Leskist Fossielen - NMEGids.nl

Leskist Fossielen
Handleiding
Groep 6, 7 en 8
Milieu Educatie Centrum
Gemeente Renkum

Colofon
Deze leskist is eigendom van:
Milieu Educatie Centrum
Gemeente Renkum
Postbus 9100
6860 HA Oosterbeek
Herzien november 2010
1

Inhoudsopgave
Inhoud van de leskisten------------------------------------------------------------------------------------------------- 3
Inleiding--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6
Les 1 introductie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 9
Les 2 practicum-----------------------------------------------------------------------------------------------------------11
Les 3 evaluatie en afsluiting-------------------------------------------------------------------------------------------31
Antwoorden---------------------------------------------------------------------------------------------------------------32
Achtergrondinformatie-------------------------------------------------------------------------------------------------37
2

Inhoud van de leskisten
Krat 1 MATERIAAL INTRODUCTIE/AFSLUITING EN EXPOSITIE
Elastomap met daarin: Handleiding
Ophangversie tijdlijn
Bakje met USB stick waarop: Werkbladen
Digitale versie handleiding
Bak met mammoetkies voor de introductieles (ook te gebruiken als expositiemateriaal)
Expositiemateriaal bestaande uit:
1 bak met:
Schelpenbank Devon
Gastropode (slak) Krijt
Haaientand Tertiair
Stam(stengel) reuzenpaardenstaart Carboon
1 bak met:
Ammoniet Trias, Jura, Krijt
2x Brachiodope (schelp) Jura en Krijt
Zee-egel Tertiair en Krijt
Zee-egel scutella (sanddollar) Kwartiar
Zeelelie Carboon
Fossiel hout
Varen Carboon
1 bak(je) met mioceengruis
Vitrinekast met pootafdruk saurier
Boeken
• DuBosque Dinosaurussen tekenen stap – voor - stap
• Gayrard - Valy Fossielen
• Ivanov Geïllustreerde Fossielen Encyclopedie
• Jeunesse De dinosaurus
• Lambert Het Complete Dinosauriërboek
Losse materialen: A3 Poster tijdlijn
5 kunststof dinosaurussen
Extra kwartetspel: quizquartet prehistorische dieren
3

Krat 2 MATERIAAL UITVOERING OPDRACHTEN
Elastomap met daarin:
Werkblad 3: Ringschijf, tijdschijf, ring
Werkblad 4: Landschap Carboon
Zoekkaart planten van nu
Werkblad 8: Zoekkaart fossielen
Werkblad 9: 4x omgeving van het paard.
Bak werkblad 1: Kwartetspel
Bak werkblad 2: Dendriet
IJzerslijpsel
Theelepel
Map werkblad 5: Spel: Spring door de tijd
Bak werkblad 5: 5 dinosaurussen
Dobbelsteen
Bak werkblad 6: Varenfossiel
Ringband werkblad 6: 4 Varens
Bak werkblad 7: 5 Kunststof stroken
Doosje paperclips
Bak werkblad 8: Fossiel zee-egel
Bak werkblad 8: Fossiel vis
Bak werkblad 8: Fossiel steenkoraal
belemniet
ammoniet
trilobiet
haaientand
brachiodope
2x zee-egel
Losse materialen in het krat: Doos koffiefilters
Koffiefilterhouder
Fles azijn met spuitje
Gips
Litermaat
Houten lepel
Kookwekker
Soortenboek voor de tijdkast van
professor F.O. Siel
4

Zelf zorgt u voor
• Kopieën/afdrukken van de werkbladen/knipvellen. Opmerking van werkblad 5 hoeft geen
kopie gemaakt te worden.
• Zachte boetseerklei
• Schotel
• Kranten
• kleiplank
• Diverse voorwerpen om een gipsafdruk van te maken
• Eventueel extra kunststof of kartonnen stroken voor de gipsafdrukken
• Scharen
• Lijm
• Teken- of schrijfpapier
• Potloden
• Liniaal
• Horloge/klok
5

Inleiding
Nu, toen, ooit en evolutie zijn ongrijpbare begrippen in de tijd. Om deze interessante maar lastige
materie aan de leerlingen uit te leggen kunnen fossielen een hulpmiddel zijn. Met behulp van deze
leskist ontdekken de leerlingen allerlei aspecten over fossielen en daarmee over de tijd.
Zaken als tijdperiodes, planten- en dierenfossielen en aanpassing komen aan de orde.
Doelstellingen
• De leerlingen krijgen inzicht in de verschillende tijdperiodes.
• De leerlingen maken kennis met verschillende fossielen en kunnen deze plaatsen bij de
verschillende tijdperiodes.
• De leerlingen weten hoe fossielen kunnen ontstaan.
• De leerlingen weten hoe dieren zich kunnen aanpassen aan het veranderende landschap.
• De leerlingen weten dat planten uit het verre verleden nu nog (wellicht aangepast) voor
komen.
• Leerlingen kunnen een aantal planten bij naam noemen die zowel nu, als in het verre verleden
voor komen.
• De leerlingen kunnen zelf een afdruk maken.
Aansluiting kerndoelen
Kerndoel Oriëntatie op jezelf en de wereld
40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden
en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie
van hun onderdelen.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen, zoals aanwezig in
ons cultureel erfgoed, en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren.
Kerndoel Nederlandse taal
1 De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leven tevens die informatie,
mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven.
2 Leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van
informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het
discussiëren.
4 Leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder
schema’s, tabellen en digitale bronnen.
5 Leerlingen leren naar inhoud en vorm teksten te schrijven met verschillende functies, zoals:
informeren, instrueren, overtuigen of plezier verschaffen.
6 Leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en
studieteksten, bij systematisch geordende bronnen, waaronder digitale.
12 Leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor
hen onbekende woorden. Onder ‘woordenschat’ vallen ook begrippen die het leerlingen
mogelijk maken over taal te denken en te spreken.
6

Aansluiting bij veelgebruikte methodes
Leefwereld 8 (oude versie) les 6 Monsters uit het verleden
Natuurlijk 7 (nieuwe versie) blok 2 1 Leven uit het verleden
In Vogelvlucht D Het museum les 1 Het museum
De grote reis 7C Thema Oorsprong les 5 Dinodrol
les 6 Reis om de wereld
les 7 In Darwins hoofd
Werken met leskist ‘fossielen’
Opmerking:
Rondom de ontstaansgeschiedenis van onze aarde worden verschillende tijdperiodes gehanteerd.
De schaal waarop deze tijdperiodes worden ingedeeld wijken nogal eens af. Er wordt niet op een
miljoen jaar meer of minder gekeken. Tijdens het werken met deze leskist zullen enkele leerlingen
ontdekken dat ook in deze leskist verschillende tijden gebruikt worden.
Les 1 Introductieles, gegeven door de leerkracht
Tijdens de introductieles wordt voor u duidelijk wat de leerlingen al weten van fossielen en de
tijdperiodes. Welke begrippen zijn voor hen duidelijk en welke vragen nog een nadere uitleg.
Les 2 Practicum
Tijdens het practicum gaan de leerlingen dieper in op het onderwerp met behulp van 9
werkbladen. Elk werkblad is onderverdeeld in opdrachten. De klas wordt opgesplitst in kleine
groepen van 2 of 3 leerlingen. De leerlingen beantwoorden met hun groepje de vragen. Aan u de
keuze of de leerlingen de werkbladen schriftelijk invullen of dat het volstaat dat de kinderen de
vragen met elkaar beantwoorden. Wanneer de kinderen de werkbladen invullen kunnen deze aan
het eind van het project worden gebundeld tot een naslagwerk samen met gemaakte tekeningen,
de tijdlijn en het woordweb van de introductieles.
De werkbladen kunnen in willekeurige volgorde uitgevoerd worden. Aan de werkbladen 4, 7 en 9
kunnen meerdere groepjes tegelijk werken. Het kwartet van werkblad 1 kan met twee groepjes
samen gespeeld worden, net als het spel van werkblad 5. Bij werkblad 7 maken de kinderen een
gipsafdruk. Dit is een tijdrovend karwei waarvoor u eventueel wat extra hulp in kunt schakelen van
bijvoorbeeld een ouder. U kunt ervoor kiezen deze opdracht klassikaal uit te voeren. Houd er dan
rekening mee dat er één onderdeel minder is tijdens het practicum.
Tijdens het practicum voeren de leerlingen een proef uit met ijzerslijpsel en azijn. Best een lastige
opdracht. Het gaat in deze opdracht niet zo zeer om het resultaat maar wel om het principe. De
leerlingen ontdekken het chemische proces tussen het metaal en het zuur en ontdekken dat niet
elke gevonden vorm een fossiel hoeft te zijn.
Werkwijze
1. Werkhoeken: U legt de materialen vooraf in werkhoeken klaar. De leerlingen rouleren van hoek
naar hoek.
2. Uitgiftepunt: Elk groepje leerlingen werkt aan een eigen tafel. Het benodigde materiaal en de
werkbladen halen zij een vast uitgiftepunt.
7

Les 3 Evaluatie en afronding
Tijdens de evaluatie wordt duidelijk wat de leerlingen hebben geleerd tijdens het werken met de
leskist. Wat wisten ze aan het begin nog niet en nu wel? Wat is nog niet duidelijk en wat heeft een
nadere uitleg nodig? U kunt het project afsluiten met het maken van een expositie waarbij de door
de leerlingen gemaakte tekeningen e.d. worden getoond.
Tijdschema
lesdeel onderdeel tijd
Introductie Eerste
kennismaking en
woordweb
10 – 15 minuten
Werkblad
introductie en
reflectie
15 – 20 minuten
practicum Werken met de
werkbladen
1,5 – 2 uur
Evaluatie en Kringgesprek en 10 – 15 minuten
afronding aanvullen
woordweb
Afmaken van
naslagwerk
10 – 15 minuten
Tentoonstelling Afhankelijk van
of presentatie uw keuze
Extra
Meer weten of leuke ideeën opdoen? Ga dan naar www.kinderpleinen.nl. onderdeel dinosauriërs
en mammoeten.
8

Les 1 Introductie
Vooraf: Kopiëren/printen voor de leerlingen:
A4 tijdlijn
Werkblad - Kennismaken met fossielen
In deze les maken de leerlingen kennis met fossielen en de
tijdperiodes.
Materiaal:
• Mammoetkies
• Werkblad
kennismaken met
fossielen
• Tijdlijnposter op A3
• Tijdlijn ophangversie
1. Kringgesprek
Leg de mammoetkies op een duidelijk zichtbare plaats. (zonder bakje zodat de naam niet
zichtbaar is)
Wat is dit?
Als duidelijk is geworden wat het voorwerp is, onderzoekt u wat de kinderen weten over de
mammoetkies, fossielen, prehistorie en tijdperiodes. Met behulp van de tijdlijn plaatst u de
mammoet in de tijd. Deel de tijdlijn uit. Schrijf het woord fossiel midden op het bord en maak
een woordweb naar aanleiding van het gesprek. Laat de leerlingen het woordweb overnemen
op de achterzijde van de tijdlijn. Ter informatie kunt u met de leerlingen naar een film over het
ontstaan van fossielen kijken op http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20100224_beagle06.
Hang de meegeleverde tijdlijn in de klas op.
Beeldweb
In plaats van het woordweb kunt u de leerlingen ook een beeldweb laten tekenen. Hierbij
tekenen de kinderen wat zij weten over het onderwerp. De tekeningen mogen met
steekwoorden of korte zinnen worden aangevuld. Voordeel van het beeldweb is dat voor u
veel duidelijker wordt wat de leerling zich bij het onderwerp voorstelt.
2. Nader onderzoek
Verdeel de klas in kleine groepen. Elke groep krijgt een fossiel van het expositiemateriaal. Met
behulp van het introductiewerkblad en de tijdlijn bekijken de kinderen het fossiel gerichter.
3. Vertel het aan elkaar
Na ongeveer 10 - 15 minuten stoppen de leerlingen. Ze brengen verslag uit van wat ze hebben
bekeken en ontdekt.
9

Werkblad: Kennismaken met fossielen
Bekijk het fossiel dat je voor je hebt. Wat zou dit kunnen zijn?
________________________________________________________________________________
Wat denk jij: Is het een fossiel van een plant of een dier?
________________________________________________________________________________
Wat zijn de afmetingen van het fossiel?
Lengte _____ cm
Breedte _____ cm
Hoogte _____ cm
Welke kleuren heeft het?
________________________________________________________________________________
Wat herken je in het fossiel? __________________________________________
Welke structuur zie je? __________________________________________
(b.v. strepen, vierkantjes, rondjes, stippen)
Is het fossiel een versteend iets of een afdruk? __________________________________________
Teken een stukje of het geheel na.
Wat denk jij: Hoe oud zal het fossiel zijn?
____________________________
In welke tijdperiode hoort het fossiel dan
thuis?
____________________________
10

Les 2 Practicum
Kopieer/print de werkbladen/knipvellen.
Deel het klaslokaal in aan de hand van de door u gekozen werkwijze.
Kiest u voor werkhoeken, leg dan de benodigde materialen daar klaar.
Kiest u voor een uitgiftepunt, zet de materialen dan klaar inclusief stapeltjes werkbladen en
knipvellen.
Spreek met de leerlingen de regels af. Geef hierbij duidelijk aan dat fossielen kwetsbaar/breekbaar
zijn en dat de leerlingen dus voorzichtig met het materiaal moeten omgaan.
Bij werkblad 7 kunt u het gips het best goed laten uitharden voordat u de klei verwijdert. De
kunststof stroken kunnen al eerder voorzichtig verwijderd worden. Neemt u liever het zekere voor
het onzekere maak dan zelf extra stroken van stevig karton of oude kunststof mappen.
Overzicht werkbladen met materialen
Werkblad Titel Benodigd lesmateriaal
uit krat 2
1 Kwartet Bak werkblad 1
2 Ontstaan van een dendriet.
Fossiel of niet?
Bak werkblad 2
Fles azijn met spuitje
koffiefilters,
kookwekker,
ijzerslijpsel
3 Opdracht met de ringschijf In de elastomap
4 Planten uit heden en verleden In de elastomap
Afbeelding: Landschap
van het Carboon
Planten van nu
5 Spring door de tijd Map werkblad 5
Bak werkblad 5
6 Varens van toen en nu Bak werkblad 6
Ringband werkblad 6
7 Zelf een afdruk maken Bak werkblad 7
Gips, houten lepel,
litermaat, kunststof
stroken, paperclips
8 Zoek de goede naam bij het fossiel 3 bakken fossielen
Tijdkast (niet in krat)
Soortenboek van
professor F.O. Siel
9 Het oerpaard In elastomap
4x afbeelding
leefomgeving paard
Zelf toevoegen
schotel
Papier, potloden
Water, materialen om
een afdruk van te
maken, zachte klei,
kranten, kleiplank
horloge/klok,
eventueel extra
stroken.
Scharen, lijm
11

WERKBLAD 1 Kwartet
Opdracht 1 Speel het kwartet
Schud de kaarten van het kwartet. Verdeel ze over de spelers. Als je met z’n tweeën speelt, krijgt
ieder 8 kaarten. De rest gaat in de pot. Zijn er meer spelers, deel dan alle kaarten op.
Probeer zo veel mogelijk kwartetten te verzamelen door te vragen naar kaarten van het kwartet
bij de andere spelers. Heeft de andere speler de kaart niet, dan gaat de beurt naar hem / haar.
Opdracht 2 De goede volgorde
Leg alle kwartetten op volgorde van tijd.
Links de oudste tijdperiodes en rechts de jongste.
Precambrium – Cambrium – Ordovicium – Siluur – Devoon – Carboon – Perm – Trias – Jura – Krijt –
Tertiair – Kwartair
Beantwoord de volgende vragen met behulp van de kwartetten:
Uit welke periode komen de oudste landplant en de bloemplant?
Materiaal
• kwartetspel
Oudste landplant: ________________________________________________________
Bloemplant: ________________________________________________________
Wat was er eerder, de vogel of het reptiel? _______________________________________
Wat zal groter zijn geweest, de libel uit het Carboon of het vliegend reptiel uit het Jura?
___________________________________________________________________________
Bekijk de kaarten van het kwartet. Schrijf 4 dieren of planten op die nu nog bestaan.
Schrijf er ook 4 op die zeker niet meer bestaan.
Bestaan nog steeds: Bestaan niet meer:
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
12

WERKBLAD 2 Ontstaan van een dendriet. Fossiel of niet?
Opdracht 1 Een proef
Pak een koffiefilter en zet deze in de houder. Zet het geheel op de
schotel. Strooi een halve theelepel ijzerslijpsel in de koffiefilter.
Zet de spuit goed op de fles. Draai de fles om en trek aan de zuiger van de
spuit tot iets meer dan 0,5 ml. Er komt nu azijn in het spuitje. Zet de fles
weer rechtop. Haal het spuitje eraf en druppel de azijn op het ijzerslijpsel.
Zorg dat er overal een druppel valt. Zet de kookwekker op 10 minuten en
ga naar opdracht 2.
Opdracht 2 Bekijk de dendriet
Het voorwerp dat bij deze opdracht hoort is een dendriet. Bekijk de dendriet goed. Let op de
kleuren en de structuur.
Wat denk jij: Hoe zou dit ontstaan zijn?
________________________________________________________________________________
Opdracht 3 Het resultaat van de proef
Zijn de 10 minuten voorbij? Bekijk het resultaat van de proef en vergelijk het met de dendriet.
Ik denk nu dat het dendriet ontstaan is doordat
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Een fossiel is een afdruk van een plant of een dier. Is de dendriet een fossiel of niet?
Ik denk dat de dendriet wel / geen fossiel is omdat,
Materiaal
• dendriet
• papieren koffiefilter
• koffiefilterhouder
• ijzerslijpsel
• fles azijn met spuitje
• schotel
• kookwekker
• theelepel
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
13

WERKBLAD 3 Opdracht met de ringschijf
Opdracht 1 De ring en de ringschijf
De gaatjes in de ringschijf kun je met behulp van de ring met elkaar
verbinden. Probeer het eerst een keer uit. Begin bij het eerste gaatje
(“het ontstaan van de aarde”) en laat de ring door alle gaatjes gaan.
Er is altijd maar één gaatje dat past, dus niet wrikken, duwen of trekken.
Ga nog een keer met de ring door de gaatjes.
Vul kolom 1 van de tabel in. Dit is de volgorde waarlangs je gaat.
Opdracht 2 Tabel invullen
Vul nu ook de andere kolommen van de tabel in.
Kijk voor de periode en de tijd in de tekst en bij de plaatjes op de tijdschijf.
Sommige antwoorden zijn al gegeven.
Materiaal
• ringschijf
• tijdschijf
• ring
14

Vervolg 3
Volgorde Periode Tijd
(in miljoen jaar geleden)
1 Het ontstaan van de aarde
Precambrium 4600
2 Precambrium
3
4 Siluur
5
6 De eerste amfibieën
7
8 Perm
9
10 Jura
11
12
13 Krijt
14 Krijt
15
16
17 Kwartair
18 ? -
3400
590 - 480
240 - 200
200 - 138
66 – 2,5
2,5 - nu
-
15

Vervolg 3
Opdracht 3 Vragen bij de ringschijf
Beantwoord de volgende vragen met behulp van de
ringschijf:
1 Welke dieren of diergroepen zijn uitgestorven?
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
2 Welke dieren worden tegenwoordig met uitsterven bedreigd?
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
16

WERKBLAD 4 Planten uit heden en verleden
Opdracht 1 Planten in het landschap
Bekijk de tekening ‘Landschap van het Carboon’. De 5 genummerde planten
komen we nu ook nog tegen. Ze zijn wel wat veranderd. Vergelijk de planten
op de tekening met de ‘planten van nu’ op de zoekkaart.
Schrijf de namen van de planten op, die lijken op de planten van het Carboon.
Kies uit: wolfsklauw, naaldvaren, boomvaren, reuzenpaardenstaart, heermoes
1 ____________________________________
2 ____________________________________
3 ____________________________________
4 (Kijk goed!) ____________________________________
5 ____________________________________
Opdracht 2 Reuzen en dwergen
Bij opdracht 1 heb je gemerkt dat een sommige planten van nu, in het Carboon, reusachtige
bomen waren.
Schrijf op:
Planten van nu die reusachtige bomen waren:
____________________________________
____________________________________
____________________________________
Planten van nu die dezelfde grootte hebben als de planten van het
Carboon:
____________________________________
____________________________________
____________________________________
Materiaal
• Afbeeldingen
landschap van het
Carboon
• Afbeelding planten
van nu
17

Werkblad 4 Landschap van het Carboon
1
2
3
4
5
18

Werkblad 4 Planten van nu
Boomvaren
In Nederland wordt deze ongeveer 2 – 3 m
hoog. In de tropen kan deze boom
6 – 15 m hoog worden
Naaldvaren: 40 cm hoog
Wolfsklauw 4 cm hoog
Reuzenpaarden-
staart 2 m hoog
Heermoes 15 cm
hoog
19

WERKBLAD 5 Spring door de tijd
Opdracht 1
Leg het spel uit op de grond.
Het is een soort ganzenbord in de vorm van een tijdbalk.
Spelregels:
• 2 – 5 spelers
• Ieder kind kiest een dinosaurus.
• Zet de dinosaurussen op START.
• Ieder kind gooit om de beurt met de dobbelsteen. Degene die het hoogst aantal ogen gooit
mag beginnen.
• Voer de opdracht uit die bij de periode staat.
• Wie het eerst bij FINISH is heeft gewonnen.
Materiaal
• Spel “Spring door
de tijd”
• 5 pionnen
• dobbelsteen
• Let op! Je moet precies op FINISH uitkomen. Wanneer je teveel gooit, dan ga je het aantal
stappen weer terug.
20

WERKBLAD 6 Varens van toen en nu
Opdracht 1 Varens van toen
Bekijk het fossiel van de varen. Deze komt uit het Carboon.
Afgestorven varens, zakten in de modder. Doordat er steeds meer
planten op elkaar kwamen te liggen, werden ze dicht opeen geperst.
Later kwamen daar nog steenlagen overheen. Door de grote druk zijn
de planten langzaam veranderd in steenkool. Dat kan je zien aan de
donkere kleur.
Teken de fossiele varen na in het vakje.
Opdracht 2 Varens van nu
Bekijk de vier varens. Vergelijk de varens met het fossiel.
Welke varen van nu lijkt het meest op het varenfossiel?
De ________________ varen lijkt het meest op het fossiel.
Materiaal
• varenfossiel
• varen 1 t/m 4
• potlood
• vel dun wit papier
Teken van de andere drie varens een stukje van het blad na en schrijf de namen eronder.
____________varen ____________varen ____________varen
21

WERKBLAD 7 Zelf een afdruk maken
Leg eerst een krant uit op tafel.
Opdracht 1 Gips maken
Giet 100 ml water in de litermaat. Strooi steeds een beetje gips in
het water en roer met de houten lepel. Ga door tot er een dikke pap
ontstaat. Let op dat het niet té dik wordt. Je moet het nog wel
kunnen schenken.
Opdracht 2 Een afdruk maken
Materiaal
• Kranten
• Kleiplank
• Zachte klei
• Gips
• Maatbeker water
• Lepel
• Materialen om een
afdruk mee te maken
• Horloge of klok
• Kunststof stroken
• paperclips
Kneed de klei en druk het plat op de kleiplank. Kies een voorwerp om een afdruk van te maken.
Druk het voorwerp voorzichtig in de klei. Haal het er weer uit. Duw de plastic strook om de afdruk
van het voorwerp in de klei en zet deze vast met een paperclip.
Schenk nu het gips in de vorm en laat deze hard worden. (minimaal 15
min.) Zet je naam erbij.
Schraap de restjes gips uit de litermaat en spoel hem schoon met (warm)
water.
Als het gips hard is, verwijder je de strook en veeg deze schoon.
De klei haal je er pas af als het gips heel goed droog is. Veeg de klei
schoon. De klei kan weer opnieuw gebruikt worden.
22

WERKBLAD 8 Zoek de goede naam bij het fossiel
Opdracht 1 Zoek de naam
Bekijk de fossielen die bij deze opdracht horen. Vergelijk ze met de
fossielen op de zoekkaart.
Schrijf de naam van fossielen en de tijdperiode hieronder.
Naam: Tijdperiode:
Materiaal
• 10 fossielen
• zoekkaart fossielen
• Tijdkast
• Soortenboek van
professor F.O.Siel
1 ______________________________ ______________________________
2 ______________________________ ______________________________
3 ______________________________ ______________________________
4 ______________________________ ______________________________
5 ______________________________ ______________________________
6 ______________________________ ______________________________
7 ______________________________ ______________________________
8 ______________________________ ______________________________
9 ______________________________ ______________________________
10 ______________________________ ______________________________
23

Werkblad 8 Zoekkaart Fossielen
Steenkoraal/Trias - Krijt
Ammoniet/Jura
Haaientand/Krijt - Kwartair
Zee-egel/Krijt
Trilobiet/Siluur - Devoon
Belemniet/Krijt
Ammoniet/Jura
Brachiopode/Carboon Zee-egel/Krijt
vis/ Tertiair
24

Werkblad 8 vervolg
Opdracht 2 De Tijdkast.
Professor F.O. Siel is een beetje een vreemde vogel. Hij reist namelijk graag door de tijd. Niet echt
natuurlijk, want dat kan (nog) niet. Nee, hij doet dat in zijn gedachten. Hij bedenkt dan hoe het er
zou hebben uitgezien in een bepaalde tijd. Dat doet hij niet alleen met zijn fantasie. Doordat er
fossielen gevonden zijn van planten en dieren, kan hij best goed bedenken hoe het er ooit heeft
uitgezien. Hij heeft een TIJDKAST gemaakt waarin allerlei dieren in verschillende tijden zijn
afgebeeld. Kijk maar mee!!
Draai voorzichtig aan één handel bovenop de kast. Met behulp van het soortenboek kun je te
weten komen hoe de dieren en planten die je ziet heten. Misschien kom je wel een dier of plant
tegen waar je net de fossielen van hebt bekeken.
Namens professor F.O. Siel wens ik je veel kijkplezier.
Ben je klaar met kijken. Draai het doek dan VOORZICHTIG aan één handel weer terug naar het
begin.
25

WERKBLAD 9 Het oerpaard
De natuur verandert steeds. Om te overleven passen planten, dieren
en mensen passen zich daar op aan. Je noemt dit evolutie. Evolutie
gaat heel langzaam. Je kunt dit mooi zien bij het paard.
Het paard heeft zich aangepast aan het veranderende landschap. Het
heeft zich ontwikkeld van een paardje zo groot als een geit naar een
slank renpaard.
Opdracht 1 De ontwikkeling van het oerpaard en zijn omgeving
Lees de ontwikkeling van het landschap en het paard en maak de opdracht die eronder staat.
1. Tertiair: 65 – 37 miljoen jaar geleden
Het oerpaard is niet groter dan een geit. Het leeft in dichte bossen. Daarvoor is het handig dat
het klein is. Het kan zich lekker verstoppen tussen de begroeiing. Het eet vruchten en bladeren.
2. Tertiair: 37 – 26 miljoen jaar geleden
Materiaal
• 4x de omgeving van
het paard
• knipvel
• schaar
• lijm
In de loop van de tijd verandert het klimaat. De dichte bossen verdwijnen. Het landschap
bestaat uit grote bomen en minder begroeiing. Het paard zal uitsterven als het niet mee
verandert. Het moet zich aanpassen om niet uit te sterven. Het paard wordt iets groter en
sneller.
3. Tertiair: 8 – 2 miljoen jaar geleden
En het paard is veranderd! Het is veel groter geworden en kan zich niet meer tussen de planten
verstoppen voor vijanden. Het kan vluchten. Het heeft lange benen en kan er snel vandoor.
Verstoppen is ook niet meer mogelijk, want veel bos is langzaam maar zeker verdwenen. Het
nieuwe paard is niet meer afhankelijk van begroeiing en beschutting. Het kan beter uit de
voeten en kan zich ook redden in andere landschappen. De mens ontdekt dat het door zijn
stevige bouw geschikt is als werkpaard.
4. Kwartair: 2 miljoen jaar geleden - nu
Het paard wordt niet meer alleen gebruikt als werkpaard. De mens ontdekt dat je een paard
kan fokken en kan trainen om een slank renpaard te worden. Het paard wordt onder andere
gebruikt in de paardensport. Het leeft op uitgestrekte graslanden. De kiezen van het paard zijn
groter geworden om het harde gras te eten.
Pak het knipvel en plak het landschap, het paard en de bijhorende tekst bij de goede tijd.
26

Werkblad 9 opdracht 1 plakvel
De ontwikkeling van het oerpaard en zijn omgeving
Tertiair: 65 – 37 miljoen jaar geleden
landschap paard
Tertiair: 37 – 26 miljoen jaar geleden
tekst
landschap paard
tekst
27

Werkblad 9, plakvel 2
De ontwikkeling van het oerpaard en zijn omgeving
Tertiair: 8 – 2 miljoen jaar geleden
landschap
paard
Kwartair: 2 miljoen jaar geleden – nu
tekst
landschap paard tekst
28

Werkblad 9, opdracht 1 knipvel
• Het paard is iets groter en
sneller.
• Dichte bossen verdwijnen.
• Het landschap bestaat uit
grote bomen en minder
begroeiing.
• Het paard is groter. Het heeft
lange benen.
• Het paard is door zijn stevige
bouw geschikt als werkpaard.
• Veel bos is verdwenen.
• Het oerpaard is niet groter
dan een geit.
• Het leeft in dichte bossen.
• Het kan zich verstoppen
tussen de begroeiing.
• De mens heeft met het paard
gefokt.
• Daaruit is een slank renpaard
ontstaan.
• Het leeft op uitgestrekte
graslanden.
29

Les 3 Evaluatie en afsluiting
Kringgesprek
Leg opnieuw de mammoetkies op een centrale plaats neer.
Wat is dit?
Wat weten de kinderen nu meer over de mammoetkies, fossielen, prehistorie en tijdperiodes.
Pak het woordweb van de introductieles erbij.
Welke woorden kunnen erbij geschreven worden?
Wat vonden de kinderen van het werken met deze lesstof?
Wat vond u er zelf van?
Filosoferen over de toekomst
De kinderen hebben ontdekt dat het leven op de aarde zich heeft aangepast aan de veranderende
omstandigheden. Hoe zal dat in de toekomst verder gaan?
Filosofeer met de leerlingen over hoe de mens er over één miljoen jaar uit zal zien.
Misschien wordt hij wel een zeebewoner of kan hij vliegen? Zal hij nog haar hebben? Zal hij nog
alle vijf zijn vingers hebben of al zijn kiezen?
Wordt hij groter of juist kleiner?
Denk na over zijn armen, benen, oren en hoofd.
Afsluiting
Laat de leerlingen een tekening maken of opstel schrijven over de toekomstige mens of eventueel
zijn huisdier en voeg dit toe aan het naslagwerk.
Als extraatje kunt u met de klas het meegeleverde kwartetspel over prehistorische dieren spelen.
U kunt dit als een normaal kwartetspel spelen, maar u kunt ook de vragen op de kaarten stellen.
Verdieping groep 8
Om een soort te laten overleven is er meer nodig dan aanpassen aan de veranderende
omstandigheden. Er moet ook voor de voortplanting worden gezorgd. Dinosaurussen waren een
succesvolle diergroep op aarde. Zij hebben 160 miljoen jaar over de aarde gezworven.
Maar…… hoe zouden deze dieren gevreeën hebben. Voor olifanten en neushoorns van nu is het al
een hele opgave. Hoe zou dat dan gegaan zijn bij Langnekken of bij de Tyrannosaurus Rex? In de
achtergrondinformatie staat een artikel over dit onderwerp uit de Quest.
30

Antwoorden
WERKBLAD 1 Kwartet
Opdracht 2 De goede volgorde
Uit welke periode komt de oudste landplant en de bloemplant?
Oudste landplant: Siluur Bloemplant: Krijt
Wat was er eerder, de vogel of het reptiel? Reptiel
Wat zal groter zijn geweest, de libel (carboon) of het vliegend reptiel
(Jura)? Vliegend reptiel
Nog aanwezig (maar misschien wel iets
aangepast)
Tweekleppige schelp
Ginkgo
Reptiel
Slak
Inktvis
Bloemplant
Mens
Zoogdier
Plant
Hoefdier
Olifant-achtige
Loopvogel
Waterschorpioen
Kwal
Spons
Amfibie
Platworm
Eencelligen
Landplant
Haai
Schubbomen
Niet meer aanwezig
Gelede worm
Oerkwal
Oudste reptiel
Reuzen libel
Schub en zegelbomen
Trilobiet
Graptolieten kolonie
3 tenig paard
Ammoniet
Dinosauriërs
Reuzenhert
Wolharige neushoorn
Mammoet
Vishagedis
Oudste vogel
Vliegend reptiel
Maashagedis
Vliegende saurier
Oudste landplant
Zoogdierachtig reptiel
Kaakloze vis
31

WERKBLAD 2 Ontstaan van een dendriet. Fossiel of niet?
Opdracht 2 Een proef
Schrijf op wat er is gebeurd.
Het ijzerslijpsel reageert met het zuur (oxidatie), dit trekt langzaam in het filter omhoog.
Een fossiel is een afdruk van een plant of een dier. Is de dendriet een fossiel of niet? (let op, de
vraag is bewust gesteld in de ik denk vorm. Feitelijk is elk antwoord goed)
Ik denk dat de dendriet wel / geen fossiel is,
omdat het geen afdruk is, maar het resultaat van een chemisch proces.
Ook wel een schijnfossiel genoemd.
WERKBLAD 3 Opdracht met de ringschijf
Opdracht 1
Volgorde Periode Tijd
(in miljoen jaar geleden)
1 Het ontstaan van de aarde Precambrium 4600
2 Het eerste leven Precambrium 3400
3 Trilobieten Cambrium 590 - 480
4 Veel weekdieren Siluur 440 - 390
5 De eerste vissen Siluur (evt. Devoon) 440 - 390
6 De eerste amfibieën Devoon 390 - 350
7 De eerste reptielen Carboon 350 - 280
8 Trilobieten sterven uit Perm 280 - 240
9 Eerste zoogdieren Trias 240 - 200
10 Vliegende Sauriërs Jura 200 - 138
11 Veel reptielen Jura 200 - 138
12 De eerste vogel Jura of Krijt 200 – 138 / 138 - 66
13 Ammonieten sterven uit Krijt 138 - 66
14 Dinosauriërs sterven uit Krijt 138 - 66
15 Veel zoogdieren Tertiair 66 – 2,5
16 De Mens Kwartair 2,5 - nu
17 De Dodo Kwartair 2,5 - nu
18 ? - -
32

Opdracht 3 Vragen bij de ringschijf
Welke dieren of diergroepen zijn uitgestorven?
Trilobieten
Ammonieten
Dinosauriërs
Dodo
Welke dieren worden tegenwoordig met uitsterven bedreigd? - eigen antwoorden -
WERKBLAD 4 Planten uit heden en verleden
Opdracht 1 Planten in het landschap
Schrijf de namen van de planten op die lijken op de planten van het Carboon.
Kies uit: wolfsklauw, naaldvaren, boomvaren, reuzenpaardenstaart, heermoes
1 Naaldvaren
2 Boomvaren
3 Heermoes
4 Wolfsklauw
5 Reuzenpaardenstaart
Opdracht 2 Reuzen en dwergen
Bij opdracht 1 heb je gemerkt dat een aantal planten van nu, in de tijd van het Carboon,
reusachtige bomen waren.
Schrijf op:
Planten van nu die reusachtige bomen waren:
• Wolfsklauw
• Reuzenpaardenstaart
Planten van nu die dezelfde grootte hebben als de planten van het
Carboon:
• Naaldvaren
• (Boomvaren, niet in Nederland)
Opmerking: de heermoes was in het Carboon niet reusachtig maar wel
flink groter dan tegenwoordig.
WERKBLAD 6 Varens van toen en nu
Opdracht 2 Varens van nu
De Krulvaren lijkt het meest op het fossiel.
33

WERKBLAD 8 Zoek de goede naam bij het fossiel
Opdracht 1 Zoek de naam
Naam: Tijdperiode:
1 Steenkoraal Trias - Krijt
2 Ammoniet Jura
3 Haaietand Krijt - kwartier
4 Trilobiet Siluur - Devoon
5 Belemniet Krijt
6 Zee – egel Krijt
7 Brachiopode Carboon
8 Ammoniet Jura
9 Vis Tertiair
10 Zee – egel Krijt
34

WERKBLAD 9 Het oerpaard
Juiste volgorde van boven naar onder
Tertiair Tertiair Tertiair Kwartair
65 – 37 miljoen jaar geleden 37 – 26 miljoen jaar geleden 8 – 2 miljoen jaar geleden 2 miljoen jaar geleden - nu
• Het oerpaardje is niet
groter dan een geit.
• Het leeft in dichte
bossen.
• Het kan zich verstoppen
tussen de begroeiing.
• Het paard is iets groter en
sneller.
• Dichte bossen verdwijnen.
• Het landschap bestaat uit
grote bomen en minder
begroeiing.
• Het paard is groter. Het
heeft lange benen.
• Het paard is door zijn
stevige bouw geschikt als
werkpaard.
• Veel bos is verdwenen.
• De mens heeft met het
paard gefokt.
• Daaruit is een slank
renpaard ontstaan.
• Het leeft op uitgestrekte
graslanden.
35

Achtergrondinformatie
De aarde
De aarde is bij benadering zo'n 4,6 miljard jaar oud. De eerste vormen van leven op aarde
bestonden waarschijnlijk 3,4 miljard jaar geleden in de vorm van primitieve organismen die op
bacteriën en blauwwieren leken, eencelligen dus.
Hieronder staat de geologische tijdschaal. We leven nu in het Kwartair. Met de leerlingen wordt
alleen gesproken over de tijdperiodes. (de cursief gedrukte woorden).
Geologische Tijdschaal
Era Periode Tijdvak miljoen
jaar
geleden
Kenozoicum Kwartair Holoceen 0.01
Pleistoceen 2.5
Tertiair Plioceen 7
Mioceen 26
Oligoceen 38
Eoceen 54
Paleoceen 65
Mesozoicum Krijt 135
Jura 200
Trias 240
Paleozoicum Perm 280
Carboon 350
Devoon 395
Siluur 440
Ordovicium 490
Cambrium 590
Precambrium 4600
Fossielen en hun vorming
Fossielen of versteningen zijn de getuigen van verdwenen levensvormen. Niet alleen in barnsteen
gevangen insecten en in kalksteen bewaarde schelpen, maar ook de versteende afdrukken van een
dinosaurus in de grond worden ertoe gerekend.
Fossilisatie komt tot stand door een aantal fysische, chemische en biologische processen. De kans
dat een organisme fossiliseert, is gering en heel ongelijk verdeelt over de verschillende groepen
planten of dieren. Tot de belangrijkste voorwaarden voor fossilisatie behoort de bouw van de
organismen en de zeer snelle bedekkingen ervan door een zo fijn mogelijk sediment van een
gunstige chemische samenstelling. Het fossilisatieproces wordt wezenlijk beïnvloed door de druk,
de temperatuur en de minerale oplossingen die in het sediment rouleren. De beste kans om te
fossiliseren hebben organismen met harde delen, zoals een schelp of een skelet. Overblijfselen van
organismen die op het land leefden, staan sterk bloot aan weersinvloeden en erosie. In zee vindt
vaak een snellere afzetting plaats van sediment. Dit bevat een schat aan organismen.
36

De meeste fossielen hebben veranderingen ondergaan. De harde delen van veel organismen
hebben een dusdanige chemische samenstelling dat ze in evenwicht zijn met de gesteenten en het
milieu waarin ze voorkomen.
Echte fossielen zijn bijzonder zeldzaam, vooral als ze uit oudere geologische periodes komen. Met
echte fossielen wordt bedoeld dat het fossiel direct geconserveerd is door bevriezing, looiing
(veenlijk), pekelen of opsluiting in barnsteen (hars).
Veel vaker vinden we fossielen in de vorm van afdrukken van de oorspronkelijke vorm van het
lichaam, tevens de afdruk van de binnenste of buitenste sculptuur in het omliggende gesteente.
Het omhulsel of het skelet van het organisme is vaak tijdens de fossilisatie opgelost en vervangen
door fossilisatiemineralen, die gewoonlijk op volmaakte wijze het oorspronkelijk aanzicht van het
omhulsel kopiëren en een afgietsel vormen.
Verstening vindt plaats als organische resten worden doordrenkt met het vocht dat door de
aardlagen heen sijpelt, waarin mineralen zijn opgelost en er een vaste vulling ontstaat. Fossielen
die op deze manier zijn gevormd, kunnen weliswaar de uiterlijke vorm van het organisme
behouden, maar het fijne detail kan verloren zijn gegaan.
Als alle poriën in het materiaal worden opgevuld met zoutoplossing, wordt er gesproken van
mineralisatie. Hierbij wordt de oorspronkelijke vorm niet veranderd, maar de botten zijn hierdoor
echter wel zwaarder en sterker.
Levende organismen bestaan uit koolstofverbindingen en veel fossielen van bijvoorbeeld planten
en vissen zijn bewaard als een dunnen koolstoffilm. Dit komt doordat tijdens het fossilisatieproces
organische bestanddelen worden afgebroken, gassen verdwijnen en het koolstofgehalte van het
organisme toeneemt. De bekende verkoolde fossielen zijn de fijne varens en andere planten uit de
koollagen uit het Carboon, herkenbaar aan de donkere kleur.
Fossielen kunnen ook sporen zijn die een organisme heeft achtergelaten. Loopsporen en
kruipgangen zijn dergelijke fossielen, die aangeven waar de betreffende schepselen hebben
geleefd. Er kan waardevolle informatie aan worden ontleend, zoals hoe groot een dier was en hoe
het zich bewoog.
Tot fossielen rekenen we niet vormen van anorganische oorsprong, zoals dendrieten, die de
indruk maken van prachtig behouden gebleven plantenafdrukken. Dit worden wel pseudofossielen
genoemd.
Fossielen en evolutie
Onze kennis van de evolutie is grotendeels gebaseerd op wat fossiele vondsten vertellen. Hieruit
valt niet alleen een totaalbeeld van de evolutie af te leiden, maar we kunnen ook de ontwikkeling
van sommige afzonderlijke groepen tot in de details volgen. Evolutie is geen geleidelijk
voortschrijdend proces, maar heeft plaats in series expansieve ontwikkelingen, die vaak gepaard
gaan met massale uitsterving. De drijvende krachten achter de evolutie zijn mutatie en selectie,
die zich voordoen onder invloed van het milieu. De verbazingwekkende verscheidenheid aan
hedendaagse levensvormen is tot een klein aantal algemene bouwplannen terug te leiden. Maar
hoe verder we terug gaan in de tijd, des te sterker zien we verschillen in structuren met de in onze
tijd levende vormen. De vroegste levensvormen waren eenvoudige organismen zonder harde
delen. Die weinig kans hadden te fossiliseren.
37

Planten
Planten zijn autotrofe organismen die in staat zijn om voedingsstoffen op te nemen, te groeien,
zich te vermenigvuldigen en te reageren op het milieu. Ze kunnen eenvoudige anorganische
stoffen veranderen in organische stoffen door fotosynthese. Bij deze chemische reactie ontstaan
met behulp van groen chlorofyl en zonne-energie in de plant organische stof en zuurstof uit water
en koolstofdioxide. Zonder fotosynthese zou op aarde geen leven mogelijk zijn zoals wij dat
kennen. Groene planten vormen de eerste voeding voor herbivoren en indirect voor carnivoren.
De ontwikkeling van dieren is afhankelijk van de ontwikkeling van groene planten, als leveranciers
van voeding en zuurstof. Tegen het einde van het Perm bevatte de atmosfeer slechts 3% vrije
zuurstof (tegenwoordig 21 %). Het grootste aandeel in de verrijking van de atmosfeer met zuurstof
in die tijd schrijven we toe aan eenvoudige organismen: blauwwieren en algen.
Er werd geleidelijk een ozonlaag in de atmosfeer
gevormd, die net als water de korte golflengten van het
spectrum van de zonnestraling absorbeerde. Zo kregen
organismen, die tot dan toe slechts in het water
leefden, de kans zich ook naar het land te verplaatsen.
De verhoging van het zuurstofaandeel in de atmosfeer
beïnvloedde de evolutie op aarde.
Het plantenleven is altijd de basis voor het dierenleven
geweest. Fossiele planten zijn echter minder talrijk,
zodat het leven van de planten in het verleden minder
goed bekend is.
Planten met bloemen zijn in de geschiedenis van het plantenleven op aarde nog niet zo lang
geleden verschenen. De coniferen zijn al wat ouder, maar het oudst zijn de eenvoudige planten
die niet bloeien, zoals levermossen en mossen. Samen met de varens en hun verwanten vertellen
deze overlevenden uit een ver verleden ons hoe planten geëvolueerd zijn.
Levermossen
De primitiefste landplanten zijn de levermossen. Levermossen hebben primitieve wortels, maar
weinig bescherming tegen vochtverlies. Daarom groeien ze alleen waar het vochtig is, bijvoorbeeld
bij bronnen of langs beken.
Mossen
Hoewel mossen waarschijnlijk zijn geëvolueerd uit een eenvoudige voorouder die op levermos
leek, zijn ze veel beter bestand tegen droogte. Mossen komen veel voor in bossen, in de schaduw
of op takken die veel regen krijgen. Sommige mossen groeien zelfs op daken, waar het in warme
zomers wel erg droog wordt. Dat droge weer overleven de mossen. Ze gaan in een toestand van
rust, die men ‘cryptobiose’ noemt. Als je een bosje droog mos vindt en een paar jaar bewaard in
een droge, luchtdichte pot, komt het weer tot leven.
Een bijzondere groep binnen de mossen zijn de veenmossen, die water kunnen opzuigen als een
spons. Neem je een pluk veenmos op, dan voelt het zwaar en nat aan. Maar als je het met je
handen uitwringt, loopt het water eruit en worden de mosplantjes licht en donzig.
38

Varens en aanverwante
Veel varens groeien, net als mossen, op vochtige beschaduwde plaatsen. Varens zijn in de evolutie
van de landplanten nog een stuk verder gegaan: ze hebben echte wortels en hun bladeren zijn
veel beter beschermd tegen vochtverlies. Ook zijn hun stengels verstevigd met houtachtig
materiaal en hebben speciale kanaaltjes om water naar boven te vervoeren. Daardoor kunnen
varens veel hoger worden dan mossen. Omdat geen enkele plant zonder licht kan, hebben de
hoogste meer succes – ze kunnen hun concurrenten immers overschaduwen. Mossen en
levermossen kunnen in die voortdurende concurrentie slechts overleven doordat ze het hebben
leren stellen met minder licht.
De grootste levende varens zijn de boomvarens in een aantal tropische en subtropische wouden.
Het zijn elegante reuzen die lijken op slanke palmbomen, maar dan met typische varenbladeren. In
vergelijking met andere bomen uit het regenwoud zijn boomvarens heel klein en als ze alleen
staan worden ze amper 18 meter hoog. Met flink wat andere bomen eromheen kunnen ze wel 25
meter hoog worden.
Varens hebben de voordelen van het groot zijn niet zo snel gebruikt, maar hun aanverwanten –
wolfsklauwen en paardenstaarten – boekten er ooit veel succes mee. Ongeveer 350 miljoen jaar
(Carboon) geleden was een groot deel van het land bedekt met een dicht moeraswoud van
reusachtige wolfsklauwen en paardenstaarten van 40 meter en hoger. Dergelijke planten bestaan
ook nu nog, maar de wolfsklauwen zijn nu amper een paar centimeters hoog, terwijl
paardenstaarten zelden hoger dan een meter worden. Zodra die reusachtige bomen een bepaalde
hoogte hadden, konden ze in de moerasgrond niet meer overeind blijven. Ze vielen om en
begonnen te verrotten. Maar slechts gedeeltelijk omdat ontbinding onder water niet snel gaat.
Duizenden jaren lang vielen steeds meer van die bomen en werd een dikke laag halfrotte
stammen opgebouwd. Onder het gewicht van de nieuwe lagen erboven, werden ze geleidelijk
samengedrukt en kleurden ze zwart. Die boomstammen zijn wat wij nu steenkool noemen.
In het Krijt ontstonden bedektzadige planten, die zich zeer snel ontwikkelden. Hun zaad is door
een vruchtdoos beschermd.
39

Dieren
Ammonieten en belemnieten
De ammonieten behoren, samen met de belemnieten, de inktvissen en de nautilus, tot de
koppotigen. Deze groep koppotigen vormen tezamen met de slakken en schelpdieren de grote
groep van weekdieren.
De kop en de poten vormen bij de koppotigen een eenheid. Het schild is gekenmerkt door
regelmatige schelpkamertjes, waar een kanaal doorheen loopt. De kamertjes waren gevuld met
gas. Het lichaam van het weekdier bevond zich in de laatste grote winding die men woonkamer
noemt.
Ammonieten leefden vanaf het Devoon tot het Krijt. De
schelpvorm varieerde van sterk gewonden tot losjes
spiraalvormig, van glad tot sterk geribbeld. Sommige soorten
leefden aan het zee-oppervlak, andere waren bodemdieren.
Belemnieten zijn koppotigen zonder uitwendige schaal. Bij deze
groep groeit het weke lichaam over de inwendige schaal heen. Er zijn belemnieten gevonden met
een schaal van meer dan een meter lang. De meeste waren een stuk kleiner.
Wat je als fossiel hiervan terugvindt is een hard, puntig, sigaarvormig voorwerp; het staartstuk. Zie
tekening.
Brachiopoden
Brachiopoden worden vaak schelpen genoemd. Daarmee worden de brachiopoden op één hoop
gegooid bij de tweekleppige mollusken (bijvoorbeeld de kokkels op onze stranden).
Bij de tweekleppigen zijn de beide kleppen doorgaans elkaars spiegelbeeld, maar is elke klep op
zich meestal asymmetrisch: er is een voor- en achterkant.
Daarentegen zijn de kleppen van de brachiopoden ongelijk, maar wel symmetrisch: er is een
boven klep en een onderklep. De onderste klep is doorgaans groter dan de bovenklep. Meestal
heeft hij een opening, al of niet afgesloten, in het over de
klep heen stekende deel. Door dit gat steekt een steel,
waarmee het dier zich aan de bodem of steen vasthechtte.
De inwendige bouw van brachiopoden is totaal anders dan
bij de mollusken. Wel zijn beide groepen ‘filter feeders’, dat
wil zeggen dat zij zich voeden door voedselrijk water op te
nemen. Zij ontdoen dit van nuttige bestanddelen en
scheiden dat weer uit.
Brachiopoden doen dit met behulp van een trilhaarkrans
met tentakels die om de mondopening staan.
40

Dinosaurussen
Het Trias was een relatief korte periode waarin er veel veranderde in het leven van de reptielen.
Heel wat soorten reptielen ontwikkelden zich uit de soorten van het Perm.
Ze kregen twee kleine, maar duidelijke slagtanden in hun bovenkaak. Op den duur kregen ze poten
ónder hun lichaam, in plaats van aan weerszijden van hun lichaam.
Toen het Jura startte, waren de dinosaurussen echt op aarde verschenen. Ze hadden allerlei
soorten en maten. Groot, klein, met stekels of platen op hun rug, met lange nekken en kleine
koppen, vleeseters en planteneters.
De dinosaurussen kenden hun grootste bloeiperiode tijdens het Krijt, 135 - 65 miljoen jaar
geleden.
Vijfenzestig miljoen jaar geleden stierven de dinosaurussen plotseling uit. Het is onmogelijk te
zeggen of ze in een paar maanden uitstierven of in een duizenden jaren. Maar het is wel zeker dat
ze volledig zijn uitgeroeid. Ze waren meer dan 100 miljoen jaar succesvolle dieren.
41

Insecten
Tijdens het Carboon kwamen al vele soorten insecten voor. Dit had onder andere te maken met de
ontwikkeling van het plantenleven en andere diersoorten.
Afgezien van enkele geïsoleerde plaatsen is het aantal fossiele insecten vrij klein. Dit is te wijten
aan de afwezigheid van geschikte omstandigheden voor conservering. Het zachte lichaam van de
insecten ging snel tot ontbinding over als het niet vlug werd afgedekt door sediment.
Soms worden fossiele insecten in barnsteen gevonden. Deze insecten zijn in een druppel
(boom)hars terechtgekomen, welke in de loop van de tijd versteend is. Het uitwendige lichaam is
dan doorgaans geheel intact gebleven.
vlieg in barnsteen
Andere insecten zijn bewaard gebleven in platig kalk. Bijvoorbeeld de libellenlarve. Deze larve
leefde, net als de recente libellenlarven, op de bodem van rivieren, meren en plassen, waar hij
jaagde op kleine dieren.
libel
42

Koralen
Koralen behoren tot de holtedieren. Kenmerkend is het holle lichaam met daarin een skelet van
geplooide ‘bladen’. In het bovenste gedeelte bevindt zich een kelkje waar de tere poliep zich kan
terugtrekken.
Koralen leven meestal in kolonies en kunnen zo enorme
koraalriffen opbouwen. Men onderscheidt drie soorten
koraalriffen: strandriffen, barrièreriffen en atollen.
Strandriffen groeien in ondiep water vlakbij de kust. Barrièreriffen
lopen ook evenwijdig aan de kust maar zijn daarvan gescheiden
door een diep kanaal. Atollen zijn ringvormige koraaleilanden die
een centrale lagune omsluiten. In de zuidelijke Pacific treft men er
duizenden van aan. Ze liggen soms honderden of duizenden mijlen
van de dichtstbijzijnde kust en hun steile buitenrand daalt tot in de
diepte van de oceaan.
Koralen zijn bekend sinds het Ordovicium.
Mammoeten
De mammoet stierf zo'n 10.000 jaar geleden uit. Doordat het na
de laatste ijstijd steeds warmer werd nam het aantal mammoeten
sterk af en omdat de vroege mens ook nog eens op mammoeten
joeg stierf de mammoet uit.
Het langst hield hij het uit in Siberië. De mammoet was een
bewoner van de toendra en de koude steppe. Gedurende
bepaalde periodes was de Noordzee land. De mammoetkies uit
de kist is aan land gebracht door vissers.
Over de mammoet is bijzonder veel bekend. Dat is te danken aan heel veel vondsten. In de
poolstreken zijn complete bevroren mammoeten gevonden. Het is een niet al te grote olifant. De
mammoet kon goed tegen kou, hij had een langharige vacht en kleine oren.
Het voedsel bestond 's zomers uit verschillende soorten grassen. In de winter at hij voornamelijk
kleine bomen. De kies is met slurf en stoottanden kenmerkend voor de mammoet. De kies bestaat
uit een groot aantal lamellen (plaatjes). In elke kaakhelft heeft de mammoet één kies in gebruik:
deze slijt na verloop van tijd af. Achter de oude kies groeien nieuwe lamellen aan die de versleten
vervangen. Een mammoet kan zo in elke kaakhelft 6 kiezen
afwerken.
De mammoetkies uit de kist is gevonden bij de Doggersbank en is
afkomstig uit het Kwartair (pleistoceen)
43

Het reeds afgesleten gedeelte van de kies is met onderbroken lijnen weergegeven. Duidelijk is dat
de voorste lamellen reeds grotendeels zijn afgesleten, terwijl de achterste lamellen nog 'in de
maak zijn'.
Mioceengruis
Het mioceengruis dat in de kist zit is afkomstig uit een midden-miocene (Tertiair) afzetting bij
Miste, een plaatsje ten zuiden van Winterswijk.
In 1967 werd onder een weiland aldaar een uitzonderlijk fossielrijke laag aangetroffen. Deze
mariene afzetting bevindt zich tussen de 2 en 4 meter diepte en bestaat uit zandige sedimenten.
Wanneer dit sediment gezeefd en gespoeld wordt, bestaat het restant bijna volledig uit fossieltjes.
Vooral schelpen en slakken, met een grote verscheidenheid aan vormen, is tussen het gruis te
vinden.
Goed is te realiseren hoe het gruis daar terecht is gekomen. Vroeger was op die plaats namelijk
zee en zo is het daar gekomen.
In het midden-mioceen (ca. 15 miljoen jaar geleden) was de soortenrijk op de vindplaats vier maal
zo groot als nu in de huidige Noordzee. Dit komt omdat 15 miljoen jaar geleden het klimaat in
Nederland subtropisch was.
Behalve mollusken worden vaak aangetroffen: haaientandjes, werveltjes van beenvissen, zeeegelstekels,
koraaltjes en een grote groep zeer kleine organismen, de foraminiferen.
Stekelhuidigen
De meest voorkomende stekelhuidigen die men nu nog in de zeeën
kan aantreffen zijn de zeelelies, zeesterren, slangsterren, zee-egels en
zeekomkommers.
Kenmerkend voor stekelhuidigen is dat ze een in de huid gelegen
skelet hebben met een vijfzijdige symmetrie en een inwendig
watervaatstelsel van vijf radiale kanalen. Ze hebben een mond- en een
anale opening, die soms aan weerszijden, soms aan dezelfde kant van
het lichaam liggen.
Zeelelies zijn stekelhuidigen welke uitsluitend in de zee aan de bodem zijn
vastgehecht.
Op de tekening zijn 3 gedeelten te onderscheiden.:
1 de armen waarmee het voedsel naar de mond gebracht wordt
2 een komvormig lichaam met daarin de vitale organen
3 de steel om zich op de zeebodem vast te hechten.
Het fossiel uit de kist geeft een doorsnede van een zeelelie.
De oudste bekende zeelelies zijn afkomstig uit het Ordovicium. De meeste
soorten waren aan het eind van het Trias uitgestorven.
Zee-egels zijn stekelhuidigen met een lichaam omhuld door een schaal, zonder armen of steel. De
vorm van de schaal kan uiteenlopen, van bol tot halfbol, van kegelvormig tot schijfvormig. Zoals bij
alle dieren is de kalkige schaal het enige dat goed fossiliseert. Dit skelet wordt gevormd door een
groot aantal kalkige plaatjes die stevig met elkaar verbonden zijn. Fossiele zee-egels zijn zelden
compleet met stekels. Meestal vindt men de schaal en de stekel apart.
De oudste bekende zee-egels zijn afkomstig uit het Ordovicium.
44

Trilobieten
Trilobieten worden door fossielenverzamelaars overal ter wereld gezocht.
Zij behoren tot een groep primitieve geleedpotigen die van het Cambrium
tot het Perm (het Paleozoïcum) geleefd hebben. Zij ontlenen hun naam
aan de driedelige opbouw van hun lichaam: kopschild, rugschild en
staartschild. Op het kopschild bevinden zich de samengestelde ogen , een
opzwelling in het gezichtscentrum en de gezichtsnaden. De gezichtsnaden
scheiden de twee beweegbare zijkanten van het schild van het centrale
gedeelte.
Het staartschild bestaat uit segmenten die met elkaar verbonden zijn. Het
aantal segmenten varieert van 2 tot 20. Aan de onderkant zijn bij elk
segment twee aanhangsels te onderscheiden.
De oudste fossiele trilobieten die men kent, zijn afkomstig uit het
Cambrium. In het Ordovicium neemt hun aantal sterk toe en in het Siluur kwamen zij in grote
getale voor. In het Devoon begint het al af te lopen en in het Carboon waren er nog maar twee
families over die op hun beurt uitstierven aan het eind van het Perm.
Vissen
Aan het eind van het Siluur ontstonden de eerste, echte (kaak)vissen. Deze vissen waren meer of
minder gepantserd, vooral rond de kop. De oudste soorten leefden in zoet water. Tijdens het
Devoon trokken veel soorten naar zee en ontwikkelden zich daar verder.
Al eerder, in het Ordovicium, ontstonden de pantservissen. Maar aangezien deze geen kaken
hadden, worden ze niet bij de vissen ingedeeld, maar bij de groep kaaklozen (net als de
hedendaagse prikken).
In het Devoon en het Carboon verschenen de voorouders
van de haaien en hun verwanten, de roggen en zeekatten.
Roggen zijn afgeplatte, aan een leven op de zeebodem
aangepaste haaien. De Cladoselacha op de afbeelding is
een voorbeeld van zo’n primitieve haai. De Mustelus is
een haai die recentelijk voorkomt.
De thans over de hele wereld verspreidde groep van echte
beenvissen is 175 – 140 miljoen jaar geleden ontstaan.
Alle beenvissen hebben een volledig verbeend skelet.
Tijdens het Mioceen, toen de zeeën steeds verder terugweken, veroverden de vissen langzaam
maar zeker het zoete water opnieuw.
45

Pseudo-fossiel Dendrieten
Dendrieten zijn sierlijke, anorganische afbeeldingen op de voegvlakken en spleten van sommige
gesteenten. Ze vertonen meestal vormen van vertakkingen van boompjes en struiken, maar
hebben met echte planten niets te maken. Dendrieten zijn ontstaan als gevolg van oxydatie van
verschillende metalen; ijzer en mangaan.
De dendrieten uit de kist zijn zo’n 110 – 150 miljoen jaar oud. Ze zijn gevonden in de steengroeves
in Wintershof, West – Duitsland.
Het woord dendriet is ontleend aan het Griekse woord “dendron” dat boom betekent.
mangaan-dendriet, Duitsland
46

TIJDLIJN
-In miljoen jaar geleden-
KWARTAIR
2
TERTIAIR
65
KRIJT
135
JURA
200
TRIAS
240
PERM
280
CARBOON
350
DEVOON
395
SILUUR
440
ORDOVICIUM
490
CAMBRIUM
590
3400
PRECAMBRIUM
4600
ONTWIKKELING VAN HET LEVEN OP AARDE
Flora en fauna
Ontwikkeling van de mens
IJstijden afgewisseld met warmere
perioden
Eerste apen, mensapen en
zoogdieren,
meer vogels
Ontwikkeling bloemplanten
Uitsterven grote zeereptielen,
vliegende reptielen, dinosauriërs,
ammonieten
De eerste vogels ontwikkelen zich,
veel dinosauriërs en zeereptielen
De eerste zoogdieren en
dinosauriërs,
veel ammonieten, nieuwe planten
Reptielen, weekdieren, eerste
ginkgo-bomen
Amfibieën, de eerste reptielen,
insecten, de eerste naaldbomen
De eerste amfibieën, grote bossen
De eerste vissen, de eerste planten
op het land, mossoorten
Graptolieten, trilobieten, nautili,
zee-egels, veel waterschorpioenen
Eerste dieren met schelpen en veel
diertjes die op kreeften en garnalen
lijken, trilobieten, kwalsoorten,
koraaldieren
Ontstaan van het eerste leven,
eencelligen
Ontstaan van de aarde
48