dyaco bsstaf - Het Nederlands Genootschap van Sint Jacob

BESTUUR
mw. K. van den Berg, voorzitter
H. van Bemmel, bestuurs-secretaris
mw. H. Pouderoyen, secretaris binnenland
11. van der Meulen, secretaris internationaal
jl. Hoffman, penningmeester/ledenadministratie
C. van Poppel, ledenservice
mw. M. Blokland
LEDENSERVICE (uitsluitend schriftelijk)
I dichtingen over het genootschap, aanmelden
als lid, insturen compostela's.
Cerard van Poppel
Botterwerf 2
2804 MK Gouda
BESTUURS-SECRETARIAAT
p/a Papelaan 67
2252 EE Voorschoten
w (071)561 29 17
SECRETARIAAT BINNENLAND
p/a Fazantenkamp 576
3607 DG Maarssenbroek
w (O346)569 133
SECRETARIAAT INTERNATIONAAL
p/a Hagelweg 8
5801 HC Venray
w (0478)584 145
PENNINGMEESTER-ADRESWI]ZIGINGEN
p/a Margriet 39
7772 NC Hardenberg
(0523)267 325
COLOFON
dyaco bss taf38
jaargang 10 -juni 1998
verschijnt viermaal per jaar
ISSN 0923-11458
O Nederlands Genootschap van Sint Jacob
Meningen en feiten, zoals die door auteurs
worden weergegeven, vallen buiten
verantwoordelijkheid van redactie en uitgever.
KERN-REDACTIE
Cees Hilberdink
Mireille Madou
REDACTIE-ADRES
Peter ]as (eindredacteur)
Astronautenweg 5
1622 DA Hoorn
(0229)215 210
DRUK & GRAFISCHE VERZORGING
Koopmans' drukkerij, Hoorn
Ruud Conens (logo)
AANWIJZINGEN VOOR INSTUREN KOPI]
Bijdragen, voor de Jacobsstaf dienen bij
voorkeur op diskette (IBM-format 3,5" of 5,25")
in WP 5.1 voorzien van een uitdraai gezonden
te worden naar het redactieadres.
Gelieve op A4 formaat met één brede marge te
werken. Indien illustraties worden aangeleverd
deze voorzien van onderschriften en voorkeur-
plaats in de marge aangeven met een met de
foto corresponderend nummer.
De redactie behoudt zich het recht voor
bijdragen in te korten of te weigeren.

46 Chemin d'Arles
Ria - Nijmegen
47 Het kloosterpand te Arles
Cor van Vliet
51 De reconquista en de repoblación
Mireille Madou
52 De speerpunt van de reconquista
Arjan Kegel
58 Linosnede 'de Brug'
Ruud Harmsen
60 Sint Jacob, de ridder te paard
Mireille Madou
72 Uit de Spaanse keuken
73 Genootschap van sint Jacob
Afbeelding omslag:
Langs de camino francés, El Acebo,
(foto A b Cox)
(foto Wirn Bettorivil)

april 1998
Uit vlammende aarde
groeit lichtblauwe tijm
met bedwelmende geur
felgeel bloeit brem naast
diepblauwe druifjes, elkaar i
versterkend in kleur
zachtgeel klokken narcissen
een groet naar het purper
van wilde cyclaam
jong groen licht op tegen
donker van dennen,
geeft bossen een raam
rosewit getint reiken
knoestige takken naar
het oranje van de zon.
Het is op de weg van Arles,
weg van alle steden, dat ik
een regenboog doorlopen kon

HET KLOOSTERPAND VAN SAINT-TROPHIME TE ARL ES
COR VAN VLIEI
Voor velen is het woord "klooster" onverbrekelijk verbonden met "monnik". De
geestelijkheid rond de bisschop bestond niet uit monniken maar uit kanunniken, ook
wel koorheren genaamd. Het woord koorheer voert terug tot de gemeenschappelijke
gebedsdienst in het koor van de kerk. Aanvankelijk leefden ze in eigen woningen. Bij
een hervorming in de tweede helft van de 12de eeuw namen de kanunniken van
Arles de regel van sint Augustinus aan, hetgeen hen meer gemeenschappelijke
verplichtingen oplegde.
De meningen omtrent de bouwperiode van het kloosterpand lopen uiteen.
Sommigen dateren de romaanse noord-oostzijde rond 11 80. Anderen stellen de
aanvang vroeger, op 11 65, met een onderbreking gedurende de spoedeisende
werken aan het portaal. Zuid- en westgangen dateren uit de 14de eeuw.

Drie zware hoekpijlers en aan iedere zijde nog eens twee tussenpijlers ondersteu-
nen de gordelbogen van het gewelf. Drie groepen met vier, op tweelingzuilen
steunende bogen, openen naar de binnenhof. De zuilen zijn voorzien van
gebeeldhouwde kapitelen.
Het beeldhouwwerk van het kloosterpand wordt gerangschikt onder het fraaiste
dat de 12de-eeuwse kunst te bieden heeft. Helaas heeft het door de eeuwen
heen aan zeggingskracht ingeboet: de steen is verweerd en het reliëf vervlakt. In
het duister van de kloostergang bemoeilijkt de vervuilde, zwart geworden sculp-
tuur grotendeels de waarneming.

Bij het begin van de noordelijke galerij staat een pijler met drie beelden versierd.
De verrezen Christus staat centraal en twee Emmausgangers flankeren hem aan
de zijkanten van de pijler. Christus is blootsvoets en draagt een met bloempjes
versierde pelgrimstas. De Emmausgangers verwijzen naar de bedevaart naar
Santiago de Compostela. De met een Iacobsschelp getooide puntmuts, de
Taustaf en de veldfles bij de een en de over de schouder gedragen zak bij de
andere geven dit aan. Beide gezellen van Christus dragen beenbekleding en ste-
vig schoeisel, zoals gebruikelijk bij pelgrims.

ffoto'sCorvan "liet) De manshoge heilige Trophine (1.66 m.) aan de binnenhoek van de pijler is uit
marmer gehakt. De beeldhouwer heeft een aan de aarde gebonden mens ver-
geestelijkt. De lichaamsverhoudingen zijn redelijk natuurgetrouw maar het volu-
me ontbreekt. De sterk afhangende gewaadplooien benadrukken de verticaliteit.
Kijk naar het gelaat van deze ingetogen figuur: geprononceerde jukbeenderen,
een volle baard en met trepaanuithollingen benadrukte, doordringende ogen die
niet naar buiten maar naar binnen schouwen. Het serene gebaar van de geopen-
de en opgeheven rechterhand schept vertrouwen en bemoedigt.

DE RECONQUISTA EN DE REPOBLACION
De reconquista en de repoblación zijn twee aspecten van de geschiedenis van
Spanje gedurende de middeleeuwen. Nergens anders in Europa heeft men deze
fenomenen gekend.
De term reconquista betekent letterlijk 'herovering'. In 71 1 waren de Moren
Spanje binnengevallen waarna ze op korte tijd vrijwel het hele land veroverden.
Tegen die vreemde overheersers vormde zich in het Noorden (Asturië) een kern
van verzet. Stilaan groeide daar het bewustzijn dat het 'verloren' Spanje
teruggewonnen moest worden en weer in het bezit komen van de rechtmatige
eigenaars.
Aanvankelijk konden de vorsten van het christene Noorden niet veel meer doen
dan de Moorse aanvallen pareren. Onder koning Alfonso III van Asturië (866-91 0)
ontstond een goed gestructureerde weerstand tegen de islam. De christenen
gingen zelf tot de aanval over, de eigenlijke reconquista nam een begin.
De achterliggende gedachte van de strijd tegen de Moren kan men samenvatten
als volgt: het is het recht en de plicht van de christene koningen, het gebied dat
door de islamieten was afgepakt terug te nemen en de eenheid van Spanje te
herstellen. Alfonso Ill wilde ook bewust aanknopen met de Visigotische monar-
chie van voor 71 1. Gedurende de eerste eeuwen was de reconquista helemaal
geen religieuze aangelegenheid.
Het woord reconquista suggereert eigenlijk twee complementaire ideeën:
- de bevrijding van het territorium uit de handen van 'vreemden',
- een strijd voor het geloof, want in de ogen van de christenen waren de vreemde
bezetters ongelovigen.
Het eerstgenoemde aspect is absoluut het voornaamste geweest. Godsdienst
was, tot ver in de middeleeuwen, geen motief om oorlog te voeren. Zelfs de
kruistochtidee, vanuit Frankrijk in Spanje ingevoerd, is nooit van doorslaggeven-
de aard geweest in de ideologie van de reconquista. Eerst na de val van Granada
in 1492 stelden de Katholieke Koningen zich zeer onverdraagzaam op tegen alle
andersdenkenden: moslims en joden. 1
De reconquista is bepalend geweest voor de integratie van Spanje in Europa, in
de cultuur van het Westen. Spanje heeft zich gedurende de hele middeleeuwen
gemanifesteerd als een land dat de islam afwees en weigerde, een land dat zich
na de Moorse verovering niet neerlegde bij een voldongen feit. Men denke hierbij

Foto pag. 53:
Alfonso V111 van
Castilië en zijn
gemalin Alienor
overhandigen de
schenkingsakte van
het kasteel Uclés
aan de meester van
de Orde van
Santiago. Op het
kasteel wappert het
vaandel van de
Orde. Tweede helft
13de eeuw.
Mimiatuur op oor-
konde. Madrid,
Archivo Histórico
Nouional, Códices,
70466.
aan Noord-Afrika dat eveneens een belangrijk christen land was maar zich heeft
onderworpen aan de islamitische overheersing, zonder een weg terug.
De repoblación of herbevolking loopt parallel met de reconquista. Ze begon in de
8ste eeuw en duurde tot in de 16de eeuw. De herbevolking gebeurde door cliris-
tenen die weer gingen wonen in de gebieden die op de islam heroverd werden.
Grote delen van Spanje, tussen Asturië en de rivier de Duero waren bewust ont-
volkt. Oude steden, van Romeinde oorsprong of nog ouder, waren onbewoon-
baar gemaakt bij het aanrukken van de Moren. Deze ontvolking hielp aldus een
niemandsland te scheppen tussen de christene en de Moorse rijken.
Het was wederom Alfonso III van Asturië die systematisch met de repoblación is
begonnen. Hij liet onder meer christenen komen uit de Moorse gebieden van het
Zuiden. Later hebben de koningen van Navarra, Castilië en León veel vreemdelin-
gen, voornamelijk Fransen aangetrokken. Dit is nu nog het best merkbaar langs-
heen de camino de Santiago.
De herbevolking van bepaalde gebieden tijdens de 16de eeuw was nodig om de
bevolking op peil te houden. Na 1492 waren immers grote groepen Moren en
joden uit het land gedreven.
De ridderorde van Santiago, gesticht in 11 70, heeft zich ingezet zowel voor de
reconquista als voor de repoblación. De zorg voor de Santiagopelgrims is slechts
lange tijd na hun stichting een bijkomende opdracht geworden.
DE SPEERPUNT VAN DE RECONQUISTA
De ridderordes
Bij het begin van de twaalfde eeuw maakte de reconquista grote vorderingen.
Een belangrijke factor hierbij is geweest het ontstaan van de religieuze ridderordes:
religieuzen die ook ten strijde trokken. Het idee van een offensieve heilige
oorlog is door de kerk, als niet strokende met de christelijke leer, lang met huiver
bekeken.
De invloed van de militaire ordes op de reconquista kan echter nauwelijks worden
overschat *. Van deze ordes was la Orden de Santiago de la Espada (lacobus
van het Zwaard) de meest vooraanstaande. Ze fungeerde zodoende als speerpunt
in de strijd tegen de Moorse overheersing. Deze positie nam zij niet alleen
in door haar militaire kracht, maar ook doordat zij veehouderijen stichtte en zo
de mogelijkheid bood tot vestiging op de meseta, iets wat voordien niemand
had gedaan uit angst voor de Moorse aanvallen. Deze georganiseerde bijdrage

aan de herbevolking was een cruciaal element voor het slagen van de recon-
quista. Ze zorgde ervoor dat de door de christenen veroverde gebieden ook
christelijk bleven.
Vooraanstaand werd de Orde uiteindelijk ook door haar grote rijkdom.
Stichting van de Orde van Santiago
De Orde werd gesticht in 11 70. Het register van Uclés noemt koning Fernando II
van León (1 157-1 188) "Fundador Ordinis Militiae Beati Jacobi". Sommige historici
twijfelen eraan of hij er enige persoonlijke bemoeienis mee heeft gehad. De
meest recente studies noemen de vorsten wel als initiatiefnemer. De Orde kreeg
haar eerste bezittingen in elk geval door toedoen van Fernando ll. Het kasteel
van Uclés, werd door koning Alfonso VIII van Castilië (1 158-1 214) in 11 74 aan de
Orde geschonken als tegemoetkoming in gemaakte kosten. De vorst verklaarde
dat "het passend is eerlijke en religieuze mensen lief te hebben, in het bijzonder
degenen die besloten hebben hun bloed en leven te geven in het gevecht met de
vijanden van Christus". Uclés werd vanaf 1230 het hoofdkwartier van de Orde.
Mogelijk werden de religieuze ridderordes in Spanje geïnspireerd door de ribät,
een Moorse leefgemeenschap, waar een ascetische levenswijze werd gecombi-
neerd met militaire strijd tegen de vijanden van de Islam (yaltazim alribat).
Ribatät zijn een onderdeel van de djihäd, de religieuze plicht om de Islam te ver-
spreiden. Bovenal echter waren de ridderordes gebaseerd op cistenciënzer denk-
beelden. De cisterciënzers zagen in de arbeid (het werk) een bron van heiligma-
king en het werk van de ridders was het voeren van oorlog.
Leden van een broederschap in Cáceres, waar later de Orde van Santiago uit zou
voortkomen, kregen een semi-religieuze status en zwoeren een eed de Moren te
verdrijven. Ze werden broeders van Cáceres genoemd, daar de plaatselijke kerk
hun eerste zetel was. Overigens ging Cáceres nog tijdens het bewind van
Fernando II verloren, om pas in 1229 te worden heroverd.
In 11 71 overhandigde Pedro Cudesteiz, aartsbisschop van Compostela aan de
broeders het vaandel van Santiago en noemde hen 'vazallen en ridders van
Santiago.' Hierbij gelastte hij hen de aartsbisschoppelijke stad te verdedigen
tegen de Moren. Tevens werd hen in 11 71 een regel overhandigd, geschreven
door kardinaal Albert de Monra, vooruitlopend op de erkenning van de orde door
paus Alexander III in 1 175.
De orde was ondertussen uitgebreid door toetreding van de adellijke broeders
van Avila en de geestelijken van het broederschap van St. Eloi (San Loyo) in
respectievelijk 1 172 en 1 174. De regel was geheel in de traditie van Augustinus
en omvatte onder meer geloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid.
Wat de orde echter zo ongewoon maakte was de mogelijkheid tot deelname van
gehuwde ridders. Op zekere tijden van het jaar, zoals tijdens de 40-daagse vasten
en de advent, sliepen de ridders en hun vrouwen apart, maar de rest van het jaar

leefde men als man en vrouw,
indachtig het woord van Paulus:
'Want het is beter te trouwen,
dan van begeerte te branden.'
(Cor. 7:9).
Taak van de ridders
De taak van de ridders was het
"verdedigen van de kerk van God
met alle kracht, het leven te
geven voor de verheerlijking van
Gods naam en de wreedheid van
de Saracenen voorkomen. Zij
mogen niet plunderen en wreed
zijn, maar laten zij strijden voor
de heerlijkheid van Christus'
naam, christenen verdedigen
tegen aanvallen, en door hun
levensstijl de kennis van het
geloof in Christus verbreiden."
Iets onvriendelijker klinkt hun
motto: Rubit ensis sanguine ara-
bum (rood kleurt het zand van het Morenbloed). Daar echter niet bekend is wan-
neer dit motto voor het eerst werd gebruikt, zou dit heel goed een latere toevoe-
ging kunnen zijn.
In een latere fase kregen de ridders ook als opdracht pelgrims te beschermen en
te herbergen, in het bijzonder de pelgrims naar Santiago de Compostela.
Hiervoor richtten zij ook hospitalen op zoals bijvoorbeeld San Marcos in León.
Reconquista als Itruistocht
Het was de Spaanse christenen sinds paus Paschalis II verboden om aan de kruis-
tochten naar Palestina deel te nemen. Hun oorlog tegen de Moren had de pause-
lijke voorkeur. Deze strijd werd echter ondermijnd door onderlinge gevechten
tussen de verschillende christelijke koninkrijken. León sloot in 11 95 zelfs een ver-
bond met de Almohaden * * om Castilië binnen te vallen. De ridders van Santiago
bleven neutraal in deze strijd. Door pauselijk ingrijpen, namelijk door te dreigen
met excommunicatie, werd eindelijk een zekere mate van vrede en eenheid tot
stand gebracht tussen de christelijke heersers. Tevens werd een aflaat verbonden
aan deelname aan de strijd en een volle aflaat wanneer men omkwam, iets wat al
gold voor de strijd in het Heilige land. Hiermee kreeg de reconquista het karakter
van een echte kruistocht.
Portret van Alvoro
de Luna, grootmees-
ter van de Orde van
Santiago (+1453).
Paneelschildering
van Soncho de
Zomoro, 1488.
Toledo, kothedrool,
kapel van Sontiogo.

Een ander middel om de eenheid binnen de Latijnse christenheid te vergroten
was de Gregoriaanse hervorming die onder meer bestond in het invoeren van de
Romeinse ritus in de Spaanse kerk, in plaats van de Visigotische ritus, die zij tot
die tijd gevolgd had. Wel moest de Spaanse geestelijkheid een door henzelf sterk
betwiste geldelijke bijdrage leveren om de kruistochten naar het Heilige land
mede te bekostigen. Ook speelde paus Innocentius III (1 198-1 21 6) een grote rol
in het werven van soldaten van over de Pyreneeën tot zelfs in Duitsland.
Volgens de moslim-schrijver al-Maqqäri "gaven de mannen van deze landen
gehoor aan de oproep en kwamen als zwermen sprinkhanen of als mieren." Het
succes van de oproep bleek zowel hun kracht als hun zwakte. De voorbereidin-
gen waren zeer succesvol. Meer dan 70.000 soldaten uit Frankrijk en Italië, waar
de kruistocht gepredikt was door Rodrigo Ximénez de Rada, aartsbisschop van
Toledo, versterkten de Spaanse troepen. Maar toen de troepen Toledo verlaten
hadden was het rap gedaan met de eenheid. De kruisvaarders van over de
Pyreneeën keerden het strijdtoneel en masse de rug toe.
Verschillende redenen zijn er gegeven voor deze desertie. De hitte in het zuiden,
het gebrek aan vers water, en het in verband hiermee uitbreken van ziektes. Maar
misschien was het grootste twistpunt wel het verschil in benadering van de vij-
and. De Spaanse troepen wilden, net als de Franse, het christendom verdedigen,
maar zij respecteerden de vijand. Zij hielden de beloften, gedaan tijdens de
onderhandelingen. De Fransen beschouwden dit als verraad en wilden de vijand
doden en hun bezittingen plunderen. Een aanwijzing hiervoor is ook te vinden in
het contrast tussen het Franse Chanson de Roland en het Spaanse Cantar de Mio
Cid. In het eerste worden de moslims die weigeren zich te laten dopen voortva-
rend gedood. In het tweede worden zij met respect bejegend.
Inname van Sevilla
Ook onder de Moren kwam tweestrijd voor. De geschiedkroniek A'mal-al-A'lam
schrijft: "De Almohaden hadden in het land het onkruid der rebellen verjaagd (...)
de moslims waren weer onderhorig geweest aan één bevel. Echter de vertegen-
woordigers van deze dynastie verloren aan kracht en raakten in onmin -wat zij
niet gedaan zouden hebben, had God het anders gewild- zodat de rebellen terug-
kwamen, de overhand namen, de oorlogskansen wendden, en het volk de onge-
lovigen in de armen rende." Mede door deze ontwikkelingen duurde het uitein-
delijk tot 1248 eer Sevilla in christelijke handen viel. Dit gebeurde onder leiding
van koning Fernando III, de Heilige (1 21 7-1 252).
De Orde van Santiago onderscheidde zich tijdens deze slag. Haar voortdurende
bestormingen van Sevilla, zowel 's nachts als overdag ondermijnden de kracht
van de Moorse verdedigers. Nadat de Moorse vloot in de Guadalquivir was ver-
nietigd door christelijke troepen onder leiding van Ramón Bónifaz en daardoor
versterking vanuit Afrika onmogelijk was geworden, werd de stad na een belege-

ing van zestien maanden overgegeven aan de christenen. De eersten die de stad
mochten betreden waren 270 ridders van Santiago onder leiding van Pelayo
Pérez Correa, de legendarische Portugese Meester van de orde, die het vaandel
van Sintjacob op de stadswallen plantte.
Hoogtepunt en neergang van de Orde
De Orde van Santiago kreeg vele landgoederen in en om Sevilla toegewezen. Het
beheer werd overgelaten aan de achtergebleven Joodse bankiers. Rond deze tijd
beleefde de orde haar hoogtepunt en had zij, naast landgoederen in al-Andalus
bezittingen in Portugal, Frankrijk, Italië en Constantinopel. De orde verkreeg in
deze tijd zelfs enige grond in Afrika toen de gouverneur van de Afrikaanse haven-
stad Zala, Zeit Aazon, christen werd, zijn bezit overdroeg en uiteindelijk zelfs rid-
der werd in de Orde van Santiago, misschien in de hoop op steun in zijn strijd
tegen de Almohaden. Paus Innocentius IV (1 243-1 254) noemt hem in zijn
Bullarium Sancti lacobi (1 245): "koning van het begeerde Zala". Ook gaf hij in de
bul de Orde van Santiago het voorrecht in deze Afrikaanse stad kerken te bou-
wen, waarschijnlijk omdat hij aldaar het ideale steunpunt zag voor het herwin-
nen van Noord-Afrika voor de Kerk. Van dit voorrecht maakte de orde overigens
geen gebruik.
Aan het eind van de dertiende eeuw verloor de orde haar onafhankelijkheid. Zij
werd een instrument in de handen van wispelturige christelijke koningen en
meegetrokken in de steeds voortdurende onderlinge strijd. Toch bleef ze tot het
eind van de reconquista, waar de onderhandelingen over de overgave van het
koninkrijk van de Nasriden werden gevoerd door de (vloeiend Arabisch spreken-
de) commandant van de orde, Frey Gonsalez de Córdoba, een kracht waarmee
rekening gehouden moest worden. Mede door deze kracht verliet koning
Mohamed XIII, bijgenaamd Boabdil, huilend zijn hoofdstad Cranada. Met hem
verdween de laatste Moorse heerser uit het heroverde Spanje dat zich kon opma-
ken voor een nieuw tijdperk. In dit tijdperk was voor de ridderordes nog weinig
plaats. De Katholieke Koningen wilden de ordes zeker niet vernietigen, maar wel
beheersen. Zij kwamen, met pauselijke toestemming, rechtstreeks onder
koninklijk bevel en werden uiteindelijk samengevoegd tot El regiment0 de las
Ordenes, welke in het Spaanse leger overleefde tot in deze eeuw.
* De oudste geestelijke ridderorde is delohannieter Orde, circa 1050 gesticht in een hospitaal te
Jeruzalem. In Spanje werd de Orde van Alcantara in 1156 gesticht. De Orde van Calatrava in 1158.
** De Almohaden waren een Mohammedaanse dynastie die haar oorsprong vond in een godsdien-
stige beweging, ontstaan in het Atlasgebied in Noord-Afrika. Hun rijk viel uiteen in de 13de
eeuw. De Almohaden werden opgevolgd door de dynastie van de Nasriden.

LINOSNEDE - PELGRIM MET BRUG
Het mag enige verbazing wekken dat de meeste pelgrims zo weinig belangstel-
ling tonen voor de vele bruggen die hen, op de camino, veilig over een rivier
brengen. Wegen en bruggen zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden en de
bruggen zijn op de camino prominent aanwezig. Meer dan vijftig in getal zijn ze.
Enkele dateren uit de Romeinse tijd, zeer vele uit de Middeleeuwen en een aantal
werd gebouwd in de moderne tijden. Steeds vormen ze een element van conti-
nuïteit van de weg. Ze zorgen ervoor dat deze weg nergens abrupt wordt afge-
broken.
In de loop van de eeuwen vervulden ze hun verbindingsfunctie in de meest brede
zin van het woord. Ze maakten contacten tussen de bewoners van het land en de
voorbijgangers - de pelgrims - gemakkelijk en haast vanzelfsprekend.
De symboliek van de brug, die zich welft over de bedding van de rivier, kan
teruggevonden worden in het verhaal van God en Noë.
"En God sprak:
Mijn boog zet Ik in de wolken,
Als een teken van het verbond tussen Mij en de aarde!" (Genesis, 9,13). Onder
de prachtige kleurenboog van God is het leven van de wereld beschermd. De
boog betekent de verbinding van de hemel met de aarde, het samenbrengen van
"hoog" en "laag", de vereniging van de beide "oevers" van het heelal.
De boog van God werd aldus het model voor alle bruggen, grote en kleine,
gebouwd in steen, hout of ijzer. Ze verbinden concreet de twee oevers van een
rivier. Ze verbinden ook hemel en aarde, dood en leven, God en de mens.
Wegen en bruggen leiden de stappen van de pelgrim naar zijn lang begeerde
ontmoeting met Santiago.
Vrij naar teksten uit Peregrino 37-38, 1994, p.22 en 49, 1996, p.28.

SINTIACOB
DE RIDDER TE PAARD

De ruiter op het timpaan
In de kathedraal van Santiago de Cornpostela, in de zuidelijke dwarsbeuk, is
boven de deur van de huidige sacristie een reliëf te zien. Het is aangebracht op
een halfrond boogveld of timpaan en zou ooit de deur van het voormalige
romaanse kloosterpand versierd hebben. Op het timpaan is een ruiter voorge-
Tirnpoon met versteld.
Zijn paard lijkt weergegeven in gestrekte draf. De ruiter zit stevig op het schijning van sint
zadelkleed met de voeten in de stijgbeugels. Hij draagt een lang, ruim vallend locob. Tweede helft
12de eeuw.
gewaad met smalle mouwen. Het gewaad is voorzien van een split in de rug en
Santiago de
een in de voorzijde om het schrijlings zitten te vergemakkelijken. ~ornposteh, kathedraal.
Een geometrisch gedecoreerde boord verrijkt de kledij en het lijkt of het perso-
nage ook nog een gedrapeerde mantel draagt. Zijn benen zijn gestoken in nauw-
sluitende hozen of kousen en zijn schoenen hebben lange, smalle punten.

De ruiter heeft halflang haar en een baard. Hij wendt het bovenlichaam naar de
toeschouwer. In zijn rechterhand houdt hij een gehven zwaard en met de linkerhand,
die de teugels vat, houdt hij een kruisstaf met een banier. Daarop staat te
lezen: S[AN]C[TU]S IACOB[US] AP[OSTO]LUS XP[IST]I (heiligelacobus apostel van
Christus). De nimbus achter zijn hoofd is een teken van heiligheid.
Links en rechts van de ruiter ziet men telkens drie geknielde figuren in gebedshouding.
Rond het timpaan is een gelobde boog, versierd met parellijsten en
gestileerde bloemen. In elke kleine boog bevindt zich een figuur met opgeheven
handen, duidelijk ook een gebedshouding. De buitenste boog van het timpaan is
versierd met gestileerde bladen.De meest aannemelijke datering van dit geheel
Timpaan met verscliijning
van sint is de tweede helft van de 12de eeuw.
lacob. 13deeeuw. Een gelijkaardige voorstelling van sintlacob als ruiter is te zien op het boogveld
Be tanzos, kerk van
Som tiago. boven de westelijke ingang van de Santiagokerk te Betanzos.
Het timpaan is ingepast in een gotisch portaal en is artistiek gezien beduidend
ondergeschikt aan zijn Compostelaans voorbeeld. Het is ook van een iets recen-
ter datum. In plaats van zes figuren is hier, rechts onder, slechts een geknield
personage te zien.
Een derde timpaan met Santiago te paard bevindt zich in La Coruña, aan de kerk
toegewijd aan genoemde heilige.

Het timpaan van de kathedraal van
Compostela is vanzelfsprekend
reeds het onderwerp geweest van
zeer veel literatuur. Altijd wordt
gezegd: het is een voorstelling van
de slag bij Clavijo en de geknielde
figuurtjes verwijzen naar de cien
doncellas, de honderd meisjes.
Maar is dit wel zo?
De slag bij Clavijo
In de meimaand van het jaar 844
was koning Ramiro I van Asturië
met zijn troepen gelegerd bij
Clavijo, een plaatsje ongeveer 20
kilometer ten zuiden van Logroño.
Op de vooravond van de strijd
tegen de Moorse vorst
Abderrahman II was het Ramiro
zwaar te moede want hij vreesde
de confrontatie met de veel sterkere
vijand. Des nachts echter verscheen
hem Santiago en beloofde dat hij aan de zijde van de christenen zou zijn.
Hij maande de koning aan de moed niet te verliezen.
De volgende dag, in het heetst van de strijd, zagen de christene krijgers hun
koning vergezeld van een stralende ridder, op een wit paard gezeten. Zijn opgeheven
zwaard joeg de Moren op de vlucht en Ramiro, met zijn leger, behaalde de
overwinning. Aldus wil het de legende.
Deze is ontstaan in de 1 Zde eeuw en heeft als mogelijke historische kern een
veldslag van Ramiro II tegen Abderrahman III bij Simancas in 939. Daar verscheen
Santiago eveneens om de christene legers aan te moedigen. Aan zijn zijde
galoppeerde de heilige abt van de Rioja, San Millán de la Cogolla. Ramiro I heeft
nooit een veldslag geleverd bij Clavijo.
Met het verslag over de strijd is de legende echter nog lang niet uitverteld. De
inzet van het gevecht was het leven van honderd meisjes, de cien doncellas.
De cien doncellos
De overlevering wil dat de Asturische koning Mauregato (783-789) met de
Arabische kalief van Córdoba een niet-aanvalspact had gesloten. In ruil daarvoor
moesten de christene vorsten elk jaar honderd meisjes naar de harem in Córdoba
mument van de
slag bij í :lavijo.
Zwac ird van
Sai 1 tiago.

sturen als tribuut of verplichte belasting. Rarniro 1 (842-850) weigerde deze
beschamende overeenkomst na te leven en dit vormde de aanleiding tot een oor-
log, bij Clavijo uitgevochten. Zoals men reeds weet, behaalden de christenen,
met de morele steun van Santiago, de zegepraal.
Om de heilige te danken legde Ramiro I de gelofte af om elk jaar aan de kanunni-
ken van de kathedraal van Compostela een belangrijke schenking te doen. Het is
de beroemde, in de moderne tijd zeer omstreden Voto de Santiago. Deze Voto,
het uiteindelijke gevolg van de slag bij Clavijo, is van het allergrootste belang
geweest in de Compostelaanse kerkelijke politiek. De oppermacht die de kerk
van Santiago meende te bezitten concretiseerde zich immers in de Voto.
De Voto de Santiago
Het was niet Rarniro I maar vermoedelijk Rarniro II die na de slag bij Simancas in
939 een jaarlijkse vrijwillige belasting aan de kerk en aan de kanunniken van
Santiago de Compostela beloofde. De betalingen gebeurden in natura: graan en
wijn. Deze geschenken kwamen niet enkel van de koning maar ook van de inwo-
ners van een groot gebied dat kerkelijk afhankelijk was van het bisdom
Compostela. Na elke veldslag, waarin de christenen de overwinning behaalden,
werd ook een gedeelte van de krijgsbuit aan de apostel geschonken. De clerus
van de kathedraal mocht aldus - luidens het diploma van Ramiro II - jaarlijks een
niet te versmaden extra-inkomen verwachten.
Uiteraard trok niemand de Voto in twijfel. Hij bracht geld op voor de kanunniken,
verleende prestige aan de kathedraal en stimuleerde delacobusverering. De vele
verschijningen van de ridder-apostel op het witte paard, die tot ver in de 16de
eeuw, ook in de Nieuwe Wereld werden gesignaleerd, bleven de Voto rechtvaar-
digen.
In de 18de eeuw echter begonnen enkele verlichte geesten achterdocht te koes-
teren. Een kritisch onderzoek werd ingesteld en er werd tegelijkertijd een proce-
dure gestart om de Voto en de daarbij behorende inkomsten af te schaffen. Dit
gebeurde uiteindelijk in 1834. De maatregel paste in het liberale klimaat dat toen
in Spanje heerste. De reden voor de afschaffing luidde: "het misbruiken van de
godsdienst voor materiële doeleinden".
Onder het bewind van generaal Franco werd de Voto - zij het symbolisch - in 1937
opnieuw ingesteld. Tot op onze dagen ontvangt de apostel nog jaarlijks een
ofrenda vanwege de koning en de Spaanse regering.
De vervalsing van de Voto
De hedendaagse historische wetenschap heeft op haar beurt de Voto grondig
bestudeerd. Het staat nu vast dat het diploma van koning Ramiro II uit de 1 Ode
eeuw, in de huidige bewaarde vorm dateert uit de 12de eeuw. De auteur van het
bewuste document is Pedro Macio (+l l72), kanunnik van de Compostelaanse

kathedraal. Vanaf 11 55 voerde hij ook de titel van kardinaal, wat nog meer gezag
verleende aan zijn "kopie" van het document van Ramiro.
Macio presenteerde zijn redactie van de Voto inderdaad als een getrouwe weer-
gave van het origineel. In werkelijkheid gaf hij zijn eigen versie en mengde histo-
rische informatie en puur valse gegevens door elkaar. Hij deed dit op een mees-
terlijke manier en met zijn falsificatie bevoordeligde hij in niet geringe mate de
inkomsten van de clerus en ook de zijne. Het raffinement en de vaardigheid
waarmee Pedro Macio de schriftvervalsing pleegde wekt bewondering bij vriend
en vijand.
De kracht van een legende
Het verhaal over de honderd meisjes, de slag bij Clavijo en de daarop volgende
Voto is zeer vernuftig opgebouwd en steekt logisch in elkaar. Al behoort het zo
goed als geheel tot het rijk van de legende en de verbeelding, toch levert het een
onweerlegbaar bewijs van de kracht die in een legende schuilt.
De propaganda, met veel overtuiging en veel kundigheid door de Compostelaanse
clerus gevoerd ten voordele van hun heiligdom leidde tot een groot succes.
De 12de eeuw, waarin bedoelde legende ontstond, kan beschouwd worden als
een absoluut hoogtepunt in deJacobusverering. Het is niet toevallig dat de ope-
ratie rond de Voto eveneens in de 12de eeuw plaats greep. Daardoor kwamen nu
uit geheel Spanje giften en gaven. In die tijd kwam ook het Liber sancti Jacobi tot
stand. Het prestige van het bedevaartsoord bleef groeien en uit alle landen
stroomden de pelgrims toe.
Santiago de Compostela stak Jeruzalem en Rome naar de kroon en werd de
meest bezochte bedevaartplaats van de westerse christenheid.
Het verhaal van Clavijo, met alles wat erbij kwam, werd verteld in kronieken en
gedichten en sintjacob te paard werd uitgebeeld in de kunst. Iedereen kon horen
en zien hoe de legende haar schimmig karakter prijs gaf en opgenomen werd in
de eerbiedwaardigheid van de traditie.
De geschreven getuigenissen
De verschijning van sintlacob als ridder, met of zonder paard, komt in diverse
1 Zde-eeuwse kronieken voor maar ook in de poëzie en de mirakelliteratuur van
die tijd. De reeks van wonderen, opgenomen in het Liber sanctilacobi, bevat een
heel belangrijk mirakel dat, samengevat, als volgt luidt: Een Griekse bisschop,
Stefanus genaamd, was naar Spanje gekomen om de heiligeJacobus te vereren.
Hij besloot niet meer naar zijn land terug te keren en zijn verdere leven door te
brengen in gebed bij Santiago. De geestelijkheid van de kathedraal had hem toe-
gestaan een klein hutje op te richten, dicht bij het altaar. Op zekere dag kwam
een menigte boeren de kerk binnen om een bijzondere feestdag van Santiago te
vieren. Ze stonden in de nabijheid van het hutje en Stefanus hoorde hun gebe-

den. Tot zijn grote verbazing stelde hij vast dat deze lieden de apostel aanspraken
met de titel van ridder. De heilige man werd korzelig. Hij kwam uit zijn hutje om
die domme boeren uit te schelden zeggende dat de apostel een visser was en
geen ridder.
In de loop van de volgende nacht verscheen de apostel in schitterende witte kle-
ren en met wapens die meer licht gaven dan de stralen van de zon. Hij sprak:
"Stefanus, gij hebt de mensen bezworen mij een visser te noemen en niet een rid-
der. Zie, ik sta nu voor u als ridder want ik ben de ridder van God en ik trek op aan
het hoofd van de christene legers in hun strijd tegen de Moren en ik schenk hun
de zege. Twijfel niet verder hieraan."
De tekst van het mirakel verwijst vervolgens nog naar de herovering van Coïmbra
door koning Ferdinand I van León op 9 juli 1064.
De overtuiging dat Santiago ridder van Christus was won zienderogen veld en
het verhaal van de slag bij Clavijo, waar hij boven het leger van de christenen ver-
scheen, bleef eveneens succes boeken. In de 13de eeuw werden kroniekschrij-
vers en dichters het niet moe de heldendaden van Ramiro en de bijstand van de
apostel in geuren en kleuren te vertellen. Vooral het gezag van Rodrigoliménez
de Rada (+l 247), aartsbisschop Toledo, werkte de geloofwaardigheid van de
legende in de hand. Deze prelaat voltooide in 1243 een omvangrijk werk over de
geschiedenis van Spanje. Het diende als inspiratiebron voor de kronieken van
koning Alfonso X el Sabio (+ 1284). De verschijning van Santiago, op een wit
paard, met zwaard en banier kwam meermalen uitgebreid aan de orde in
genoemde en in andere, hier niet genoemde geschriften.
De oudste afbeeldingen
Vanzelfsprekend vonden de geschreven bronnen hun weerslag in de beeldende
kunst en dit nog tijdens de 12de eeuw.
Hoger werden reeds de romaanse timpanen met Santiago als ridder beschreven
en genoemd. Het boogveld in de kathedraal van Compostela behoeft evenwel
een grondiger analyse van het voorgestelde.
De knielende figuren links en rechts van de heilige worden altijd kritiekloos geïn-
terpreteerd als een aantal meisjes die de cien doncellas moeten vertegenwoordi-
gen. Echter, deze zes figuurtjes zijn blootshoofds en dragen de haren kort t
geknipt, tot amper over de oren. Op grond van deze haardracht moet men
besluiten dat hier geen meisjes zijn afgebeeld maar wel mannen. In de middel- /
eeuwen dragen de vrouwen altijd lange haren. De eerste maal dat de vrouwen
zich in het openbaar met korte haren vertoonden was in de jaren twintig van
onze eeuw, met de toen revolutionaire "charlestonmode".
Indien de zes figuurtjes geen meisjes zijn, wie zijn ze dan wel? Naar alle waar-
schijnlijkheid zijn het de lieden die in de kerk tot de heilige apostel kwamen bid-
den. Ze noemden hem ridder, tot ergernis van de Griekse bisschop Stefanus.

Alleen, in het mirakelverhaal is geen sprake van een paard. In andere geschreven
bronnen uit dezelfde tijd daarentegen wel. De voorstelling op het timpaan is dus
zonder bezwaar te interpreteren als een verschijning van sintjacob, de ridder van
Christus. Er is geen Clavijo-slagveld te bespeuren en de knielende figuren zijn
geen soldaten, met andere woorden: hier wordt geen historie verteld. De heilige
kijkt de toeschouwer aan, omringd door een hemels hof en vereerd door een
groepje mensen dat vol ontzag naar hem opziet. Op dit timpaan is de aanwezig-
! heid van Santiago het voornaamste thema, het enige dat hier werkelijk van
belang is.
De latere afbeeldingen
Dit type van sint Jacob als ridder met zwaard en vaandel zal in latere eeuwen
navolging kennen. Uit de tweede helft van de 13de eeuw dateert een miniatuur
met een voorstelling van Santiago, op de vlag van de naar hem genoemde Orde,
gehesen op het kasteel van Uclés (zie foto p. 53)
De heilige, zonder aureool, is gekleed in een halflang wit gewaad. Aan de voeten
draagt hij schoenen met lange spitse toppen en sporen. Hij is blootshoofds, baardeloos
en met haren tot op de oren, overeenkomstig de gebruikelijke haardracht
bij de mannen in de 13de eeuw. In zijn rechterhand houdt hij een opgeheven
zwaard en zijn linker omklemt de teugels en de lange stok van een klein kruis.
Zijn paard is mooi opgetuigd, met op het zadel een rijkversierd kleed. Ook de
stijgbeugels ontbreken niet.
De miniatuur biedt een getrouwe weergave van het vaandel van de Orde van
Santiago. Zonder twijfel hebben tientallen van deze vaandels bestaan. Slechts
een exemplaar zou nu nog bewaard zijn in het stadhuis van Astorga.
Uit de 14de eeuw zijn twee afbeeldingen van Jacobus als ridder bekend.
Vooreerst is er het versierde perkamenten titelblad van een boek waarin een aantal
historisch belangrijke documenten zijn gebundeld. Het wordt bewaard in het
archief van de kathedraal in Santiago. Het blad toont een gekleurde tekening
met voorstellingen van de apostel en is 1326 gedateerd. De onderste helft van
het blad wordt ingenomen door sintlacob als ruiter, met aureool, met lange
haren en baard. Hij draagt een kort bovenkleed en een gedrapeerde mantel. Zijn
voeten zijn geschoeid met puntige snavelschoenen en voorzien van sporen. Zijn
linkerhand houdt de teugels en een lans waaraan een banier wappert. Deze is
versierd met een groepje van drie schelpen. Een opgeheven zwaard draagt hij in
de rechterhand. Links naast de heilige staat het opschrift: IACOBUS XP1 [STI]
(foto pag. 69)
MILES,Jacobus, ridder van Christus. Sintjacotn te paard.
De gesneuvelde krijgers op de grond onder het paard zijn, naar hun kleding te Gekleurde tekening
in Tumbw B. 7326.
oordelen, geen Moren. Vermoedelijk worden hier de rebellen bedoeld die tegen Sm tiago de
de toenmalige aartsbisschop Berenger de Landore (1 31 7-1 330) ageerden.
ComposteIa, archief
van de kothediaal.
Uit dezelfde periode als de tekening dateert de matrijs van een zegel, waarschijn-

lijk afkomstig van het stadsbestuur van Santiago de Compostela. Daarop is ook
Jacobus te paard afgebeeld op nagenoeg identieke wijze als in het handschrift.
Zijn paard is hier echter in volle galop weergegeven. De matrijs wordt bewaard in
Madrid (Museo Arqueológico Nacional). Gelijkaardige matrijzen en zegelstem-
pels moeten ooit in groten getale bestaan hebben. Het ligt voor de hand dat de
ruiterzegels van koningen en adellijke heersers als inspiratiebron gediend hebben foto links
voor de zegels met de ridder Santiago.
Na de middeleeuwen wordtJacobus te paard steevast de matamoros of
Sintjocobs te paard.
Ijzerconstructie.
Morendoder. Slechts een tweetal kunstwerken vormen hierop een uitzondering: laren 1970. Peño de
een beeldje in Astorga en een ijzerconstructie in La Peña de Francia.
Froncio.
foto rechts
Het houten beeldje, bewaard in het Museo de los Caminos te Astorga, dateert uit
de eerste helft van de 17de eeuw. Op het hoofd draagt1acobus de pelgrimshoed. :,"'Eb'$?:,"$
In zijn linkerhand houdt hij een klein vaantje en het voorwerp uit zijn rechterhand 77deeeu~.Astorga,
is verdwenen. Het kan eventueel een zwaard geweest zijn. Dit zou dan wel in
Mwseo de los
Cominos.
schrille tegenstelling hebben gestaan tot de goedmoedige uitdrukking op het
gelaat van de heilige.
Het andere kunstwerk dat beantwoordt aan het hier behandelde iconografische
type is een compositie van ijzeren platen en ijzerdraad, uit de jaren '70 van onze
eeuw. Het bevindt zich bij het Mariaheiligdom in het berggebied van La Peña de

De, heilige Isiodorus
te paard. Vaandel
van de slag bij
Ba~eza. Na 1 147.
León, San Isidoro,
schatkamer.
Francia, ten zuidwesten van Salamanca. De compositie is gemonteerd onder een
boog op de rand van een afsluitingsmuur. Ze tekent zich af tegen de lucht. De
heilige draagt een lange tuniek. Hij is blootshoofds en barrevoets en voor zijn
borst hangt een schelp. In zijn rechterhand heeft hij een kruis terwijl de linker-
hand losjes de teugels van het paard houdt. Op de plaats waar deze hedendaagse
Santiago als een verschijning boven het berglandschap zweeft stond eertijds een
kapel aan hem toegewijd.
De heilige legerleiders
Na het bekijken van alle bekende afbeeldingen van de apostel als ridder is geble-
ken dat Santiago nergens is voorgesteld in de verhalende context van een veld-
slag. Hij neemt geen deel aan de oorlogsvoering. Hij vecht niet tegen de Moren,
noch bij Clavijo, noch elders. Hij is gewoon aanwezig als een verschijning die de
christene legers beschermt, ze aanvoert en moed geeft. In deze functie is hij
evenwel geen unicum.
In de slag bij Simancas in 939 werd Santiago, zoals reeds gezegd, vergezeld van
San Millán de la Cogolla, ook gezeten op een wit paard en met een vlammend
zwaard in de hand. Voordien was de heilige van de Rioja reeds verschenen aan
Fernan González, graaf van Castilië.
Eveneens in de 1Ode eeuw verscheen sint Joris aan graaf Borell II van Barcelona
(947-992) om hem bij te staan in de strijd. Dezelfde heilige verscheen in 1096
aan koning Pedro I van Aragón (1 094-1 104) tijdens de beslissende slag bij
Alcoraz die de reconquista van Huesca tot gevolg had.
Bij de herovering van Baeza in
1147 door koning Alfonso VII
van Castilië en León (1 126-
1 157) was het de heilige
Isidorus van Sevilla die, op een
wit paard gezeten, boven de
christene legers verscheen en
de krijgers aanmoedigde.
Dit zijn slechts enkele voorbeel-
den en hiermee zijn de verschij-
ningen van "legerheiligen" uit de
Spaanse mirakelverhalen nog
lang niet uitgeput.
Ook buiten Spanje traden heili-
gen op als legeraanvoerders.
Het meest bekend is een
Vlaams schilderij op paneel, voorstellend de veldtocht van keizer Hendrik II
(1 002-1 024) tegen de "ongelovigen". De keizerlijke ridder wordt bijgestaan door

maar liefst vier heiligen die zijn leger aanvoeren, echter niet gezeten op paarden.
Het zijn Joris, Adrianus, Laurentius en de aartsengel Michaël. Het bedoelde schil-
derij dateert uit het einde van de 15de eeuw en wordt bewaard te Munster in
Westfalen.
Wat Spanje betreft werd de aanwezigheid van heiligen bij gevechten gerecht-
vaardigd in het kader van de reconquista. Elders in Europa is de strijd tegen
"ongelovigen", zoals Slaven en Magyaren evenzeer een gelegenheid om heiligen
in de strijd in te schakelen. Alleen gebeurt het daar minder vaak dan in Spanje.
Sintjacob, patroon van de legers
Het iconografische type van Jacobus als ridder is exclusief Spaans. Het is ontstaan
in de legendarische context van diverse verschijningen van de heilige. Hij noem-
de zichzelf "ridder van Christus" en in de kunst werd hij dan ook uitgebeeld zoals
de middeleeuwse ridders. In die kringen kende de ridder-apostel dan ook het
meeste succes. Het is dus niet verwonderlijk dat dit lacobustype prijkt op het
vaandel van de militaire Orde van Santiago. Het is evenmin verwonderlijk dat de
apostel zal beschouwd worden als behorend tot de sociale rang van de adel. Zo
werd hij als het ware in het leger geïntegreerd als leider. Zijn naam werd de
strijdkreet tijdens de gevechten en bij de overwinningen. Zo vermeldt de kroniek
dat bij de inname van Granada in 1492 de banier van Santiago gehesen werd op
de hoogste toren van het Alhambra en dat uit het hele verzamelde leger de juich-
kreet: "Santiago! Santiago!" opsteeg.
De propaganda voor dit politieke en militaire patronaat van sint jacob werd,
zoals alle propaganda voor de verering van de apostel, eens te meer gevoerd
door de clerus van de kathedraal van Compostela. Ze paste volledig in de ambi-
ties, om van de kerk waar de apostel begraven lag, een nationaal heiligdom te
maken.
Met het voortschrijden van de reconquista vulde men de rol van Santiago steeds
concreter in. Het zal echter duren tot na de herovering van Granada vooraleer
men van de apostel-ridder een actief strijder zal maken. Santiago wordt mata-
moros wanneer de Moren reeds overwonnen zijn.
De legende van de slag bij Clavijo, het verhaal van de honderd meisjes, de ver-
schijning van de apostel aan de Griekse bisschop en vele malen boven de christe-
ne legers, de impact van de Voto: het zijn allemaal elementen in een complexe
geschiedenis. Ze resulteerden in een nieuw1acobustype: de onversaagde ridder
te paard, met zwaard en banier. Deze elitaire Jacobus heeft weinig bijval geoogst
bij het volk. Wanneer de ridder een Morendoder wordt zal zijn populariteit niet
meer te stuiten zijn.

UIT DE SPAANSE KEUKEN
VENKELROOMSOEP POMPOENROOMSOEP
Voor 6 personen. Nodig: 112 kg venkel;
2 stalen prei; 2 soeplepels boter;
anderhalve liter kippenbouillon; ander-
halve deciliter vloeibare room; wat
dragon; zout en peper.
De venkelknollen wassen, de draderige
elementen verwijderen en vervolgens
in reepjes of blokjes snijden. De prei
schoonmaken en enkel het wit gebrui-
ken. Dit in dunne schijfjes snijden. De
boter smelten in een diepe pan en de
gesneden groenten erbij voegen. Alles
op een zacht vuurtje laten stoven, zon-
der te laten kleuren. De kippenbouillon
toevoegen, ook zout, peper en dragon.
Gedurende circa 20 minuten zachtjes
laten koken. Dan de soep fijn maken
met de mixer en eventueel nog zeven.
Onder flink roeren de room toevoe-
gen. De soep laten afkoelen en een
paar uren in de koelkast plaatsen. Bij
het opdienen garneren met het groen
van de venkel. Deze soep kan ook
warm geserveerd worden.
Voor 6 personen. Nodig: anderhalve
kilo pompoen; 2 middelgrote aardap-
pelen; 1 kleine ui; 2 soeplepels boter;
zout en peper; 1 12 deciliter sherry-
azijn; 1 deciliter vloeibare room.
Het vlees van de pompoen in blokjes
snijden evenals de geschilde aardappe-
len. De ui in vier snijden. De groenten
zachtjes in de boter laten stoven in een
diepe pan en vervolgens water bijvoe-
gen. Gedurende 25 tot 30 minuten
zachtjes laten koken. Na het mixen de
sherry-azijn en de room bijvoegen.
Goed mengen en op smaak brengen
met zout en peper. De soep laten
afkoelen en nog een paar uren in de
koelkast bewaren. Bij het opdienen
garneren met bieslook of fijngesneden
vers uitje en enkele pistachenootjes.
De soep kan desgewenst ook warm
gegeten worden. Opletten met de
hoeveelheid sherry-azijn!
In plaats van pompoen kan men ook
courgettes gebruiken. Bij het schoon-
maken ervan wel de pitten verwijderen.

VAN DE VOORZ17lER
Morgen ga ik weer een stuk van de route van Arles naar Compostela lopen. Mijn
vader (80) belde van de week of ik ergens bereikbaar was, als er iets zou gebeu-
ren. Hij had het nooit eerder gevraagd, ondanks een leven vol reizen. Ik vind het
vervelend, maar geef hem toch maar een lijstje met mogelijke adressen en nog
vagere data.
Als u dit leest, ben ik al weer terug en wat mijn persoonlijke relaties betreft, dat is
ook niet het thema van dit stukje. Toch hoor je regelmatig in de pelgrimsparade
dat mensen onderweg te horen krijgen dat één van de naaste familieleden ziek
geworden is, op sterven ligt of al overleden is. Het blijft een dilemma. Aan de ene
kant wil je helemaal weg zijn uit je eigen omgeving. ]e wilt je concentreren op
het pelgrimeren of een ander aspect van de routes naar Santiago. Toch zou je wil-
len dat thuis alles het zelfde blijft.
Ik herinner mij een nostalgisch liedje van Martine Bijl over een boer die naar
Oostenrijk op vakantie gaat en niet kan nalaten te denken aan de koeien thuis.
'Hoe zou het met Claartje zijn? En metlohanna twee?' zingt ze dan.
U kent vast wel dat gevoel dat je, enigszins ontworteld, maar zeker letterlijk op
afstand, denkt: hoe zou het met die en die zijn. Tegelijkertijd heb je een duidelijk
doel voor ogen: Compostela, en voor de korte termijn: waar zal ik vanavond eten
en slapen of misschien nog concreter: als ik maar een keer het hoogste punt van
die col gehaald heb of veilig beneden ben.
]e kunt niet in twee werelden tegelijk zijn, of althans, ik vind het moeilijk. En toch
moet het wel eens. ]e kiest voor afwezigheid van je vertrouwde omgeving in de
overtuiging dat de tocht voor jou belangrijk(er) is. Ik zie er nu al naar uit dat
leden in de pelgrimsparade tijdens de najaarsvergadering iets zullen vertellen
van wat ze meegemaakt hebben.
Tot slot een praktische noot.
Omdat 25 juli, de feestdag van sint Jacob, dit jaar op een zaterdag valt; leek het
me leuk om dan een1acobuswandeling te gaan maken met leden van het
genootschap. Gekozen is voor de Cabauwse]acobusroute vanuit Schoonhoven
(14 km.). Als u mee wilt lopen, graag even een kaartje naar mijn huisadres, dan
zal ik u de praktische informatie toesturen. De route gaat over een heel oud ker-
kepad, langs een niet zo oude1acobuskerk en een stukje langs de Vlist.
Katrina van den Berg
381 7 WH Amersfoort
Vossenstraat 7
16 mei 1998

VERSLAG JAARVERGADERING
te Berkel-Enschot, 21 maart l998
De statutair verplichte 'jaarvergadering', die door ongeveer 450 leden werd
bezocht, vond 's morgens plaats. Daarin werden de officiële besluiten genomen,
zoals vaststelling van: het jaarverslag over 1997, de financiële stukken (iaarreke-
ning penningmeester, verslag van de kascommissie, wijziging van de begroting
over 1998 en vaststelling van de begroting voor 1999). Twee aftredende
bestuursleden werden door twee nieuwe vervangen.
Voorzitter Katrina van den Berg stond stil bij het overlijden van één van de men-
sen van het eerste uur van het genootschap: Wim Bettonvil uit 's-Hertogenbosch.
Wim was regio-contactpersoon, inleider tijdens de tweede lustrumviering in
Amersfoort, mede organisator van een ledenvergadering in Den Bosch, samen
met zijn vrouw Anneke hospitalero in Astorga, maar toch op de eerste plaats pel-
grim. Ter herdenking van hem en alle andere leden van het genootschap die
sinds de vorige jaarvergadering waren overleden, namen de aanwezigen een
minuut stilte in acht.
Door bijzondere omstandigheden is Nico Zijp, die aftreedt als bestuurslid, ver-
hinderd. Daarnaast is van diverse leden bericht van verhindering ontvangen.
Daarna vroeg Katrina aandacht voor enkele ontwikkelingen binnen het genoot-
schap die het bestuur er toe hebben gebracht een aantal beslissingen te nemen.
Het genootschap maakt een explosieve groei door van het ledenaantal. Vraag
daarbij is of dit een trend zal zijn voor de komende jaren. Zij heeft de indruk dat
er zich een splitsing in twee groepen leden dreigt voor te doen:
1. leden die jarenlang lid zijn: een vaste, hechte groep, die ledenvergaderingen
en regio bijeenkomsten trouw bezoekt en delacobsstaf leest;
2. mensen die slechts één of twee jaar lid blijven. Zij hebben het plan om een-
maal een pelgrimstocht naar Santiago de Compostela te maken. Ze zijn wellicht
niet erg geïnteresseerd in delacobsstaf, maar hebben wel veel belang bij een pel-
grimspas en actuele praktische informatie over de pelgrimsroutes.
Beide groepen leden hebben belang bij de routes naar Santiago. Het bestuur wil
via een enquête meer inzicht verkrijgen in de beweegredenen van nieuwe leden,
zodat het beleid beter op hun behoefte kan worden afgestemd.
De huidige situatie is: steeds vollere zalen, zowel landelijk als regionaal. Aan de
ene kant moet het gevoel van te behoren tot een vriendenkring behouden blij-
ven, maar aan de nadere kant is dat moeilijk door de grote aantallen. Dus moe-
ten we overwegen onze aandacht meer te richten op kleinere groepen: work-
shops, subgroepen in de regio's of verkleining van de regio's. Daarnaast wordt
overwogen de invoering van een databank met praktische informatie over de

pelgrimsroutes, logeeradressen voor pelgrims e.d. Kortom, meer stroomlijning
van de informatievoorziening.
Wat de behoeften van de leden betreft zijn twee dingen niet goed:
* 'nieuwelingen' voelen zich verloren, doordat er niet voldoende wordt voldaan
aan hun behoefte aan informatie; het genootschap moet hier erg alert op zijn.
* bij de mensen die jarenlang lid zijn van het genootschap ontstaat een gevoel
van 'vervreemding'.
Het zou spijtig zijn als er een kloof tussen die twee groepen zou ontstaan. Het
bestuur wil voorkomen dat die kloof er komt met onder meer de volgende activi-
teiten:
1. meer professionalisering: stroomlijning van werkzaamheden, het explicieter
stellen van een aantal doelen aan de hand van de statutaire doelstelling;
2. ondersteuning van de regio's: financieel, administratief en een sprekersfonds
voor lezingen;
3. heroriëntatie op het middagprogramma van de ledenvergaderingen: meerde-
re workshops, wandelingen, meerdere activiteiten op diverse locaties, opde-
ling in kleinere thematisch gerichte groepen.
4. het benoemen van aandachtsvelden: kunsthistorische aspecten, contacten
met andere pelgrimsorganisaties, de spiritualiteit van het pelgrimeren, grof-
stoffelijke voorbereiding van de tocht (kaarten, reisgidsen, reisbagage, licha-
melijke conditie), de cultuur van het pelgrimeren (zingen, contacten met
medepelgrims, video's, Spaans).
Als nieuwe leden van de Kascommissie meldden zich aan Anneke Lieven en jan
Bruinsma. Er is een aantal vacatures als regio-contactpersoon: Rotterdam,
Zeeland, Hart van Brabant(Tilbut-g) en Breda. De voorzitter riep leden op de aan-
vaarding van de functie van regio-contactpersoon te overwegen.
Het bestuur heeft besloten om de huidige regeling van het lidmaatschap annex
abonnment op delacobsstafte handhaven; het doet dus geen voorstel tot invoe-
ring van een gereduceerd tarief voor jongeren en groepen. Leden die hun contri-
butie ieder jaar automatisch laten afschrijven betalen met ingang van 1 januari
1999 f 28,- (gewoon lid), resp. f 18,- (tweede lid op het zelfde adres). Vanaf de
najaarsledenvergadering in Amsterdam (locatie VU) zal aan introduces/niet-
leden voor het bezoek van (een deel van) de ledenvergadering een bedrag van
f 15,- worden gevraagd. Met andere woorden: ledenvergaderingen zijn slechts
voor leden gratis toegankelijk.
Bij de wijziging van de begroting 1998 en vaststelling van de begroting 1999
bleek hoe moeilijk het is een goede schatting te maken van inkomsten en uitgaven
als gevolg van de snelle groei van het aantal leden. Voor de veiligheid is bij de

egroting voor 1999 uitgegaan van een lager aantal leden. Tegenover de snelle
groei kunnen namelijk ook vele opzeggingen staan. Op een suggestie van het lid
Ven uit Rotterdam zal worden bezien of het raadzaam en statutair mogelijk is de
ontwerp-begroting te doen vaststellen in de najaarsvergadering. Voorstellen van
leden om slechts eenmaal per jaar een landelijke ledenvergadering te houden of
de tweede ledenvergadering voor Noord- en Zuid-Nederland apart te houden
worden massaal afgewezen. Datzelfde lot trof het voorstel tot reductie van het
aantal nummers van de Jacobsstaf van vier naar twee per jaar.
Er wordt een reserve gevormd met het oog op de viering van het heilig jaar
(1 999), maar het bestuur heeft nog geen concrte plannen. De financiële stukken
worden ongewijzigd vastgesteld.
Als nieuwe leden van het bestuur werden bij acclamatie gekozen: Gerard van
Poppel uit Gouda en Margriet Blokland uit Voorburg, mede-regiocontactpersoon
voor de regio Den Haag. Gerard neemt de taken over van Nico Zijp (ledenservi-
ce), terwijl Margriet o.a. zal meehelpen bij het organiseren van ledenvergaderin-
gen.
Voorzitter Katrina van den Berg memoreerde de vele verdiensten van het afge-
treden bestuurslid Mireille Madou voor het genootschap. Zij is mede-oprichster,
was twaalf jaren vice-voorzitter, was (en blijft) contactpersoon tussen het
bestuur en de redactie van de Jacobsstaf, schreef vele boeiende artikelen in de
Jacobsstaf en vooral: zij hield vele malen een boeiende kunsthistorische inleiding
tijdens de ledenvergaderingen. Als Vlaamse heeft zij onze woordenschat verrijkt.
Katrina: 'Zo iemand als jij zullen wij nooit meer in het bestuur hebben'. Katrina
stelde voor aan Mireille het erelidmaatschap van het genootschap te verlenen.
Dat voorstel werd bij acclamatie aangenomen. Ten bewijze daarvan overhandig-
de zij Mireille een oorkonde. Als afscheidscadeau ontving Mireille een kaart van
Spanje (metaalgravure 19de eeuw). Alle aanwezigen betuigden hun instemming
met een staande ovatie.
In haar dankwoord ging Mireille in op het initiatief tot oprichting van het
Genootschap van sint Jacob; in de pionierstijd had zij niet vermoed dat het
genootschap zou uitgroeien tot een organisatie van meer dan 2400 leden. Van
het bezoek aan de ledenvergaderingen fleurt zij steeds weer op; zij is dan ook
vast van plan - als God het wil - de ledenvergaderingen te blijven bezoeken.
Het bestuur zal nog uitvoerig afscheid nemen van het afgetreden (en afwezige)
bestuurslid Nico Zijp, die zeer veel voor het genootschap heeft gedaan.
De voorzitter zegt dat op zaterdag 25 juli (de feestdag van sint Jacob) vanuit
Schoonhoven een Jacobswandeling gehouden zal worden. Eindpunt is eveneens
Schoonhoven.
Pelgrimsliederen zijn nu gebundeld, er zijn 25 bundels beschikbaar.

De gebruikelijke rondvraag leverde tal van suggesties en belangrijke gegevens op:
- Bert Roebert (Bennebroek) bepleitte het benutten van het college van regio-
contactpersonen als 'denktank' resp. adviescollege van het bestuur; wellicht kan
die positie van dat gremium statutair worden vastgelegd. De voorzitter zegt toe
dat een onderzoek zal worden ingesteld naar een meer officiële status van de
regio-contactpersonen, die zij hoog inschat.
- Het lid Verburg ziet geen gevaar voor een vervreemding van de leden onder-
ling, maar wel tussen het genootschap en andere organisaties. De voorzitter
zegt dat er meerdere organisaties op een toeristische wijze betrokken zijn bij de
diverse wegen naar Santiago de Compostela. Dat valt buiten de statutaire doel-
stelling van het genootschap, maar er is uiteraard wel contact met die andere
organisaties.
- Het lid Smit (Nederweert) wijst op het feit dat het adres van het genootschap
slechts met moeite te verkrijgen is. De voorzitter zegt dat moeite wordt gedaan
om de actuele adressen op de juiste plaatsen te doen vermelden. Overwogen
wordt de inschakeling van 'Internet".
-Jan Blatter (Nuenen) heeft zich zo juist aangemeld als lid; wat hij mist is werk-
groepen met speciale taken, mede ter ontlasting van het bestuur. Voorbeelden:
invulling van het 'heilig jaar', de beheersing van de problematiek ten aanzien
van het ledenbestand. De voorzitter zegt dat het bestuur al heeft besloten met
kleine groepen te werken.
- Oud voorzitter Koen Dircksens is van mening dat het primaire doel van het
genootschap moet blijven: nieuwelingen op weg helpen, daartoe is het nodig
dat mensen die al ervaring hebben met de pelgrimstocht langer lid blijven.
Het ochtend gedeelte werd afgesloten met de gebruikelijke pelgrimsparade,
waaraan door drie pelgrims werd deelgenomen.
Na de workshops werden door Mireille Madou en doorjeroen Cooskens boeien-
de inleidingen gehouden over de Ruta de la Plata, een route die vanuit Sevilla als
pelgrimsroute naar Santiago gebruikt kan worden. Mireille belichtte de histori-
sche achtergronden ervan, terwijl Jeroen op een zeer persoonlijke manier verslag
deed van zijn eigen bevindingen tijdens zijn tocht langs deze Ruta.
Herman van Bemmel, bestuurssecretaris

LIJST COMPOSTELA'S 7997
1987: 712 H.A.M. Wasser, Utrecht.
1988: 2017 P.J.D. Weesie, Schalkhaar.
1992: 20181. Drost, Rosmalen. 2018 H. Verzandvoort, Rosmalen.
1995: 2215 F.L. Stahl en P.L. Stahl, Breda. 1716 W. Caris, Maastricht.
1996: 2515 A. van Tilburg, Roosendaal. 416 A.H.M. Hoefnagels, Moergestel. 416
J.M. Wijnkoop, Leiderdorp. 816 M.B. Kersten, Den Bosch. 816 A. van der Veen,
Den Bosch. 2416 W.A.M. van Delft, Waalwijk. 2716 C.A. Beemsterboer-Zoon,
Heiloo. 2916 L.M. Beemsterboer, Heiloo. 317 A. van Eijk, Uden. 1718 A.B.T.M.
Clement, Achel. 2319 W.].]. Klinkhamer, Waalwijk. 2711 1 R. Ruiter, Nijmegen.
811 2 H.]. Bollekamp. 811 21. van der Laan, Nieuwkoop.
1997: 1813 Chr. Swart, Amsterdam. 1 114 L. Koster, Wageningen. 1714 Z.W.
Hofman, Vroomshoop. 2914 L.T.M. Kievith-Jore en I.L.M. Kievith, Rhoon. 315 H.C.
Nieman, Geleen. 315 L. Lodder, Sittard. 715 E. Schermer, Den Haag. 715 S.
Harteveld, Den Haag. 915 ].R. Umbgrove, Koudekerke. 1215 L. Schipperijn,
Haarlem. 1515 P. Nakken-Dijk en A. Nakken, Emmen. 1915 R. Lutter, Prinsenbeek.
1915 C.L. Spangenberg, Oost Souburg. 2115 KI. Visser, Leersum. 2215 M.].].
Theunissen, Vessum. 2315 A.M. Theunissen, Vessum. 2315 M. van der Leeden,
Berlicum. 2315 W. van der Aar, Haarlem. 2315 M. van der Bergen-Vernooij,
Kudelstaart. 2515 K. van der Zwet, Roelofsarendsveen. 2615 G. Goossens en P.
Goossens, Den Dungen. 2615 G.C.C. Cooijmans-Meys, Den Dungen. 2715 H.P.
Meershoek, Alphen a/d Rijn. 2715 A. Wijdeveen, Gemonde. 2815 C.V.M. delong,
Ysbrechtum. 3115 L.F. Veltman, Bemmel. 316 W. Ruys-van Everdingen en E.P.C.
Ruys, Woerden. 416J.B. Vermeijmeren, Moergestel. 516 C.W. van Schaaijk,
Oirschot. 516 Y. Deykers, Tilburg. 516 C.Q. Verbeek, Vlaardingen. 616 G.W.
Hendriks, Weurt. 616 1. Huisink-Ent en]. Huisink, Edam. 716 A.A. Gras,
Ridderkerk. 916 5.5. Yntema, Bolsward. 1016 M. van Teijlingen-Dolmans en J. van
Teijlingen, Warrnond. 1 116 C. Vermeden, Den Bosch. 1316 a. lonker-Houter en
H.lonker, Ede. 1416 M. van Alphen-van Merten en]. van Alphen, Steijl.1616 A.
Bridie-Bosch en A.M. Bridie, Ouderkerk a/d Amstel. 1616 A.J.N. Huikeshoven en
A. Huikeshoven, De Zilk. 16/61. van Boxtel-Kokke en]. van Boxtel, Batenburg.
1716 E. Houtzager-Sminia en H.H.W. Houtzager, Heerhugowaard. 2016 A.
Kemmeren, Waspik. 2016 H.W. Muller, Heesch. 20161. Berkelmans, Rosmalen.
2016 M.A. Hoeboer-van der Sluis, Pijnacker. 2016 V.G. van Heuvelen-van Putten
en H. van Heuvelen, Voorst. 21/61. Kortenhorst-Biermans en F. Kortenhorst, De
Kwakel. 2416J.F.E. Burremans, Ossendrecht. 2416 L.].]. van der Kooij, Den Haag.
2516 G.P.]. Gips, Bennekom. 2616 N. Janssen, Sittard. 2616 R.H.M. Berendsen,
Geleen. 2816 M.C.I. Brink-van Wel en T.L.M. Brink, Reek. 29\61. Cremers-
Wasserman en H. Cremers, Nuth. 117 R. Kerkhoven, Mijdrecht. 117 W. Klinkert,
Mijdrecht. 317 C.A. Rams, Uden. 517 C.P. Hodes-Heemskerk en H.1.G. Hodes,

Den Haag. 7/7 R. Geers, Bunnik. 7/7 A. van den Brink-Huisman, Weesp. 7/7
L. van Zanden, Weesp. 11 17 H.]. Schoots, Hilversum. 1317 N. Coomans, Berkel
Enschot.1517 F. de Rooij, Oosterhout.l5/7 R.J.C.M. Reinders, Diessen. 1617
J.A.E.M. de Waart, Veenendaal.1617 P. Weesie, Schalkhaar. 1617 E. Smits-
Zoetmulder, Eindhoven.
Nico Zijp
REGIO'S
REGIO AMSTERDAM
Contactpersonen: Janna Matthijsen, Geerdinkhof 35,11 O3 PP Amsterdam,
(020)699 61 73
Paul Roosendaal, Borgerstraat 58,1053 PV Amsterdam, a (020)683 48 56
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET Ij
Contactpersoon:Jan Louter, Dorpsstraat 65, 1689 ER Zwaag,
a (0229)236 51 2
Op zaterdag 28 februari kwam de regio bijeen. Ruim 70 leden ontmoetten elkaar
in de conferentiezaal 'De Kapel' van het voormalige vormingscentrum 'Dijk &
Duin' te Hoorn. De ruimte was net groot genoeg om het aantal deelnemers te
herbergen.
Jan en Hetty Klepper uit Alkmaar vertelden enthousiast over hun plannen om dit
jaar samen met hun hond Whitney de tocht van Nederland naar Santiago te
maken. Boeiend was het om te horen hoe zorgvuldig en met hoeveel liefde voor
hun prachtige witte Canadese-herder zij zich op de tocht voorbereiden.
Jacques Buissink had met enkele anderen de Camino nogmaals gelopen en erva-
ren dat in een ander jaargetijde, onder andere omstandigheden, met andere
mensen alles anders is en de tocht weer een heel eigen karakter krijgt.
De heer Dekker vertelde ons over zijn plannen om per fiets een lange pelgrims-
tocht te ondernemen, van Gdansk naar Santiago.
Nog verschillende anderen vertelden ons over hun voornemen dit jaar of later op
pad te gaan.
Tijdens de lunch werden in kleine groepen ideeën geopperd, adviezen gegeven
en plannen gesmeed. In een van de groepen werden gegevens uitgewisseld over
alternatieve routes, zoals de Ruta de la Plata. Anderen die nog niet aan lopen of
fietsen toe waren, legden hun oor te luisteren en probeerden zoveel mogelijk aan
de weet te komen.
Na de lunch vertelden Lies van der Lubbe en Tini Bontekoning over hun pelgrims-

tocht in 1996, per fiets van Westwoud naar Santiago de Compostela. Zij illus-
treerden hun verhaal met prachtige dia's. Hun verhaal ontroerde de deelnemers.
Het ging heel wat dieper dan een opsomming van anekdotes. Door hun open en
onbevangen presentatie maakten zij ons deelgenoot van hun ervaringen. Door
hun persoonlijk en eerlijk optreden lieten ze ons merken wat die tocht teweeg
bracht, in henzelf en tussen hen. Iedereen luisterde dan ook geboeid naar dit
unieke verhaal.
We konden weer terugkijken op een geslaagde regiodag. Voldaan en tevreden
keerde ieder naar huis.
jan Louter
De datum van de volgende bijeenkomst (voorjaar 1999) is nog niet bekend. De
leden in de regio ontvangen ter zijner tijd een uitnodiging en programma.
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Rijnsburgerweg 4/F4,2215 RA Voorhout,
(0252)231 147
Regio-bijeenkomsten worden gehouden op de tweede zaterdag van de maanden
maart en oktober. Plaats van samenkomst het klooster van de Broeders van
Schoonoord te Voorhout.
Verslag van de regiobijeenkomst, 14 maart 1998.
Een heel enthousiaste samenkomst. Er waren minder mensen dan de vorige
keren, vermoedelijk te wijten aan het feit, dat er geen uitnodigingen meer wor-
den verzonden, zoals was afgesproken.
Voor de goede orde: onze bijeenkomsten vinden plaats op de tweede zaterdag
van maart en van oktober, de volgende dus 10 oktober.
Voorzitter Cor van Tongeren herdenkt het overlijden van Wim Bettonvil. Er is een
brief van Theo van der Linden over de Frieslandroute. Er worden plannen
gemaakt, om dit jaar een deel van de route met een groep uit onze regio te
lopen. Een paar nieuwe leden stellen zich voor: zij willen de middeleeuwse tocht
naar Santiago herbeleven.
Bert Roebert vertelt over zijn laatste wandeltraject Burgos-Santiago. Als scout
werd hem ooit ergens het pad gewezen, dat hij in delen voltooide tussen 1987
en 1997. Eigenlijk wilde hij nooit aankomen, altijd onderweg blijven, spiritueel,
historisch en dronken van vrijheid. Telkens 's morgens vroeg op en je eigen lange
schaduw achterna. Een pelgrim, trots op zijn verleden, voorbije werkperiode,
maar vooral pelgrim van dankbaarheid.
Na de pauze gesprekken over: spiritualiteit, wanneer word je van toerist pelgrim,
over samen wandelen: zo lang al samen, is alles dan gezegd? Gesprekken over

dagschema's, onkostenplaatjes, risico's, allerlei onderwerpen, waarmee je een
boek kunt vullen.
Jos en Cor van Tongeren hebben weer een fijn Café Saint Jacques verzorgd.
Jacques van Beek.
In tegenstelling tot bovenstaand bericht wordt de regiobijeenkomst in oktober
gehouden op zaterdag 17 oktober.
REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Cees Rooijackers, Wagenstraat 85 H, 251 2 AS Den Haag,
= (070)360 24 42
REGIO ROTTERDAM
Contactpersoon: vacature
REGIO UTRECHT-ZUID/RIVIERENGEBIED
Contactpersoon: Harry Wasser, l e Kortebaanstraat 1,3581 BX Utrecht,
= (030)231 79 46
REGIO MIDDEN NEDERLAND
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,3607 DG
Maarssenbroek, (0346)569 133
Zaterdagmorgen 28 februari verzamelen om 10.00 uur zo'n 20-tal regioleden en
andere belangstellenden zich bij het station van Rheden om een weekend langs
het Maarten van Rossumpad te lopen. Zo vroeg is de horeca nog niet open maar
de plaatselijke supermarkt blijkt ook koffie te schenken. Na een schitterende
tocht over de Postbank met lammetjes, maar ook af en toe hagel, eten we ons
boterhammetje in een drukke Carolinahoeve. Na 22 km. arriveren we in het ABK-
huis in Eerbeek. In een apart voor ons gereserveerde ruimte eten we een voor-
treffelijk driegangenmaal en drinken later een Rioja vergezeld van chorizo en
video's over de Camino. Zondag lopen we een groot deel langs het Apeldoorns
Kanaal. Intens pratend en ervaringen uitwisselend missen we de afslag naar de
Middelste Molen, waar papier geschept wordt voor drukkerij Plantin Moretus in
Antwerpen. Omdat beheerder Piet Zegers ons daar een rondleiding zou geven
keert een deel van de groep terug en hoort een enthousiast verhaal. Na een stop
in 'De Zwaan' in Beekbergen splitst de groep. Een zestal heeft nog niet genoeg en
besluit door de lopen naar Apeldoorn en maakt de 26 km van de dag vol. De
anderen nemen de bus maar er is wel afgesproken volgend voorjaar deze tocht te
vervolgen. Als Rien Christenhuis en Hajo Kramer die alles geregeld hebben, ze
hebben er o.a een apart boekje voor samengesteld, dan ook de organisatie op

zich nemen, belooft dat weer een groot succes te worden.
De volgende regiobijeenkomst is op zaterdag 12 september. Alle bekenden krij-
gen daarvoor nog een uitnodiging. Als regioleden die nog nooit een uitnodiging
voor een bijeenkomst hebben ontvangen, maar wel zijn, mij even
bellen kunnen ook zij uitgenodigd worden.
Hanny Pouderoyen
REGIO BREDA
Contactpersoon: vacature
REGIO HART VAN BRABANT
Contactpersoon: vacature
REGIO 'S-HERTOGENBOSCH
Contactpersoon: Anneke Bettonvil, Antoon der Kinderenlaan 8,521 2 AA
Den Bosch, (O73)6l3 52 15
Wirn Bettonvil - 's-Hertogenbosch 10 april 1931 - 2 maart 1998
Er is een pelgrim doodgegaan: Wirn Bettonvil.
Hij was nog volop onderweg, met de tred van eeuwen in de benen, langs de
oude- en voor hem en Anneke stilaan vertrouwde pelgrimswegen.
Wat als een gezellige vakantiebesteding begon, groeide uit tot een grote passie:
Lange afstand-wandelen. En al gaande veranderde het wandelen van kleur: pel-
grimage-tinten drongen door de sportieve bovenlaag heen. Zesendertig jaar
onafgebroken was de schelp zijn handelsmerk maar vanaf 1985 kwam zijn leven
steeds duidelijker onder het teken van de jacobsschelp te staan.
"Het doel van de weg is niet het doel maar de weg", een spirituele doordenker die
Wirn mij toevertrouwde in een gesprek over het waarom en waartoe naar
Santiago de Compostela. Het doel van het op weg zijn ligt niet allereerst in de
eindbestemming maar vooral in het diepe besef, dat je altijd onderweg bent, dat
de weg jou draagt.
De weg van Wim naar jacobus liep niet over het kerkelijk erf maar was bezaaid
met schelpzand van geloof tussen de kiezels van ongeloof en twijfel.
Zo dichtte Wim op zijn overlijdens annonce.
Wij moeten Wim laten gaan over zijn pelgrimsbaan, hij geeft ons het nakijken.
Maar buiten ons gezichtsveld, reken daar maar op, staan Jacobus en Rochus hem

op te wachten. Zij omarmen Wim, geven hem te drinken en lenen hem de stok
voor de laatste etappe naar huis.
L. Nabbe
Verslag regiobijeenkomst, 8 maart 1998
Na het recente overlijden van Wim Bettonvil wordt de bijeenkomst geleid door
An en Pieter Bult. Zij verzorgen het gedeelte voor de pauze met een prachtige
dia-serie van hun (voet)tocht van Cahors naar Santiago.
Na de pauze is er forum en kunnen pelgrims informatie krijgen over hun aan-
staande tocht. Etienne van Wonterghem en jan Melis doen dit voor de wande-
laars, Pieter Bult voor de fietsers.
Al met al een geslaagd samenzijn en een goede opkomst.
Voor mij de gelegenheid om iedereen hartelijk te danken voor het medeleven tij-
dens Wim's ziekte en bij het overlijden.
Het is voor mij een goed gevoel om zoveel camino-vrienden te hebben.
Nogmaals bedankt.
Anneke Bettonvil
REGIO EINDHOVEN - HELMOND
Contactpersonen:]ac. A. van Hooren, Dardanuspad 17,5631 KE Eindhoven,
a (040)243 07 76
Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57,5644lB Eindhoven, .a (040)211 94 12
REGIO LIMBURG
Contactpersoon: Herman Hecker, Hertenerweg 18,6049 AA Herten,
=(0475)334 965
Verslag regiocontactdag te Roermond, 7 maart 1998
Onze regio kan terugzien op een goed bezochte (meer dan 60 deelnemers) en
een inspirerende contactdag. Daar onze regiocontactpersoon Herman Hecker
herstellende is van een hartoperatie heeft Theo van der Linden deze bijeenkomst
geleid. Na een welkom aan de aanwezigen vertelde hij dat de regio Limburg de
meeste leden heeft nl. 193 en dat de Friezen, waar wij heel goede banden mee
hebben, maar met 54 mensen het moeten doen.
Gestart werd met een grootbeeld video presentatie van Leo Baeten uit Sittard.
Hij vertoonde een Duise reportage over het onderweg zijn en vervolgde daarna
met een boeiend verslag van zijn eigen voettocht, samen met een medepelgrim,
naar Santiago: 'Onderweg naar mezelf'. Hierin belichtte hij niet een opeenvol-
gend verslag van de tocht, maar een stilstaan bij juist die zaken die een onuitwis-
bare indruk op hem gemaakt hebben. Hij vergeleek zichzelf steeds weer opnieuw
met deze indrukken en memoreerde dat er veel bij hem was dat hij na deze tocht

werkelijk anders zou gaan doen nadat hij thuis gekomen was. Het laatste deel
vanaf het Cruz de Ferro tot op de Monte del Gozo vergeleek hij met teksten uit
het boek van de Openbaring vanlohannes. De aanbidding van het Lam en de
grote getallen van hen die in witte klederen waren gestoken. Onderweg vooruit
lopend op dit hemelse visioen.
Na de lunch werd gestart met een samenspraak met hen die het doel van de
tocht Santiago niet gehaald hebben. Bij het genootschap worden meer pelgrims-
passen verstrekt dan dat er daarna kopieën van de compostela's binnen komen.
Iedereen die het haalt wordt geprezen maarjammer dat aan al die anderen geen
aandacht meer wordt geschonken. Heel veel redenen zijn de oorzaak dat vroeg-
tijdig met de tocht gestopt wordt. Dit zijn o.a. ziek worden, materiaalpech maar
ook heimwee. Vooral dit laatste is fnuikend en er valt weinig aan te doen. In de
gesprekken kwam naar voren dat degene die weet dat hij hier gevoelig voor is
altijd moet proberen om een tochtgenoot mee te krijgen. Een andere vraag was
of het lag aan onvoldoende voorbereiding. Dit is niet het geval omdat het vroeg-
tijdig afbreken ook voorkomt bij zeer goed tot in de puntjes voorbereide tochten.
Voetgangers en fietsers hielden apart een bijeenkomst waar allerlei wetenswaar-
digheden op een ongedwongen manier verteld werden.
Mart Huls vertoonde hierna een aantal dia's nu eens niet over Spaanse en Franse
wegen maar over het 'Pelgimspad'van de ANWB. Ook de 'Nederlandse camino's'
doen echt niet onder voor de buitenlandse trajecten.
De familie Spinnewijn vertelde daarna over hun fietstocht van afgelopen jaar. Zij
hadden eerst willen deelnemen aan de door de Stichting Pelgrimswegen naar St.
Jacob georganiseerde fietstocht, maar vonden de dagelijks te fietsen afstanden
van 80 tot 100 km. te groot. Op hun gemak hebben zij veel kortere afstanden
gereden en een fantastische tocht naar Santiago beleefd.
Christ Vroonhoven vertelde daarna over zijn belevenissen op de 'weg'. Hij sloot
zijn verhaal af met allerlei gedachten over de weg van St. Jacob.
Op deze bijeenkomst zijn er heel veel gedachten naar voren gekomen. Mart Huls
stelde voor om in navolging van de bij het tienjarig bestaan ven het genootschap
uitgegeven 'Pelgrimsparade' alle gedachten te bundelen en er een boekje over uit
te geven waarin het gedachtengoed van Limburg te lezen valt.
Theo van der Linden
De volgende regiobijeenkomst wordt gehouden op zaterdag 3 oktober, weder-
om in Roermond op dezelfde locatie. Op het programma staat een wandeling
naar de Voorstad St.Jacob en een bezoek aan het Witte kerkje waar de armreliek
van de apostel Jacobus bewaard wordt.

REGIO NIJMEGEN - ARNHEM
Contactpersoon: Ted van Caalen, Krekelstraat 19,6533 RB Nijmegen,
a (024)356 50 43
REGIO OOST NEDERLAND
Contactpersoon: G. Westgeest, Ganzenmarkt 22,7631 EN Ootmarsum,
a (0541)293 351
REGIO FRIESLAND
Contactpersoon: Siep Zeinstra, Mr. P.]. Troelstraweg 42, 891 7 CN Leeuwarden,
(O58)H 2 91 98
Wandeldag Regio Friesland
Zaterdag 18 april -na weken vol plensbuien- werd het voorjaar in Friesland en
(was het toeval?) verzamelden zich 's ochtends 10 leden uit de regio in Akkrum
voor een wandeling naar Leeuwarden.
Onze wegen kruisten al gauw die van de President Roosevelt Mars: deze wandel-
tocht herinnert aan de bevrijding van Friesland medio april 1945. Volgens
bekend pelgrimsgebruik konden wij de stempelpost niet zonder meer passeren:
de rug van een hand, een treinkaartje of een los stukje papier volstond zolang er
maar een stempel op kwam.
De waiideling voerde langs het oude terpdorp Friens (4de-5de eeuw), waar we
een bezoek aan het kerkje (bouwjaar 1795) brachten. De koster van dit juweeltje
heeft ons, al filosoferende over leven en dood en wat zich zoal nog meer kan
voordoen, over het kerkhof en door de kerk rondgeleid.
De kerk ligt op een eind 19de-begin 2Oste eeuw grotendeels afgegraven terp in
het wijdse open landschap van midden-Friesland: de sfeer van de plek wordt dan
ook bepaald door rust en stilte. In de kerk bevinden zich de prachtig bewerkte en
beschilderde rouwborden van de Friese adellijke familie Van Sytzama. Hoewel de
familie reeds lang uit het dorpje is weggetrokken, hun state: 'Beslinga- state', is
reeds in 1848 afgebroken-, voelen zij zich nog sterk bij het kerkje betrokken. Zo
werd de restauratie van de kerk in 1989 voor een belangrijk deel door de familie
bekostigd en zo worden ook tegenwoordig nog overleden familieleden bijgezet
in de familiegraven op het kerkhof.
Via Wytgaard, waar we in het dorpscafé een bekend Frysk slokje tot ons namen
(Leeuwarden lag tenslotte al aan de horizon) werd de tocht over boerenerven en
door landerijen vervolgd.
De wandeling resulteerde erin dat aan het eind van de middag in Leeuwarden 10
inmiddels in het gezicht gebruinde regioleden van elkaar afscheid namen.
Janneke Schievink

REGIO GRONINGEN - DRENTE
Contactpersoon: Thom Oosterhof, Mozartstraat 31,9722 EB Groningen,
(050)525 51 44
Was er op de laatste regio-huiskamerbijeenkomst enige twijfel omtrent de rela-
tie tussen het Jacobusgenootschap en de mystici van de Dode-Zeerollen, op
zaterdag 9 mei j.1. was er een meer stevige (soms wat drassige) ondergrond aan-
wezig tijdens onze zand-camino naar de Jacobuskerk te Rolde. Tijdens de laatste
restauratie van de kerk (1 961 -1 965) heeft men bij opgravingen een fundering
van een altaar gevonden. Daarbij vond men ook een jacobusschelp die waar-
schijnlijk aan het altaar was vastgemetseld. In een der gotische raampjes is een
jacobusschelp verwerkt ongeveer ter hoogte van de plaats waar de fundering en
schelp zijn aangetroffen. Vervolgens zijn een drietal jacobusschelpen op een
bijna niet te lezen grafzerk waar te nemen. Zie alhier de relatie tussen ons
genootschap en deze kerk.
Om 10 uur vertrokken een 15-tal leden vanaf de karakteristieke Brink in Gasteren
richting het natuurreservaat en stroomdallandschap 'de Heemst'. Na passering
van wildroosters belanden wij hier en daar in sompige graslanden van het Looner-,
Gasterensche- en Rolderdiepje. Door dit stroomlandschap, langs meanders, ven-
nen en over oude boerenwegen, arriveerden wij bij een der herbergen in Rolde
alwaar werd gepauzeerd.
Op enkele steenworpen afstand konden wij reeds de Jacobuskerk ontwaren,
waarin we later werden ontvangen en rondgeleid. Wij moesten over een tweetal
drempels stappen met een speciale bedoeling. De eerste drempel verschafte ons
toegang tot de ruimte onder de toren, het 'wereldlijke' gedeelte. De tweede
drempel verschafte ons toegang tot het sacrale gedeelte, oftewel de kerk met
zijn in verhouding groot (priester)koor.
Omstreeks het jaar 800 werd hier de eerste houten kerk gebouwd. Uit de nog
aanwezige veldkeien bleek dat omstreeks 11 00 op deze plek de eerste stenen
kerk werd gebouwd. De huidige gotische stenen kerk is omstreeks 1400 verre-
zen. In de kerk, helder en wit doch niet storend steriel, zijn in het (priester)koor
gebrandschilderde ramen aangebracht. Deze zijn in l965 geschonken door de
zes 'dingspillen' (oude rechts- en bestuursgebieden elk bestaande uit vier dor-
pen). Vanwege de gemeentelijke herindeling het afgelopen jaar hebben deze
ramen inmiddels een historische waarde gekregen.
In het koor hangt een uit + 1400 daterende koperen kroon. Toen men in 1847
een restauratie uitvoerde had men geld nodig. De toenmalige kerkvoogdij ver-
kocht de kroon aan de R.K. Kerk van Assen. Bij de feestelijke in gebruikneming,
na de laatste restauratie, schonk deze kerk de antieke kroon terug. Verder waren
in de kerk nog aanwezig een stenen doopvont, een offerblok (replica van de oor-
spronkelijke uit l698), muurschilderingen van vissen, grafzerken en een gebeeld-

houwde preekstoel uit 1677.
Wij bedankten onze rondleider met de gebruikelijke geschenken (wijn, schelp en
kaars) en ontvingen ieder een informatiegids met het kerkstempel van deze kerk.
De terugweg naar Gasteren ging over het Balloërveld met z'n prehistorische
grafheuvels uit de steen- en bronstijd en golvend heideveld.
Tegen 16 uur waren we terug in Gasteren waar op het terras van de plaatselijke
herberg onder het genot van fris en bier een jacobusschelp werd uitgereikt aan
de leden die voor het eerst aan de regio-camino hadden meegedaan.
Het was goed elkaar weer eens te ontmoeten.
Thom Oosterhof
Volgende regio-activiteiten:
Zaterdag 26 september, klei-camino naar Uithuizen.
Vrijdag 20 november, huiskamer-bijeenkomst.

25 juli
25 juli
26 september
3 oktober
9 oktober
17 oktober
14 november
20 november
Opening Jacobspad in het Bildt.
Om 13.00 uur is de ontvangst te Zwarte Haan, om 13.30 begint
de voettocht naar St. Jacobiparochie waar om 15.00 uur de
officiële opening plaats vindt.
Feestdag van sint Jacob. Wandeltocht vanuit Schoonhoven (14 km.)
Opgave: schriftelijk bij Katrina v/d Berg, Vossenstraat 7,381 7 WH
Amersfoort. U krijgt dan practische informatie toegestuurd.
Roermond, Witte kerkje Voorstad St.Jacob, Open dag Stichting
Pelgrimswegen naar St. Jacob.
Regio GroningenIDrente, klei-camino naar Uithuizen.
Regio-bijeenkomst regio Limburg te Roermond.
Huiskamerbijeenkomst van de regio Amsterdam.
Regio-bijeenkomst regio Bollenstreek te Voorhout.
Najaarsvergadering Nederlands Genootschap van sint Jacob.
Organisatie: Regio Amsterdam. Locatie: VU-gebouw te Amstelveen.
Huiskamer-bijeenkomst regio GroningenIDrente.
Kopij voor de]acobsstafnummer 39 bij voorkeur insturen op diskette
(zie colofon) voor 15 augustus 1998 naar het redactie-adres:
Astronautenweg 5 - 1622 DA Hoorn
De "Pelgrimsmarkt" bereikt
u met een advertentie in
dyaco bsstaf
Inlichtingen en tarieven:
(0229) 21 5 21 0
Pied
a
terre
kaarten en eidsen voor actieve vakanties I
Singel 393
I02 I WN Amsterdam
tel. (020) 627 44 55
fax (020) 620 89 96
E-mail piedater@xs4all.nl
Gelegen m het centrum, achter het Spul
Tramlvnen 1, 2, 5 of ll. l
Postorderservice 1.; .... i;:

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINTIACOB

O Ga je op weg naar Santiago en kom je langs Zwijndrecht dan kun je bij mij
overnachten. Graag van tevoren een telefoontje. Het lijkt me boeiend mensen te
ontmoeten die ook de tocht ondernemen. Zelf hoop ik mei 1999 via Parijs naar
Santiago te lopen.
Ik ben nog op zoek naar tweedehands lichtgewicht kampeerspullen, kaarten, tips
en suggesties.
Reacties:]an van der Net, Kijfhoek 27,3335 LD Zwijndrecht,
a (078)677 25 07
O Informatie voor een voettocht vanuit Nederland naar Rome, bv. Grande
Randonnée, oude Romeinse-weg door Zwitserland, etc.
Reacties: Frans Willemsen, Chopinlaan 12,4384 KZ Vlissingen,
a (01 18)470 054
U Gevraagd: Topografische wandelkaarten enlof overige reisinformatie over de
route Faro (Portugal) naar Santiago.
Reacties: Frans Baas, Hendrikstraat 32, 5761 AC Bakel, a (0492)341 539
O Wij zijn bezig met de voorbereiding van een pelgrimstocht per fiets naar
Santiago, waar we begin oktober hopen aan te komen. Maar hoe terug? Trein -
fietsbus -vliegtuig -een lift per vrachtauto? Wij horen graag de ervaringen, goed
of slecht, van anderen.
Reacties: Minie en Clemens Boomers, Akkerwinde 7,2742 DS Waddinxveen,
(01 82)617 077