Balkan Moves

Syncoop_64_aug_2009 DEF 17-08-2009 10:21 Pagina 16
Vervolg pagina 13, Waar komt die dans
vandaan (9): Kalamatianós
van der Zwan, kwam een goede kwaliteit opname
van de Kalamatianós, gespeeld door het uit louter
Nederlanders bestaande Ansambl “Rakija”, in
Nederland beschikbaar (dit is overigens een andere
melodie dan die van het lied over Kalamáta, en
een melodie die zelden door Nederlandse balorkesten
wordt nagespeeld). Bij de LP is door Dick
een boekje gemaakt met alle dansbeschrijvingen,
dus ook van de Kalamatianós. Ook op de drie
beroemde en nog oudere LP's met Griekse dansen
van het Folkraft-label staat een opname van de
Kalamatianós (Folkraft LP8). De dansprogramma's
van deze LP's, waaronder zeer bekende dansen als
Zvarniára, Lefkadítikos, Syrtós Ródou, Áis
Giórgis, Tái Tái, Mérmingas en Karagoúna, zijn
samengesteld door Rickey Holden en Mary Vouras
(met als consultant voor de muziek de
Nederlandse etnomusicoloog Wouter Swets) en de
dansen zijn beschreven in het boek Greek Folk
Dances uit 1965.
Maar je kunt zowat op alle platen met Griekse
dansmuziek wel opnames vinden die geschikt
zijn om de Kalamatianós of de Syrtós op te dansen,
dus zoek er maar een uit die je mooi vindt.
Vaak wordt op die platen achter de titel van de
liedjes aangegeven welke dans het is
(Kalamatianós, Syrtós, Tsámikos, Hasápikos,
Zeibékikos, etc.), waarmee duidelijk wordt dat
voor de Grieken eerder het ritme en de maatsoort
van de muziek aangeven welke dans je erop kunt
doen, dan dat er altijd een vaste melodie voor een
dans bestaat. Zo werd in de jaren '80 de
Kalamatianós in Nederland regelmatig gedanst
In haar boek European folk dance - Its national
and musical characteristics uit 1953 heeft auteur
Joan Lawson het over de simple basic step als
meest elementaire pas in heel veel Europese
kringvolksdansen. Deze basic step komt in feite
neer op een stap zijwaarts en het vervolgens aansluiten
van de andere voet. In de historische dansterminologie
noemen we dit op z'n Frans een pas
simple, oftewel een enkelstap (Eng: simple), zie
bijvoorbeeld het boek van Curt Sachs: De geschiedenis
van de dans.
Doe je die aansluitpas met gewicht dan zou je
daarna de basic step met dezelfde voet in dezelfde
richting kunnen herhalen. Doe je de aansluitpas
zonder gewicht dan kun je de basic step
spiegelbeeldig herhalen. Er bestaan uiteraard
allerlei variaties in de manier van uitvoeren van
deze basic step. Zo kun je bijvoorbeeld in plaats
van een aansluitpas zonder gewicht ook het aan
te sluiten been optillen. Of je kunt in plaats van
de aansluitpas met gewicht het been voor of achter
kruisen. Of je vervangt de aansluitpas zonder
gewicht door twee snelle pasjes, zodat er een
driepas ontstaat. En ga zo maar door. Natuurlijk
zegt deze beschrijving van de basic step nog
helemaal niets over het ritme, de maatsoort, de
intensiteit en kwaliteit van de beweging of de
stijl. Deze kenmerken verschillen van plaats tot
plaats, van land tot land en van persoon tot persoon,
en men komt dwars door Europa haast
oneindig veel variaties tegen.
Dansen kun je vervolgens opgebouwd zien uit
een aaneenschakeling van zulke linkse en rechtse
(en desnoods voorwaartse en achterwaartse)
basic steps in allerlei variaties. Een in Zuidoost-
Europa veelvoorkomende basisdans bestaat uit
een aaneenschakeling van drie basic steps. De
eerste is een basic step (meestal tegen klokrichting,
alhoewel er ook plaatsen zijn die juist in
klokrichting bewegen) waarvan de aansluitpas
met gewicht wordt uitgevoerd, de tweede is een
op een lied van de Britse popzanger Cat Stevens.
Hij heet tegenwoordig Yusuf Islam (nadat hij in
1978 moslim werd) en is geboren in London in
1948 als Stephen Demetre Georgiou, zoon van een
Grieks-Cypriotische vader en een Zweedse moeder.
Het lied, met de titel Rubylove, stond op de
LP Teaser and the Firecat uit 1970 en heeft een 7/8
maat, net als Kalamatianós. Voor een popliedje
ongebruikelijk, maar in dit geval te begrijpen als
je de Griekse wortels van Cat Stevens in ogenschouw
neemt. Het tweede couplet van dit lied
wordt ook in het Grieks gezongen en in de begeleiding
speelt een bouzoúki mee.
De Kalamatianós werd begin 60'er jaren in de VS
aangeleerd en niet veel later ook bij ons door
Rickey Holden en Dick van der Zwan. In de tweede
maat van het basisfiguur van de Kalamatianós
zoals hierboven beschreven wordt twee keer met
links voor rechts gekruist. Als alternatief kan men
ook voor en achter kruisen, dus dan wordt maat 2:
voor-zij-achter. De variant met twee keer voorkruisen
is iets makkelijker en rustiger en komt daardoor
iets meer voor als basispas (zie ook het boek
van Ted Petrides). De variant met voor en achter
kruisen staat als basisfiguur o.a. beschreven in het
boekje van Dick (en ook bij Rickey Holden) en is
ook het meest bekend in Nederland. Bij veel
Griekse dansen is het gebruikelijk dat de hele rij of
kring het basisfiguur uitvoert en dat alleen de
voorste danser geïmproviseerde variaties uitvoert,
vaak bestaande uit draaien, hurken, grote sprongen,
en opzwaaien van de benen met handslagen
op de benen. Dick beschrijft in zijn boekje verschillende
mogelijke leidersvariaties. Nadat de voorste
danser zijn kunsten heeft vertoond neemt hij al
dansende de tweede plaats in (en schuift vervol-
basic step in dezelfde richting als de eerste maar
dan zonder gewicht en de derde is ook een basic
step zonder gewicht maar dan een spiegelbeeldige
herhaling van de tweede. De eerste en de tweede
basic steps samen zou men in de historische
dansterminologie op z'n Frans een pas double
(dubbelstap, Eng: double) noemen.
Dit driedelige patroon wordt steeds herhaald. De
kring verplaatst zich tijdens de eerste basic step
en blijft op de plaats tijdens de tweede en derde
basic step. Bedenk dat er allerlei variaties mogelijk
zijn ten aanzien van het al of niet aansluiten,
voor of achter kruisen, benen optillen, driepasjes,
etc. De basic step kan, afhankelijk van de muziek
en maatsoort, ook uit meer dan twee tellen
bestaan. Maar het driedelige patroon van de dans
blijft dan gelijk, dus één eenheid met verplaatsing
en twee eenheden (elkaars spiegelbeeld) heen en
weer zodat men op de plaats blijft. Dit driedelige
patroon vinden we in allerlei dansen in veel landen
terug. In Bulgarije herkennen we deze grondvorm
in - de authentieke vorm van - dansen als
Pravo choro, Elenino of Devetorka, in Roemenië
als Sârba en in Macedonië als Pravo oro.
Overigens vinden we ook in West-Europa dezelfde
driedelige grondvorm terug, bijvoorbeeld in
Frankrijk als Branle of in Sardinië als Passu torrau.
Pravo oro (rechte dans) of Pravoto (de rechte)
komt van pravo dat 'recht' betekent (vergelijk ook
de Pravo choro uit Bulgarije), in de zin van rechtuit,
rechtdoorgaand. Oorspronkelijk een mannendans
die veel, vaak complexe, variaties kende op
de passen van het 3-delige basisfiguur en die
begeleid werd door muziek gespeeld op zurna
(dubbelriet houten blaasinstrument, soort eenvoudige
hobo, schalmei) en tapan (grote - Turkse
- trom). De dans is gaandeweg een van de meest
voorkomende dansen in Macedonië geworden en
wordt tegenwoordig op alle feesten door zowel
mannen als vrouwen gedanst. Daarmee ging men
SEPTEMBER 2009 - PAGINA 16
gens verder door naar achter in de rij) en zo komt
er een nieuwe danser voorop die zijn variaties kan
showen. Op die manier komt iedereen aan de
beurt om z'n kunsten te vertonen.
In Nederland is het gebruikelijk geworden dat
alle dansers in de rij draaien uitvoeren. Dat kan
variëren van een draai rechtsom tijdens maat 1 tot
een draai linksom tijdens maat 4. Maar voor sommigen
is het een uitdaging geworden om tijdens
maat 1-3 zoveel mogelijk draaien rechtsom te
maken zonder om te vallen. Dat gebeurt dan vaak
op een wat hilarische, schijnbaar als grap bedoelde,
manier die niet helemaal in lijn is met de
Griekse traditie. In Griekenland kun je dansers
ook draaien zien maken maar die doen dat op een
meer theatraal, pathetische manier, met een
Waar komt die dans vandaan (10): Makedonsko
ook de muziek verpopulariseren en ging men
meer en meer moderne liedjes en instrumenten
gebruiken. Men ging spreken van de Lesno oro
(of Lesnoto) en danst dan in feite alleen nog maar
het 3-delige basisfiguur, wat we dus kunnen
opvatten als een relatief recente, vereenvoudigde
vorm van de Pravo oro. Lesno oro (lichte dans) of
Lesnoto (de lichte) komt van lesno dat licht betekent,
in de zin van simpel, eenvoudig, makkelijk.
De naam Makedonsko is in Macedonië voor deze
dans eigenlijk niet gebruikelijk en ook minder
geschikt, omdat het alleen maar 'Macedonisch'
betekent, dus dat kan eigenlijk naar elke
Macedonische dans verwijzen. Bij ons is de naam
Makedonsko voor de Lesnoto echter ingeburgerd
geraakt onder invloed van het lied Makedonsko
v
devojce waarop - een aangepaste vorm van - de
Lesnoto al jaren gedanst wordt. De aanduiding
'Makedonsko' wordt ook wel gebruikt om, in
muzikale zin, de voor Macedonië zo kenmerkende
7/8 maatsoort aan te duiden, waarbij de zeven
tellen verdeeld zijn als 3/8 (lang) - 2/8 (kort) - 2/8
(kort), vaak in drieën geteld als 1-2-3. Dit is ook de
maatsoort van de Pravoto en de Lesnoto (alhoewel
men de Pravoto ook in 2/4, 4/4 of andere
maatsoorten kan tegenkomen).
De basisvorm van de Lesnoto (drie basic steps,
zoals hierboven beschreven) gaat als volgt:
Maat 1: twee passen voorwaarts in dansrichting
(stap met rechts op tel 1 en met links gekruist
voor rechts op tel 2-3)
Maat 2: stap met rechts en draai naar het midden (tel
1) en til linkerbeen op en veer op rechts (tel 2-3)
Maat 3: stap met links op de plaats (tel 1) en til
rechterbeen op en veer op links (tel 2-3)
De manier van uitvoeren van deze passen (de stijl)
kan afhankelijk zijn van zaken zoals de plaats
(dorp, regio), de gelegenheid of aanleiding om te
dansen, de persoon (man of vrouw, leeftijd), het
tempo, de manier van vasthouden in de kring, etc.
Vaak is er tijdens de dans gelegenheid om met z'n
allen of individueel variaties in de passen aan te
brengen, zolang de voortbeweging van de kring
als geheel maar niet doorbroken wordt en er niet
al teveel bewegingsconflicten met de buurdansers
ontstaan. Een bekende passenvariatie is om de
twee passen van maat 1 te vervangen door stap R
gevoel rechtstreeks vanuit het hart. Leuk is wel
dat de Nederlanders die de draaien maken, er
blijkbaar geen moeite mee hebben dat ze aan de
ene kant wel in de groep meedansen maar dat aan
de andere kant niet iedereen hetzelfde doet, dus
dat iedereen op z'n eigen manier meedanst en
zelfs een beetje probeert te improviseren. En dat is
ook een belangrijk kenmerk van volksdansen: dat
je weliswaar met z'n allen dezelfde dans en - grofweg
- dezelfde passen aan het doen bent, maar
dat iedereen toch naar eigen kunnen en believen
meedanst. Sociale eenheid naast individualiteit.
Laat daarmee de Kalamatianós een voorbeeld zijn
voor andere volksdansen.
Radboud Koop
(met dank aan Dick van der Zwan)
- veer R - stap L (in het ritme lang-kort-kort),
waarbij tijdens de veer op rechts het linkerbeen
voorlangs in een boogje van links naar rechts
beweegt. Een andere bekende passenvariatie is
om het optillen van het linkerbeen tijdens maat 2
tel 2 te vervangen door een stap met links
gekruist achter rechts (tel 2) en terug stappen op
rechts gekruist voor links (tel 3), zodat maat 2 een
achtergekruiste driepas wordt.
Lesnoto kan op heel veel verschillende melodieën
gedanst worden, zowel instrumentaal als
vocaal. Een heel bekend lied is, zoals eerder
v
genoemd, Makedonsko devojce (Macedonisch
meisje) dat in de uitvoering van het duo Violeta
v
Tomovska & Kiril Mancevski (begeleid door het
v
orkest van Koco Petrovski) wereldberoemd is
geworden (uitgegeven in 1968 op het kleine
plaatje RTB EP 12747). Deze opname is onder
andere ook opgenomen op de eerste door Ciga
& Ivon Despotović uitgegeven LP in 1972. Ciga
& Ivon hebben altijd benadrukt dat de op deze
muziek door hen aangeleerde dans een aan de
muziek aangepaste versie van Lesnoto is, waarbij
de structuur van drie maten verlengd is tot
vier maten, zodat de frasering van de passen
synchroon loopt met die van de muziek. De passen
van maat 1 worden in deze versie twee keer
gedanst. In de bij de LP uitgegeven bundel met
dansbeschrijvingen staat deze Makedonsko
v
devojce beschreven met de hierboven genoemde
passenvariaties van maat 1 (stap-veer-stap) en 2
(achtergekruiste driepas). Deze aanpassing van
de dans aan de muziek is een kenmerk van de
'recreatieve volksdans', bedoeld om congruentie
van muziek- en dansfrase te bereiken. De recreatieve
volkdans is te zien als een bewerkte vorm
van de etnische dans. Een karakteristiek van die
laatste is juist de incongruentie tussen muzieken
dansfrase.
De congruentie tussen muziek- en dansfrase in de
recreatieve dans is voor velen van ons prettig en
het geeft houvast. Voor de mensen op de Balkan
is dat eigenlijk helemaal niet belangrijk.
Belangrijk voor hen zijn de maat en het ritme en
natuurlijk het doel en de betekenis van de dans
(het sociale is vaak veel belangrijker dan het danstechnische).
Kom je in Macedonië op een feest,
bijvoorbeeld een bruiloft, dan bestaat er - ook
tegenwoordig nog - een grote kans dat men
Lesnoto gaat dansen. Natuurlijk in de grondvorm
bestaande uit drie maten, zoals hierboven
beschreven (alhoewel men opvallend genoeg ook
in Macedonië tegenwoordig de 4-matige versie
van Lesnoto kan tegenkomen). Maar dat moet
voor ons volksdansers geen enkel probleem zijn.
De muziek (nagenoeg altijd live en vaak onvoorspelbaar)
zul je zeer waarschijnlijk toch niet
(her)kennen dus daar hoef je geen houvast in te
zoeken. Ga er gewoon tussen staan, de (sociale)
druk vanuit de kring zorgt er voor dat je mee kunt
dansen. En de mensen zullen het zeker waarderen
als ze zien hoe soepel je hun basispassen, die voor
ons zo bekend zijn, kunt dansen.
Radboud Koop
(met dank aan Dick van der Zwan)