Het overdragen van deugden - ThiemeMeulenhoff

Het overdragen
van deugden
Gedragsproblemen van leerlingen staan momenteel hoog op de agenda
van teamvergaderingen. Rooms-katholieke basisschool Aquamarijn in
Nijmegen koos voor een nieuwe aanpak: het aanleren van deugden. Het
voordeel is dat levensbeschouwing en sociaal-emotionele ontwikkeling
elkaar versterken.
32 JSW 2 oktober 2010
Morele vorming op de basisschool
Charles
Hamburger
is directeur van
stichting de
Deugdenboom
(c.hamburger@
deugdenboom.nl)
‘Onze school heeft een katholieke fundament,’
legt directeur Willie Peters uit, ‘maar de meeste
collega’s vinden het moeilijk om daar invulling
aan te geven. Veel kinderen hebben ouders
die zeggen in ‘niets’ te geloven en een
deel van onze leerlingen heeft een islamitische
achtergrond. In onze schoolgids staat duidelijk
voor welke morele waarden onze school staat.
Zo vinden we dat de relatie tussen leerkrachten
en leerlingen gebaseerd moet zijn op vertrouwen.
We verwachten van leerkrachten en
kinderen dat ze respect hebben voor elkaar en
dat leerlingen zorgzaam zijn voor het milieu
en voor hun werkomgeving.’
Vertrouwen, respect en zorgzaamheid worden
vanouds deugden genoemd. Tegenwoordig hebben
we het liever over ‘morele kwaliteiten’ of
‘positieve eigenschappen’. Deze waarden wil
basisschool Aquamarijn graag aan haar leerlingen
overdragen. Er zijn vele manieren waarop
je dit als school kunt doen, waarvan deze aanpak
er slechts een is. Dit artikel beoogt in dit kader
inspiratie te bieden aan scholen die bewust
(willen) werken aan morele ontwikkeling.
Driejarenschema
Om meer inhoud te geven aan de morele competentie
van leerlingen, werkt basisschool
Aquamarijn sinds september 2008 samen met
Stefan Grubben van Stichting tot Ondersteuning
van Levensbeschouwing en Identiteit
(SOL) en met mijzelf als medewerker van stich-
ting ‘de Deugdenboom’. Locatiemanager
Geert Ritmeijer: ‘Het schoolteam heeft een
driejarenplanning gemaakt waarin ieder jaar
een aantal morele waarden schoolbreed aan
de orde komen. Zo kwamen in 2008-2009 de
eigenschappen respect, vertrouwen, verantwoordelijkheid,
eerlijkheid en geduld aan
bod. Dit jaar leggen we de nadruk op doelgerichtheid,
verdraagzaamheid en moed. Samen
met de twee externe medewerkers verzamelen
we lesmateriaal over een eigenschap voor de
onder-, midden-, en bovenbouw. Verhalen spelen
hierbij een belangrijke rol. Verder zorgen
we voor passende creatieve opdrachten, spelletjes,
een rollenspel en soms audiovisueel materiaal
om de morele waarde in het karakter
van de leerlingen te verankeren.’
Deugden sluimeren in iedere leerling
Morele kwaliteiten liggen latent in het hart van
ieder kind besloten, het is echter niet vanzelfsprekend
dat kinderen eerlijk, respectvol en
behulpzaam zijn. Hiertoe kun je ze wel stimuleren.
Het naar boven brengen van deze positieve
eigenschappen is doorgaans een universeel
streven van opvoeders en leerkrachten,
welke levensbeschouwelijke achtergrond ze
ook hebben. Alles wat we goed aan kinderen
vinden komt namelijk voort uit een deugd.
Morele vorming is geen apart vak. Een leerkracht
is dagelijks bezig om het beste in kinderen
naar boven te halen. Door de deugden die

kinderen in hun gedrag laten zien, nadrukkelijk
te benoemen, laat hij of zij merken hoezeer
zij goed gedrag op prijs stelt. Zo maak je leerlingen
bewust van hun goede eigenschappen.
Benoem goede eigenschappen
Lianne heeft een klasgenootje geholpen met
haar weektaak. Je kunt haar in deze situatie
bemoedigen door te zeggen: ‘Lianne, fi jn dat
je zo behulpzaam bent geweest. Zo krijgt
Naomi op tijd haar tekentaak af.’ Aysel laat
trots haar tekening zien. Een complimentje
sterkt haar zelfvertrouwen: ‘Jij kunt creatief
zijn, Aysel! De bloemen zien er fl eurig uit en
de zon schijnt uitbundig!’ Dennis heeft erg zijn
best gedaan om een voldoende te halen voor
wereldoriëntatie. ‘Dennis, je bent ijverig geweest.
Dat kan ik goed merken. Let nog eens
extra goed op de namen van de hoofdsteden.’
Souhaila is niet sterk in rekenen maar ze heeft
wel een goed ontwikkeld sociaal gevoel. Toen
haar klasgenootje Faisal zijn pols brak en
twee weken thuis moest blijven, tekende ze
zelf een wenskaart, verzamelde handtekeningen
en bracht deze naar de zieke. Ze straalde
van trots toen de juf tegen haar zei: ‘Souhaila,
het doet me goed dat je zo zorgzaam bent
voor andere kinderen. Wat zal Faisal blij zijn
met zijn kaart!’
Positieve sturing
Het blijkt dat positieve aandacht en aanmoediging
kinderen stimuleert om nieuwe dingen te
leren en zich te ontwikkelen. Ronnie uit groep
6 staat bekend als een pestkop. Zo schreeuwt
hij bij het voetballen vaak lelijke dingen tegen
zijn klasgenootjes. Hem kun je leren om de
dingen die hij graag wil op een vriendelijke
manier kenbaar te maken.
Leerkracht: ‘Ronnie, dat was niet aardig wat je
tegen Emir riep. Vind je ook niet?’
Ronnie haalt zijn schouders op.
Leerkracht: ‘Vind je dat Emir niet goed keept?’
Ronnie: ‘Ja, meester.’
Leerkracht: ‘Wat kan hij dan beter doen?’
Ronnie: ‘Hij moet eerder uitlopen. Die sukkel
blijft altijd in zijn doel staan.’
Leerkracht: ‘Vertel Emir maar hoe hij sneller
naar voren kan lopen als iemand van de tegenpartij
op het doel afkomt. Als je dat op een
rustige manier doet, dan houdt hij vast meer
ballen tegen.’
Ronnie knikt.
illustraties: Sandra de Haan
JSW 2 oktober 2010
33

Deugden
zijn belangrijk
voor alle
religies en
culturen
34 JSW 2 oktober 2010
Leerkracht: ‘Oké, Ronnie. Laten we afspreken
dat we elkaar bij onze naam noemen. Ik weet
zeker dat jij een aardige aanvoerder bent, ik
reken op je.’
Raoul heeft een troep achtergelaten in het handenarbeidlokaal.
‘Raoul, jij kunt vast netjes
zijn op de spullen. Zet de scharen in het blok,
maak de verfkwasten schoon en veeg de vloer
even aan. Dank je wel!’
Emmy wordt snel boos wanneer haar knutselwerkje
niet meteen lukt. Opeens heeft ze geen
zin meer en wil ze iets anders doen. ‘Met wat
meer geduld gaat het je zeker lukken, Emmy.
Zal ik de plakrandjes even vasthouden, dan
kan jij de lijm erop smeren.’
Op den duur wordt de taal van de kinderen
ook milder en ze reageren minder negatief op
elkaar. Toen Jasmin op een kattige toon om
een gum vroeg, antwoordde haar buurvrouw
prompt: ‘Nou, dat kan je ook vriendelijk vragen
hoor!’
Deugden handen en voeten geven
Basisschool Aquamarijn probeert de morele
waarden waar ze als school voor staan zo
concreet mogelijk te maken. Bij de introductie
van een deugd wordt voor iedere bouw afzon-
derlijk een verhaal verteld in de aula. Dat is
een feestelijk gebeuren, want deugden moeten
vooral worden gevierd!
Daarna gaan alle leerkrachten met het lesmateriaal
aan de slag. Toen ‘eerlijkheid’ aan de
orde was, hebben we het bekende verhaal
verteld van de Chinese prins die onvruchtbare
bloemzaadjes uitdeelt aan de mooiste en rijkste
meisjes van het land om er bloemen van te
kweken. Iedereen komt na een half jaar terug
met de prachtigste planten. De dochter van
een eenvoudige bediende komt naar het paleis
met een lege bloempot want zij heeft het
‘zaadje van eerlijkheid gekweekt’. Zij mag met
de prins trouwen en wordt keizerin van China.
In de klas wordt verder gepraat over eerlijkheid
en betrouwbaarheid tijdens het kringgesprek.
We doen het spelletje ‘ontmasker de
boef’ waarbij een detective moet uitvinden wie
de waarheid spreekt en wie liegt. Er wordt ook
een woordweb gemaakt van alle gebeurtenissen
die met eerlijkheid te maken hebben.
Levensbeschouwing
Deugden zijn universeel. Ze zijn belangrijk
voor alle religies en culturen. Rechtvaardigheid,
respect, behulpzaamheid en vriendelijkheid
zijn waarden die overal worden gewaardeerd,
uit welk land je ook komt. Ze vormen
de grondslag van iedere beschaving.
Het verhaal van de barmhartige Samaritaan
bijvoorbeeld, kan een leerling inspireren om
een pestkop die van de fi ets is gevallen, overeind
te helpen. We vertellen ook prachtige verhalen
uit het leven van Mohammed en uit de
boeddhistische of hindoeïstische traditie. Het is
heel belangrijk om samen met de klas ‘de moraal’
achter zo’n verhaal te ontdekken en evaringen
daarover met kinderen uit te wisselen.
Sommige kinderen herkennen een verhaal van
thuis en mogen dan iets vertellen over hun geloof
of levensbeschouwing. Zo kun je sociaalemotionele
ontwikkeling verbinden met levensbeschouwing.
evaluatie
Iedere twee maanden evalueert de school met
het hele team hoe de lesstof is overgekomen
en hoe de leerlingen de deugden in de praktijk
brengen. Sommige verhalen bleken te moeilijk
voor de kleuters en andere waren juist te kinderachtig
voor groep 7 en 8.
Juf Els is leerkracht van groep 3a: ‘Ik probeer

een mentaliteitsverandering op gang te brengen
bij de kinderen en dat kost tijd. Toen de
deugd vertrouwen aan de orde was, heb ik in
de kring daarover diverse gesprekken gehad
en ik heb een verhaal verteld over zelfvertrouwen.
Daarna heb ik een oefening gedaan
waarbij de kinderen elkaar voorzichtig moesten
aanraken. Ze moesten proberen om rustig
te blijven zitten, erop vertrouwend dat de ander
hen geen pijn zou doen of zou kietelen.
Later heb ik iets beloofd en bewust niet gedaan
en het is dan leuk om te zien dat de kinderen
zeggen: “Juf, we vertrouwen erop dat u
zou gaan voorlezen. Nu moet u het ook
doen!” Het werken met deugden is ook een
leerproces voor mezelf.’
‘De kinderen zijn heel druk bezig om de
deugd respect in de praktijk te brengen,’
schrijft juf Eva van de kleutergroep, ‘twee kinderen
stonden voor het bord met het woordweb.
Wijzend op de gele poster zei een van
hen: “Daar staat niet slaan en dat doe je wel.
Jij slaat mij en dat mag niet.”’
Dringende noodzaak
Vanaf de kleutergroep tot aan de bovenbouw
moeten we met kinderen praten over goed en
kwaad. Maar naar mijn idee liever niet naar
aanleiding van een probleem, zoals zo vaak
gebeurt. Het aanleren van deugden is altijd
een trefzeker middel geweest om het karakter
van kinderen te vormen. Het kan een nieuw
elan geven aan de pedagogische missie van
leerkrachten.
Als je leerkrachten vraagt waarom zij hun vak
hebben gekozen dan hoor je vaak hetzelfde:
ze werken graag met kinderen en ze hopen
hen iets mee te geven waarmee ze in hun latere
leven gelukkig kunnen zijn. Op de vraag
wat dat ‘iets’ is, antwoorden ze meestal: respect,
bescheidenheid, doorzettingsvermogen,
begrip voor anderen, toewijding en zelfvertrouwen.
Tips voor leerkrachten:
1. Prijs niet de prestaties van kinderen
maar de deugd die erachter
schuilt.
2. Corrigeer het gedrag van leerlingen
door de eigenschap te noemen die
ze even waren vergeten. Tegen een
opschepper kun je zeggen: ‘Nou,
wat bescheidener kan ook wel!’
3. Laat kinderen bij begrijpend lezen
ook nadenken over de moraal van
het verhaal. Was de beer dapper
of laf? Was die meneer vriendelijk
of gemeen?
4. Gebruik bekende groepsspelletjes
om deugden te verankeren. ‘Zo zijn
onze manieren’ gaat over beleefdheid
en met ‘Blindemannetje’ leren
de kinderen elkaar vertrouwen wanneer
ze door een ander worden geleid.
5. Gebruik creativiteit om een goede
eigenschap uit te beelden. Laat de
kinderen bijvoorbeeld een kroon
maken met daarop een morele kwaliteit
waar ze ‘goed’ in zijn.
6. Er zijn leuke liedjes die je kunt zingen.
‘We maken een kringetje’
gaat over beleefdheid en ‘Bijtjes komen
vragen, mag ik wat honing
dragen’ over behulpzaamheid.
www.deugdenboom.nl
Advertentie
MeeR
weteN?
zoek | maak | deel
leermateriaal
www.wikiwijs.nl
JSW 2 oktober 2010
35