Was Jozef nou eigenlijk 'goed' of 'slecht'? … Weet u, ik denk dat wij ...

Preek over Genesis 37,1-17, gehouden in de ochtenddienst van 4 januari 2009. In deze dienst werden Laura van Oord
en Felipe van der Werff gedoopt.
Gemeente van Jezus Christus,
Was Jozef nou eigenlijk ‘goed’ of ‘slecht’? … Weet u, ik denk dat wij vaak zeggen: in
eerste instantie was het een wat vervelend joch, een klikspaan, die zijn broers zwart maakte bij zijn
vader, maar wat heeft hij in de latere fases van zijn leven veel goede dingen gedaan. Dankzij hem
werd het volk van Israël gered. En nu, een dikke week na Kerst, kun je er ook nog gemakkelijk bij
zeggen: en doordat dat volk bleef bestaan, bleef de weg open naar de Messias. Uiteindelijk valt ons
oordeel over Jozef meestal positief uit. Weet u wat er ergens in de Psalmen staat? … ‘De Heer
verwierp de tent die bij Jozef stond, de stam Efraïm (een van de twee zonen van Jozef-MJ) koos hij
niet…’ (Ps.78,67).
Toch staat in een heel groot deel van het boek Genesis Jozef cen-traal. Zelfs zo centraal dat
het direct opvalt. ‘Dit is de geschiedenis van Jakob en zijn nakomelingen.’ Nou, hij had nogal wat
nakomelingen en als je dan denkt dat je over hen wat te horen krijgt… nee, direct hoor je: ‘Jozef,
die inmiddels zeventien jaar was…’ En het gaat bijna voortdu-rend over hem. En voordat u nou
zegt: ‘Nou, het gaat in de Bijbel toch vooral over God’, zou u voor de aardigheid eens dat hele
bundeltje ver-halen over Jozef moet lezen. Dan valt op dat je vrijwel niets van God leest en hoort.
Hij is aanwezig –dat geloof ik zeker. Maar het is wel een verborgen aanwezigheid. Je hoort hem
niet vaak, je ziet hem zelden. Ei-genlijk doet daarmee de hele wonderlijke geschiedenis van Jozef
flink denken aan u en jou, aan onze tijd, aan de afgelopen jaren en ook aan het nieuw-begonnen
jaar. Want wat merk je nu van de HEER? Wat zie je van hem? Waar hoor je God spreken? In de
verhalen rond Abraham was dat heel anders. Die praat en luistert met zijn God alsof het de
gewoonste zaak van de wereld is. Tot en met onderhandelingen aan toe, over So-dom en Gomorra.
Hier is daarvan geen sprake. Alleen al de naam ‘God’ komt in ons lange hoofdstuk geen enkele keer
voor…
Maar wat moet je er dan mee? God hoor je niet. En Jozef, dat is toch wel een verhaal apart.
Zo’n bevoorrecht jochie, wie gebeurt dat nu? Wie wordt er door z’n broers verkocht? Wie wordt er
onderkoning van een machtig rijk? Alles goed en wel, denk je misschien, maar ik heb ei-genlijk niet
zoveel met Jozef. … Dan wil ik je toch vragen nog even te luisteren en eens even mee te gaan in
gedachten met wat er nou zo lang geleden is gebeurd.
Jozef lijkt het misschien wel goed te hebben, maar is dat wel zo? Kijk, hij is duidelijk het
lievelingetje van zijn vader en dat is mooi. Nou ja, dat is mooi voor zolang het duurt. Hij wordt zo’n
beetje opgehemeld door zijn vader en kijkt neer –kijkt dus neer?- op zijn broers. Verbon-denheid
met hen is er helemaal niet bij. In deftige taal: de broederschap is verbroken. Je kunt je als kind, als
mens, eenzaam voelen, ook al ziet de buitenkant er misschien prachtig uit. Maar die buitenkant…
ach, jon-gens, het gaat vooral om je binnenkant, dat weet en voelt iedereen toch. Jozef lijkt het lang,
heel lang, niet in de gaten te hebben. Een jongen van zeventien, die de geruchten over z’n broers
aan z’n vader vertelt… Nou, een jongen van zeventien gold in die tijd als helemaal volwassen. Hij
denkt het allemaal goed te doen en goed te weten. Nou, hij heeft me nog-al wat te leren. En het zijn

pijnlijke lessen, dat moet gezegd. Zit daarin niet dit? Om te kunnen groeien als mens, om hoe langer
hoe meer kind van God te worden, moet je eerst leren klein te zijn, ontvankelijk.
De broers van Jozef en zijn zussen –want die had hij ook-, die je leer je nauwelijks kennen.
Ruben een beetje, Juda wat meer, maar de rest lijkt een beetje in elkaar en in de schaduw van het
verhaal op te gaan. Toch krijgt ieder mens als het ware een rugzakje in zijn leven mee. Bij Jozef is
het wel heel zichtbaar. Om het maar heel kort te houden: zijn vader had de tweedeling in het gezin
van huis uit meegekregen. Zijn tweelingbroer Esau was de lieveling van pa en Jakob die van ma.
Echt goed werd het daardoor nooit in dat gezin. En precies dezelfde fout maakt Jakob zelf. Hij kiest
Jozef uit boven de andere broers. Zoon van z’n lievelingsvrouw Rachel. Maar dan nog. En als het
dat al was, dan had hij net zo goed voor Benjamin kunnen kiezen, de jongen die geboren werd toen
Rachel stierf… Wat een leven trouwens: vluchten voor je broer, lang werken voor je vrouw,
bedroegen worden door je oom, waar-door je trouwt met de zus van je vrouw en pas later met je
geliefde, weer later nog twee vrouwen erbij, twee bijvrouwen, een heel stel kinderen. Nee, leven is
niet zo simpel als wel gedacht wordt. En wat er allemaal gebeurt, wat je doet, wat je overkomt, je
hebt lang niet alles in eigen hand. Je kunt als ouders wat meegeven aan je kind, en vaak meer onbe-
wust dan bewust. Wees je daarvan bewust! En waar wij zeggen dat het goed is om je kind
zelfbewust proberen te laten zijn, vol zelfvertrouwen te laten leven, daar kun je ook doorslaan. En
dan gaat het niet goed. ‘Jo-zef, jij mag er zijn, zoon van mijn lieve Rachel.’ Het wordt al snel: ‘Jo-
zef, jij mag er zijn, zoon van mijn lieve Rachel, ik geef om jou het meest, trek je niet teveel van de
anderen aan.’ En het wordt een onuit-staanbaar joch…
Zo gaat het met Jozef. Hij krijgt een pronkgewaad, in feite een soort ‘kroonprinsen-mantel’.
Zo laat Jakob zien aan Jozef en aan zijn andere kinderen dat Jozef de uitverkoren zoon is, zijn
geliefde, zijn op-volger als hoofd van de familie. Heb je het over Jakob, dan heb je het over Jozef.
Inderdaad: ‘Dit is de geschiedenis van Jakob en zijn nakome-lingen: Jozef.’ De rest doet niet mee
voor hen beiden, hooguit als opvul-ling. En daarmee maak je relaties onmogelijk en kapot. Waar je
geen oog en geen hart hebt voor anderen dan dat ene kind of dan jezelf, daar gaat het mis, flink
mis…
Dat zie je bij Jozef. We horen van de beide dromen. Dat hij die dromen droomt, oké.
Misschien kan hij daaraan niets doen. Maar vroe-ger wisten ze het al dat je vaak over datgene
droomt wat je bezighoudt: je angsten en je verlangens. Twee dromen, die hij ook nog eens allebei
aan z’n broers vertelt. Het is werkelijk geen slimme jongen! Wat een hoogmoed klinkt er in door!
De broers associëren de eerste droom ermee dat Jozef koning over hen wil worden. En ook Jakob
lijkt bij droom twee die kant op te denken. ‘Moeten ik, je moeder en je broers ons soms voor jou
komen neerbuigen?’ En zeg dan niet te snel: de dromen komen toch uit. Of zelfs: ze komen van
God. Want a) je hoort nergens dat God de dromen stuurt. En b) ze zullen nooit uitkomen, want
Jozefs moeder Ra-chel was al overleden. Het lijkt eigenlijk een wonderlijke opmerking van
Jakob… En zelfs als je denkt dat een van Jakobs andere vrouwen de moederrol voor Jozef vervult,
dan klopt het nog niet. Want je hoort later wel dat de broers voor Jozef buigen, maar dat hoor je niet

van de vrou-wen van zijn vader en ook niet van Jakob zelf. Het is zelfs andersom: Jozef buigt later
voor zijn oude vader!
Goed, het verhaal gaat verder na de dromen. Z’n broers kunnen hem wel vermoorden en het
blijft Jakob flink bezighouden. De verhou-ding tussen de broers moet Jakob hebben gevoeld, zou je
zo denken. Maar hij doet er niets mee of aan. Integendeel, het lijkt nogal naïef van hem om Jozef
eropuit te sturen om eens te kijken hoe het met z’n broers is, die al een tijdje het vee aan het weiden
zijn bij Sichem. Graag wijs ik u op een paar opmerkelijke trekken in het verhaal.
‘Ga jij eens naar hen toe’, zegt Jakob. En dan hoor je over de Hebron-vallei en over Sichem
waar de broers heen zouden gaan. Later blijkt dat ze in Dotan terecht zijn gekomen. Het is geen
toeval dat de naam Sichem maar liefst drie keer klinkt en dat ook die naam ‘Hebron-vallei’ wordt
genoemd, die op zich best had kunnen worden weggelaten Het zijn allebei meer dan geografische
plaatsen. De dood begeleidt Jozef als het ware. Zoals het oude doopformulier haast ietwat luguber
zegt dat dit leven niets anders is dan een voortdurend sterven, een gestadige dood. Want in de
Hebron-vallei is Abraham begraven. En later wordt dat ook Jakobs graf. Sichem is het stuk land dat
Jakob eerder heeft gekocht en waar vele jaren later Jozef begraven zal worden. Zo klinkt hier direct
al mee dat het leven niet los staat van de dood, van lijden, van het einde.
En dan gebeurt er iets opmerkelijks. Het verhaal is bekend. ‘Jozef zoekt z’n broers, alletien
zijn ze jaloers, op z’n jas en op z’n dromen, als ze Jozef aan zien komen, wordt zijn mantel
afgerukt, diep zit Jozef in de put.’ Zo kennen we het in feite. Maar in dat mooie lied ontbreekt iets,
iets beslissends. Jozef gaat immers op weg, vindt z’n broers niet in Si-chem, komt iemand tegen die
weet waar ze zijn en vindt ze daar dan. Dat lijkt nog redelijk ‘gewoon’. Maar er is hier meer aan de
hand. Letterlijk vertaald staat er dan: ‘Een man vindt hem als hij daar ronddwaalt op het veld; dan
vraagt de man hem en zegt: wat zoek je? Hij zegt: ik ben mijn broeders aan het zoeken; meld mij
toch waar zij aan het weiden zijn!’ Hoor je het?! Jozef komt niet maar iemand ‘toevallig’ tegen, een
wille-keurige voorbijganger. Zoals wij doen als je niet precies een straat kunt vinden. Dan vraag je
iemand die daar net rondloopt of –rijdt of hij weet waar de bewuste straat is. Hier is het andersom.
Jozef dwaalt wat rond en komt niet die man tegen, de onbekende. Maar nog eens: ‘een man vindt
hem’. Een man, een iemand, die anoniem blijft. Deze man vindt hem! En deze persoon vraagt aan
hem wie hij zocht, zeggen bijna alle vertalingen. Maar niet zomaar staat er in het hebreeuws zoals
ik u het voorlas uit de Naardense Bijbel: ‘wat zoek je?’ Dat is geen toeval. Wat zoek je? Het is de
vraag de zin van ons leven. Waarvoor leef je? Wat is je houvast? Wat is het fundament van je
bestaan? Een man vond hem. Ik moet hier on-miskenbaar denken aan de doop van Laura en van
Felipe. Door God ge-vonden; gezocht, gevonden en aangenomen. En deze God, de bepaald niet-
onbekende, geeft zin, geeft houvast, geen richting, geeft doel, geeft fundament. En kijk, Jozef was
daar dwalend in het land. Dat heeft wel iets van veel levens: je dwaalt door deze wereld. En het is
vaak moeilijk zat om de zin van je bestaan te ontdekken. Het valt niet altijd mee om bezig te zijn
met de vraag waarvoor je leeft. Het is niet zo simpel vaak om te beseffen wat je werkelijke houvast
in de praktijk van je bestaan is. God is in heel deze geschiedenis niet expliciet aanwezig. En het is
mij veel te gemakkelijk om te zeggen: hij is achter de schermen in alles be-zig. Grofweg kun je dat
best stellen. In hoofdlijnen is dat ook wel zo. En natuurlijk, Jozef zegt later wel dingen als dat God

hem naar Egypte heeft gestuurd –en dat is uiteindelijk allemaal gekomen door het gedoe dat ons
hier al verteld wordt. Maar het is niet voor niets dat Jozef dat pas heel veel later verteld. Het is echt
een woord achteraf. En we moeten niet met de blik van later deze vertelde gebeurtenissen gaan
beluisteren.
Stel je Jozef voor. Vrijwel door alle mensen in feite verlaten. Z’n moeder gestorven, door
z’n vader haast omklemd, z’n broers konden hem wel vermoorden, en van z’n halfzus en van z’n
volle broer, Benja-min, hoor je voorlopig niets. Is hij verlaten door God? … Zeg niet te snel ‘nee’.
Want je hoort immers niets van God hier? God lijkt niet mee te spelen in dit bepaald niet-
verheffende spel dat leven is. En als hij er al is, wat doet hij dan? … Jozef ziet hem niet, hij hoort
hem niet, hij ervaart hem niet. Zoals dat voor velen van ons toch ook geldt? … Lieve mensen, het is
werkelijk: geloven! Denk nog maar aan het woord van de jaarwis-selingsavond: ‘We leven in
vertrouwen op God; wat komen gaat is nog niet zichtbaar.’ En zo is het.
Deze mensjes, Felipe en Laura, ze hebben nog een heel leven vóór zich normaal gesproken.
En wat zal het leven hen brengen? … Waarop mogen zij steunen en bouwen? Wat zal de diepste
grond van hun bestaan kunnen zijn? … Weet je, wij bouwen vaak op dingen die wij kunnen zien.
Denk aan een goede gezondheid –hartstikke belangrijk, na-tuurlijk! Of een redelijk zeker bestaan in
financiëel opzicht. Een goede opleiding daarom, als dat kan. Of denk aan veiligheid en vrijheid. En
stuk voor stuk belangrijke zaken. Alleen, uiteindelijk, ten diepste, geven al die belangrijke dingen je
geen zekerheid wat het wezen van wie je bent betreft. Want het zijn uiterlijke zaken,
omstandigheden, hoe ingrij-pend ze ook kunnen zijn, dat staat buiten kijf. Maar vertrouw je God in
en ondanks alles? In wat wij als goede tijden ervaren? En ook in minder-goede of zelfs voor ons
idee slechte tijden. Tijden waarin je niet weet waar je het moet zoeken. Zoals Jozef even later
ondervindt. Je hebt als het er op aan komt geen houvast, geen fundament, behalve dit: Gods be-
lofte, gegeven, gegarandeerd in de doop. Jij bent mijn kind. Ik laat je niet los. Ik houd je vast. Ik
doe alles meewerken ten goede. Ik beloof je niet dat ik je onheil bespaar. Ik beloof je wel dat ik je
in alles wat het le-ven je maar brengt, dat ik je bij mij houd en dat ik voor je zorg. Al zie je het niet,
al hoor je me niet, al ervaar je me niet.
Wat zoek je? vraagt de man. Ik ben mijn broeders aan het zoe-ken. Natuurlijk, dat is zo,
Jozef zoekt zijn grote broers. Tegelijk is het ook meer: een mens zoekt geestverwanten, zoekt
gemeenschap, zoekt verbondenheid met anderen. Hij zoekt zijn broers, zijn broeders. Hij zoekt
broederschap. Het gezin van Jakob, ja, het gezin van God, is niet compleet, functioneert niet goed,
functioneert niet, als er iemand buiten de boot valt. Hoe dat ook maar komt…
Wat kan het goed zijn om jezelf en de ander te spreken, te horen wat er achter iemands leven
zit, achter mijn gedrag, achter jouw opvat-tingen, achter uw geloofsprincipes. Als een gemeenschap
verscheurd raakt zoals bij Jozef, dan kun je natuurlijk zeggen: dat ligt aan Jakob. Een totaal
verkeerde opvoeding. Jozef wordt opgehemeld en de rest hangt er maar bij. Het zal zo zijn, maar
hoe kwam Jakob erbij? … En als de broers en Jozef eens open hadden gesproken over hun
opvoeding, over het verschil in benadering tussen hen door hun vader, wat had dat een hoop leed
kunnen voorkomen… Niet alleen voor Jozef. Ook voor de anderen…

Jozef hoort de stem van de onbekende en gaat naar Dotan. Daar treft hij hen aan. Maar we
weten het, het betekent bepaald geen herstel van verhoudingen. Integendeel. Maar daarover
volgende week.
Voor nu nog dit. Waar vind je nou God in deze geschiedenis? De een zegt: bijna in alles.
Jozef is de hoofdfiguur. Dat heeft God zo gewild. God stuurde de dromen. God verhief Jozef. God
stuurde Jozef, dwars door menselijk gekonkel en zonde heen, naar Egypte, tot redding van zijn
familie, tot heil van Gods volk. Als een soort Jezus, gekomen van al zo veer. Ook niet zo’n
welkome jongen… Weet u wat ik denk? … Juist in de ellende is hij er. Ik zie hem vooral in die
onbekende man, die Jozef aanschiet, aanspreekt. Een flits als het ware in het donker. Een wegwij-
zer naar z’n broers. Daarmee ook een wegwijzer naar de schaduwen des doods… Het leven is niet
simpel; zeker het leven als kind van God niet. Niet voor niets is het teken van Gods verbond de
doop. En eigenlijk is dopen per definitie ‘onder-dompelen’, even kopje onder gaan. En je zou
bezwijken als God je niet zou redden. Leven is niet simpel, zeker niet het leven als geliefd kind van
de HERE God, volgeling van Jezus. Maar ten diepste is zo’n leven wel goed, heel goed. Gods
belofte, de doop, wil je dragen, wil je steunen, wil je troosten, in vreugde en in verdriet, op hoogten
en in dalen, ook dit nieuwe jaar. Op hem mag je bouwen, hoe ook je weg zal gaan.
Amen