misschien wel omdat het zo´n afwijkend
instrument was. In België was ‘t Kliekske
belangrijk voor de revival van de draailier, in
Nederland lieten groepen als Wolverlei en
Voorheen Turf horen dat het instrument prach-
SEPTEMBER 2009 - PAGINA 12
Het instrument: de draailier
Als er één instrument is waarover je als bespeler altijd vragen van je publiek krijgt, dan is het de draailier. De ´mechanische viool` is nu eenmaal een uniek
instrument, door zijn vorm en door de techniek waarmee de klanken tot stand komen. Ja, we kennen het draaiorgel, maar daar is het wiel alleen maar de
energiebron, niet de klankvormer, en de glasharmonica, uitgevonden door Benjamin Franklin, maar wie heeft die ooit in het echt gezien?
tig kleurde met andere instrumenten. Het enige
probleem was nog wel eens de kwaliteit van de
instrumenten: aan draailieren moest altijd wel
weer wat gesleuteld worden, de stemming verliep,
zo kwam ook het woord draaiklieren in
zwang. Maar met de grotere belangstelling van
muzikanten kwam ook een markt voor bouwers,
en dat leidde tot verbeteringen aan de instrumenten.
Tegenwoordig zijn er zelfs elektrische
draailieren, die er redelijk high-tech uitzien.
Daarentegen zijn er ook nog steeds bouwtekeningen
van ´simpele` draailieren, die niet
veel meer zijn dan een soort kistje met snaren en
een wiel.
In de loop der jaren is het repertoire enorm verbreed.
In Engeland was bijvoorbeeld Nigel Eaton
belangrijk voor de ontwikkeling van het instrument,
in Frankrijk Gilles Chabenat, in Nederland
speelde René Meeuws een belangrijke rol. Met
zijn trio Appelation Contrôlée (twee draailieren
en een trekharmonica) speelde hij muziek die je
niet zo snel op deze instrumenten zou verwachten,
zoals van Willem Breuker of Eric Satie.
Bovendien organiseert hij via de Stichting
Draailier en Doedelzak nu al 25 jaar cursussen.
De Balfolkbeweging heeft de draailier in België en
Nederland nieuwe impulsen gegeven: veel groepen
gebruiken het instrument. In de populaire
Nederlandse balfolkgroep Chardon (net een eerste
cd uitgebracht) spelen zelfs twee draailieren
tegelijk.
Daarnaast is de draailier ook populair bij groepen
die Middeleeuwse muziek spelen, of ze dat nu zo
traditioneel en historisch verantwoord mogelijk
doen, zoals de groep Wronghel en Wei, of meer de
magische kant willen benadrukken. Zoals aan het
begin van dit artikel verwoord, met een draailier
ben je verzekerd van aandacht.
Toppers van Syncoop
Tussen de vele uitgaven van het label Syncoop zitten enkele ´evergreens´.
Cd´s die voor volksmuziekbegrippen ongekend hoge verkopen halen, cd´s
waar ook na jaren nog altijd vraag naar is. In deze nieuwe rubriek bespreken
we elke keer zo´n topper. Deze keer: het Armeens Oratorium.
Het woord genocide is politiek zeer beladen.
Wanneer mogen we spreken van volkerenmoord?
Srebrenica, Darfur, Gaza? De holocaust, zes miljoen
joden, dat was genocide, al was het alleen al door
de planmatige opzet. Rwanda, dat was ook genocide,
al werden daar niet alleen Tutsi´s vermoord
maar ook gematigde Hutu´s. En dan hebben we
nog Armenië. In 1915 deporteerden de Turken massaal
de Armeniërs, waarbij anderhalf miljoen mensen
de dood vonden. Tegenwoordig is bijna iedereen
het er over eens dat je dit genocide mag noemen,
maar in Turkije kun je anno 2009 nog in de
gevangenis belanden als je de gebeurtenissen van
1915 zo betitelt.
Voor de Armeniërs zelf is er geen twijfel. Dus
schreef componist Khachatur Avedissian zeventig
jaar later een Oratorium in herinnering aan de
slachtoffers van de Armeense genocide van 1915.
Tragisch is dat drie jaar later Armenië werd getroffen
door een ramp, een aardbeving. Dat leidde in
Nederland tot de oprichting van een hulpcomité.
Syncoop bracht een cd uit met het Armeens oratorium,
waarvan de opbrengst was bestemd voor de
slachtoffers van de aardbeving. Het oratorium
werd uitgevoerd door het Armeens Radio en
Televisie Kamerorkest, aangevuld met folklore instrumenten
als duduk (rietblazer) en shevy (fluit),
onder leiding van Tigran Hekekian.
Ruim 21 jaar later heeft het oratorium zijn weg naar
de concertpodia gevonden. Alleen al in Nederland
hebben diverse koren het uitgevoerd, zoals het
Hoofdstedelijk Koor, Sophie´s Voice en
Mannenkoor Concordia. Het koor Good Company
onder leiding van Laura Hassler bracht er zelfs een
cd van uit, met medewerking van tal van bekende
Nederlandse folkloremuzikanten als Monique
Lansdorp en Roelof Rosendal.
De uitvoering door de Armeniërs uit 1988 valt op
door de combinatie van een enorm vol, klassiek
orkestgeluid, opgefrist door de volksinstrumenten.
Zowel koor als zangsolisten hebben duidelijk
geschoolde stemmen. Af en toe doet de massaliteit
denken aan de grote Oost-Europese staatsensembles,
maar dan zit er even later toch weer een
moment van grote verstilling in. Voor volksdansers
die Armeense dansen kennen zit er zeker herkenning
in de gebruikte muzikale taal. Vooral in de ritmes
zijn er echt Armeense stijlkenmerken te herkennen,
maar ook de melodische lijnen ademen de
Armeense muzikale traditie.
Tegelijkertijd is het zeer toegankelijke muziek, die
direct aanspreekt. De teksten gaan heen en weer
tussen verdriet en wanhoop aan de ene kant, en
hoop en liefde aan de andere kant. Het laatste deel
Armenië met duizend vleugels is optimistisch.
Alleen al door de achtergrond, maar ook door de
muziek, is deze cd geen lichte kost. Maar de muzikale
rijkdom is groot, en het is niet voor niets dat al
zoveel koren het werk op hun repertoire hebben
genomen. Misschien is dat mede een verklaring
voor de nog altijd goede verkoopcijfers van deze
cd. Als oefencd voor koorleden, ter inspiratie, of
gewoon om van een bijzonder muziekstuk met een
bijzondere betekenis te genieten.
Armeens Radio en Televisie Kamerorkest:
Oratorium / Syncoop 5749 CD 106
Mark Benjamin