Verspreiding van zware metalen - Milieurapport Vlaanderen MIRA

Emissie van zware metalen naar lucht
index emissie lucht (2000=100)
140
120
100
80
60
40
20
0
arseen
cadmium
chroom
koper
kwik
MIRA 2012 | Verspreiding van zware metalen
nikkel
lood
zink
P
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010*
2011*
* voorlopige cijfers
emissies 2010 wegverkeer niet vergelijkbaar met reeks 2000-2009 wegens modelaanpassingen, emissies wegverkeer
2011 gelijkgesteld aan 2010
Bron: VMM
Overwegend dalende emissies
Alle emissies van zware metalen naar de lucht zijn sinds 2000 gedaald. In het midden van de jaren
2000 leken die emissies enigszins te stagneren. In 2008 en 2009 daalden de emissies van de meeste
metalen opnieuw. De financieel-economische crisis was hier wellicht niet vreemd aan. De evoluties in
2010 en 2011 zijn niet eenduidig.
De industriële emissies van alle zware metalen zijn in de periode 2000-2009 aanzienlijk gedaald. De
recente stijging van de totale cadmium- en zinkemissies worden hoofdzakelijk veroorzaakt door de
metaalsector. Over de hele periode 2000-2011 bekeken, zijn de emissies van alle zware metalen door
de energiesector gedaald. De energiesector heeft een belangrijk aandeel in de kwikemissies, die
ontstaan vooral bij de petroleumraffinaderijen en de afvalverbranding.
De transportsector heeft een erg groot aandeel in de koperemissies, wat vooral toe te schrijven is aan
de slijtage van remmen. Met uitzondering van lood, vertonen de emissies van zware metalen door
transport geen daling over de periode 2000-2009. Door ingrijpende modelaanpassingen zijn de cijfers
van 2010 moeilijk vergelijkbaar met die van daarvoor. Voor 2011 werden de cijfers noodgedwongen
constant gehouden aan 2010. Deze problemen hebben ook hun weerslag op de totale emissies van
een aantal zware metalen in Vlaanderen. Die weerslag is vooral groot voor koper en chroom, en in
mindere mate voor zink en lood.
De emissies van zware metalen door de huishoudens zijn vooral toe te schrijven aan gebouwenverwarming.
In de periode 2000-2010 vertonen ze geen uitgesproken trend. In 2011 lagen ze
opvallend lager dan in 2010. De verwarmingsbehoefte lag in 2011 dan ook lager dan in 2010.
emissies 2011* (%) arseen cadmium chroom koper kwik nikkel lood zink
huishoudens 12,1 9,5 6,6 8,8 12,9 4,2 3,5 5,1
industrie 73,8 66,1 32,5 6,5 42,5 56,1 72,2 47,0
energie 11,1 17,9 12,7 2,1 41,0 21,0 5,6 2,6
landbouw 1,4 1,2 2,0 0,6 1,4 9,7 4,3 1,2
transport 0,3 3,4 44,6 81,8 0,3 5,2 14,1 42,6
handel & diensten 1,3 1,9 1,5 0,2 1,9 3,7 0,3 1,4
61
www.milieurapport.be

MIRA 2012 | Verspreiding van zware metalen
30
62
Zware metalen in lucht
As (ng/m³)
As (ng/m³)
80
Cd (ng/m³)
Cd (ng/m³) 35
80
35
70
30
70
60
30
25
60
50
25 20
50
40
40
30
20
20
15
15
10
30
10
5
20
0
10
0
10
0
2003
2004
2003
2004
2005
90
80
700
Ni (ng/m³)
100
70
60
600
Pb (ng/m³)
800 500
90
50
700 400
80
70
60
40
30
20
10
600
500
300
200
100
50
0
400
0
40
300
20
10
0
2003
2004
2006
2007
2008
Ni (ng/m³) Pb (ng/m³)
100
0 800
2005
2005
2006
2006
2003
2007
2004
Bron: VMM
2008
2005
2009
2006
2007
2010
2008
Hoboken
Genk
Koksijde (achtergrond)
2007
2008
Hoboken
Genk
Koksijde (achtergrond)
2009
2010
2009
2011
2009
2011
2010
2010
2011
2011
5
2003
2003
2003
2004
2004
Beerse 200
Gentse Kanaalzone
Gentse agglomeratie Antwerpse agglomeratie
grenswaarde 100
streefwaarde
2003
2004
2004
2005
2005
2005
2006
2005
2006
2006
2006
2007
2007
2007
2007
2008
2008
2008
2008
2009
2009
2009
2009
2010
2010
2010
2010
2011
2011
2011
2011
Hoboken
Beerse Hoboken
Gentse Beerse Kanaalzone
GenkGentse
Kanaalzone
Gentse agglomeratie
Genk
Antwerpse agglomeratie
Koksijde Gentse (achtergrond) agglomeratie
grenswaarde Antwerpse agglomeratie
streefwaarde Koksijde (achtergrond)
grenswaarde
streefwaarde
Geen overschrijdingen grenswaarden, enkele lokale overschrijdingen van toekomstige
0
Europese streefwaarden
De aanwezigheid van zware metalen in de lucht kan nadelig zijn voor de gezondheid. Bij de opvolging
Beerse
Gentse Kanaalzone
ervan gaat de meeste aandacht naar plaatsen waar problemen kunnen opduiken. Zo zijn de
Gentse agglomeratie Antwerpse agglomeratie
meetposten in Hoboken, Beerse en Genk gelegen in de buurt van (non-)ferrobedrijven. De figuren zijn
grenswaarde streefwaarde
hier telkens gebaseerd op metingen in PM10-stof en op de meetpost met de hoogste concentraties en
een volledige tijdreeks.
Tussen 2003 en 2011 evolueerden de concentraties aan zware metalen in de lucht op de meeste
meetposten gunstig. Er is dus een algemene verbetering van de luchtkwaliteit. De totale emissies in
Vlaanderen zijn voor de meeste zware metalen dan ook duidelijk gedaald. De dalende concentraties in
de industriële omgevingen zijn het gevolg van emissie-reducerende maatregelen maar ook de
financieel-economische crisis heeft hierin een rol gespeeld. Ten opzichte van de situatie in 2010 lagen
de concentraties in 2011 vaak hoger. Dit kan te maken hebben met het grotere aandeel
zuidwestenwind waardoor meer verontreinigde lucht over de meetposten waaide.
De Europese grenswaarde voor lood en de Vlaamse grenswaarde voor cadmium werden in 2011
overal in Vlaanderen gerespecteerd. De Europese streefwaarden voor arseen, cadmium en nikkel
traden in werking op 31 december 2012. Voor arseen waren er in 2011 nog overschrijdingen op alle
vier meetposten in Hoboken en op een van de drie meetposten in Beerse. De streefwaarde voor
cadmium werd overschreden op twee van de drie meetposten in Beerse. De streefwaarde voor nikkel
werd nog overschreden op twee van de vier meetposten in Genk. Problemen met zware metalen in de
lucht zijn dus beperkt tot lokale gebieden in de windafwaartse sector van de betrokken bedrijven. In
steden en achtergrondgebieden liggen de concentraties van zware metalen in de lucht veel lager dan
in industriële omgevingen.
Het aantal inwoners blootgesteld aan concentraties boven de streefwaarden, bedroeg in 2011:
• in Hoboken ongeveer 3 000 inwoners blootgesteld aan te hoge arseenconcentraties;
• in Genk een 300-tal inwoners blootgesteld aan te hoge nikkelconcentraties;
• in Beerse een 90-tal inwoners blootgesteld aan te hoge cadmiumconcentraties.
S

Zware metalen in oppervlaktewater
index concentratie (2000=100)
120
100
80
60
40
20
0
arseen
cadmium
chroom
koper
kwik
MIRA 2012 | Verspreiding van zware metalen
nikkel
lood
zink
S
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Cijfers in de figuur zijn voortschrijdende gemiddelde totale concentraties waarbij de waarde voor jaar x het gemiddelde is van
x-1, x, x+1. Concentraties worden relatief uitgedrukt ten opzichte van de waarde voor 2000.
Bron: VMM
Gunstige evolutie voor bijna alle metalen
Metalen zijn per definitie niet afbreekbaar en (bio)accumuleren in het aquatisch milieu. Bij hogere
concentraties kunnen ze toxisch worden voor waterorganismen. Metalen komen in oppervlaktewater in
opgeloste en in gebonden vorm voor.
Het voorbije decennium zijn de gemiddelde, totale concentraties van bijna alle zware metalen sterk
gedaald. Die dalingen variëren van 55 % voor nikkel tot 78 % voor koper en zijn te danken aan de
inspanningen van de bedrijven en de uitbreiding van de openbare waterzuivering. Arseen is de enige
uitzondering op die positieve evoluties. De recente toename van de arseenconcentraties doet zich niet
overal voor. Stijgende concentraties worden waargenomen op enkele meetplaatsen in de kuststreek
waar aanvoer van arseenrijk grondwater een mogelijke oorzaak is. Ook op enkele andere
meetplaatsen, bijvoorbeeld in de Zeeschelde, stijgen de arseenconcentraties. De oorzaak is
onduidelijk.
Zink, arseen en cadmium overschrijden het vaakst de norm
Van de klassieke acht zware metalen overschreden arseen (19 %), zink (15 %), en cadmium (7 %) het
vaakst de norm in 2011. De belangrijkste bron van zink naar oppervlaktewater is corrosie van
bouwmaterialen, voor arseen en cadmium is dat bodemerosie. Normoverschrijdingen voor nikkel,
koper, chroom, kwik en lood komen zelden of nooit voor. Verder valt vooral het hoge percentage
meetplaatsen op met een overschrijding van de norm voor kobalt (59 % in 2011). De gekende
lozingen van kobalt lijken dit hoge percentage niet helemaal te kunnen verklaren. Mogelijk leveren
natuurlijke achtergrondconcentraties een significante bijdrage.
63
www.milieurapport.be

MIRA 2012 | Verspreiding van zware metalen
64
Zware metalen in waterbodems
meetplaatsen (%) 2008 – 2011
100 niet verontreinigd
90
licht verontreinigd
80
verontreinigd
70
sterk verontreinigd
60
50
40
30
20
10
0
Bron: VMM
arseen
cadmium
chroom
koper
kwik
nikkel
Koper en zink overschrijden het vaakst de norm
De fysisch-chemische beoordeling van de waterbodem omvat onder meer een onderzoek naar de
aanwezigheid van zware metalen. De indicator geeft voor de klassieke acht zware metalen de toetsing
van de waterbodemmeetplaatsen aan de referentiewaarden. De indeling in klassen is gebaseerd op
de afwijking ten opzichte van die referentiewaarde. Deze waarde werd bepaald uit het geometrisch
gemiddelde van 12 streng geselecteerde referentiewaterlopen in Vlaanderen. De meetresultaten
worden ook getoetst aan de decretale milieukwaliteitsnormen voor waterbodems. De normen zijn
richtwaarden. Ze bepalen het milieukwaliteitsniveau dat zo veel mogelijk moet worden bereikt of
gehandhaafd. Ze gelden noch als saneringscriterium noch als saneringsdoel.
De meetresultaten voor de periode 2008-2011 geven aan dat vooral cadmium, koper, kwik, lood en
zink voor verontreiniging zorgen. Die verontreiniging is deels het gevolg van historische vervuiling.
Koper en zink geven het vaakst aanleiding tot overschrijdingen van de normen, dat is in respectievelijk
41 en 40 % van de meetplaatsen het geval.
Overwegend positieve evoluties
De monitoring van de waterbodemkwaliteit loopt al meer dan tien jaar en vele meetplaatsen zijn in die
periode al meer dan eens bemonsterd. Een trendanalyse op basis van 241 meetpunten zowel
bemonsterd in de periode 2000-2003, 2004-2007 als in 2008-2011 toont dat de situatie voor de
meeste metalen verbeterde.
De kwaliteit van een waterbodem kan wijzigen:
• door sediment te verwijderen (al leidt sanering niet altijd tot een verbetering van de
waterbodemkwaliteit omdat de historische verontreiniging soms diep in de waterbodem is
doorgedrongen);
• door verminderde lozingen waardoor de nieuw gevormde waterbodem – met andere woorden de
bovenste sedimentlaag – minder vervuild is;
• door de gewijzigde fysisch-chemische kwaliteit van de waterkolom, bijvoorbeeld hogere
zuurstofconcentratie, kan nalevering van toxische stoffen vanuit de waterbodem naar de waterkolom
optreden.
lood
zink
S