De Verleiding-definitieve versie.pdf - Lize

landen, maar de wachttijd van één of twee jaar en een baangarantie voor een jaar waren
exclusief van toepassing op buitenlandse werknemers in Nederland.
Door gezinshereniging toe te staan, zette de Nederlandse regering een belangrijke stap. In wezen
werd daarmee erkend dat de ‘gastarbeid’ wel eens langer kon duren dan een jaartje of twee,
al spraken vertegenwoordigers van de regering dat niet hardop uit. Werkgevers hoopten dat
ze buitenlandse werknemers konden blijven inschakelen. Nederlanders voelden immers niets
meer voor vuil, zwaar werk op onregelmatige tijden, zelfs niet als het goed betaalde, zoals
werkgevers in de Limburgse mijnbouw al eerder hadden vastgesteld. Onaantrekkelijk werk in
bedrijfstakken met weinig toekomst kreeg het predicaat ‘Turkenbaan’. Jongeren genoten langer
en hoger onderwijs, de agrarische sector liep leeg en als het even kon lieten industriearbeiders
zich om-, her- en bijscholen tot ‘witte boorden’ die hun brood verdienden in de dienstensector.
De welvaart nam in de jaren zestig enorm toe en bij die welvaart hoorde vrije tijd. Al in 1961
werd de vijfdaagse werkweek ingevoerd, waardoor de gemiddelde arbeidstijd onmiddellijk terugliep
van 49 naar 47 uur. De bereidheid om over te werken nam af, mede doordat hogere lonen
de noodzaak daartoe wegnamen.
De industrie had de grootste moeite om opengevallen arbeidsplaatsen voor ongeschoolde en
geoefende werknemers op te vullen. In 1964 was het aantal vacatures opgelopen tot 130 duizend,
voornamelijk arbeidsplaatsen voor ongeschoolden. Het Centraal Bureau voor de Statistiek voorspelde
in 1965 dat Nederland in het jaar 2000 zo’n 21 miljoen inwoners zou tellen. Die prognose
hield geen rekening met een dalend geboortecijfer als gevolg van de introductie van de pil,
want dat besefte in die tijd nog niemand. De regering beschouwde het als haar taak om al die
toekomstige inwoners de welvaart te bieden waarmee Nederland in de jaren zestig kennis had
gemaakt. En dat kon alleen als de economische motor draaiende gehouden werd.
Internationale forenzen
In 1966 staken bedrijfssociologen, personeelsfunctionarissen, sociale partners en wetenschappers
van uiteenlopende disciplines de koppen bij elkaar om te praten over ‘een veelzijdige benadering
van een complex vraagstuk’. De Rotterdamse hoogleraar sociale psychologie Rob Wentholt was
het brein achter de Bedrijfssociologische Studiedagen. Hij redigeerde en bundelde de bijdragen
aan de studiedagen in Buitenlandse arbeiders in Nederland. In de eerste gezaghebbende studie
over naoorlogse arbeidsmigratie becijferde Wentholt dat maximaal acht procent van de ‘internationale
forenzen’ zou blijven. Bij een gemiddelde gezinsgrootte van vier personen zou de extra
bevolkingsaanwas maximaal tweehonderdduizend personen zijn. Dat was het rampscenario.
Veel waarschijnlijker was het dat slechts vier procent zou blijven. Bij een gemiddelde gezinsgrootte
van 3,5 personen zou dat neerkomen op een aanwas in 1974 met in totaal zeventigduizend
personen. Een bevolkingsgroei van ergens tussen de zeventig- en tweehonderdduizend
personen, daar zou het volgens Wentholt om gaan.
De rest ging sowieso terug, daar kon de overheid maar beter op inzetten. Toon dus begrip en
respect voor de culturele eigenheid van buitenlandse werknemers, adviseerde de Rotterdamse
hoogleraar, want daar moeten ze het na terugkeer naar het vaderland weer van hebben. Individuele
sociale integratie was volgens hem uit den boze, maar groepscontacten waren juist goed,
zolang ze hun eigen identiteit maar konden handhaven. Nederlanders hadden een te sterke
neiging om buitenlanders gelijke kansen, gelijke plichten en een gelijke levenswijze ‘als het ware
op te dringen’, meende de sociaal-psycholoog die een leerstoel bezette aan wat toen nog de
Economische Hogeschool in Rotterdam heette, nu de Erasmus Universiteit. De buitenlander
mocht geen ‘buitenstaander’ blijven, vonden steeds meer Nederlanders. Het kwam volgens
Wentholt allemaal voort uit ‘schuldgevoelens, of bewogenheid met het lot van de buitenlandse
arbeider, of algemene gevoelens van sociale rechtvaardigheid, of zelfs ethnocentrisch onvermogen
om zich in de andersgerichte behoeften van de buitenlandse arbeider in te denken’. De
werknemers uit de mediterrane landen waren ‘niet speciaal positief gemotiveerd’ tot sociale
integratie in Nederland. Zij bleven op hun eigen land gericht en zouden daar hun ‘uiteindelijke
(uitgestelde) behoeftenbevrediging zoeken’.
8 9
Steeds vaker meldden buitenlandse werknemers zich spontaan aan de bedrijfspoorten. Ze
waren niet via een wervingskantoor naar Nederland gekomen, maar op de bonnefooi naar
het land gereisd dat in het mediterrane gebied een uitstekende reputatie had. In 1966 waren
in heel Nederland drie op de vier buitenlandse werknemers buiten de werving om hierheen
gekomen. ‘Spontanen’ waren gewild. Ze waren immers per onmiddellijk beschikbaar. Het
aantrekken van personeel via de wervingskantoren duurde maanden; dat zette geen zoden
aan de dijk als werkgevers gaten moesten vullen door ziekte, ongeval of ontslag van zittend
personeel. Bovendien waren ‘spontane’ arbeidsmigranten goedkoper dan geworven gastarbeiders,
want de bepalingen uit de wervingsakkoorden waren op hen niet van toepassing.
De overheid en de Stichtingen Buitenlandse Werknemers moesten actieve bevordering van individuele
sociale integratie achterwege laten, omdat die eerder ‘tot eenzaamheid zal leiden dan tot
assimilatie’. Voorkomen moest worden dat de buitenlandse werknemers zoveel invloeden van
hun gastland zouden ondergaan, dat ze als onaangepast in hun vaderland zouden terugkeren.
Het was al erg genoeg dat ze hier onvermijdelijk kennismaakten met een democratisch maatschappelijk
en politiek bestel, maar we moesten hen dat zeker niet opdringen. ‘Actieve en bewuste