De familie Dumont: driedelige roman op ... - Auteursdomein

De familie Dumont: driedelige roman op documentaire basis.
Vervlecht de karakters en lotgevallen van een familie met de
opkomst en ondergang van een Nijmeegse kunstzijdefabriek,
losjes tegen de achtergrond van de Europese geschiedenis
geplaatst.
Projectbeurs van het Fonds voor de Letteren.
De familie Dumont-2
Fragment: winter 1944-45, eind van de gevechthandelingen, begin
van de Russische bezetting van Boedapest. Voorgaand: Michels
enige dochter Alice (Lily) Dumont is in 1939 getrouwd met een
Hongaarse ambtenaar (Béla) en geëmigreerd naar Hongarije.
Van de Viragárok is Béla op weg gegaan naar een collega van het
ministerie, vrij ver weg in een al door de Russen bezet stadsdeel.
Mihály Horváth woont met vrouw en twee kinderen bij zijn ouders,
in een villa met een eigen bron aan de andere kant van de Pasaréte.
Ze hadden samen rechten gestudeerd, Mihály had zijn anker
uitgeworpen bij een medestudente op wie hijzelf ook een oogje had
gehad, maar toen hij Lily had ontmoet kon hem dat niet meer
schelen. Hoewel het huis vol is, neemt de familie hem gemeenzaam
op. Mihály wijst hem een plaats op de droogzolder onder de
waslijnen, stoffig maar warm, boven zijn hoofd zit een dakraam dat
niet open kan, maar als hij op zijn rug ligt kan hij de sterren zien.
Een peloton soldaten heeft het huis en de tuin in beslag genomen,
jonge mannen van de genie, meest studenten en boeren. Ze zijn niet
onvriendelijk en delen hun voedsel en wijn met de bewoners. De
sfeer is gespleten. 's Morgens duwen ze de Hongaren met de punt
van hun mitrailleur de deur uit om waterputten te slaan, 's avonds
spelen ze vingt-et-un en blufpoker met ze. De oude heer Horváth,
een bijbelse gestalte in een kaftan met een gele baard, verbaast zich
erover dat de Russen geen logistieke organisatie van de troepen
kennen. Ze leven van wat ze plunderen in bezet gebied, zoals de
III.

legers in de middeleeuwen.
"Ze noemen het niet 'roven' maar 'vinden'," stelt hij vast.
Hoewel ze hem vaak uitnodigen, brengt Béla weinig avonden
met de Horváths door. Huiselijk leven met kinderen is hem pijnlijk,
hij mist zijn gezin. Liever zoekt hij gezelschap bij de Russen. Hij
weet de aandacht van Bogdan te trekken, de kok, een kleine man met
een gladde schedel en een bloederig voorschoot om zijn uitgezakte
buik gebonden. Zoals Béla eet, zo aandachtig registrerend en met
overgave, zwijgend, in Nijmegen had hij daarmee al het hart
gestolen van de oude Käthe. Ook Bogdan is er gevoelig voor.
Bedrijvig loopt de baas van de oven naar de tafel en weer terug naar
de oven, jagodhiy kissel aandragend, indeika, besjbarmak, sajaz
tsjernoslivom, gerechten waarover hij een bekwaam oordeel verlangt
en de lof die hem toekomt. Pas daarna schept hij ze uit grote
gamellen in het vierentwintigdelig voorvaderlijk servies van de
Horváths, dat hij tot zijn tevredenheid in de vitrinekast heeft
aangetroffen. De soldaten lepelen het achteloos naar binnen terwijl
ze over iets anders praten.
"Pirosjki!" Met een zwaai zet Bogdan een dampend bord met
zuurkoolpastei op de keukentafel. Béla zucht en eet, en zucht nog
meer. Zijn oordeel is altijd hetzelfde, hij heeft het woord opgezocht
in het Russische woordenboek dat mevrouw Horváth met een koord
aan het Biedermijer tafeltje in de hal heeft gebonden om deze wilden
in een paar woorden te kunnen verduidelijken dat ze geen
voetlappen uit het fluweel van de gordijnen moeten snijden en dat de
paarden niet mee naar binnen mogen. "Fkoesniy!" De kok drukt
Béla's hand op tafel en steekt een vinger in de lucht - "Minotatsjko!"
Hij zet twee glazen op tafel, giet de rode wijn er omzichtig in, de
bodem van de fles topzwaar uit de muis van zijn hand balancerend,
en steekt zijn neus in het glas. Egri Bikaver uit een goed jaar, stelt
Béla vast. Gevonden bij de buren.
"Ah..." zegt de kok met een smartelijk genot.
Eten en drinken vervullen Béla altijd al met dankbaarheid,
maar bij Bogdan is die gemengd met ontroering. Niet alleen kookt
de Rus wonderdadig, maar hij is ook aangenaam verrast dat de
vijand hem eten voorzet terwijl zijn landgenoten hem met honger de
deur hebben gewezen. Bizar, deze oorlog. Als de mensen maar
samen zouden eten en drinken, ach, het zou altijd vrede zijn. Hij
spreekt het eerste woord uit dat hij geleerd heeft, het toverwoord, het
toegangswoord:

"Drook!" (vriend Rus.)
Bogdan slaat hem op zijn schouder en herhaalt het in het
Hongaars:
"Barát!" Tevreden kijkt hij toe hoe Béla een goed gelukte
kuriza eet, liefdevol toebereid uit vier kippen en de haan van de
buren die hij, Bogdan, vanmorgen heeft gevonden in de moestuin,
waar ze al uit zichzelf onderweg waren naar hun hemelse
bestemming en eeuwige nagedachtenis in de keuken. Nadat Béla
tevreden het bord van zich af heeft geschoven, loopt hij naar de hal,
knoopt het woordenboek los en gaat ermee aan de keukentafel zitten.
Uit losse woorden rijgt hij de boodschap aan elkaar die de kuriza en
het stierenbloed in hem hebben losgemaakt:
"Vijand, soms Duitser, soms Rus, soms Hongaar."
"Duitser: vijand," begrijpt Bogdan. "Duitser: weg. Oei-tie!
Oe-tie!" Hij wappert met zijn hand.
"Nee, nee ..." Béla bladert door het boek. "Volk niet vijand.
Mens." Hij wijst op zichzelf, op de ander. Jij en ik.
Ongelovig klopt de kok op zijn ribben. "Vijand?"
"Nee, nee!" Hij geeft het op.
"Drook?"
"Ja, vriend, vriend!"
Bogdan leunt achterover, legt een pafferige bleke hand op
zijn voorschoot en tilt met de andere het glas een stukje op.
"Jij praat tenminste niet terwijl je eet," zegt hij in het
Russisch. Béla schuift hem het boek toe, maar hij duwt het van zich
af, glimlacht meewarig en maakt een wegwerpend gebaar.
"Slo-va..." (woorden, meerv.)
Zo leven ze een maand in een gedeelde, met losse woorden
besprenkelde liefde voor lekker eten. Bogdan is Béla's baken in het
donker, het levende bewijs dat goed en kwaad niet in twee stapels
gesorteerd op tafel liggen. Drie keer doet hij een poging de Ugocsa
Utca te bereiken maar steeds stuit hij achter de burcht op patrouilles
en moet hij rechtsomkeert maken. Het front ligt onveranderlijk op
dezelfde plaats.
Op een ochtend als hij wakker wordt, heerst er een ongewone
stilte in het huis. De Russen zijn weg - even geruisloos verdwenen
als ze gekomen zijn. In de keuken zoekt hij naar een briefje, een
groet, een los woord in het woordenboek desnoods. Vaarwel, vriend.
Sjaslie va-va poetie.
Er is niets.

Als hij het boek opzij legt, staat Jurka voor de keukendeur.
Sneeuw kleeft kniehoog aan zijn laarzen, hij ziet er vaal en afgemat
uit.
"Niet schrikken, Béla..." Hij pauzeert om het nieuws te
doseren. "Er is iets gebeurd... Maak je niet ongerust, Lily en de
kinderen zijn in orde. Vader... vader is overleden."
Zijn stem trilt. Ineengedoken gaat hij aan tafel zitten. "Een
Rus kwam uit de woning van de huismeester en heeft zonder te
kijken op hem geschoten. Hij is voor de stoep in de sneeuw blijven
liggen. Een vrouw die terugkwam van 'rabota' heeft horen roepen en
is naar de kelder gekomen. Een paar mannen hebben hem naar
binnen gedragen..."
"Waar hebben jullie...Waar is hij..."
"In het gat in de tuin dat hij voor de oorlog zelf had laten
graven, weet je nog... Hij zei, ik wist niet... ik wist niet dat..." Jurka's
stem stokt.
"...Ik wist niet dat het zo makkelijk was om te dood te gaan..."
Béla staat op en slaat een arm om zijn schouder, hij voelt
opeens hoe ver zijn broer en hij van elkaar af staan, dat Jurka's rouw
dieper is dan de zijne, schoner, kinderlijker, ongecompliceerder.
Maar dan, vader had hem ook ongecompliceerder en
onvoorwaardelijker liefgehad. Iets kouds en bitters mengt zich met
zijn verdriet, een gevoel van verlatenheid omdat de verhoudingen nu
niet meer kunnen veranderen maar voorgoed zijn vastgelegd.
"Hoe is moeder?"
"Ze was de laatste tijd.... weet je, de Russen hebben..." Hij
bedenkt zich. "Och, je hoort dat allemaal nog wel. Moeder slaat zich
erdoorheen."
"Hij hield niet van mij ..."
"Zeg dat niet," zegt Jurka met verstikte stem. "Dat doet me
verdriet als je dat zegt!"
Ze zwijgen bedrukt.
"Aldoor bleef hij naar het huis gaan..."
"Om naar zijn gouden adelaars te kijken." Béla glimlacht mat.
"Wat bedoel je?"
"Hij was daar toch erg aan gehecht."
"Ik weet niet of hij die nog had..." Jurka's handen zijn bleek
en vochtig, gezwollen adertjes kronkelen blauw onder de huid.
"Wat doe je hier eigenlijk?"
Béla haalt zijn schouders op. Tot gisteren waren hier Russen

ingekwartierd. We moesten putten slaan."
"Kom mee naar huis, alsjeblieft..."
"Kunnen we erdoor? Hoe ben je gekomen?"
"Met een omweg door de heuvels."
"Eet eerst wat..." Opnieuw kijkt hij om zich heen. "Als er nog
iets is, tenminste..."
Het fornuis is leeg, de gamellen zijn verdwenen. In de korven
voor eieren en uien zit alleen nog stro. Nadat hij alle kastjes heeft
opengetrokken en teleurgesteld weer dichtgedaan, vindt hij achter
het gordijn op de vensterbank, onder de vliegenstolp, een schotel
schapenworstjes. Ze liggen op een bedje van gehakte munt,
bestrooid met gedroogde basilicum en fijngesneden dragon, naast
een brok niervet en een plat, rond panbrood dat zorgvuldig is
afgedekt met neteldoek. In de hoek staan twee flessen stierenbloed
van de buren. Hij glimlacht verdrietig, verhit het vet in de pan en
braadt de worstjes spetterend gaar.
"Vaarwel, vriend," fluistert hij. "Sjaslee va-va poetie..."
De aanblik van de ravage naarmate ze de vertrouwde omgeving
naderen, vervult hem met ontzetting. Op de met vuile sneeuw
bedekte straten en in de goten liggen bevroren paarden, dode
soldaten en burgers met kranten over hun gezicht gevouwen, hun
identiteit opgelost onder ongebluste kalk. De huizen zijn doorzeefd
met kogelgaten, sommige zijn uitgebrand of ingestort, andere
branden nog. Alle ramen zijn kapot, overal ligt glas en huisraad. Een
vuile brandlucht prikt in zijn keel en ogen.
Ze passeren het hek aan de straat. Voorbij de kapotgeschoten
flats staat hij opeens in de tuin, of wat daarvan over is. Hagen zijn
weg, bomen gekapt. Hard en kaal wordt het bleke winterlicht
weerkaatst door de sneeuw, alsof hij op de bodem van een doos staat
waarvan iemand plotseling het deksel licht, zo onwerkelijk hard en
grijs en koud is alles. Het huis is deels ingestort, de gevel pokdalig,
vol kogelgaten en weggeslagen stucwerk. Alle ramen hangen open,
het glas is eruit geslagen. In de vuile sneeuw ligt macaroni en
paardenmest. Op de tennisbaan staat een rijtje mitrailleurs met
gescheurde Perzische kleden eroverheen, hij herkent de groene
Kazak die vroeger in de eetkamer lag. Schuw kijkt hij in de richting
waar Béla-pa gevonden is. De sneeuw is er bevlekt en omgewoeld.
Na een klopje wordt de branddeur geopend. Een muffe geur
van roet en ongewassen lichamen slaat hem tegemoet. Na de sneeuw

is de kelder aardedonker, hij ziet zelfs de vlammetjes van de
vetlampjes niet, voelt alleen Lily's warme, vertrouwde lichaam
onstuimig tegen het zijne, haar armen stijf om zijn nek. Ontroerd
strijkt hij over haar haar. Haar rijzige lengte, tengere slankheid, de
geur van haar haar, de druk van haar hoofd tegen zijn wang - haar
lichaam zei hem alles. Op een onbegrepen manier hield het alle
gedachten, alle gevoelens, alle gebeurtenissen die op hen betrekking
hadden in zich besloten. Haar lichaam omhulde hun herinneringen,
het zijne herkende en doorgrondde het in een duizendste seconde. Jij
en ik - wij.
Ze neemt zijn gezicht tussen haar handen, kijkt hem lang aan
en zegt alleen "Goddank."
Böskem omhelst hem, maar haar blik is ontwijkend, afwezig.
Alsof ze door hem heen naar iets anders keek, haar ogen zijn naar
binnen gericht en houden maar met moeite iets buiten haarzelf vast.
De eerste nacht in de schuilkelder ligt hij dicht tegen Lily aan
op de kolenberg, Beatrice's hoofdje rust in de holte van zijn arm,
haar warme adem strijkt langs zijn gezicht. Pas als de anderen
opstaan, valt hij kort in slaap. Hier konden ze niet blijven, dat is hem
duidelijk. In het permanente donker, opgesloten en onvrij in de
vunzige kelderlucht, op een vochtig matras. Met de baby die almaar
zijn hoofd heen en weer beweegt en omvalt als je hem rechtop
probeerde te zetten.
Dagelijks worden de pauzes tussen het schieten langer.
Binnen houdt hij het niet uit, af en toe gaat hij de straat op. Ook de
anderen wagen zich vaker buiten het hek en komen terug met nieuws
van bewoners in andere kelders en gebeurtenissen in de stad. Hier en
daar beginnen mensen terug naar hun woningen te keren. Ze zeggen
dat er niet meer wordt gevochten. Sommigen beweren zelfs: de
oorlog is voorbij. Het klinkt vermoeid, lusteloos.
Voor het eerst na maanden gaan ze het huis binnen.
Russische soldaten dragen dekens en munitie weg. Onwillekeurig
drukt Lily zich tegen de muur. Vreemd was het, om langs ze heen te
lopen zoals je langs elkaar heen liep in een winkelstraat, alle
spanning gebroken, maar zo abrupt alsof je na een lange zeereis aan
land stapte en de kade voelde deinen onder je voeten. Er is geen
gevaar meer, alleen een onbeschrijfelijke chaos. De ramen zijn
kapot, gescheurde vitrage waait in de wind, uitwerpselen van
mensen en dieren liggen in alle kamers. Schilderijen slingeren
vertrapt op de grond, uit het parket steken planken omhoog.

Stoffering is uit de meubels gesneden en een kruimelige laag kalk en
stuc bedekt de vloeren. Alle kasten zijn opengebroken, de
kroonluchter ligt in het midden van de kamer tussen de scherven.
Voor de voorraadkast in de keuken liggen scheefgetrapte blikken.
Naar binnen gewaaide sneeuw vormt richels op de vensterbanken en
witte bergjes op de vloer.
Böskem gaat in de enige fauteuil met haar handen in de
schoot voor zich uit zitten kijken. Lily laat haar zitten en pakt snel en
doortastend alles wat ze nodig hebben. Ze voelt zich sterker nu Béla
er weer is en leeft helemaal op bij het vooruitzicht om weg te gaan,
waar dan ook heen, in ieder geval uit de schuilkelder. De
eigendomspapieren moeten mee, ondergoed en warme kleren,
bontjassen, voedsel. Op haar knieën veegt ze de erwten en bonen van
de vloer en schept ze in een sloop terwijl een Rus vlak langs haar
heen zijn paard naar buiten leidt. Als ze klaar is, loopt ze naar boven
op zoek naar Böskem. Voor de deur van Jurka's kamertje ligt nog de
berg bevroren poep van na de bominslag. Door het gat in het plafond
kan ze de lucht zien, donsveertjes dwarrelen in het rond.
In de slaapkamer op haar bed wiegt Böskem zichzelf op en
neer, ze heeft haar armen beschermend om haar buik gevouwen.
Haar beweging worden in een eindeloze rij symetrische fragmenten
herhaald in de gebroken spiegel van de kastdeur. De matrassen zijn
weg. Afgekloven maïskolven bedekken de ijzeren bedbodem, het
voeteneind is verdwenen. Kasten zijn overhoop gehaald, kleren en
boeken slingeren over de vloer, het raam klapt in de wind.
"Böskem," zegt ze zacht, "we moeten opschieten..."
"Gaan jullie maar."
"Toe, dat gaat toch niet... We moeten weg, het wordt vroeg
donker..." Met zachte drang probeert ze haar te laten opstaan.
Böskem slaat haar hand hard weg.
"Laat me met rust, ik wil niet naar jouw huis."
Hees en laag klinkt haar stem, boosaardig, ze herkent hem
niet. Geschokt en gekwetst door de klap laat ze zich op het bed
zakken.
"Zitten jullie hier. We moeten weg... het is ver lopen." Jurka
zet de slee neer, slaat een arm om Böskems schouders en helpt haar
overeind. Ze begint stemloos te huilen. Bij de deur draait ze zich om
en stribbelt tegen.
"Kom... het is maar tijdelijk. We komen terug zodra het is
opgeknapt."

"Als het leeg staat, gaat iemand anders hier wonen..."
"Niemand kan hier wonen, moeder. Alles is kapot."
"Je vader heeft het van zijn eigen geld gekocht. Geen cent
van de bank zit erin."
"Vader zou niet willen dat je hier bleef."
Voetje voor voetje laat ze zich naar beneden begeleiden.
Er zijn twee sledes, een van Jurka en een van Béla.
Jongenssleetjes met een touwtje, vroeger zijn ze ermee van de
heuvel achter de burcht naar beneden gegleden. Ze binden de bundel
kleren en de koffer met papieren vast en zetten de peuter erop. Lily
trekt haar zwarte winterjas en laarzen aan, knoopt een doek om het
hoofd en neemt de bontjas over haar arm. Zorgzaam bindt Béla de
draagzak met de baby op haar rug.
Het afscheid is stil en bedrukt. Böskem laat zich afwezig
omhelzen. De huismeester loopt mee tot het hek.
"Wij zullen nu ook wel gauw weggaan... laat ons iets
weten..."
De lucht is bleek en licht bewolkt bij strenge vorst, er staat
een vinnige wind. Ze is lang niet op straat geweest. De huizen zijn
hier net zo gehavend als de flats op de binnenplaats, een desolaat
gezicht, maar niet nieuw. De schok komt aan het eind van de straat,
waar je naar beneden kunt kijken. Ontzet leunt ze over de balustrade.
Zo ver het oog reikt, is alles kapot. In de richting van de rivier zijn
flatgebouwen scheef tegen elkaar gezakt als een harmonica, de
bewoners moeten dood in de kelders liggen. Huizen met holle zwarte
gaten op de plaats waar ramen hebben gezeten doen haar denken aan
een eindeloze rij schedels. Dat steen zo dood kon zijn. De bruggen
over de Donau zijn opgeblazen, brokstukken liggen verspreid in de
bevroren rivier. Draaiierig wendt ze het hoofd af. Voorbij het
plantsoentje waar Bandi woonde, steken ze over. Aangesneden
karkassen van paarden liggen midden op straat of scheef over de
stoep. Overal ligt stro en bloed, vuile sneeuw, dode soldaten roerloos
in verwrongen houdingen, bestrooid met wit poeder. Over alles heen
hangt een weeë stank van brand en rotting. Op de Böszörményi ut zit
een Rus met over elkaar geslagen knieën op het bankje bij de
tramhalte, zomaar op zijn gemak met zijn handen op de zitting en
een sigaret in zijn mondhoek, alsof er zo meteen een tram zal
komen. Het is zo'n onverwacht vriendelijk gezicht, zo alledaags en
geruststellend dat ze blijft kijken. Als ze hem voorbij loopt, het
begin van een mat glimlachje als groet op de lippen, ziet ze met een

schok dat hij bevroren is.
Naarmate de weg omhoog voert, liggen er minder lijken op
straat. Het felle licht van de lage winterzon schittert op de dikke
sneeuw. De lucht trekt open en wordt onwerkelijk, voorjaarsachtig
blauw. Bij de Istenhedgyi útca maakt het pad een scherpe bocht.
Om daar terug op de weg te komen moeten ze een steile heuvel op.
Béla helpt haar naar boven en loopt terug om de anderen te halen,
zelfs Jurka is te verzwakt om op eigen kracht naar boven te
klimmen. Voorbij de bocht, aan de overkant, staat een stenen
borstwering, niet hoger dan een kwart meter. De bontjas is zwaar
over haar arm, ze laat hem liggen en loopt naar de binnenkant van de
weg. Hier is ze helemaal alleen, hoog boven de verwoeste stad die
oranje oplicht in het warme middaglicht, doorsneden door het
blikkerende ijs van de Donau. Bevrijd ademt ze de schone lucht in
en veegt de sneeuw van de balustrade. Ze trekt haar winterjas uit en
gaat op het muurtje zitten, neemt de baby in haar armen en geeft
hem te drinken. Wat een licht. Het zinderende geel en blauw
verdrong het kille grijs van de kelder alsof het nooit had bestaan. Je
kon erop drijven, het over je heen laten spoelen als golven in de
branding op een warme dag aan zee. Hoe had ze in het donker
verlangd naar het licht en de zon, de zachte wind, de kleuren van de
dag.
Als ze opkijkt staat er een Rus voor haar. Een rijzige man
met een lang hoofd en wit haar, zijn geweer losjes over de schouder
en een nieuwsgierige, welwillende glimlach onder de opgebonden
kleppen van zijn muts. Zijn blik grijpt vast in de hare, als een
koorddanser die bang is zijn evenwicht te verliezen. Aarzelend komt
hij nog een stap dichterbij. Welwillend tilt ze de doek op en toont de
zogende baby. Zijn gezicht verstrakt, de glimlach verdwijnt, er komt
iets zachts en kwetsbaars over, mengsel van weemoed en
vertedering. Verwonderd, geraakt, kijkt ze ernaar. Met een slanke,
benige hand streelt hij het hoofdje en vluchtig, in het voorbijgaan,
als was het een groet, haar warme borst. Aandachtig, peinzend, kijkt
hij haar aan, dan glimlachen beiden verlegen.
"Kak vas za-voet...?"
"Lily."
"Arkadi."
"Spaseeba, Lily..." (dank je wel)
"Jó utat, Arkadi... Sok szerencsét." Hij draait zich om en
verdwijnt om de bocht.

Ze kust het kind en staart een poosje gedachteloos naar de
doorzichtige maan die verdwaald in de middaglucht staat. Zo licht en
bescheiden als het leven kon zijn, ze was het bijna vergeten.
Omhoog voert de weg met sluipwegen en kronkelpaden door
de heuvels. Door de ongerepte sneeuw komen ze maar langzaam
vooruit. Ze zijn halverwege als ze hoger in de heuvels terugkomen
op een brede asfaltweg waar de vuile sneeuw geplet is door brede
ribbelsporen van tanks en vertrapt door laarzen. De heldere, schone
lucht wordt hoger naarmate er meer licht uit weg vloeit. Er heerst
een diepe stilte, afgezien van de sporen is er geen teken van leven.
Als ze oversteken naar de buitenkant van de weg wordt er plotseling
gericht geschoten. In de invallende schemering lichten de tongetjes
uit de geweerlopen vurig op. Er is geen dekking van bomen of
huizen.
"Niet schieten!" schreeuwt Béla in de richting van de
donkere omtrek van de burcht.
"Wij zijn burgers!"
"Doorlopen moeder!" Het pakken heeft te lang geduurd, ze
zijn te laat vertrokken. Ontredderd kijkt hij om zich heen en besluit
de sledes naar het János Kórhasz ziekenhuis te trekken. In het
invallende donker wachten de anderen voor de deuren van de eerste
hulp. Een man met vermoeide zwarte ogen in een gesloten gezicht
hoort zijn verzoek aan.
"Voor één nacht. We zijn op weg naar Rószadóm... Maar we
halen het niet."
"Het spijt me." De man spreekt zacht en zonder hem aan te
kijken. "Het is hier geen hotel. Hier logeren alleen zieken."
"Alstublieft..." Deze keer kost het geen moeite te smeken.
"De vrouwen zijn verzwakt. We hebben twee kleine kinderen bij
ons. Er wordt geschoten." Hij aarzelt, het klinkt dramatisch maar het
is de waarheid. "Het gaat om leven of dood."
De man schudt het hoofd. "U bent zeker al de achtste
vandaag."
"Geen bedden, alleen onderdak voor de nacht... Het vriest
twintig graden. Ik geef u alles wat we hebben..."
"...Die verantwoording neemt u op u?" vraagt hij na een
gespannen stilte. "Dat wij hier om de hoek worden doodgeschoten?
Met een kind en een baby?"
De man zucht en houdt de deur voor hem open.
Hij voelt geen woede, alleen een bedrukte gelatenheid. Met

een strak gezicht loopt hij naar buiten.
"Ze weigeren ons."
Moedeloos keren ze de sleden.
"Naar de familie Horváth," besluit hij.
"Ik heb het koud, mammie..." Lily knoopt de baby van haar
rug en slaat de deken om de rillende peuter op de slee.
"Waar is je pelsjas?" vraagt Béla.
Haar mooie warme pelsjas, Béla had er drie maanden voor
gespaard. Hij moest nog op de balustrade liggen. Het spijt haar niet
alleen vanwege de jas. De herinnering was niet meer zo onschuldig
nu, bevlekt, alsof er iets verbodens was voorgevallen waarvoor ze
werd gestraft. Jó utat, Arkadi, sok szerencsét... Zo licht mocht het
dan toch niet zijn.
Plotseling wordt er van dichtbij geschoten.
"Njest relaaj!" (niet schieten) schreeuwt Béla in paniek. Hij
duwt Lily voor zich uit en worstelt om de zware slede door de dikke
sneeuw omhoog te trekken.
"Wij zijn burgers!"
Dat hierboven zo hevig wordt geschoten begrijpt hij niet, dit
zou al weken veilig gebied zijn.
Hij schreeuwt onafgebroken terwijl de kogels om hun oren
vliegen en met een ketsend geluid inslaan in het asfalt. Ping! Ping!
Ping!
"Njest relaaj! Civielen!"
Ze bereiken een landweg aan de andere kant van de heuvel,
buiten het bereik van de schutters. In de plotselinge stilte klinkt het
liefelijke geklingel van een windorgeltje dat in een donkere tuin aan
een boom hangt zeldzaam sinister. Ze dalen af naar de villabuurt aan
de overkant van de Pasaréte. Met een gevoel van verlichting herkent
Lily de huizen.
"Hier is het," zegt Béla eindelijk.
Ze lopen door de tuin en bellen aan. Het huis is verduisterd,
nergens brandt licht.
"Wie is daar?" roept een mannenstem.
De oude heer Horváth doet open. Hij omhelst Béla, dan
Böskem en Jurka. Iemand neemt de baby uit Lily's armen. Ze houdt
zich vast aan de jurk van mevrouw Horváth en valt flauw.
In het grote huis van de Horváths is veel veranderd sinds Bela er is
vertrokken. Op de witte gevel is een groot, rood kruis geschilderd.

Beneden is een eerste hulppost ingericht. Inderdaad zijn er twee
artsen aanwezig. Als er Russen komen, stapt de oude heer Horváth
met zijn lange baard samen met de artsen plechtig naar buiten. De
soldaten laten hen met rust. Op de begane grond en eerste verdieping
zijn de ramen aan de straatkant afgedekt met planken die met
klemmen aan de muur zijn bevestigd. Beneden jammert de lamme
zuster van mevrouw Horváth onafgebroken over haar zoon, die
volkomen veilig in Madrid zit. Naast haar bivakkeert een van de
artsen, baron Huszár, een scheepsarts die met zijn familie is gevlucht
uit Transsylvanië. Op de eerste verdieping wonen de oude heer en
mevrouw Horváth, ernaast Romanowsky, een aan de familie
verwante kunstschilder, met zijn vrouw en twee kinderen. In de
derde kamer, Mihály, de zoon van de familie, ook met vrouw en
twee kinderen. Op de tweede verdieping: Béla, Lily, Böskem, Jurka,
en de kinderen in éen kamer. In de kamer ernaast een KNO-arts met
vrouw en twee kinderen. Daarnaast nog een familielid. De meeste
gezinnen hebben hun dienstmeisje meegenomen. In totaal zijn er
tweeënvijftig bewoners.
Het huis is nog in diepe rust als Russen binnendringen en de
mannen van hun bed lichten.
"Rabota! "
Moet moeite herinnert Béla zich waar hij is, trekt zijn kleren
aan en loopt achter de anderen aan naar buiten.
In de schemerige straten liggen veel dode Duitse soldaten.
"Ze hadden zich in de burcht verschanst en hebben vannacht
een vluchtpoging gedaan..." De lage stem van Romanowsky, de
kunstschilder, een lange man met een scherp getekend gezicht en
droeve ogen, is nog schor van de slaap. "Ze wilden uitbreken naar
een Duitse legereenheid dertig kilometer buiten de stad."
"Twaalfduizend man, schijnt het. Verraden, zoals je ziet...
Neergeschoten als hazen op de jacht. De Russen hebben zich
verschanst in de huizen langs de vluchtroute."
Ze worden in twee groepen gedeeld. Béla en Romanowsky
krijgen een schop en een pikhouweel in de hand gedrukt. Mihály
wordt ingedeeld bij de andere groep, die opdracht krijgt met
kruiwagens de lijken op te halen en hun vracht te lossen langs de
rand van het toegewezen perceel. Met springstof zijn er kraters
geslagen. Ze leggen de dode soldaten erin en hakken in de bevroren
grond, het is moeilijk om de aarde dicht te krijgen. Ze werken
zwijgend, een groep van twintig mannen, de meeste afkomstig uit

het huis van de Horváth's. Een Rus dirigeert ze naar een villa in de
buurt. In het kolenhok in de kelder liggen de lichamen van zes
Duitse officieren die zich door het hoofd hebben geschoten. Ze laden
ze op een platte kar en rijden ze naar de kuil. De zon schittert op de
sneeuw. Nu en dan dwarrelen er verdwaalde ijsvlokken uit de
blauwe, wolkenloze lucht.
Béla blijft dicht bij Romanowsky. De aanraking van de
steenharde, bevroren lichamen verdooft hem. Hij probeert hun ogen
niet te zien. Met afgewend gezicht dragen ze het lichaam van een
Duitse soldaat, een jongen van hooguit zestien jaar, in zittende
houding bevroren onder een rechte hoek, naar de kuil. Hij weegt
haast niets. Strak kijkt hij naar het jasje. In het linker voorpand, in de
buurt van het hart, zit een klein rond gat met een donker randje. Zijn
oog registreert beweging. Een onmogelijke gedachte gaat door hem
heen. Hij kijkt nu toch op. De uitdrukking op het verstilde
jongensgezicht schokt hem diep. Het straalt een grote, bijna onaardse
ernst uit, de zekerheid dat het leven hier eindigt, een intense
verlatenheid en droefheid daarover, een besmeurd spoortje van
weggeveegde tranen op zijn wang. Zijn verdoving breekt, hij buigt
zich over het kind heen en probeert zijn ogen dicht te drukken.
Ach, zegt Romanowsky zacht. Hij wijst. Béla tast naar de zak
van het modderige uniformjasje dat met een koord is dichtgebonden
en voelt iets zacht en warms. Nieuwsgierig steekt een witte muis zijn
snuit naar buiten en snuffelt aan de ruwe stof. Om zijn nek zit een
lang touw dat binnen door de mouw aan de pols van de jongen is
geknoopt. Voorzichtig strekt hij zijn hand uit. Het beestje is tam en
laat zich gewillig strelen. Een poos blijft hij zo zitten. Hij ziet niets
dan de muis die in argeloos vertrouwen bescherming zoekt onder
zijn hand en voelt niets dan zijn warmte, adem en rusteloze
beweging, zo klein, zo troostend in de bevroren hardheid rondom.
Romanowsky bukt zich en trekt een mes uit zijn laars. Met
een vlugge beweging snijdt hij het touw door. De muis maakt geen
aanstalten om te vluchten. Hij trippelt naar de borst van het dode
soldaatje en snuffelt. In het heldere licht lijkt hij bedekt met
duizenden glanzende naaldjes, zijn poten en staart en het puntje van
zijn snuit zijn roze, zijn snor glinstert in de zon. Béla kan zijn ogen
niet van hem aflaten. Hoe hartverwarmend was zijn
springlevendheid! Voorzichtig pakt hij hem op, loopt naar de rand
van de kuil en klimt eruit.
"Ti! Astanavietjees! (jij. stilstaan.). Een soldaat die op een

kar over het werk uitzien, zwaait met zijn geweer.
"Koeda jehet! Waar wou je heen. Onzeker blijft hij staan.
"Padeej-die-tjeh sjoe-da! Hierkomen. De man legt aan en
richt.
Vlug wat.
Met éen hand in de lucht loopt hij naar de kar.
Omdraaien, gebaart de bewaker.
Gehoorzaam keert hij hem de rug toe. In de kuil staken
sommige mannen het werk en kijken met een hand boven hun ogen
in zijn richting. Achter hem springt de bewaker van de kar, met een
plof landen zijn zware laarzen naast de zijne.
De loop van het geweer wijst naar Béla's arm, de vinger blijft
aan de trekker. Langzaam steekt Béla zijn vuist uit. De snuit van de
muis steekt er aan de ene kant uit, zijn staart aan de andere.
De bewaker kijkt van Béla naar de muis en terug.
"Yapanie majo." Ga, schiet op. Béla verroert zich niet.
"Vam nada iettie!" Ga! Hij wuift achteloos naar de weg die
langs de kuil loopt.
Aarzelend loopt Béla in de richting die de man aanwijst. Bij
de rand van de weg kijkt hij om.
Verder, begrijpt hij nu, verder. Hij daalt de berm af naar de
weg, steekt hem over, klimt aan de andere kant naar boven en kijkt
vragend over zijn schouder.
"Haroeshiy." Ja, daar.
Hij hurkt en opent zijn vuist. De muis maakt een klaaglijk
piepgeluidje en verdwijnt tussen de struiken, een slordig spoor
achterlatend in de sneeuw.
"Padeejdietjeh sjoeda! Skarjehrjeh! En terugkomen, vlug wat.
In drie dagen begraven ze honderdvijftig Duitse soldaten in
een naamloos graf.
"Wat doe je toch aldoor," vraagt Lily, ongerust over zijn
zwijgzaamheid. "De vrouwen kletsen erover dat ik alleen de tuin in
ga om de luiers in de sneeuw te wassen en water halen bij de bron.
Ze vinden het te gevaarlijk."
"Ik moet putten slaan."
"Nog meer putten?"
"De Russen zijn bang voor tyfus."
Na het bergingswerk laten de soldaten hen weer een poosje
met rust. Béla waagt het erop om naar het huis in de Viragárok te
gaan. Het hek staat open. Buiten staan Lily's twee dressoirs met

kromgetrokken fineer in de sneeuw. Ook hier ligt de tuin vol
macaroni met gehakt. Alle ramen zijn kapot, de sponningen liggen in
de tuin. Uit het balkon is een stuk muur weggeslagen. Binnen hangt
een zware lucht van kruitdamp, roet en paardenmest. De meubels
met rood pluche zijn door de paarden afgekloven, de wc ligt tot het
plafond vol mest. Ze hebben een roestig potkacheltje aangesloten op
het buizensysteem van de heteluchtverwarming, hij stelt vast dat ze
het hebben gestookt met een deel van zijn bibliotheek en met
kastplanken. Overal waar de buizen warme lucht lozen, is het roet
dik aangekoekt. Op de vloer van de slaapkamer liggen dekens,
paplans en kussens die hij niet herkent. Boven in de muurkast staat
tot zijn verrassing de kist met meel onaangebroken.
"Meel," zucht Lily ongelovig, als hij de zak met een plof bij
de Horváths op de keukentafel laat vallen. "Alles nog?"
"Honderd kilo. Blijkbaar hebben de Russen daar geen
belangstelling voor."
"Hoe staat ons huis erbij?"
"Niet zo slecht. Als het me lukt de ramen te repareren,
kunnen we terug."
"Naar huis!" Ze zingt het. Terug naar het schip in de heuvels!
Alle bewoners kijken toe terwijl ze tweeënvijftig
pannenkoeken bakt. De hele straat ruikt naar knoflook. Niet dat er
geen voedsel is - er is genoeg, maar meel is schaars en ingemaakte
knoflook nog meer.
"Ik ga niet mee naar jullie huis," zegt Böskem klaaglijk.
"Jurka brengt mij terug naar de Ugocsa Utca."
Een paar dagen later wordt ze wakker van een vreemd geluid. Met
haar gezicht naar het raam luistert ze naar wat onmiskenbaar het
morrende, ontevreden loeien van koeienis. Zacht, om de kinderen
niet te wekken, staat ze op en kijkt naar buiten. Overal ligt stro.
Russische soldaten met stokjes in hun hand drijven een grote kudde
vuile koeien de helling af. Ze kijkt er met afschuw naar. Zo smerig is
alles! De grove laarzen met de stompe neuzen, de modderige dieren,
de doordringende ammoniakstank die de kamer binnendringt, de
plof-plof broeken van de mannen, hun ruwe, zak-achtige kaki
hemden met een ceintuur om het middel gebonden. De bonkige
mutsen boven vale gezichten, de kleppen opgebonden met een
gerafeld touwtje. Zo'n alles doordringende grauwheid! Wat een
afkeer had ze ervan, wat verlangde ze naar propere, goed gesneden

kleren, zindelijke vitrage waar de losse wind doorheen blies,
bloemen in een vaas geschikt, het zilver gepoetst, het haar gekapt en
gekamd en besprenkeld met haarwater, de tanden gepolijst met
tandpoeder, de mond gespoeld met Odol, een keuken met
vlokkenzeep en stromend water, ligbaden, lakens die naar het
bleekveld roken... Heel het kraakheldere, reine, vlekkeloze leven
zoals het geweest was en hoorde te zijn - wanneer kwam het terug...
Béla is ook uit bed gekomen.
"Ze lijken weg te trekken..."
"Vlug! Kleed je aan! Pak onze spullen bij elkaar! Vraag het
meisje van mevrouw Horváth of ze op de kinderen wil passen. Maak
je klaar om te vertrekken." Met éen been in zijn broek springt hij
door de kamer.
"Waar gaan we heen...?"
"Niet praten. Opschieten!"
Nauwelijks zijn de Russen uit de straat verdwenen of ze
staan buiten. De zon schijnt lauw. Onwillekeurig versnelt ze haar
pas. Naar huis! Bij het steile begin van de Viragarok begint ze te
rennen. Eindelijk, daar was het huis van de commissaris, de
walnotenboom, het appelboompje, de bloeiende mahonie langs het
hek, het stenen muurtje.
Thuis, thuis!
Het hek staat open. Met twee treden tegelijk springt ze de
stoep op, de voortuin door, blijft dan abrupt staan. Bela had haar
gewaarschuwd maar ze had zich er maar een vage voorstelling van
gemaakt, als je ervoor stond was het heel anders... een stuk muur
boven de werkkamer weggeschoten, een hoek van het dak ingestort,
de ramen weg - veel schade. De voordeur staat open. Haastig loopt
ze naar binnen. In de woonkamer lopen mensen. Ze dragen
boodschappentassen. Aandachtig betasten ze kussens, tafelkleden,
bestek. Alle kasten en laden staan open.
Verbaasd kijkt ze om zich heen. "Afblijven," roept ze
verontwaardigd. "Dat is van ons."
Twee mannen staan voor de boekenkast, bekijken een paar
leren banden, knikken goedkeurend en doen ze in een kalebas
waarvan ze elk een beugel vasthouden. Links en rechts trekt Lily
spullen uit gretige handen, stapelt losse bezittingen op de bank en
gaat er bovenop zitten, de armen beschermend uitgespreid. Nog
steeds komen er mensen binnen, het lijkt wel de kijkdag voor een
veiling of een uitverkoop. Voor de kussens met de rode kersen is

veel belangstelling, alle vrouwen trekken eraan.
"Hee, hee, die zijn van mij."
"Weet u het zeker?" vraagt een knappe brunette die ze
herkent als de vrouw van de augurkenhandel in de Duna straat.
De voordeur kan niet dicht, het slot is geforceerd. Béla sjort
er een kast voor. Beleefd leidt hij de menigte via de keuken naar
buiten.
"Hierheen graag, hierheen." Met zachte drang neemt hij hier
een tafelkleed uit handen en daar een juskom.
"Dit is niet van u, denk ik..?" Als iemand brutaalweg 'jawel'
zegt, laat hij het meenemen.
Eindelijk is iedereen weg.
"Welkom thuis." Haar stem klinkt mat.
"De matrassen zijn weg," zegt Béla somber. "En drie van
mijn mooie banden van de brieven van Madame de Sévigné..."
"Waarom liet je de huismeester van de buren de spiegel van
mijn toiletgarnituur meenemen? Die had ik van oom Door en tante
Adèle voor ons trouwen..."
"Het heeft toch geen zin daarover een scène te maken, Kat.
Nu weet je wie er wel en niet te vertrouwen zijn, daar heb je wat aan.
Die spiegel komt wel terug. De brieven van Madame de Sévigné
kwamen uit Parijs, dat is wat anders... Drie. Wie doet zoiets, dat is
toch barbaars... Als ze nou alle dertien delen hadden genomen...
Kom, haast je."
Ze sluiten zich aan bij een stoet mensen die van huis naar
huis trekt op zoek naar gestolen bezittingen. De Russen hebben hier
dit geplunderd, daar dat. Als ze iets tegenkwamen dat ze beter
beviel, werd het eerste achtergelaten. Op zoek naar hun
eigendommen doen de bewoners hetzelfde. Overal slingert
beddengoed met Lily's initialen, haar groene Herend porselein met
gouden randje, messenleggers en bestek. In een flatgebouw in de
buurt vinden ze twee matrassen terug. Het ene zit vol bloedvlekken.
Moeizaam sjouwen ze ze naar huis en de trap op naar boven.
"Geef mij die vieze maar. Het bloed van zo'n dappere Rus,
dat moet wel magische krachten geven."
Duizelig van moeheid gaan ze op bed liggen. Buiten valt de
schemering, de wind blaast door de kamer.
Hand in hand kijken ze een poosje naar het plafond. Ze legt
haar hoofd op zijn arm en vouwt een been over het zijne.
"Ik zou altijd zo kunnen blijven liggen..." Hij slaat zijn armen

om haar heen en zucht.
Ze richt zich op haar elleboog.
"In de kelder... Ik dacht altijd aan je. Elke minuut van de dag.
Waar ben je, wat doe je, denk je ook aan ons. Leef je nog! Ik was zo
bang dat je iets zou overkomen... Elke keer als er iemand op de
branddeur klopte kon het zijn... Die angst aldoor... Ik verbeeldde me,
als ik heel hard aan je dacht, dat je niets kon gebeuren. Ik kon je
gezicht haarscherp voor me zien. Kon je het voelen? Dat ik altijd aan
je dacht?"
"Natuurlijk kon ik het voelen, Kat."
Ze zwijgen een poos.
"Nu wordt alles weer zoals het was," fluistert ze. " Ik trek
mijn Zevenburgse laarzen aan en doe een hoofddoek om, dan geeft
de coöperatieve tuinbouwraad me een heleboel plantenzaadjes. Ik ga
sla planten en bonen en tomaten. Een kerstboom in het gras.
Hoenders in de perken."
"De Russen gaan niet meer weg, Lily..."
"Ach, de Russen... de oorlog is voorbij. Samen kunnen we
alles."
Met kapotte borden schept ze de paardenpoep naar de tuin. Er is
geen stromend water, schoonmaken moet met gesmolten sneeuw. In
andere huizen in de buurt komen ze nog veel ontvreemde spullen
tegen. Niet haar twee zijden avondjurken. Wel de zilveren spiegel -
de huismeester van de buren staat zich erin te scheren. Ook toevallig,
had Béla gezegd, daar zal mijn vrouw blij mee zijn! Hij hoort bij een
toiletgarnituur dat ze voor haar huwelijk had gekregen... wacht, ik
zal het u laten zien. De man had zogenaamd niet geweten waar de
spiegel vandaan kwam en hem meegegeven. Béla bedankt hem
hartelijk. Later schrijft hij nog een kaartje dat Lily mee moet
ondertekenen.
"Die dief nog een bedankje sturen ook!"
"Ach, de mensen hebben niks meer, ze nemen wat ze nodig
hebben. Beter niet onnodig vijanden te maken."
Alle huizen in de wijde omtrek hebben zich het servies
toegeëigend met de gouden initialen 'LB' van László Bárdossy,
Lily's voormalige overbuurman, de pro-Duitse, antisemitische oudpremier.
Het verhaal gaat dat hij op de vlucht naar Zwitserland met
zijn hele gezin zou zijn doodgeschoten, en dat hij er dus immers toch
geen plezier meer aan beleeft. Gretig graaien de buurtbewoners

tussen de houtwol in de kratten. Lily neemt twee kristallen glazen
mee.
"Praatjes, de Bárdossy's zijn niet doodgeschoten. Ik wil het
niet hebben, Kat, breng ze terug."
"Maar we hebben alleen maar twee kommen om uit te
drinken..."
Ze brengt de glazen terug en ontfermt zich over het glas uit
de ramen die in de tuin van de Bárdossy's in de sneeuw liggen. Béla
verbiedt dat ook, maar deze keer trekt ze zich er niets van aan.
Vensterglas is nergens te krijgen, als zij het niet neemt, doet een
ander het. Het huis moet dicht.
Ook in hun eigen huis vinden ze spullen die anderen hebben
achtergelaten. In het zwakke licht van het stortraam in de kelder ziet
ze acht platte kartonnen dozen op de kolen liggen. Nieuwsgierig
maakt ze er een open. Hij zit vol gouden puntjes. Ze neemt er een
uit. Een langwerpig, conisch toelopend metalen staafje. Mooi
gestroomlijnd, vriendelijk glanzend. Ze rolt het heen en weer over de
palm van haar hand. Dat kogels eruit zagen als sieraden had ze niet
geweten, ook niet dat ze stuk voor stuk werden verpakt in kartonnen
dozen, elke kogel in een eigen vakje, feestelijk, als juwelen in een
foedraal. Een mensenleven per vakje, zestig levens in een doos.
Verder naar achteren liggen meer dozen. Omgevallen, de
kogels verspreid door de kolen. Overal lichten gouden puntjes op. Ze
begint ze bij elkaar te zoeken maar moet het al gauw opgeven. Het
zijn er teveel. Ze brengt de dozen en de verzamelde kogels naar
buiten en stookt met stukjes hout een vuurtje in de stenen oven van
de cv. Als het vuur hoog opvlamt gooit ze er voorzichtig een schepje
kolen op en springt opzij. Peng! Peng! Peng! klinkt het.
Ze gooit er nog een schep op, en nog een. Peng! Peng! Peng! Een
salvo van schoten weerkaatst door de kelder. Een koninklijk geluid
was het, licht benevelend, alsof je vlug achterelkaar een paar glazen
champagne had gedronken.
Peng! Peng! Peng! Dat lawaai zo orgastisch heerlijk kon zijn!
De deur wordt opengerukt, Béla komt buiten adem de
keldertrap af.
"Lily! Wat gebeurt er!"
"We stoken op kogels! Cadeautje van de Russen." Ze kijkt op
en ziet zijn bleke gezicht. Met een slappe hand zoekt ze steun op het
hakblok.
"Oooh, lieverd... ben je erg... Ben je erg... -" ze schatert het

uit.
Hij gaat op de trap zitten en doet zijn ogen dicht. Na een
poosje zegt hij:
"Je schiet de hele oven van binnen kapot."
"Welnee."
"Jawel, Kat."
"Welnee, Beeltje."
Hij staat op en loopt naar buiten.
"Als je maar niet zegt dat ik je niet gewaarschuwd heb."
In de loop van maart komt er het bericht dat het water is aangesloten.
Ze zet de kraan open. Een hele tijd gebeurt er niets. Dan een zacht
geroest en geborrel, een oprisping, allengs aanzwellend gesputter.
Kleine explosies van lucht. Uitgebraakte druppels.
Stromend water.
Ze staat over het aanrecht gebogen, kijkt en kijkt naar het
water dat nu geruisloos uit de kraan loopt in een ijskoude, kristallen,
parelheldere stroom. Ze vangt het op in haar handen en laat het
vermengd met een paar dampende tranen van geluk weglopen door
de gootsteen.
De komst van het water maakt alles licht. Zo was het in de
schuilkelder geweest en ook nu doet het de hoop opvlammen dat het
leven van alledag wordt hervat als vanouds, vol futiele, lichtvoetige,
onnozele zorgen over de boodschappen, de post, de reparatie van de
dakgoot. Ze heeft nog meer geluk. Haar huis staat aan de zuidkant
van Rószadóm, aan de voorname noordkant zijn de Amerikaanse en
Engelse missies neergestreken met harde munten en goede
connecties. Behalve het water komt ook de elektriciteit in dat stuk
van Boeda met voorrang op gang. Ze heeft al water en stroom als de
omgeving nog maandenlang in het donker zit.
Als eerste klopt op een zonnige ochtend in maart mevrouw
Forgách aan. Met éen hand balanceert ze een emaillen braadpan op
haar knie en met de andere tilt ze het deksel op. Er zitten
kippenbouten in, een brok vet, in stukken gesneden groene paprika's,
tomaten en uien, alles rauw. Mevrouw Forgách vroeg zich af of ze
het bij Lily op het fornuis zou mogen zetten? Het moet eerst even
aanbraden en dan twee uur en een kwartier pruttelen, ze is natuurlijk
bereid de stookkosten op zich te nemen. Het zou een uitkomst zijn,
bij haar is de elektra nog niet aangesloten. Het gas komt van de
zomer pas, zeggen ze.

Mevrouw Forgách stooft haar tejfeles csirkepaprikás op
Lily's fornuis, blust hem af met water en room en is wel zo trots op
het eindresultaat dat ze er een bordje van achterlaat, plus de
stookkosten, en ook nog de laatste roddels. Weet Lily dat alle
dienstbodes uit de buurt zijn ingetrokken in het laatste huis van de
straat, schuin tegenover? Jawel, huize Bárdóssy is een bordeel
geworden, een huis van plezier! Dokter Wenkheim stuurt de
soldaten erheen, hij behandelt ze tegen alle mogelijke - mevrouw
Forgách laat haar stem zakken tot fluistertoon - "aandoeningen".
Dat wist Lily niet. "Misschien zijn daar dan ook mijn zijden
avondjurken," denkt ze.
"O, vast en zeker!" zegt mevrouw Forgách. "Die sloeries
lopen erbij als hofdames."
De volgende dag belt mevrouw Lonyáy aan. Ze draagt een
schotel met zuurkool, een brok vet, varkenspoulet en uien en rode
paprika's. Het hoeft maar even te worden aangebraden en moet dan
anderhalf uur stoven. Zou dat kunnen? Ze betaalt natuurlijk dezelfde
stookkosten als mevrouw Forgách. Bij haar is nog geen elektra en
geen water en ze kookt op gas. Het gas komt van de zomer pas,
zeggen ze.
Mevrouw Lonyáy stooft haar székedy gulyás op Lily's
fornuis. De soldaten ontsnappen uit de kazerne, zegt ze. Ze klimmen
over de muren en denken maar dat ze kunnen roven en vrijen en
plunderen wat hun maar onder de vingers komt. Weet Lily wel dat
ze bij mevrouw Andrássy van de kersen wilden eten maar er niet bij
konden? En dat ze toen de hele boom maar hebben omgehakt? Ik
vraag je.
"Maar er zijn toch nog lang geen kersen," zegt Lily verbaasd.
"De bomen komen pas in bloesem."
"Kun je nagaan," zegt mevrouw Lonyáy zonder blikken of
blozen. "Wat een sukkels het zijn."
"De dienstbodes uit de buurt zijn een bordeel begonnen in
het laatste huis van de straat, vertelt Lily. "Hier schuin tegenover,
waar vroeger de Bárdossy's woonden."
"Echt waar? Tsss... het wordt alle dagen gekker. Van de
andere kant, Lily, ik zeg altijd maar zo, je bent blij als je die
kabouters ergens heen kunt sturen. Dan zijn wij ten minste van ze
af!"
"Dat is ook weer zo," beaamt Lily. " Ik gun ze al mijn zijden
avondjurken."

's middags komt mevrouw Erkenés met een pan szilvás
gombócs. Zou ze de deegbollen bij Lily in kokend water mogen
leggen en ze, als ze eenmaal aan de oppervlakte komen drijven, een
paar minuten doorkoken? Ze betaalt het standaardtarief voor de
stookkosten natuurlijk. Lily helpt vlijtig de pruimenbollen door het
gefruite paneermeel te wentelen. Mevrouw Erkenés laat er graag een
schoteltje van achter - het recept is geheim. Zeg, en weet Lily dat er
gisteren alweer soldaten uit de kazerne zijn ontsnapt? Ze zijn via de
kersenboom van de familie Andrássy de slaapkamer van de oudste
dochter binnengedrongen. En bijna... hoe zal ze het zeggen... bij de
dochter zelf, als Lily haar kan volgen. Het scheelde maar een haar.
De ouders hebben hard met pannendeksels geslagen en alle buren
hebben het overgenomen. Ze moesten het wel horen, die
ketelmuziek, bij de politiepost onder aan de straat. Het was een
oorverdovende herrie. En nóg kwamen ze niet!
"Ze klimmen via de boom over de muur van de kazerne, die
kabouters," zegt Lily.
"Raad eens wat de Andrássy's gedaan hebben..."
"Wat?"
"De boom omgehakt! Die mooie kersenboom! Wat zeg je
daarvan?"
"Ontzettend, hij kwam juist in bloei!"
"Is er al nieuws over het gas?"
"Het gas komt van de zomer pas."
Béla heeft geen bezwaar tegen de nieuwe bedrijvigheid in
huis. Aandachtig keurt hij de kookkunsten die de vrouwen op
schoteltjes en in potjes hebben achtergelaten.
"Zzzz... mondje open, daar komt hij aangevlogen. Een bol
voor Bea..."
"Zzzz... en een bol voor papa ... Wat een lekkere
pruimenbollen, Lily, je moet mevrouw Erkenés eens om het recept
vragen."
Naarmate het voorjaar vordert begint het leven weer gewoon te
worden. Béla hervat zijn werk. Het ministerie betaalt in natura,
kleine hoeveelheden levensmiddelen en lappen stof. Voor het eerst
na lange tijd gaat Lily de stad in. In de markthallen verkoopt ze een
tafelkleed voor een levende kip. Het is druk, iedereen bemoeit zich
ermee.
"Voel toch, die poot! Hij is veel te dun voor dat tafellaken!"

"Dat laken is twee kippen waard!"
"Die kip heeft de eerste wereldoorlog nog meegemaakt!"
schampert een lange man.
"De Eerste Wereldoorlog? De zondvloed zul je bedoelen. De
ark van Noach!"
De kip zit stil in haar mand als Lily haar wegdraagt. Het is
koud en zonnig, zonder doel of richting wandelt ze door de kapotte
stad en klimt naar boven naar de Pálota burcht. Hier en daar staat
nog een muurtje van het mooie paleis overeind, vreemd genoeg ook
het torentje nog. Er zijn geen obstakels, je kunt ver kijken. De straten
zijn leeg, overal puin, afbraak en sloop. De mooie huizen uit de tijd
van de Turken, de kleine paleizen van de adel, de voorname
restaurants waar ze onder het dak van oude linden hebben gezeten,
groene wijn drinkend aan met damast gedekte tafeltjes, toegespeeld
door zigeunerstrijkjes in zoele zomernachten, ondergedompeld in het
vredige gelach en geroezemoes van mensen die alleen maar
vriendelijke dingen met elkaar te bespreken hebben, de Donau met al
haar mooie bruggen zilverachtig in de diepte.
Niets is ervan over.
Er is niemand. Het is heel stil. Alleen de wind suist door
brokken steen.
Ze zet de mand met de kip op een muurtje en probeert haar
tranen binnen te houden.
Van boven is goed te zien dat beide kanten van de Donau
zijn vernield. Aan de ene oever het corso met de lange rij voorname
hotels, het statige Duna Pálota waar ze met papa en mama had
gelogeerd toen ze zich met Béla kwam verloven, indrukwekkend
groot en grijs in de regen destijds. Een berg vergruizelde steen is
alles nog. Een rij kapotgeschoten linden vormt een kruiswegstatie
van zwarte takken die wanhopig in de lucht grijpen. Aan de andere
oever zijn de flatgebouwen uitgebrand of weggeslagen, in de hogere
verdiepingen kleven de resten van intieme binnenkamers langs
overeind gebleven wanden en vloeren. Alle bruggen zijn verdwenen,
hier en daar steken grijze brokken steen uit het ijs. Van kleine boten,
zij aan zij tegen elkaar aangemeerd, hebben de Russen een
pontonbrug aangelegd. Er liggen planken overheen van de ene oever
naar de andere. Onder het lopen en vooral onder de wielen van auto's
en karren bolderen ze tegen elkaar. Nu het overdag dooit, begint het
ijs te kruien en worden er voorzorgen getroffen dat de boten niet lek
stoten en zinken.

Als ze om vier uur voor de brug staat, wordt de ijzeren
ketting juist gesloten.
"Pazha loesta!" Wachten, schreeuwt de brugwachter. Ze
volgt het voorbeeld van de anderen en loopt achteruit, steekt haar
vingers in haar oren en opent haar mond. Een serie oorverdovende
knallen doet de grond trillen. Water en aan splinters geschoten
ijsschotsen spuiten omhoog, een huizenhoge witte zuil verheft zich
in de blauwe lucht. De kip barst in verontwaardigd gekakel uit. In
lange, vertragende golven dreunen de klappen van het dynamiet na
door haar lichaam. IJskoud water spet op haar gezicht. In de
verdoofde stilte die erop volgt, zet brugwachter het op een holletje
om de ketting weg te halen. Aan de overkant daalt een stel Russen
met mestkarren in volle vaart over de Gellért heuvel naar beneden.
Met touwen hebben ze de paarden voor de karren gespannen, zelf
tronen ze hoog op planken die over de zijkant van de wagens zijn
gelegd. Zwepen zwaaien door de lucht, luid lachend en zingend in
hun kaki pakjes met bontmutsen en laarzen stormen ze de
pontonbrug op. Klets! Klets! Klets! knallen de zwepen. Met
wapperende manen galopperen de paarden over de planken die
dreunend tegen elkaar slaan. Hun juichen en zingen werkt
aanstekelijk, ze lacht hardop met haar hoofd in de nek, alles klopt
even, alles past.