De Verleiding-definitieve versie.pdf - Lize

D e v e r l e i D i n g

Will Tinnemans
D e v e r l e i D i n g
Lessen uit de succesvolle integratie
van Zuid-Europese immigranten
Utrecht, Lize
november 2009

Wie met monsters vecht,
moet oppassen zelf geen monster te worden.
Friedrich Nietzsche,
Voorbij goed en kwaad (1885)

Voorwoord
Na een eeuwenlange, wereldvermaarde traditie van tolerantie jegens andersdenkenden, lijkt
Nederland sinds enige decennia meer moeite te hebben om groepen met verschillende culturele
en religieuze achtergronden vreedzaam te laten samenleven.
In 1989 is het Landelijk Inspraakorgaan Zuid-Europeanen (LIZE) opgericht voor de belangenbehartiging
en pleitbezorging van etnische minderheden, zoals immigranten indertijd genoemd
werden. Het inspraakorgaan voor ‘kleine nationaliteiten’ bestond uit Grieken, Italianen,
Spanjaarden, Portugezen en Joegoslaven (inmiddels diverse gemeenschappen uit het voormalige
Joegoslavië), aangevuld met immigranten van de Kaapverdische eilanden, omdat een aantal
inwoners van die voormalige Portugese kolonie de Portugese nationaliteit had en ze vrijwel
allemaal Portugees spreken. Het leek Lize, overlegpartner Rijksoverheid Zuideuropese gemeenschappen
- zoals de rechtsopvolger van het LIZE sinds 1998 heet - gepast om haar twintigjarig
bestaan aan te grijpen voor een uitnodiging aan een schrijver en kenner van de geschiedenis
van minderheden in Nederland om een essay te schrijven. Het onderwerp moest raken aan het
terrein waarop Lize actief is, verder kreeg de auteur de vrije hand.
Het resultaat ligt voor u. De opvattingen van de auteur zijn niet per se op alle fronten die van
Lize. Dat hoeft ook niet. We hopen dat het essay u aan het denken zet over de nabije toekomst
van immigranten in Nederland en over de vraag hoe we de gezamenlijkheid van alle burgers in
Nederland kunnen benadrukken zonder hun eigenheid over het hoofd te zien.
Utrecht, november 2009
Isabella Magioncalda, voorzitter Lize
Lucía Lameiro García, directeur Lize
1

Inleiding
Na de overweldigende populariteit van Pim Fortuyn en het kortstondige politieke succes van Rita
Verdonk, lijkt Geert Wilders bij de volgende parlementsverkiezingen massa’s kiezers aan zich
te gaan binden. In 2006 sleepte zijn Partij voor de Vrijheid (PVV) al negen van de 150 Kamerzetels
in de wacht. Dat aantal zou volgens opiniepeilers bij de volgende Kamerverkiezingen
weleens verdrievoudigd kunnen worden. Hoe ziet de achterban van deze nieuwe ster aan het
politieke firmament er eigenlijk uit, vroeg NRC Handelsblad zich af. Na gedegen journalistiek
onderzoek tekende de krant in de zaterdagbijlage van 26 september 2009 het smoelwerk van
de gemiddelde Wilders-stemmer. Onder het PVV-electoraat zijn laagopgeleiden weliswaar in
de meerderheid, maar het aantal hoogopgeleide aanhangers neemt toe, vooral sinds de PVVvoorman
zich profileert als kampioen van de vrijheid van meningsuiting. ‘We moeten niet langer
luisteren naar het gejank van minderheden die slachtoffertje spelen’, aldus een in het Gooi
opgegroeide rechtenstudent in het NRC-onderzoek naar de PVV-achterban.
2
In september 2009 stond een zeventigjarige man op de 50plus Beurs in Utrecht achter een stand
van het Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM). ‘Ik heb Nederland altijd
als zeer tolerant ervaren’, vertelde de man me. Zesenveertig jaar geleden kwam hij als Spaanse
‘gastarbeider’ naar Nederland om te werken in de scheepsbouw. Daar wordt hij sinds enige tijd
dagelijks op een onplezierige manier aan herinnerd, omdat hij er asbestkanker heeft opgelopen.
Terwijl hij achter zijn standje op belangstellenden stond te wachten, kwam een Nederlandse
vrouw op hem af. Ze beet hem agressief toe: ‘Wacht maar op de volgende verkiezingen, we
geven jullie allemaal een enkele reis naar huis!’ Na bijna een halve eeuw verblijf in Nederland,
het land waar zijn kinderen geboren werden en opgroeiden, stelt hij somber vast: ‘Er is iets
veranderd in dit land.’
3
Iedereen mag zeggen wat hij denkt - Pim Fortuyn pronkte rond de eeuwwisseling al met die
gevleugelde uitspraak en sindsdien is Nederland in de ban van ‘zeggen wat je denkt’, ook als dat
leidt tot nutteloze onbeleefdheden of zelfs grove beledigingen. Geert Wilders heeft de kunst van
het populisme verder verfijnd dan Fortuyn. Hij zegt niet wat hijzelf denkt, hij verstaat de kunst
om te zeggen wat ánderen denken. Door de stem (vox) van het volk (populus) te vertolken, raakt
hij aan de Romeinse wortels van het populisme. Het is pas écht oppassen geblazen als populisten
niet alleen zeggen wat ze denken, maar ook doen wat ze zeggen. Of, nog gevaarlijker: anderen
laten doen wat zij zeggen.
‘Ondanks de grote verschillen zijn de aanhangers eensgezind’, signaleerden de NRC-redacteuren
op basis van interviews met twintig actieve PVV’ers en een internetonderzoek onder

driehonderd PVV-stemmers en nog eens driehonderd overige stemgerechtigden. ‘Allemaal
willen ze dat de immigratie stopt en assimilatie wordt afgedwongen.’ Bij de twintigste verjaardag
van Lize is de agenda van de populistische beweging in Nederland sterk in opkomst: voortgaande
immigratie is uit den boze en reeds gevestigde immigranten moeten vertrekken of zich
zo snel mogelijk onzichtbaar maken.
Handen nodig
In de jaren vijftig van de vorige eeuw kampten belangrijke economische sectoren als de mijnbouw,
metaal, scheepsbouw en textiel met een serieuze onderbezetting. In een aantal bedrijven
kon de productie wel eens tot stilstand komen als niet snel ergens personeel vandaan gehaald
werd. Nederlanders emigreerden op vrij grote schaal, gestimuleerd door de overheid die vreesde
voor overbevolking. En de blijvers voelden niet veel meer voor zwaar werk in kwijnende branches.
Als de productiebedrijven en zware industrie geen personeel konden vinden, zou de
concurrentie uit het buitenland een deel van het nationale bedrijfsleven wegvagen. Alternatieven
waren niet populair. De techniek maakte weliswaar een stormachtige ontwikkeling door,
maar automatisering en mechanisering vereisten een ingrijpende ombouw van fabrieken en
werkplaatsen. Dat kostte tijd, maar vooral ook geld. En kapitaal was tijdens de wederopbouw
schaars. Kredieten waren moeilijk te krijgen en dan nog slechts tegen hoge rentes. Daar voelden
ondernemers niet veel voor, want ze moesten nog maar zien of die investeringen op korte
termijn tot een winst- en omzetverhoging zouden leiden.
De komende jaren is de cruciale vraag: krijgen immigranten in Nederland de tijd en ruimte om
zich een volwaardige maatschappelijke positie te verwerven? Of wordt de sociale en politieke
druk zo opgevoerd dat het hen te heet onder de voeten wordt en een deel van hen genoodzaakt
zal zijn om zich te vestigen in het land van herkomst of dat van hun ouders? Zuid-Europese
arbeidsmigranten en hun nakomelingen zullen zich niet zo snel opgejaagd voelen. Hoewel de
ervaring van de hiervoor geciteerde Spaanse Nederlander leert dat in het verleden behaalde
resultaten geen garantie bieden voor de toekomst, gelden zij in het algemeen als voorbeeldig
geïntegreerd. Maar misschien kunnen migrantengemeenschappen die nu als problematisch te
boek staan - Marokkanen en in mindere mate Turken, Antillianen, asielzoekers en vluchtelingen
van uiteenlopende nationaliteit - en toekomstige nieuwkomers iets hebben aan de recente ervaringen
van Zuid-Europeanen.
De veelal verouderde bedrijven moesten de productie in aftandse fabriekshallen dus wel gaande
houden, zodat ze nog wat winst konden peuren uit het afgeschreven machinepark. Het is een
De rede en het woord zijn eigenlijk geen wapens tegen populisme. Populisten stellen doelen
oude economische wetmatigheid dat ondernemers een deel van hun winst investeren in uitbrei-
4 (‘Nu assimileren!’) en resultaten (‘Het afgelopen jaar kwam geen enkele immigrant Nederland
ding van de productie. Daardoor groeit de behoefte aan personeel nog. Het kwam goed uit dat 5
binnen’) centraal. De weg ernaartoe is daaraan ondergeschikt. Een rationeel betoog, met een
enkele honderdduizenden Indische Nederlanders, Molukkers en andere oud-KNIL-militairen
historische aanloop en een ontrafeling van maatschappelijke en politieke verantwoordelijkheden
tijdens en na de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd gedwongen naar Nederland kwamen.
voor een vreedzame toekomst, is in de strijd tegen populisten als parelen voor de zwijnen. Maar
het allergrootste gevaar van populisme is dat je het gaat bestrijden door de redelijkheid en
rechtvaardigheid terzijde te plaatsen en je te vergrijpen aan de wapens van de tegenstander. Als
je met monsters vecht, moet je oppassen er zelf geen te worden, hield de negentiende-eeuwse
filosoof Friedrich Nietzsche ons al voor.
Maar er waren meer handen nodig.
De uitnodiging van de jarige Lize om een essay te schrijven, grijp ik graag aan om nog eens
terug te blikken op de naoorlogse immigratie en de integratie die daar direct mee verbonden
is. Hoe is het allemaal ook alweer begonnen? Voor een antwoord op die vraag keren we terug
naar de jaren vijftig, zestig en zeventig. Waarom dringt Nederland sinds enkele decennia op het
panische af aan op ‘aanpassing’ of ronduit ‘assimilatie’ van immigranten? Daar past een kort
uitstapje naar de jaren tachtig en negentig. Tot slot: is het niet eerder tijd voor een moderne
variant van ‘integratie met behoud van eigen identiteit’ dan voor stoere taal uit de mond van
populisten die hun hand overspelen? Het antwoord op die vraag ligt verscholen in het heden
en de toekomst.
De Limburgse mijnen kenden een vooroorlogse traditie van arbeidsimmigratie. Polen, Slovenen
en Italianen waren geen ongebruikelijke verschijningen in de zuidelijke mijnstreken. In 1930 was
één op de drie Limburgse mijnwerkers een buitenlander. Tijdens de crisisjaren en bij het begin
van de Tweede Wereldoorlog vlogen ze als eersten de straat op, maar eind jaren veertig zaten
de kolenmijnen alweer ernstig verlegen om personeel. Buurland België had goede ervaringen
met Italiaanse mijnwerkers. In 1949 sloot ook Nederland een wervingsverdrag met Italië, dat er
na de oorlog als een ruïne bij lag. Het overbevolkte Nederland kampte in die jaren met ernstige
woningnood. Om optimaal gebruik te kunnen maken van buitenlandse arbeidskrachten zonder
schaarse woningen te hoeven aanbieden aan hun gezinnen, legden de Nederlandse en Italiaanse
overheden in de wervingsovereenkomst vast dat alleen ongehuwde Italianen van negentien tot
dertig jaar welkom waren. Zij werden ondergebracht in pensions en kosthuizen, zodat ze nauwelijks
beslag legden op de krappe woningvoorraad.

In de jaren vijftig volgden grote ondernemingen in de metaal, de scheepsbouw en de textiel
het voorbeeld van de Limburgse mijnen. Een bedrijf als de Koninklijke Hoogovens en Staalfabrieken
NV in de IJmond zag de personeelsomvang tussen 1945 en 1957 verviervoudigen tot
twaalfduizend man. Italianen waren meer dan welkom. Ze kregen een arbeidscontract voor
twee jaar. Na afloop van die periode werd hun verblijfsvergunning doorgaans niet verlengd.
De Nederlandse overheid deed niets voor de Italiaanse arbeidsmigranten. Hun verblijf was
immers per definitie tijdelijk. Het idee was heel eenvoudig: laat ze hier wat spaargeld bij elkaar
scharrelen en vervolgens terugkeren naar Italië. Ze hadden dus eigenlijk niets nodig, behalve een
bescheiden dak boven hun hoofd. En zelfs dat was volgens de overheid de verantwoordelijkheid
van de werkgevers die in de eerste plaats aan de Italianen verdienden.
De werkgevers waren inderdaad zo blij met de ‘gastarbeiders’ dat ze er wel iets extra’s voor
over hadden. Italianen kregen de reis naar Nederland betaald, ontvingen bij aankomst veertig
gulden handgeld om de eerste kosten te dekken, mochten een keer per jaar op kosten van de
werkgever naar Italië reizen en kregen bovenop vijftien vakantiedagen nog eens zes reisdagen
betaald. Buitenlandse werknemers ontvingen bovendien een extra bijdrage voor huisvesting in
een particulier kosthuis of een pension. Hoogovens betaalde al vanaf 1956 mee aan recreatieve
activiteiten die het Bedrijfsapostolaat in Beverwijk organiseerde voor Italianen. De Limburgse
Staatsmijnen organiseerden tegen betaling van één gulden per keer wekelijks lessen Nederlands
voor arbeidsmigranten, de paters in Beverwijk zochten een lerares Italiaans die Nederlandse
lessen kon verzorgen. Dergelijke initiatieven waren het prille begin van wat later zou uitgroeien
tot het welzijnswerk voor ‘buitenlanders’.
Het quotum van vijfduizend werd ruimschoots overschreden, maar de helft van de vacatures
zou toch onvervuld blijven.
Veel Spanjaarden accepteerden overigens de Nederlandse eis niet dat ze ongehuwd moesten
zijn. Ze kwamen wel alleen hierheen, maar hadden in Spanje een vrouw en vaak ook kinderen.
Om de nieuwe contingenten werknemers niet af te schrikken, maakte Nederland een uitzondering
voor geschoolde Spaanse arbeiders. Na straatrellen tussen Twentse jongeren en Italiaanse
en Spaanse textielarbeiders in Oldenzaal, Enschede en Almelo, in 1961, kozen Italianen, maar
vooral Spanjaarden eieren voor hun geld: in zo’n vijandige omgeving wilden ze niet leven, ze
keerden terug naar hun gezinnen in Spanje. Mede naar aanleiding van een analyse van de
Twentse straatrellen besloot de regering in 1962 dat buitenlandse vrouwen zich bij hun man in
Nederland mochten voegen, mits ze kinderloos waren. Ze kregen geen toestemming om in de
industrie te werken. Ze mochten uitsluitend ‘in de sociale sfeer’ werkzaam zijn: in ziekenhuizen,
bejaardenoorden en andere voorzieningen in de zorgsector, die in die tijd overigens ook met een
schrijnend gebrek aan personeel kampten.
Werkgevers vreesden dat de Spaanse mannen zouden vertrekken als hun vrouwen elders in
het land in de sociale sfeer moesten gaan werken of gedwongen werden om naar Spanje terug
te keren. Dat zou de Nederlandse industrie voor grote problemen plaatsen. Ondernemingen
hadden geïnvesteerd in de werving van buitenlandse werknemers. Behalve een bedrag aan
wervingskosten (120 gulden voor een Italiaan, iets meer voor een Spanjaard) kostte een ‘gastarbeider’
het eerste jaar tussen de 2500 en 3000 gulden aan extra uitgaven voor huisvesting,
voeding, reiskosten en dergelijke. Gezinshereniging was op zijn vroegst na een jaar mogelijk
en dan draaide de samenleving op voor de opvang en begeleiding van de buitenlandse werknemer
en zijn gezinsleden. Want na het eerste verblijfsjaar verviel de werkgeversplicht om te
zorgen voor huisvesting en voeding. Hoe langer de ‘gastarbeider’ bij zijn baas bleef, hoe beter
hij ingewerkt raakte en hoe sneller de werkgever de extra uitgaven terugverdiend had. Nieuwe
buitenlanders moesten ook weer ingewerkt worden en waren de eerste maanden dus minder
productief. Werkgevers wilden buitenlandse werknemers daarom zo lang mogelijk vasthouden.
6 7
Investeren in gastarbeiders
‘Voor een kapitaalintensieve industrie met grote produktie-eenheden als Hoogovens, zijn deze
buitenlandse werkkrachten als het ware als redders in nood opgetreden’, zei W.H. Schoenmaker,
lid van de Raad van Bestuur van Hoogovens, in september 1965. De Italianen raakten in de
jaren zestig zo ongeveer ‘op’, omdat alle Noordwest-Europese landen ruim hadden geput uit
het arbeidsreservoir dat Italië lange tijd was geweest. Bovendien werd het noorden in die jaren
ook een optie voor werklozen uit het zuiden. Industriemagneten als Turijn en Milaan waren
sterk in opkomst. Bedrijven haalden hun personeel daarom steeds vaker uit Spanje, waarmee
Nederland in februari 1961 een wervingsverdrag had gesloten. De regering had het totale aantal
Spanjaarden en Italianen dat in 1961 Nederland binnen mocht op vijfduizend gesteld, terwijl
er bij de Arbeidsbureaus in dat jaar zo’n tachtigduizend aanvragen voor arbeidskrachten lagen.
Eind 1963 bracht het kabinet de termijn voor gezinshereniging van Spanjaarden en Portugezen
terug tot een jaar. Voor Grieken, Joegoslaven, Turken en anderen bleef een termijn van
twee jaar gelden. Alle groepen moesten aan de voorwaarde ‘passende huisvesting’ voldoen. Ze
moesten ook voor ten minste nog een jaar gegarandeerd werk hebben. Italianen vielen tot 1968
ook onder de regels voor gezinshereniging. Daarna konden ze in het kader van het Verdrag van
Rome vrij reizen en zich vrij vestigen op het grondgebied van andere EEG-landen, zolang ze
maar in hun eigen onderhoud konden voorzien.‘Passende huisvesting’ gold in alle wervings-

landen, maar de wachttijd van één of twee jaar en een baangarantie voor een jaar waren
exclusief van toepassing op buitenlandse werknemers in Nederland.
Door gezinshereniging toe te staan, zette de Nederlandse regering een belangrijke stap. In wezen
werd daarmee erkend dat de ‘gastarbeid’ wel eens langer kon duren dan een jaartje of twee,
al spraken vertegenwoordigers van de regering dat niet hardop uit. Werkgevers hoopten dat
ze buitenlandse werknemers konden blijven inschakelen. Nederlanders voelden immers niets
meer voor vuil, zwaar werk op onregelmatige tijden, zelfs niet als het goed betaalde, zoals
werkgevers in de Limburgse mijnbouw al eerder hadden vastgesteld. Onaantrekkelijk werk in
bedrijfstakken met weinig toekomst kreeg het predicaat ‘Turkenbaan’. Jongeren genoten langer
en hoger onderwijs, de agrarische sector liep leeg en als het even kon lieten industriearbeiders
zich om-, her- en bijscholen tot ‘witte boorden’ die hun brood verdienden in de dienstensector.
De welvaart nam in de jaren zestig enorm toe en bij die welvaart hoorde vrije tijd. Al in 1961
werd de vijfdaagse werkweek ingevoerd, waardoor de gemiddelde arbeidstijd onmiddellijk terugliep
van 49 naar 47 uur. De bereidheid om over te werken nam af, mede doordat hogere lonen
de noodzaak daartoe wegnamen.
De industrie had de grootste moeite om opengevallen arbeidsplaatsen voor ongeschoolde en
geoefende werknemers op te vullen. In 1964 was het aantal vacatures opgelopen tot 130 duizend,
voornamelijk arbeidsplaatsen voor ongeschoolden. Het Centraal Bureau voor de Statistiek voorspelde
in 1965 dat Nederland in het jaar 2000 zo’n 21 miljoen inwoners zou tellen. Die prognose
hield geen rekening met een dalend geboortecijfer als gevolg van de introductie van de pil,
want dat besefte in die tijd nog niemand. De regering beschouwde het als haar taak om al die
toekomstige inwoners de welvaart te bieden waarmee Nederland in de jaren zestig kennis had
gemaakt. En dat kon alleen als de economische motor draaiende gehouden werd.
Internationale forenzen
In 1966 staken bedrijfssociologen, personeelsfunctionarissen, sociale partners en wetenschappers
van uiteenlopende disciplines de koppen bij elkaar om te praten over ‘een veelzijdige benadering
van een complex vraagstuk’. De Rotterdamse hoogleraar sociale psychologie Rob Wentholt was
het brein achter de Bedrijfssociologische Studiedagen. Hij redigeerde en bundelde de bijdragen
aan de studiedagen in Buitenlandse arbeiders in Nederland. In de eerste gezaghebbende studie
over naoorlogse arbeidsmigratie becijferde Wentholt dat maximaal acht procent van de ‘internationale
forenzen’ zou blijven. Bij een gemiddelde gezinsgrootte van vier personen zou de extra
bevolkingsaanwas maximaal tweehonderdduizend personen zijn. Dat was het rampscenario.
Veel waarschijnlijker was het dat slechts vier procent zou blijven. Bij een gemiddelde gezinsgrootte
van 3,5 personen zou dat neerkomen op een aanwas in 1974 met in totaal zeventigduizend
personen. Een bevolkingsgroei van ergens tussen de zeventig- en tweehonderdduizend
personen, daar zou het volgens Wentholt om gaan.
De rest ging sowieso terug, daar kon de overheid maar beter op inzetten. Toon dus begrip en
respect voor de culturele eigenheid van buitenlandse werknemers, adviseerde de Rotterdamse
hoogleraar, want daar moeten ze het na terugkeer naar het vaderland weer van hebben. Individuele
sociale integratie was volgens hem uit den boze, maar groepscontacten waren juist goed,
zolang ze hun eigen identiteit maar konden handhaven. Nederlanders hadden een te sterke
neiging om buitenlanders gelijke kansen, gelijke plichten en een gelijke levenswijze ‘als het ware
op te dringen’, meende de sociaal-psycholoog die een leerstoel bezette aan wat toen nog de
Economische Hogeschool in Rotterdam heette, nu de Erasmus Universiteit. De buitenlander
mocht geen ‘buitenstaander’ blijven, vonden steeds meer Nederlanders. Het kwam volgens
Wentholt allemaal voort uit ‘schuldgevoelens, of bewogenheid met het lot van de buitenlandse
arbeider, of algemene gevoelens van sociale rechtvaardigheid, of zelfs ethnocentrisch onvermogen
om zich in de andersgerichte behoeften van de buitenlandse arbeider in te denken’. De
werknemers uit de mediterrane landen waren ‘niet speciaal positief gemotiveerd’ tot sociale
integratie in Nederland. Zij bleven op hun eigen land gericht en zouden daar hun ‘uiteindelijke
(uitgestelde) behoeftenbevrediging zoeken’.
8 9
Steeds vaker meldden buitenlandse werknemers zich spontaan aan de bedrijfspoorten. Ze
waren niet via een wervingskantoor naar Nederland gekomen, maar op de bonnefooi naar
het land gereisd dat in het mediterrane gebied een uitstekende reputatie had. In 1966 waren
in heel Nederland drie op de vier buitenlandse werknemers buiten de werving om hierheen
gekomen. ‘Spontanen’ waren gewild. Ze waren immers per onmiddellijk beschikbaar. Het
aantrekken van personeel via de wervingskantoren duurde maanden; dat zette geen zoden
aan de dijk als werkgevers gaten moesten vullen door ziekte, ongeval of ontslag van zittend
personeel. Bovendien waren ‘spontane’ arbeidsmigranten goedkoper dan geworven gastarbeiders,
want de bepalingen uit de wervingsakkoorden waren op hen niet van toepassing.
De overheid en de Stichtingen Buitenlandse Werknemers moesten actieve bevordering van individuele
sociale integratie achterwege laten, omdat die eerder ‘tot eenzaamheid zal leiden dan tot
assimilatie’. Voorkomen moest worden dat de buitenlandse werknemers zoveel invloeden van
hun gastland zouden ondergaan, dat ze als onaangepast in hun vaderland zouden terugkeren.
Het was al erg genoeg dat ze hier onvermijdelijk kennismaakten met een democratisch maatschappelijk
en politiek bestel, maar we moesten hen dat zeker niet opdringen. ‘Actieve en bewuste

(democratische) politiek-ideologische beïnvloeding van Nederlandse zijde kan echter beter
worden vermeden.’ Ze zouden er maar last mee krijgen als ze terugkeerden naar dictatoriaal
geregeerde landen als Spanje (Franco), Portugal (Salazar), Griekenland (kolonels), Joegoslavië
(Tito), Turkije (militaire staatsgrepen) of Marokko (koning Hassan). Voorzieningen en faciliteiten
konden beter afgestemd worden op ‘passanten’ en niet op blijvers. Geef buitenlandse werknemers
daarom na hun eerste jaar in Nederland twee keer per jaar buitenlands verlof, stelde Wentholt
voor. Dat zou een ‘verlichting van de levensomstandigheden van de buitenlandse arbeider’ zijn en
tevens de neiging tot gezinshereniging afremmen. Hoewel de overheid met de verruimde mogelijkheden
voor gezinshereniging de deur naar een permanent verblijf van buitenlandse werknemers
in Nederland op een kier zette, hield Wentholt vast aan het uitgangspunt: ze gaan terug.
Verkapte slavernij
jaren tijd wemelde het van de actiecomités, solidariteitsgroepen en vrijwilligerscollectieven die
buitenlanders Nederlands leerden.
De regering bleef intussen in haar maag zitten met de vraag: hoe zorgen we dat ze hier het werk
doen dat Nederlanders niet meer willen doen en voorkomen we tegelijkertijd dat ze een beroep
doen op schaarse woningen en kostbare arrangementen van de nog prille verzorgingsstaat? Hoe
de Nederlandse regering in 1970 dacht over buitenlandse werknemers blijkt zonneklaar uit de
Nota Buitenlandse Werknemers die minister Bouke Roolvink van Sociale Zaken in dat jaar naar
de Tweede Kamer stuurde: ‘De aanwezigheid van buitenlandse werknemers levert een wezenlijke
bijdrage tot vermindering van de spanning op de nationale arbeidsmarkt. De ervaring in
de afgelopen jaren heeft geleerd, dat zelfs bij een teruggang in de conjunctuur behoefte aan
buitenlandse werkkrachten, zowel van arbeiders als ongeschoolden, blijft bestaan, en dat in die
omstandigheden het aantal werkloze buitenlanders gering is te achten. Er zijn werkzaamheden
waarvoor Nederlandse arbeidskrachten zich niet (meer) beschikbaar stellen. De buitenlandse
werknemer vervult een zodanige functie, dat zijn vertrek ook in een dalende conjunctuur zou
leiden tot gedwongen sluiting van een aantal bedrijven of bedrijfsafdelingen en misschien tot
ernstige vermindering van de produktie en de werkgelegenheid.’
De lijn-Wentholt zou nog jaren invloedrijk blijven, maar het uiteindelijk afleggen tegen de
stroming die buitenlandse werknemers gelijke kansen wilde ‘opdringen’. Langzaamaan keerden
meer en meer Nederlanders zich tegen een afstandelijke, ongastvrije behandeling van mensen
uit Zuid-Europa en Noord-Afrika die het werk opknapten dat Nederlanders niet meer wilden
doen, omdat het om welke reden ook te onaantrekkelijk was. De ‘gastarbeiders’ die via de
Roolvink kon met die passage in zijn nota twee kanten op. Het was een gouden kans geweest om
10 wervingskantoren hierheen waren gekomen, werden nog redelijk gehuisvest in kosthuizen,
de buitenlandse werknemers in Nederland een hart onder de riem te steken en de Nederlandse 11
pensions of kampen en ze kregen van hun werkgever een vergoeding op de koop toe. Maar de
bevolking ervan te doordringen dat dankbaarheid voor de bijdrage van gastarbeiders op zijn
‘spontanen’ moesten voor hun eigen huisvesting zorgen. De meesten kwamen hier om geld te
plaats was. Zonder hen zouden een heleboel productiebedrijven immers van tafel geveegd zijn
verdienen voor het thuisfront. Het lag dus voor de hand dat ze niet bereid waren om diep in
door de buitenlandse concurrentie en hadden we minder welvaart gekend. Maar dat deed hij
de buidel te tasten voor de paar uren per dag die ze in een bed konden doorbrengen. Zelfs als
niet. Hij streefde heel zakelijk naar een gereguleerde arbeidsvoorziening tegen zo laag mogelijke
ze wel bereid waren om een redelijke huur te betalen, viel het niet mee om iets fatsoenlijks te
kosten. Nederland was géén immigratieland, maar de arbeidsimmigratie moest met het oog op
vinden. Woningen waren immers nog steeds schaars in Nederland. Er waren buitenlanders die
de nationale economische belangen wel doorgaan. De minister meende de economische voor-
in opgekalefaterde kippenhokken sliepen tegen een schandelijk hoge huur.
delen op de korte termijn te kunnen maximaliseren en de maatschappelijke nadelen op de lange
termijn te minimaliseren door een ‘rotatiesysteem’ in te voeren: buitenlanders mochten twee
Het verzet tegen dergelijke wantoestanden begon te rijpen. Studenten, die veelal via taallessen
in aanraking kwamen met buitenlanders, namen het voortouw. Weldra begonnen gastarbeiders
à drie jaar in Nederland werken en moesten dan vervangen worden door een nieuwe lichting.
ook voor zichzelf op te komen. Intellectuelen als de filosoof/theoloog Sjef Theunis boden met
Progressief Nederland, inclusief de kerken, liet niets heel van dat voorstel. De minister had geen
publicaties als Gastarbeiders-lastarbeiders munitie om te schieten op de overheid en werkgevers.
oog voor de buitenlander ‘als mens’. Maar werkgevers voelden evenmin voor Roolvinks plan.
Theunis zag het vertrek van buitenlandse werknemers uit hun landen van herkomst als ‘een fel
De minister van Sociale Zaken had in 1968 de deur voor ‘spontane’ buitenlandse werknemers
protest tegen de onrechtvaardige verdeling van de welvaart in het land van herkomst zelf ’ en
al gesloten. De officiële werving was voor gastarbeiders sindsdien de enige toegangspoort naar
tegelijkertijd als ‘een duidelijke aanklacht tegen de nationale structuren van onze economische
Nederland. Voor werkgevers die zich aan de wet hielden, speelde het kostenaspect weer een rol.
politiek’. ‘Verkapte slavernij’ noemde hij het verschijnsel gastarbeid in zijn boekje uit 1968. Met
Voldeden geworven buitenlandse werknemers niet, dan werd hun jaarcontract niet verlengd.
dat soort ronkende taal kon de protestgeneratie van de jaren zestig wel uit de voeten. In enkele
Alle anderen konden blijven en zo verdienden ze gaandeweg de initiële investering in hun komst

terug. Nu wilde Roolvink hen ook nog dwingen om na enkele jaren afscheid te nemen van goed
ingewerkte en goed functionerende buitenlandse werkkrachten.
Er kwam dan ook niets terecht van Roolvinks rotatiesysteem. De ontwikkelingen gingen ondertussen
in een heel andere richting. Na vijf jaar hadden werknemers uit de landen rond de
Middellandse Zee recht op een permanente arbeidsvergunning, waarmee ze overal in Nederland
in elk beroep of bedrijf konden werken, zonder zich te melden bij het arbeidsbureau. In
1970 waren er ruim achtduizend permanente vergunningen uitgegeven. Dat aantal was twee
jaar later al opgelopen tot 25 duizend. En daar waren de vijftien- tot twintigduizend Italianen
niet eens bij opgeteld, omdat ze als EEG-onderdanen niet meer geregistreerd werden.
Perpetuum mobile
In 1970 en 1971 stroomden er per jaar via de wervingskantoren nog steeds vijftien- tot twintigduizend
buitenlandse arbeiders binnen. Of zij inderdaad vroeg of laat zouden terugkeren, was
lang niet zeker meer, beseften meer en meer beleidsmakers en -uitvoerders. In maart 1971 publiceerde
de Nederlandse Stichting voor Statistiek (NSS) het onderzoeksverslag ‘De buitenlandse
arbeider in Nederland’. De ondervraagde Italianen, Spanjaarden en Turken bleken gemiddeld
al drieënhalf tot zes jaar in Nederland te werken. Twintig procent tot een kwart zou ‘lang en
misschien wel permanent’ in Nederland blijven, concludeerden de onderzoekers.
de werving van buitenlandse werknemers’. Zolang gastarbeiders alleen kwamen, was het effect
gering. Het tekort aan personeel werd er niet door opgeheven, want door de inschakeling van
gastarbeiders nam de productie toe. Dat leverde meer omzet en dus meer winst op. Van die
winst werd de productiecapaciteit uitgebreid en om die ten volle te kunnen benutten, zochten
werkgevers nieuwe arbeidskrachten. Door de aanwezigheid van buitenlandse arbeiders bleven
de lonen voor ongeschoolde arbeid bovendien lager dan ze zonder gastarbeid geweest zouden
zijn. Arbeid was daardoor goedkoper dan mechanisatie en automatisering, waardoor de vraag
naar arbeidskrachten toenam. En tot slot: de overheid had extra personeel nodig om de effecten
van gastarbeid op te vangen: meer recreatie, het afgeven van arbeids- en verblijfsvergunningen,
extra woon-werkverkeer, maatschappelijk werk, onderwijs en andere voorzieningen. De overheid
deed daarvoor een beroep op de arbeidsmarkt; mensen die een overheidsbaan accepteerden,
konden niet in het bedrijfsleven werken.
Arbeidsimmigratie werkte dus als een perpetuum mobile: er zat een structurele component in
de vraag naar buitenlandse werknemers. Voor individuele bedrijven konden arbeidsmigranten
van levensbelang zijn, omdat ze geen ander personeel konden vinden. Zonder hen hadden veel
bedrijven inkomsten moeten derven als gevolg van onderbezetting van het productieapparaat,
terwijl ze nu juist hogere winsten maakten. En zonder hen zou de spanning op de arbeidsmarkt
zich veel breder gemanifesteerd hebben dan alleen in de ongeschoolde industriearbeid. Werkgevers
zouden immers personeel aangetrokken hebben dat nu elders werkte. Dat zou enorme
gevolgen hebben gehad voor de loonhoogte en dus voor de winsten en concurrentiepositie van
het bedrijfsleven. Om die reden hebben niet alleen werkgevers baat gehad bij gastarbeid, maar
zijn de voordelen ‘diffuus over de gehele Nederlandse volkshuishouding gespreid’, aldus het
CPB.
12 13
Ondertussen sloot het ene industriebedrijf na het andere. Rationalisatie en schaalvergroting
eisten hun tol en daar kwam nog eens een economische crisis overheen. Aanvankelijk merkten
buitenlandse arbeiders niet veel van de crisis. In 1972 werkte tachtig procent van de 102 duizend
tewerkgestelde mannen uit mediterrane landen in de mijnbouw, textiel, leer- en rubberbedrijven,
scheepsbouw en andere industrietakken die het zwaar te verduren hadden in de concurrentiestrijd
met lagelonenlanden. De buitenlandse werknemers zorgden voor uitstel van executie.
Eens zou het mes vallen. Zou er dan nog wel plaats zijn voor de ruim honderdduizend laag- en
ongeschoolde arbeidskrachten uit het Middellandse-Zeegebied?
Waren we er, met andere woorden, wel iets mee opgeschoten dat we buitenlandse werknemers
naar Nederland hadden gehaald? Die vraag lag ten grondslag aan een studie van het Centraal
Planbureau (CPB) naar de gevolgen van de werving voor de Nederlandse economie. In 1972,
37 jaar voordat Geert Wilders en zijn PVV van het kabinet-Balkenende IV wilden weten wat
de kosten en baten van immigratie zijn, verscheen ‘Economische effecten voor Nederland van
Zolang arbeidsimmigratie selectief blijft en er geen of weinig gezinshereniging plaatsvindt, is
er niet veel aan de hand, constateerde het CPB. Immigranten leverden de Nederlandse samenleving
dan jaarlijks zelfs een bescheiden bedrag op. Maar de inschakeling van buitenlandse werknemers
kon wel eens structureel zijn, zoals vakbonden al langer vreesden. En gezinshereniging
kon dan niet lang meer uitblijven. Desondanks bleef de overheid hardnekkig volhouden dat de
arbeidsmigranten zouden terugkeren naar hun landen van herkomst.
Het aantal banen voor laag- en ongeschoolden daalde weliswaar sterk, maar het aantal beschikbare
arbeidskrachten ging op dat deel van de arbeidsmarkt nog veel scherper omlaag. De
werving moest daarom doorgaan, ondanks de oliecrisis van 1973. Maar de regering beloofde
het probleem op termijn op te lossen. Herstructurering en mechanisatie van ongezonde bedrijfstakken
en het beschikbare werk afstemmen op het sterk gestegen opleidingspeil van de bevolking

- dat was het recept dat het kabinet onder leiding van de PvdA’er Joop den Uyl voorschreef. Dat
betekende: ongeschoolde arbeid door gerichte diepte-investeringen wegsaneren en desnoods
verplaatsing van productiebedrijven met veel laaggeschoolde arbeid naar ontwikkelingslanden.
Tegelijkertijd zou Nederland een bijdrage gaan leveren aan het wegnemen van de oorzaken van
emigratie in de landen van herkomst.
Werving bleef in principe mogelijk, maar slechts als ultimum remedium. Arbeidsbureaus zouden
er strenger op toezien of werkgevers er wel alles aan hadden gedaan om in Nederland geschikt
personeel te vinden, voordat ze een wervingsvergunning afgaven. Maar het mocht ook weer niet
zo zijn dat hele industrietakken zouden bezwijken voordat de gerichte diepte-investeringen en
herstructurering van de Nederlandse industrie gerealiseerd waren. Het enige linkse kabinet dat
Nederland ooit gehad heeft, hield vast aan het uitgangspunt dat Nederland géén immigratieland
was en dat ook niet moest worden. Gastarbeid was een tijdelijk verschijnsel, hield de regering
vol, en de overheid zou die tijdelijkheid waar nodig en mogelijk bevorderen. Bijvoorbeeld door
buitenlandse werknemers na twee tot drie jaar een ‘vertrekbonus’ van vijfduizend gulden aan te
bieden. Buitenlanders spraken van een ‘lazer-op-premie’ en ‘judasgeld’, Nederlandse protestgroepen
doopten de vertrekbonus om tot ‘oprotpremie’. Met zo’n bedrag kon een buitenlandse
werknemer niets beginnen in zijn land van herkomst, stelden protesterende burgers. Het voorstel
bleek onhaalbaar en werd geen overheidsbeleid. Sommige bedrijven kwamen later, in een tijd
van hoogoplopende werkloosheid, overigens wel van een deel van hun gastarbeiders af door ze
een vertrekpremie aan te bieden.
Drieledige doelstelling
Gedurende de jaren vijftig, zestig en zeventig hield de overheid de illusie in stand dat de overgrote
meerderheid van de buitenlandse werknemers tijdelijk hier was om veel geld te verdienen
en daarna terug zou reizen naar het land van herkomst. Maar in 1979 maakte de Wetenschappelijke
Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in het spraakmakende rapport ‘Etnische
minderheden’ korte metten met die visie. Op 17 maart 1980 reageerde de regering van CDApremier
Dries van Agt: eindelijk werd erkend dat de vestiging van buitenlandse werknemers en
hun gezinnen een blijvend verschijnsel was. De overheid moest een minderhedenbeleid gaan
voeren om een half miljoen mensen - behalve de buitenlandse werknemers en hun gezinnen
ook Surinamers, Antillianen, Molukkers, vluchtelingen, zigeuners en woonwagenbewoners - een
gelijkwaardige positie te bezorgen in de Nederlandse samenleving. Ze hoefden het Nederlandse
cultuurpatroon niet per se over te nemen, maar segregatie was ook weer niet de bedoeling. Als
ze op de belangrijkste maatschappelijke terreinen - wonen, weten, werken, zoals dat indertijd
met de drie W’s omschreven werd - maar vorderingen maakten. Zonder participatie op die
terreinen verliep het integratieproces veel te traag of kon zelfs sprake zijn van isolement. De
regering maakte een budget van 125 miljoen gulden vrij en op het ministerie van Binnenlandse
Zaken werd een instituut opgetuigd dat het integratiebeleid zou gaan coördineren.
14 15
In diezelfde periode besloot de regering-Den Uyl in een reactie op Roolvinks Nota Buitenlandse
Werknemers de opvang en begeleiding van buitenlandse werknemers te subsidiëren. Werkgevers
en gemeenten bleven in eerste instantie verantwoordelijk, maar het particulier initiatief moest
indien nodig bijspringen. Achttien Stichtingen Buitenlandse Werknemers, verspreid over het
land, werden daartoe vanaf 1 januari 1975 voor honderd procent gesubsidieerd, met het Nederlands
Centrum Buitenlanders (NCB) als paraplu. Buitenlandse werknemers moesten liefst terugkeren
naar hun land van herkomst, maar tegelijkertijd bleef gezinshereniging onder bepaalde
voorwaarden mogelijk - de keuze was aan de buitenlanders zelf. De Stichtingen moesten de
eerste opvang en oriëntatie van nieuwkomers voor hun rekening nemen en buitenlanders die
wilden terugkeren voorzien van raad en advies. Het officiële beleid van het ministerie van
Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk (CRM, nu VWS) werd ‘integratie met behoud
van eigen identiteit’ genoemd. Integratie om problemen in de Nederlandse samenleving te
voorkomen, behoud van eigen identiteit om de weg naar terugkeer open te houden.
Met het nieuwe minderhedenbeleid van begin jaren tachtig brak de overheid radicaal met
het verleden. Ze koos voor een toekomst waarin autochtone Nederlanders en buitenlanders
harmonieus zouden samenleven. De oorspronkelijke arbeidsmigranten, geboren en getogen in
het land van herkomst, zouden waarschijnlijk altijd wat halfslachtig in de Nederlandse samenleving
blijven staan. De hoop was gevestigd op hun kinderen, die al op jonge leeftijd hierheen
waren gekomen of hier geboren waren. Voor hen waren investeringen in het onderwijs meer
op hun plaats dan in welzijnsvoorzieningen. De school moest de nieuwe generaties voorbereiden
op ‘een volwaardig sociaal-economisch, maatschappelijk en democratisch functioneren
in de Nederlandse samenleving, met de mogelijkheid zulks te doen vanuit de eigen culturele
achtergrond’, schreef de toenmalige minister van Onderwijs, de VVD’er Arie Pais. Ze moesten
eerst en vooral deelnemen aan het Nederlandse onderwijs, maar kregen daarnaast ook de kans
kennis te maken met de taal, de gewoonten, normen en waarden uit het land van herkomst. Als
die twee doelstellingen met elkaar in botsing zouden komen, moest het bevorderen van gelijke
kansen zwaarder wegen dan handhaving van het eigen culturele patroon, schreef de minister
nog in de concept-nota, een passage die de definitieve nota Culturele minderheden in het onderwijs
overigens niet zou halen.

Minister Pais ging ervan uit dat de meeste buitenlandse kinderen hier zouden blijven. Kennis
van de taal en cultuur van het land van herkomst van hun ouders was nuttig voor de ontwikkeling
van een ‘positief zelfbeeld’ en zelfbewustzijn. Daardoor zouden kinderen zich beter thuis
voelen op school en gemotiveerd raken voor het Nederlandse onderwijs. Integratie, daar draaide
het in eerste instantie om, ook bij het onderwijs in eigen taal en cultuur (oetc). Bij remigratie
en mogelijke reïntegratie in het onderwijssysteem van het land van herkomst zou kennis van de
eigen taal en cultuur goed van pas komen. De Januskop - integratie en remigratie - bleef dus
wel bestaan, maar met het accent op permanent verblijf in plaats van terugkeer. Pais voegde er
een derde doelstelling aan toe: intercultureel onderwijs moest acculturatie bevorderen. Daaronder
verstond de minister ‘een twee- of meerzijdig proces van elkaar leren kennen, aanvaarden
en waarderen en het zich open stellen voor elkaars cultuur of elementen daarvan’. Dat kon
bereikt worden door tijdens lessen geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijleer structureel
aandacht te besteden aan de herkomst en cultuur van minderheden. Het zou wederzijds respect
tussen autochtone en allochtone kinderen bevorderen. Integratie moest immers van twee kanten
komen, vond de minister.
ze voor zichzelf begonnen - waren in dat opzicht eensgezind. ‘De overheid dient een beleid te
voeren dat ruimte biedt aan behoud en ontwikkeling van een eigen cultuur en de beleving van
de eigen identiteit van de verschillende groeperingen, een en ander binnen de mogelijkheden
van onze samenleving’, schreven de liberalen voor de Kamerverkiezingen van 1981 in hun
partijprogramma. Wie nu nog mocht denken dat een soft minderhedenbeleid louter voor rekening
van ‘links’ Nederland komt, zoals VVD’ers later vaak geroepen hebben, kan ontnuchteren
bij het lezen van deze passage: ‘Onze samenleving zal zich open moeten stellen voor de zeden
en gebruiken van buitenlanders; voldoende voorlichting aan Nederlanders over de culturele
en godsdienstige achtergronden van hier verblijvende buitenlanders is daartoe geboden.’ De
politieke consensus was in die tijd zo ongeveer totaal: het minderhedenbeleid moest buitenlanders
de kans bieden zich te ontplooien met behoud van eigen identiteit, desnoods via eigen
voorzieningen en instituties. Pleidooien voor drang en dwang, uitzetting van immigranten en
immigratiestops waren het monopolie van extreemrechts.
Assimileer of ik schiet!
In het nieuwe minderhedenbeleid, gebaseerd op de Ontwerp-Minderhedennota uit 1981, was
de grondgedachte: integratie. Etnische minderheden moesten aanspraak kunnen maken op alle
algemene diensten en voorzieningen in Nederland, door waar mogelijk te integreren in bestaande
De discussie aan het einde van de jaren zeventig en in de eerste helft van de jaren tachtig is beslis-
16 maatschappelijke structuren. Aparte maatregelen en voorzieningen waren pas aan de orde als
send geweest voor de positie van minderheden in Nederland, tot op de dag van vandaag. Het 17
het algemene beleid niet zou aansluiten op hun bijzondere positie. Specifieke maatregelen en
driesporenbeleid - integratie, remigratie, acculturatie - lijkt de resultante van het onvermogen
voorzieningen moesten nadrukkelijk tijdelijk zijn, anders zouden ze minderheden stigmatiseren
om een beleidskeuze te maken. Maar het was in wezen een weloverwogen, breed gedragen
en zodoende eerder segregatie dan integratie bevorderen. Via inspraakcolleges met adviserende
poging om culturele minderheden hun eigen pad te laten kiezen. Ze werden niet gedwongen
bevoegdheden konden minderheidsgroeperingen gaan meepraten over het minderhedenbeleid.
om in no time onzichtbare Nederlanders te worden. In 1985 kwam er zelfs nog een terugkeer-
Parallel aan het al langer bestaande inspraakorgaan voor Molukkers en dat voor woonwagenregeling
voor buitenlanders die geheel op vrijwillige basis het land van herkomst verkozen boven
bewoners werden voor andere immigrantengroeperingen dergelijke organisaties ingericht. De
Nederland. Zij die besloten in Nederland te blijven, werden verleid om te participeren in de
‘kleine nationaliteiten’ uit Zuid-Europa en van de Kaapverdische eilanden werden vanwege
democratische rechtsstaat. Ze werden uitgenodigd om te delen in de naoorlogse welvaart, die
hun geringe omvang - in 1984 waren ze samen goed voor 73 duizend personen - min of meer
ze overigens zelf mee opgebouwd hebben. Met tal van beleidsmaatregelen en faciliteiten stak
gedwongen in één inspraakorgaan ondergebracht. Pas in 1989 bundelden ze hun krachten in
Nederland de helpende hand toe aan buitenlanders die aan hun moeizame weg naar integratie
het Landelijk Inspraakorgaan Zuid-Europeanen (LIZE). Ondanks aanvankelijke protesten en
begonnen waren. Vooral de kinderen en kleinkinderen van de oorspronkelijke arbeidsmigranten
bezwaren van veel zelforganisaties, functioneert de Landelijke Advies- en Overlegstructuur
hebben veel baat gehad bij de ruimte die ze kregen om thuis zichzelf te kunnen zijn in de
Minderhedenbeleid (LAO) al vanaf 1985, sinds 1997 onder de naam Landelijk Overleg Minder-
vertrouwde omgeving van de eigen familie en buiten de deur kennis te maken met de taal en
heden (LOM).
cultuur van het land dat ze, zij het soms tegen wil en dank, het hunne konden noemen.
Integratie met behoud van eigen identiteit bleef in de jaren tachtig het belangrijkste beleidsuitgangspunt.
De formule werd breed gedragen, ook in de politiek. Het CDA, de PvdA en de VVD
- de partij waarvoor Verdonk en Wilders later in de Tweede Kamer zouden gaan zitten, voordat
Het tolerante, vrij vriendelijke klimaat duurde totdat het woord ‘buitenlander’ begon samen te
vallen met ‘moslim’ en het woord ‘moslim’ gekoppeld werd aan ‘crimineel’. Dat gebeurde ergens
tussen eind jaren tachtig en halverwege de jaren negentig. In 1989 verspeelde de islam met de

fatwa tegen Salman Rushdie veel krediet in de westerse wereld. In hetzelfde jaar verdween
in wetenschap en journalistiek het taboe op de directe link tussen Marokkaanse jongeren en
criminaliteit. In kranten en weekbladen brak in dat jaar een discussie los over de vraag of
Nederland zijn immigranten niet ‘doodknuffelde’. Tekenend was een column van Gerrit Komrij
in NRC Handelsblad van 8 maart 1989, naar aanleiding van wereldwijde protestdemonstraties
van moslims tegen The Satanic Verses van Rushdie. ‘Als één ding duidelijk wordt, nu duizenden
Mohammedanen schreeuwend en tierend de straat op gaan, dan is het wel het volkomen echec
van het multi-raciaal, multi-cultureel beleid dat ons door de politiek altijd zo werd aangeprezen.’
Het welzijnswerk was volgens Komrij verantwoordelijk, maar vooral de moslims zelf hadden er
een puinhoop van gemaakt: ‘Niet één spat van redelijkheid of tolerantie is aan die groep, die zo
lang in een maatschappij heeft geleefd die haar waarachtig ook wel wat te bieden had, blijven
kleven.’ En ‘dat allemaal op onze kosten’, schreef Komrij vanuit zijn landgoed in het noorden
van Portugal. ‘We gaven ze zelf de stok waarmee we nu worden geslagen. We hebben ze als
stakkers verwend en krijgen ze als wolven terug.’ En dat terwijl de fatwa van de Iraanse ayatollah
Khomeini vrijwel unaniem was afgewezen door moslimorganisaties in Nederland.
Met een opiniestuk in de Volkskrant gooide de toenmalige VVD-voorman Frits Bolkestein de
knuppel in september 1991 nog eens in het hoenderhok. Niets minder dan de pijlers van de
westerse beschaving stonden volgens hem op de tocht. Scheiding van Kerk en Staat, vrijheid van
meningsuiting, verdraagzaamheid en non-discriminatie - allemaal liberale beginselen die niet
golden ‘in de wereld van de islam’. Bolkesteins pleidooi was een schot in de roos. VVD-stemmers,
zo bleek herhaaldelijk uit enquêtes en opiniepeilingen, vonden dat er te veel buiten landers
in Nederland waren en zagen hun aanwezigheid als een van de oorzaken van misdaad en onveiligheid.
Twaalf jaar lang - van 1977 tot 1989 - hadden VVD’ers vrijwel onafgebroken de scepter
gezwaaid op het ministerie van Binnenlandse Zaken, waar het minderheden beleid gecoördineerd
werd. De VVD was nog maar koud van het regeringspluche gestoten, of Bolkestein
deed alsof de liberalen wisten hoe je dijken tegen de islamitische stormvloed moest bouwen.
De Zuid-Europese arbeidsmigranten en hun kinderen hadden niet direct te lijden onder de
harde, soms ronduit racistische stemming in het gastland dat hen ooit met open armen verwelkomd
had. De nationale verontwaardiging trof vooral moslims. Er was sprake van een totale
omslag in het denken over minderheden. Voor de gedachte dat het ging om mensen die een
enorme breuk in hun leven hadden meegemaakt om de kost te verdienen in een ver, onbekend
land dat hen broodnodig had, was niet veel ruimte meer. Weinigen zagen nog dat het ging om
arbeiders die van dictatoriaal geregeerde landen in een permissive society beland waren en dat
degenen uit islamitische landen hier kwamen met een religie die door het christelijke Europa
eeuwenlang verguisd was. Ze hadden zichzelf losgerukt uit overwegend agrarische samenlevingen
met hechte familieverbanden als levensverzekering en strandden in hoogontwikkelde
verzorgingsstaten op het toppunt van hun welvaart. Eenzaamheid en geestelijke nood waren
er de tol voor individualisme en weelde. West-Europeanen waren daarmee opgegroeid, het
was hun natuurlijke habitat. Voor buitenlanders was dat allemaal minder vanzelfsprekend. Ze
hadden tijd nodig om zich al die vanzelfsprekendheden eigen te maken. Maar het geduld was
op, de overgangsfase voorbij. ‘Assimileer of ik schiet!’ - dat werd het motto van de jaren negentig.
In die ‘softe’ jaren zeventig lag de kiem van alle latere ellende, vond een groeiend aantal ontevreden
Nederlanders. Ze drongen onbeschaamd aan op ‘aanpassing’ of zelfs ‘assimilatie’ van
immigranten. Waar het gebrek aan openlijk beleden nationale trots ooit een wezenskenmerk
was van de identiteit van Nederlanders, kwamen die trots en de behoefte aan een sterke, in het
verleden wortelende nationale identiteit vanaf het begin van de nieuwe eeuw centraal te staan
in het betoog van mensen die in het debat over immigratie en integratie eindelijk mochten
zeggen wat ze dachten. Zonder enig besef van de nog recente immigratiegeschiedenis, stelden
groeiende aantallen aanhangers van extreemrechtse, later populistische bewegingen en partijen
enkele honderdduizenden mensen voor de keuze: aanpassen of wegwezen. Het antwoord op
de vraag waaráán die mensen zich dan dienden aan te passen, moesten ze schuldig blijven.
Laat staan dat er iets van dankbaarheid doorklonk voor de moeilijk te overschatten bijdrage
die arbeidsmigranten en hun nakomelingen sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw geleverd
hebben aan het gaande houden van de Nederlandse economie. Zonder hen waren wellicht
heel wat Nederlandse bedrijven in zwaar weer kopje onder gegaan. Dankzij de inschakeling
van buitenlandse werknemers hebben ze hun onderneming geleidelijk kunnen voorbereiden
op de toekomst.
18 19
Er was in een achteraf-moskee wel eens een fundamentalistische imam gesignaleerd, maar in
wezen had Nederland van de overgrote meerderheid van gematigde, terughoudende moslims
minder te duchten dan van orthodoxe katholieken of gereformeerden. Dergelijke relativerende
kanttekeningen werden hooguit nog gefluisterd. Veel dominanter klonk het donderend geraas
waarmee in september 2001 de Twin Towers in New York instortten. Of het kanongebulder
waarmee het Westen islamitische landen als Irak en Afghanistan de democratie in probeert te
schoppen. Of de strijdkreten waarmee Mohammed B. Theo van Gogh de keel door sneed. Of
de luidruchtige arrestatie van kleine groepjes radicale moslims in de Randstad, waarmee politie
en justitie af en toe de indruk wekken alsof we maar net aan de Apocalyps ontsnapt zijn.

De Spaghettiflat
We zitten sinds het begin van het nieuwe millennium met het beeld dat het minderhedenbeleid
in het laatste kwart van de twintigste eeuw van een onwaarschijnlijke domheid is geweest. De
eerder geciteerde Gerrit Komrij vertolkte in zijn NRC-column de gedachte van veel Nederlanders:
we hebben ze vertroeteld en geliefkoosd en nu keren ze zich tegen ons. We hadden ze
nooit de ruimte moeten laten om te integreren met behoud van eigen identiteit, is sindsdien de
dominante opvatting. Laten we om te beginnen de voortgaande entree van immigranten zo snel
en zo volledig mogelijk stopzetten. En laten we de immigranten die zich hier al gevestigd hebben
desnoods dwingen tot assimilatie, met een eufemisme ‘inburgering’ genoemd. Immigranten
moeten ondergedompeld worden in de Nederlandse samenleving, snel Nederlands leren, hun
nationaliteit het liefst opgeven en zonder voorbehoud proberen te leven als Nederlanders. Voor
een eigen etnische identiteit is geen ruimte meer, die leidt maar tot radicalisering en polarisatie.
We hebben behoefte aan historische continuïteit en gemeenschapszin, aldus publicist Paul
Scheffer. En als die niet vanzelf ontstaan, dan moeten we de gemeenschappelijke normen en
waarden en de gedeelde geschiedenis maar van bovenaf opleggen. Maar zelfs Hare Koninklijke
Hoogheid prinses Máxima der Nederlanden wist de Nederlandse identiteit niet zodanig te
formuleren dat de natie zich erachter kon scharen. We moeten het nu doen met een historische
canon waar minder consensus over bestaat dan over de uitgesproken bescheidenheid die Neder-
dan de eerste generatie. We zijn er nog lang niet en met sommige - relatief kleine - subgroepen
gaat het de verkeerde kant op, maar de tussenstand is eerder reden om te juichen dan om te
treuren. En dat succes is geboekt dankzij en niet ondanks de gelegenheid die immigranten in
Nederland lange tijd kregen om te integreren met behoud van eigen identiteit of eigen cultuur.
Mijn idee is het nooit geweest, integratie met de harde hand of het opdringen van sociale
cohesie. Het socialiseren van mensen gaat beter via verleiding dan met dwang. Concrete voorbeelden
geven telkens weer aanleiding om vast te stellen dat ‘integratie met behoud van eigen
identiteit’ eigenlijk helemaal niet zo’n beroerd concept was. Laten we nog eens kijken hoe het de
Italianen in Nederland vergaan is, de eerste substantiële groep arbeidsmigranten die in de fase
van de naoorlogse wederopbouw als redders in de nood naar Nederland kwamen.
In het voorjaar van 2009 werd in het Zaans museum het boek ‘De Spaghettiflat’ van Daniela
Tasca ten doop gehouden. Enkele tientallen Italiaanse werknemers van de Amsterdamsche
Droogdok Maatschappij (ADM) kregen vanaf halverwege de jaren zestig van hun werkgever
woningen toegewezen in een flat in de Zaanse wijk Poelenburg. Dat ze überhaupt via hun
werkgever een fatsoenlijke en betaalbare woning aangeboden kregen, was voor die tijd al een
enorm privilege. Maar dat ze ook nog eens zo dicht bij elkaar konden wonen, dat was toch wel
zo ongeveer de droom van iedere Italiaanse gastarbeider die besloten had zich voor langere tijd
20 landers altijd sierde als het over patriottisme of nationale trots ging.
of zelfs blijvend in Nederland te vestigen.
21
Langzaam maar zeker is het standpunt dat ‘ze’ zich maar moeten aanpassen, dat de grenzen
dicht moeten en dat ‘we’ het moslimgevaar niet moeten onderschatten in brede kringen salonfähig
geworden. In heel Europa proberen gevestigde politieke partijen extreemrechtse en populistische
bewegingen de wind uit de zeilen te nemen door fermere standpunten in te nemen over
immigratie en integratie. Die partijen komen al te makkelijk in de verleiding om het xenofobe
electoraat aan zich te binden door uitspraken over ‘snelle aanpassing’ van immigranten. ‘Snelle
aanpassing’ is een contradictio in terminis. Integratie kost nu eenmaal tijd. De vraag moet ook
helemaal niet zijn of immigranten onzichtbaar zijn opgegaan in de Nederlandse samenleving
of dat ze zich honderd procent loyaal verklaren aan Nederland, omdat ze de nationaliteit van
hun land van herkomst hebben ingeruild voor een Nederlands paspoort. De vraag is of ze zich
als groep en als individu staande kunnen houden in de Nederlandse samenleving. De ene groep
slaagt daar nu eenmaal beter en sneller in dan de andere. Het criterium moet zijn of de tweede
generatie in sociaal-economisch opzicht vooruitgang boekt ten opzichte van de eerste en of
de derde generatie het weer beter doet dan de tweede. Vooralsnog geldt voor alle migrantengroepen
in Nederland dat de tweede generatie gemiddeld hoger is opgeleid, betere posities op
de arbeidsmarkt inneemt en minder afhankelijk is van arrangementen van de verzorgingsstaat
De Spaghettiflat staat model voor de vlotte, relatief probleemloze integratie van vrijwel alle
Italiaanse en overige Zuid-Europese gastarbeiders en hun nakomelingen, zonder hun eigen
identiteit op te geven. In de Limburgse mijnbouwdorpen, in de Twentse textielgemeenten, in de
Utrechtse en Noord-Hollandse staalfabrieken of in de Rotterdamse en Amsterdamse scheepsbouwwerven
- overal zochten buitenlandse werknemers vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw
op de tast naar een aangenaam verblijf in Nederland, zonder de streek of het land van herkomst
te verloochenen. Ze hadden zich voorgenomen een paar jaar hard te werken en dan terug te
keren. Van dat laatste kwam bij velen niets terecht. Ze trouwden een Nederlandse vrouw of
lieten hun echtgenotes en kinderen overkomen naar Nederland. De kinderen ‘vernederlandsten’
weliswaar, maar zijn tot op de dag van vandaag vaak heel wel in staat om zich in het Italiaans
of in een Italiaans dialect verstaanbaar te maken en tevens uiteenlopende cultuurpatronen,
normen en waarden te combineren.
De overgrote meerderheid van de Italianen heeft haar voordeel kunnen doen met de ingrijpende
beslissing om te emigreren. Vraag arbeidsmigranten overal ter wereld naar de reden waarom
ze hun heil elders zijn gaan zoeken en hun antwoord zal luiden: omdat mijn kinderen het beter

moeten hebben dan ik. Dat is de Italianen - en de andere migrantengroepen uit Zuid-Europa -
uitstekend gelukt. Als groep doen ze het op de arbeids- en de woningmarkt al enkele decennia
veel beter dan Turken en Marokkanen en niet zo heel veel slechter dan de gemiddelde Nederlander.
En, belangrijker nog: de tweede en derde generatie Italianen kampt niet met onderwijsachterstanden.
Ze zijn gemiddeld bijna even goed opgeleid als de doorsnee Nederlandse
bevolking. Afgezien van enkele incidenten in de jaren zestig, bleek het Nederlandse wantrouwen
jegens Italianen - ‘messentrekkers’ en de grote verleiders die ‘onze’ vrouwen wegkaapten - van
korte duur. Italianen voelen zich thuis in Nederland en Nederlanders beschouwen hen als voorbeeldig
geïntegreerde mede-Europeanen. Dat is een knappe prestatie, juist omdat Italianen
ondanks die integratie tóch hun italianità hebben weten te bewaren. De verhalen in De Spaghettiflat
illustreren dat. De (ex-)bewoners en hun nazaten hebben in Nederland hun draai weten
te vinden en tegelijkertijd hechten ze nog aan hun Italiaanse wortels. Er valt een belangrijke les
te trekken uit de historie van de Italiaanse gemeenschap in Zaandam: integreren met behoud
van identiteit kan dus wel!
De verharding van het politieke en maatschappelijke klimaat in de jaren negentig was uiteraard
niet gericht tegen Italianen en andere Zuid-Europese migrantengemeenschappen. Zij worden
namelijk niet langer beschouwd als allochtonen. Nederlanders die de mond vol hebben van de
noodzaak van assimilatie en snelle, onvoorwaardelijke aanpassing gebruiken de term allochtonen
als synoniem voor ‘onaangepaste buitenlanders’ - lees: moslims - die geen problemen
hebben, maar ze veroorzaken. Gisteren is er ongetwijfeld een Ahmed geboren in Rotterdam.
Is zijn moeder Nederlandse, maar zijn vader in 1990 op zevenjarige leeftijd uit Turkije naar
Nederland gekomen, dan blijft Ahmed tot aan zijn dood - en dat kan bij een gemiddelde
levensverwachting heel wel pas in 2090 zijn - ‘allochtoon’. In onze drang naar gelijkheid, zoals
professor Wentholt dat in de jaren zestig al noemde, creëren we stigmatiserende ongelijkheid.
Want Ahmed is natuurlijk helemaal geen allochtoon meer, zodra wij maar ophouden hem zo te
noemen. Hij is Rotterdammer, Nederlander, Europeaan. Gaat het hem goed, dan zien Nederlanders
over twintig jaar een Ahmed met dezelfde voornaam als de burgemeester die indertijd
zijn geboortestad bestuurde en wellicht een uiterlijk dat verwijst naar Turkse voorouders. Maar
gaat het Ahmed slecht en belandt hij - tijdelijk of voor langere tijd - in de marge van de samenleving,
dan wordt hij ongetwijfeld het bewijs van de onwil en het onvermogen van moslims om
zich aan te passen. Dan is hij namelijk een allochtoon. Daardoor ontstaat een volstrekt scheef
beeld. Als alle succesvol geïntegreerde immigranten systematisch weggestreept worden, bestaat
de categorie ‘allochtonen’ inderdaad altijd uit problematische voorbeelden. Verklaren we de
term allochtonen of immigranten van toepassing op allen die hier zelf of van wie ten minste één
ouder buiten Nederland geboren is, dan zien we plotseling het beeld opdoemen van een verbluffend
vermogen van de Nederlandse samenleving om in korte tijd en zonder noemenswaardige
problemen grote groepen ‘vreemdelingen’ uit alle windstreken op te nemen. Die totaalbenadering
van het verschijnsel immigratie zou het beeld zo nuanceren en opfleuren dat pessimistische
verhalen over een mislukt integratiebeleid en de noodzaak om assimilatie dwingend op te leggen
kant noch wal zouden raken. Het is vooral aan beleidsmakers en sociale wetenschappers om
de focus te verleggen van ontwikkelingen, vorderingen en problemen onder problematische
subdoelgroepen naar ontwikkelingen, vorderingen en problemen in brede migrantengemeenschappen,
over meerdere generaties heen.
Italianen zijn er het levende voorbeeld van dat leden van een migrantengemeenschap tot in
de derde generatie de eigen taal en cultuur kunnen koesteren en zich tegelijkertijd op belangrijke
sociaal-economische terreinen kunnen opwerken tot het statistisch gemiddelde. De meeste
Italiaanse arbeidsmigranten voelden zich welkom in Nederland, zoals ook blijkt uit de herinneringen
van de bewoners van de Spaghettiflat. Dat integreert net iets makkelijker dan wanneer
je je voortdurend verguisd, bespot en berispt voelt, zoals later Turken en Marokkanen veelvuldig
overkomen is. De aanvankelijke Nederlandse eis dat ‘gastarbeiders’ uit Italië bij immigratie
ongehuwd moesten zijn en op jonge leeftijd hierheen moesten komen, heeft misschien ook wel
in hun voordeel gewerkt. Juist daarom zijn veel Italianen met Nederlandse vrouwen getrouwd,
leerden ze snel Nederlands en werden hun kinderen in twee talen en culturen tegelijk opgevoed.
Bovendien sloot het katholieke geloof van de Italianen natuurlijk beter aan bij de christelijke
traditie van Nederlanders dan het onbekende islamitische geloof van veel latere immigranten.
En Italiaans mag dan een Latijnse taal zijn, het staat toch nog altijd dichter bij het Nederlands
dan Turks of Arabisch. Wat ook meehielp, was de sociale controle. Omdat alle Italianen in de
Poelenburg op elkaar letten, elkaars kinderen opvingen en hun lokale, regionale en nationale
normen en waarden hoog hielden, ontspoorden hun kinderen niet gauw. Misstappen werden
snel gecorrigeerd. Het was ook zeker niet in het nadeel van de Italianen dat ze hun wereldvermaarde
culinaire kunsten meebrachten en via restaurants en broodjeszaken aan de Nederlandse
bevolking aanboden.
22 23
Maar de belangrijkste reden waarom de integratie van Italianen in de Poelenburg in Zaandam
zo snel en relatief probleemloos verliep, heeft te maken met het feit dat ze hun oorspronkelijke
identiteit behouden hebben. Ze ontleenden daar veel eigenwaarde aan. De overgang naar een
nieuw leven in een vreemd land werd verzacht door de vertrouwde omgeving die de Spaghettiflat
bood en door vroege bruggenbouwers die de afstand tussen dat eigen vertrouwde wereldje
en de Nederlandse samenleving wisten te verkleinen. Oud en jong herinneren zich dat het
in de Spaghettiflat rook naar basilicum, vers gebak en koffie en dat van ’s morgens vroeg tot
’s avonds laat alle denkbare Italiaanse dialecten door het trappenhuis echoden, alsof Poelenburg
een buitenwijk van Napels, Milaan of Rome was. Die herinneringen staan voor herkenning,

vertrouwdheid en geborgenheid - dé voorwaarden voor een geslaagde socialisatie: goed leren
omgaan met jezelf en met anderen. Dat lukt pas als je voldoende zelfvertrouwen hebt, als je als
groep en als individu aandacht en erkenning krijgt van de buitenwereld. Inmiddels wonen de
voormalige bewoners van de Poelenburg - de Spaghettiflat wordt in 2010 gesloopt - verspreid
over Zaanstad en de regio, mét het zelfvertrouwen en de warme gemeenschapsbanden die ze in
hun jeugd meegekregen hebben. Als we het zo bekijken, leert de geschiedenis van de Italianen
ons dat immigranten hun oorspronkelijke identiteit niet moeten opgeven. Het behoud ervan zou
juist wel eens een voorwaarde kunnen zijn voor succesvolle integratie.
Voor Italianen heeft de verleidingstactiek uit de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw
gewerkt. Dat geldt evenzeer voor de meeste arbeidsmigranten uit het voormalige Joegoslavië,
voor Spanjaarden, Portugezen en Grieken in Nederland. De Kaapverdische gemeenschap klimt
wat langzamer naar de nationale gemiddelde scores in het onderwijs, op de woning- en de
arbeidsmarkt. Daar staat tegenover dat de pas laat naar Nederland gekomen vluchtelingen
uit het voormalige Joegoslavië als uitstekend geïntegreerd te boek staan, terwijl ze tevens sterk
hechten aan de cultuur en identiteit van hun gemeenschap en niemand dat als problematisch
lijkt te ervaren. Al eerder zagen we dat verschijnsel bij Indische Nederlanders en Surinaamse
Hindoestanen en zelfs bij de Molukse gemeenschap, die in de jaren zeventig nog op voet van
oorlog stond met de Nederlandse samenleving. Ook honderdduizenden Turken en Marokkanen
hebben zich de afgelopen decennia laten verleiden tot participatie, hoe minimaal soms
ook. Als we al die voorbeelden van geslaagde integratie van immigranten ook onder de term
‘allochtonen’ scharen, is plotseling de vraag gerechtvaardigd: waarom zouden we de Turken
en Marokkanen, asielzoekers en vluchtelingen van uiteenlopende nationaliteiten die hier nog
niet of nog niet helemaal hun draai gevonden hebben niet blijven verleiden om geleidelijk aan
een volwaardige plaats te vinden in de welvarende democratische rechtsstaat die Nederland is?
Er is weinig mis met selectieve immigratie of met het stellen van beperkende voorwaarden aan
nieuwkomers in het algemeen en aan importbruiden en -bruidegommen in het bijzonder. De
meeste Europese samenlevingen, Nederland niet uitgezonderd, zijn gebaat bij een vermindering
van de instroom van immigranten, al is het alleen al om tot rust en op adem te komen. Maar
een volledige immigratiestop is een illusie voor een open samenleving die economisch drijft op
in- en export van goederen en diensten en die het politiek moet hebben van het onderhouden
van diplomatieke banden met vrijwel alle landen ter wereld. Politici die de kiezers een immigratiestop
als optie voorspiegelen, bedrijven ronduit demagogie. Die energie kan beter geïnvesteerd
worden in het ontwerpen van een systeem dat inzichtelijk maakt wie onder welke voorwaarden
toegang krijgt tot de EU in het algemeen of Nederland in het bijzonder.
Het algemene beeld is dat de kinderen en kleinkinderen van de eerste generatie Zuid-Europese
arbeidsmigranten inmiddels op de belangrijkste sociaal-economische indicatoren aanzienlijk
beter presteren dan hun ouders en de autochtone bevolking dicht benaderen. Dat geldt ook
voor veel Turken, Marokkanen en andere immigranten met een veel grotere culturele, religieuze
en sociale afstand tot Nederland dan de Zuid-Europeanen. Dat is een opmerkelijk goede score
in een tijdsbestek van enkele decennia. En het is op de typisch Nederlandse manier gegaan:
geleidelijk, door veel te gedogen en door conflicten uit de weg te gaan. Nederland heeft, anders
dan de meeste andere naoorlogse immigratielanden in Europa, nauwelijks ‘rassenrellen’ of
gewelddadige confrontaties tussen bevolkingsgroepen gekend, afgezien van de Molukse acties
in de jaren zeventig. Er waren wel botsingen, zoals de eerder genoemde rellen in Twente in de
jaren zestig, het belagen van Turkse pensionbewoners in 1972 in de Rotterdamse Afrikaanderwijk
of gevechten tussen de politie en Marokkaanse jongeren in Amsterdam en Utrecht,
maar die tegenstellingen werden steevast vlot weggemasseerd. Eigenlijk is de integratie van
immigranten in Nederland goeddeels gelukt, concludeerde de commissie-Blok begin 2004 na
een grondig parlementair onderzoek dan ook. Maar niemand wilde dat verhaal nog horen.
Het minderhedenbeleid was mislukt, zo luidde het in beton gegoten oordeel, ‘buitenlanders’
moesten assimileren of oprotten. Maar de feiten en de geschiedenis bieden veel meer reden tot
hoop dan tot wanhoop.
24 25
Rooskleurig beeld
Natuurlijk moeten immigranten de taal leren van het land waar ze zich permanent hebben gevestigd
of waar ze willen gaan wonen. Maar de geschiedenis wijst bepaald niet uit dat arbeidsmigranten
onwillig waren om de Nederlandse taal te leren. Het was vooral een kwestie van gebrek
aan tijd, omdat ze lange dagen maakten, en gebrek aan mogelijkheden, omdat de werkgevers en
de overheid onvoldoende faciliteiten boden. Bied immigranten - zowel nieuwkomers als de arbeidsmigranten
van de eerste generatie - op ruime schaal moderne, geavanceerde faciliteiten om onder
deskundige begeleiding snel en correct Nederlands te leren, in plaats van ze te betichten van onwil.
Waarom zouden allochtonen zo sterk op ons moeten lijken? Omdat we als de dood zijn voor de
islam en voor criminele jongeren? We zijn angstig geworden, ongedurig ook en daardoor vaak
onbeleefd of zelfs ronduit grof. We laten het relatief rooskleurige beeld van een grotendeels
geslaagde integratie veel te makkelijk vertroebelen door onbezonnen daden van maatschappelijk
ontspoorde of religieus geradicaliseerde jongeren. Zij vormen een serieus probleem, maar we
hebben in Nederland het strafrecht om wetsovertreders aan te pakken en dat strafrecht moet
onverkort gelden voor immigranten. Zijn we er nu echt bang voor dat ‘de’ moslims ‘ons’ straks

gaan overvleugelen, terwijl volgelingen van de profeet Mohammed in Nederland hooguit vijf
tot tien procent van de bevolking uitmaken en er ook in moslimgemeenschappen eerder sprake
is van een tendens in de richting van secularisering dan van radicalisering?
We hoeven niet de gevangene te zijn van het ongeduld en de haast waarmee populisten een
kwetsbaar sociaal proces willen versnellen. Hoe hard ze ook roepen dat het anders is, we hebben
nu eenmaal te maken met de wetmatigheid dat integratieprocessen van immigranten langer
duren naarmate de culturele, religieuze en sociale afstand tot het gastland groter is. We zijn
al een heel eind op weg, het heeft geen zin om die licht oplopende weg te verruilen voor een
steil pad vol voetangels en klemmen. In een integratieproces past geen drang en dwang, is geen
haast en snelheid geboden maar bestaat behoefte aan rust, tolerantie, relativeringsvermogen,
begrip, een helpende hand. Bied immigranten de faciliteiten die nodig zijn om volwaardig deel
te nemen aan de Nederlandse samenleving en verleid ze om er gebruik van te maken. Pas voor
de rest gewoon de wet toe, zonder aanzien des persoons. Meer kunnen we niet doen, meer
moeten we ook niet willen.
De verkondigers van ‘aanpassing’ en ‘assimilatie’ zouden er beter aan doen hun verontwaardiging
om te zetten in het vertrouwen dat onze democratische rechtsstaat bestand is tegen
onmaatschappelijk gedrag van groepen mensen die hun draai niet kunnen vinden. De overgrote
meerderheid van immigranten van de eerste, tweede en derde generatie wil voor zichzelf en
hun dierbaren niets anders dan de gemiddelde Nederlandse bevolking: een aangenaam, veilig
leven met enige bestaanszekerheid. De meerderheid slaagt er heel wel in om, stapje voor stapje,
vooruitgang te boeken. Helaas horen we die silent majority zelden, zelfs niet als er onheus over
hen gesproken wordt of als ze weer eens beledigd worden door politici of publicisten die op
polarisatie uit zijn.
De recente geschiedenis van de immigratie geeft geen aanleiding tot bekrompenheid, maar
tot vertrouwen. Met de drang-en-dwangbenadering roepen we uitsluitend polarisatie over ons
af. Daar is geen maatschappij ooit beter van geworden. Een terugkeer naar de beschaafde
De verleiding
verleidingstactiek van de vorige eeuw ligt veel meer voor de hand. Die heeft tenminste aantoonbaar
gewerkt voor Zuid-Europeanen. De welvarende democratische rechtsstaat heeft genoeg te
bieden om ook latere immigranten -moslims niet uitgezonderd - te verleiden tot participatie en
In de wat ruwe, onwelwillende sfeer van het moment is niet veel ruimte voor mensen die - gesteund
integratie. Ze willen niet anders dan meedoen, liefst in een aangename sfeer, geleidelijk aan en
26 door stapels onderzoek - de mening zijn toegedaan dat effectieve integratie pakweg drie genera-
met ruimte om kracht te putten uit wat ze in hun veelzijdige leven onder vaak lastige omstan- 27
ties duurt. Vallen en opstaan is gedurende eeuwen van migratiegeschiedenis altijd kenmerkend
geweest voor dat proces. We leven nu bovendien in een wereld waarin een meervoudige identiteit
digheden hebben opgebouwd.
en meertaligheid voordelen zijn, in plaats van nadelen. Wat ons te doen staat, is ruimte creëren
Het gevaar bestaat dat de balans de komende jaren doorslaat. ‘Ze hebben voldoende tijd gehad
voor mensen die er meerdere identiteiten op na houden. De Nederlands-Spaanse Sofía Franco
om zich aan te passen, nu moet het maar eens afgelopen zijn’ klinkt het de afgelopen jaren
Bolón heeft in 2002 in ‘Grenzeloze generaties’ treffend beschreven hoe diep dat zit. Al is ze zelf
uit vele kelen. Op die uitspraak kan geen verantwoord integratiebeleid gebouwd worden. Het
in Nederland geboren en getogen, toch vraagt ze zich op latere leeftijd af of haar toekomst ligt
ongeduldige deel der natie hoopt daarmee assimilatie te bespoedigen, maar de kans dat die
in haar geboorteland of in dat van haar ouders. De bestanddelen van een identiteit zitten in alle
houding bij immigranten en hun kinderen leidt tot gevoelens van frustratie en vernedering
poriën en haarvaten van de mens. Een immigrant is in Nederland een ander mens dan in het
is een stuk groter. En dan liggen ‘Franse toestanden’ meer voor de hand dan een vreedzame,
oude land, neemt in de kerk of moskee een andere gedaante aan dan op het werk of op school en
welvarende samenleving met volledig geassimileerde immigranten, waar de populisten naar
gedraagt zich in de stad anders dan op het platteland. Daar is niets mis mee. Sterker: het kan een
enorme krachtbron zijn. Hun kameleontische vaardigheden tot aanpassing aan de omgeving en
zeggen te streven.
omstandigheden tekent de wendbaarheid van immigranten, hun vermogen om zich in heel uiteen-
De Franse president Nicolas Sarkozy - toch ook bepaald geen doetje - schreef in 2004, in de
lopende situaties staande te houden. En dat komt goed uit. Want het toekomstige Nederland heeft
hoedanigheid van minister van Binnenlandse Zaken, over de relschoppers in Franse voorsteden:
mensen nodig die vloeiend meerdere talen spreken, die over de charme en intelligentie beschikken
‘Ze zijn jong, ze zijn nieuw. Dat zal verbleken, gun ze de tijd.’ Hij noemde de - vooral Noordom
zich in uiteenlopende culturen te bewegen, die niet terugdeinzen voor wat weerstand en kritiek.
Afrikaanse - relschoppers op enig moment racaille (plebs), maar schreef ook: ‘Ik noem mezelf
Veel immigranten voldoen aan dat profiel. Zij kunnen in het leger of de diplomatieke dienst of
een veeleisende vriend van de moslims van Frankrijk.’ Het is die betrekkelijk nuchtere, realis-
voor handelsbedrijven de noodzakelijke bruggen slaan tussen Nederland en de rest van de wereld.
tische houding die we de komende jaren nodig zullen hebben om de succesvolle integratie van

immigranten te bevorderen. De kans dat dat lukt, is een stuk groter als het integratiebeleid van
de komende tien jaar gebouwd wordt op de volgende uitgangspunten:
- De autochtone bevolking accepteert dat immigranten die daarvoor kiezen onomkeerbaar bij
Nederland horen en immigranten accepteren dat Nederland het land is waar of van waaruit
ze voor zichzelf en hun (klein)kinderen een toekomst opbouwen;
- Uit die wederzijdse acceptatie vloeit voort dat immigranten de democratische rechtsstaat
onderschrijven en dat de autochtone bevolking het vanzelfsprekend vindt dat immigranten
gebruik maken van hun grondwettelijke vrijheden, inclusief de vrijheid van godsdienst;
- Waar nodig en mogelijk krijgen immigranten en hun kinderen hulp en ondersteuning op hun
langzame klim naar volwaardige participatie, maar bij ontsporing krijgen ze zonder pardon te
maken met politie en justitie.
De integratie met behoud van eigen cultuur werkte bij Zuid-Europeanen omdat autochtonen
en nieuwkomers elkaar accepteerden. Op basis van die acceptatie kon wederzijds vertrouwen
ontstaan. Dat vertrouwen heeft de afgelopen jaren een enorme deuk gekregen, zelfs bij
oorspronkelijke arbeidsmigranten van de eerste generatie die met een Nederlandse getrouwd
zijn en volledig zijn opgegaan in de Nederlandse samenleving. Een bijna zeventigjarige Italiaan
die al sinds 1963 in Nederland woont, vertelde me onlangs met enige schroom dat hij ‘voor de
zekerheid’ nooit zijn Italiaanse paspoort zal opgeven. ‘Ik wil de garantie hebben dat ik ergens
immigrantengemeenschappen om de ontsporing en radicalisering van jongeren tegen te gaan en
begeleiden immigranten van de tweede en zelfs derde generatie die op zoek zijn naar hun roots.
Ze bieden faciliteiten aan vrouwen die hun eigen emancipatie ter hand nemen en aan oudere
immigranten die dreigen te vereenzamen omdat ze op hogere leeftijd de taal van het gastland
vergeten, zoals bejaarde Nederlandse emigranten in Nieuw-Zeeland en Canada terugvallen op
hun Groningse of Brabantse dialecten. Wie roept dat integratie van immigranten belangrijk
is, moet dergelijke organisaties alleen al omwille van die onmisbare functies ruimhartig ondersteunen.
Nu staat te vaak een premie op het benoemen van problemen en tekortkomingen van
immigranten, wat het verband ‘allochtoon = problematisch’ juist versterkt. Organisaties zouden
gefinancierd moeten worden omdat ze nuttig, integratiebevorderend werk verrichten voor immigrantengemeenschappen,
niet omdat ze uitsluitend problemen van subgroepen oplossen.
We horen hier allemaal, of we nu in Nederland of elders ter wereld gekomen zijn en of de
wieg van onze ouders nu in Amsterdam of Athene, in Sneek of Skopje, in Purmerend of Praia
gestaan heeft. We zijn burgers van deze wereld, van dit continent, van dit land en van de stad
of zelfs de buurt of wijk waar we wonen. En we voelen ons het ene moment nu eenmaal meer
verbonden met ons buurtje dan met de wereld, terwijl we ons op een ander moment nadrukkelijker
onderdeel voelen van Europa dan van Nederland. Voor steeds meer mensen is de wereld
hun vaderland. Laat Nederland in dat opzicht een gidsland zijn. Dat maakt ons een stuk krach-
28 naar toe kan als ze hier zeggen: jij hoort hier niet!’ Voor succesvolle verleiding is wederzijds
vertrouwen nodig. Politieke partijen, vakbonden en vooraanstaande maatschappelijke organisaties
van immigranten en autochtonen zouden zich in het openbaar kunnen verbinden aan de
drie genoemde uitgangspunten, voor zover ze dat niet al gedaan hebben. Zo kan niet alleen een
einde komen aan het verschijnsel van de voortgaande maatschappelijke polarisatie, maar vooral
aan de oorzaak die daaraan ten grondslag ligt: wantrouwen over en weer. De populistische beweging
die zo sterk in opmars is, slaagt er nog veel te makkelijk in om de gevestigde politieke en
maatschappelijke organisaties uit balans te trekken. Het enige werkzame tegengif is: vastberaden
en overtuigend blijven herhalen dat de ‘zij’ onderdeel zijn van ‘wij’ en dat hun problemen dus de
onze zijn, dat de werkelijkheid genuanceerder is dan de oneliners waar populisten in grossieren
en dat integratieprocessen tot dusver hoopgevend zijn, ook al rijst komt vaak een ander beeld
naar voren in interviews en reportages in kranten, op radio en televisie.
tiger dan wanneer we de oren laten hangen naar populistische bekrompenheid.
29
Organisaties als Lize kunnen in dat proces het cement zijn. Toen immigranten uit de landen van
het voormalige Joegoslavië na de slepende oorlog uit de jaren negentig van elkaar verwijderd
raakten, bleven ze toch met elkaar in gesprek onder de paraplu van Lize. Dit soort organisaties
vervult ook een belangrijke initiërende en coördinerende rol in de hulp en steun aan nieuwkomers
die de weg nog niet kennen in Nederland. Ze nemen of ondersteunen initiatieven in

30 31

Verantwoording
Voor het historische gedeelte van dit essay heb ik ruimhartig geput uit mijn boek ‘Een gouden
Schrover, Marlou, Judith ten Broeke en Ronald Rommes, Migranten bij de Demka-
armband. Een geschiedenis van mediterrane immigranten in Nederland (1945-1994)’. Voor het
staal fabrieken in Utrecht (1915-1983), Utrecht, Stichting Matrijs/Het Utrechts Archief, 2008
gedeelte over de succesvolle Italiaanse integratie met behoud van eigen identiteit heb ik passages
Sociale Zaken en Volksgezondheid, ministerie van, Nota Buitenlandse Werknemers,
gebruikt uit het nawoord dat ik geschreven heb voor Daniela Tasca’s ‘De Spaghettiflat. Little
Den Haag, Staatsuitgeverij, 1970
Italy in de polder’.
Tasca, Daniela, De Spaghettiflat. Little Italy in de polder, Wormer/Amsterdam,
Verder heb ik gebruik gemaakt van de volgende literatuur:
Stichting Uitgeverij Noord-Holland/Arcobaleno Media Productie, 2009
Caldwell, Christopher, De Europese revolutie. Hoe de islam ons voorgoed veranderde,
Theunis, Sjef, Gastarbeiders-lastarbeiders, Hilversum, Paul Brand, 1968
Amsterdam, Ambo, 2009
Tinnemans, Will (redactie), L’Italianità. De Italiaanse gemeenschap in Nederland,
Centraal Planbureau, Economische effecten voor Nederland van de werving van buitenlandse
Amsterdam, Het Spinhuis, 1991
werknemers, Den Haag, CPB, maart 1971
Tinnemans, Will, Een gouden armband. Een geschiedenis van mediterrane immigranten
Cottaar, Annemarie, Nadia Bouras en Fatiha Laouikili, Marokkanen in Nederland. De pioniers
in Nederland (1945-1994), Utrecht, NCB, 1994
vertellen, Amsterdam, Meulenhoff, 2009
Wentholt, prof. dr. R. e.a., Buitenlandse arbeiders in Nederland. Een veelzijdige benadering van
Groen, Janny en Annieke Kranenberg, Opstand der gematigden. De groeiende weerbaarheid
een complex vraagstuk, Leiden, Spruyt, Van Mantgem & De Dres NV, 1967
van Nederlandse moslims, Amsterdam, de Volkskrant en J.M. Meulenhoff bv, 2009
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), Etnische minderheden,
Lindo, Flip en Toon Pennings, Jeugd met toekomst. De leefsituatie en sociale positie van
Den Haag, Staatsuitgeverij, 1979
32
Portugese, Spaanse en Joegoslavische jongeren in Nederland, Amsterdam, Het Spinhuis, 1992
Lucassen, Jan en Rinus Penninx (redactie), Grenzeloze generaties. Zuideuropese jongeren
over hun identiteit, Utrecht, Stichting Lize, 2002
33
Lucassen, Leo en André J.F. Köbben, Het partiële gelijk. Controverses over het onderwijs in de
eigen taal en cultuur en de rol daarbij van beleid en wetenschap (1951-1991),
Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1992
Lucassen, Leo en Wim Willems, Gelijkheid en onbehagen. Over steden, nieuwkomers en
nationaal geheugenverlies, Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 2006
Mak, Geert, Gedoemd tot kwetsbaarheid, Amsterdam/Antwerpen, Atlas, 2005
Mulders, Milena, Met de buik het brood achterna. Mijn Sloveense geschiedenis, Amsterdam,
Aksant, 2009
NV v/h Nederlandse Stichting voor Statistiek, De buitenlandse arbeider in Nederland,
deel I en deel II, Den Haag, Staatsuitgeverij, 1971
Os, Geertje van, Ik kwam met een koffer van karton. Spanjaarden in Zuidoost-Brabant
1961-2006, Alphen aan de Maas, Uitgeverij Veerhuis, 2006
Scheffer, Paul, Het land van aankomst, Amsterdam, De Bezige Bij, 2007
Over de integratie met behoud van eigen identiteit heb ik op 5 oktober 2009 in Rotterdam
tijdens een rondetafelgesprek openhartig van gedachten gewisseld met Ernad Čilašević, Lucía
Lameiro García, Monica Moreno Diniz, Zorica Majić, Emiliano Ruiz en Gino Scalzo.
Een woord van dank is op zijn plaats voor Adrienne Wijlaars, die de eerste versie van kanttekeningen
voorzag en met de juiste titelsuggestie kwam. En voor Wim Willems, voor zijn snelle
en bemoedigende commentaar op de conceptversie. Ik heb, tot slot, veel gehad aan het stimulerende
commentaar van de Lize-medewerkers.
Slijk-Ewijk, november 2009
© Will Tinnemans

Over de auteur
34
Will Tinnemans (1959) voltooide de School voor de Journalistiek in Utrecht in 1980 en
studeerde daarna enige tijd Nederlands en rechten. Hij schreef als freelance journalist voor
dag- en weekbladen en werkte enkele jaren voor de VPRO-radio en -tv. Hij specialiseerde zich
in immigratie, wat onder andere leidde tot ‘Een gouden armband. Een geschiedenis van mediterrane
immigranten in Nederland 1945-1994’ (NCB, 1994) en ‘Indisch licht. Een halve eeuw
steun aan oorlogsgetroffenen uit Indië’ (TongTong, 1997). Zijn laatste boek, ‘Onzeker bestaan.
Leven aan de rafelrand van de arbeidsmarkt’ (Nieuw Amsterdam, 2de druk september 2009),
maakte hij samen met fotograaf Chris de Bode.
35
Will Tinnemans is behalve schrijver ook mediatrainer bij BdRP en dagvoorzitter van congressen
en debatten.

Over Lize
Lize, overlegpartner Rijksoverheid Zuideuropese gemeenschappen, is voortgekomen uit de het
Landelijk Inspraakorgaan Zuid-Europeanen (LIZE). De vereniging LIZE is in 1989 toegelaten
tot de Landelijke Advies- en Overlegstructuur Minderhedenbeleid (LAO, later omgevormd tot
LOM). In 1998 is de vereniging LIZE omgezet in een stichting Lize, conform de Wet overleg
minderhedenbeleid (Wom). Lize is een van de zeven landelijke samenwerkingsverbanden van
etnische minderheden die deel uit maken van het Landelijk Overleg Minderheden.
Belangenbehartiger Zuid-Europese gemeenschappen
Lize behartigt bij de landelijke overheid de belangen van de Zuid-Europese gemeenschappen,
dat wil zeggen van personen afkomstig uit Bosnië-Herzegovina, Griekenland, Italië, Kaapverdië,
Kroatië, de voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië, Montenegro, Portugal, Servië,
Slovenië en Spanje, en hun nakomelingen. In totaal gaat het om ongeveer 200.000 personen.
De mate van participatie, emancipatie en integratie verschilt per gemeenschap. Daarnaast zijn
er verschillen in migratiegeschiedenis, cultuur, organisatiegraad en rechtspositie. De belangenbehartiging
is erop gericht de maatschappelijke positie van Zuid-Europeanen in de Nederlandse
samenleving te verbeteren.
Bestuur en medewerkers
De Raad van Bestuur stelt het beleid van de stichting op hoofdlijnen vast. De Raad van Bestuur
bestaat uit maximaal 13 personen, waarbij alle Zuid-Europese gemeenschappen in het Bestuur
vertegenwoordigd zijn. Voor de voorbereiding en uitvoering van het beleid beschikt Lize over
een stafbureau met zes parttime medewerkers.
Taken & Thema’s
Belangenbehartiging Arbeid & onderwijs
Beleidsbeïnvloeding Cultureel erfgoed
Informatie Positie van vrouwen, jongeren en ouderen
Europese wet- en regelgeving
36 Beleidsbeïnvloeding en informatie
De belangrijkste taak van Lize is het overleg met de overheid, met name de minister die
verantwoordelijk is voor het integratiebeleid. Lize volgt dit beleid kritisch en geeft aan wat de
consequenties zijn voor de Zuid-Europese gemeenschappen. Daarnaast voert Lize overleg met
politieke partijen en maatschappelijke organisaties. Lize onderhoudt contacten met zelforganisaties
en sleutelfiguren die op de een of andere manier actief zijn in een van de Zuid-Europese
gemeenschappen. Hierdoor is Lize goed op de hoogte van wat er binnen die gemeenschappen
leeft. Tevens informeert Lize de achterban over relevante veranderingen in beleid, wet- en
regelgeving. Lize vervult aldus een brugfunctie tussen de (centrale) overheid, de politiek, maatschappelijke
organisaties en de Zuid-Europese gemeenschappen.
37

38
Colofon
© 2009, Will Tinnemans, Slijk-Ewijk en Lize, Utrecht
ISBN 978-90-807613-2-2
‘De verleiding,
Lessen uit de succesvolle integratie van
Zuid-Europese immigranten’
is geschreven in opdracht van Lize,
overlegpartner Rijksoverheid Zuideuropese gemeenschappen,
ter gelegenheid van haar twintigjarig bestaan.
De uitgave is verkrijgbaar bij Lize
Postbus 14065
3508 SC Utrecht
Telefoon 030 2332100
Fax 030 2322571
E-mail info.lize@lize.nl
Internet www.lize.nl
Productie
Lize, Utrecht
Vormgeving
C&P Communicatie, Capelle aan den IJssel