Indicatoren voor duurzaam watergebruik op ... - Meetjesland.be

Steunpunt Duurzame Landbouw
Indicatoren voor duurzaam
watergebruik op Vlaamse land- en
tuinbouwbedrijven
Publicatie 27 - Maart 2006

Publicatie 27 – Maart 2006
INDICATOREN VOOR DUURZAAM
WATERGEBRUIK OP VLAAMSE LAND- EN
TUINBOUWBEDRIJVEN
Marijke Meul, Frank Nevens en Georges Hofman

Referaat: Meul, M., Nevens, F. en Hofman, G. 2006. Indicatoren voor duurzaam
watergebruik op Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven. Steunpunt Duurzame Landbouw,
Publicatie 27, 57p.
ISBN 90-77547-20-7
Deze publicatie kunt u bestellen bij het Steunpunt Duurzame Landbouw.
© 2006 Steunpunt Duurzame Landbouw,
Potaardestraat 20, B-9090 Gontrode,
(tel.) 09/264.90.68, (fax.) 09/264.90.94, info@stedula.be
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van Steunpunt Duurzame Landbouw.
Stedula wordt gefinancierd door de Vlaamse Gemeenschap in het kader van het programma
“Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek”. In deze mededeling wordt de mening van
Stedula en niet van de Vlaamse Gemeenschap weergegeven. De Vlaamse Gemeenschap is
niet aansprakelijk voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de in deze mededeling
opgenomen gegevens. V.U.: Frank Nevens

Inhoudstafel
1. Inleiding................................................................................................................................1
2. Beleidskader.........................................................................................................................2
2.1. Mondiaal kader ..............................................................................................................2
2.1.1. De Overeenkomst van Ramsar...............................................................................2
2.1.2. Het Verdrag van Helsinki ........................................................................................2
2.1.3. Agenda 21...............................................................................................................2
2.2. Europees kader .............................................................................................................3
2.2.1. Richtlijn Gevaarlijke Stoffen ....................................................................................3
2.2.2. Richtlijn Zuivering Stedelijk Afvalwater ...................................................................3
2.2.3. Nitraatrichtlijn ..........................................................................................................3
2.2.4. Drinkwaterrichtlijn....................................................................................................3
2.2.5. Kaderrichtlijn Water.................................................................................................3
2.3. Nationaal kader..............................................................................................................4
2.3.1. VLAREM I en II .......................................................................................................4
2.3.2. Mestdecreet ............................................................................................................4
2.3.3. Decreet Integraal Waterbeleid ................................................................................4
3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie............................................................6
3.1. Watergebruik Internationaal...........................................................................................6
3.2. Watergebruik Vlaanderen ..............................................................................................7
3.2.1. Watergebruik...........................................................................................................7
3.2.2. Waterbeschikbaarheid ............................................................................................7
3.3. Watergebruik in de Vlaamse landbouwsector ...............................................................9
3.4. Waterbeheer: Verstoring van de waterhuishouding.....................................................10
3.4.1. Oorzaken...............................................................................................................10
3.4.2. Gevolgen...............................................................................................................10
3.5. Besluit..........................................................................................................................11
4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie...................................................................................12
4.1. Internationaal ...............................................................................................................12
4.2. Vlaanderen ..................................................................................................................12
4.2.1. Kwaliteit oppervlaktewater ....................................................................................12
4.2.2. Kwaliteit grondwater..............................................................................................14
4.3. Invloed van de Vlaamse landbouwsector op de kwaliteit van oppervlakte- en
grondwater..........................................................................................................................15
4.3.1. Bodemsedimenten ................................................................................................15
4.3.2. Nutriënten..............................................................................................................16
4.3.3. Bestrijdingsmiddelen .............................................................................................18
4.4. Gevolgen van waterverontreiniging .............................................................................20
4.4.1. Drinkwatervoorziening...........................................................................................20
4.4.2. Recreatie...............................................................................................................20
4.4.3. Economische gevolgen .........................................................................................20
4.4.4. Ecologische gevolgen ...........................................................................................20
4.5. Besluit..........................................................................................................................22
5. Duurzaam watergebruik .....................................................................................................23

5.1. Doelstellingen Kaderrichtlijn Water (KRLW) en Decreet Integraal Waterbeleid (DIW) 23
5.2. Huidige normen voor waterkwaliteit.............................................................................24
5.3. Definitie duurzaam watergebruik .................................................................................26
5.4. Duurzaam watergebruik meten....................................................................................26
5.4.1. Definitie van een indicator.....................................................................................26
5.4.2. Indicatoren voor duurzaam watergebruik..............................................................27
6. Indicatoren voor watergebruik ............................................................................................28
6.1. Literatuuroverzicht .......................................................................................................28
6.2. Voorstel voor Vlaamse bedrijven .................................................................................28
6.2.1. Indicator 1: waterefficiëntie ...................................................................................28
6.2.2. Indicator 2: Gebruik van alternatieve waterbronnen .............................................29
6.3. Praktische uitwerking van de indicatoren voor watergebruik op bedrijfsniveau...........31
6.3.1. Methodologie.........................................................................................................31
6.3.2. Melkveehouderij ....................................................................................................31
6.3.3. Varkenshouderij ....................................................................................................33
6.3.4. Tuinbouwsector.....................................................................................................35
6.3.5. Sierteeltsector .......................................................................................................35
7. Indicatoren voor waterkwaliteit ...........................................................................................37
7.1. Methodologie ...............................................................................................................37
7.2. Tuinbouw- en sierteeltsector........................................................................................38
7.3. Veehouderij..................................................................................................................40
8. Indicatorscores en methodologische fiches .......................................................................42
8.1. Indicatorscores ............................................................................................................42
8.2. Methodologische fiches ...............................................................................................43
8.3. Index voor watergebruik ..............................................................................................51
8.4. Evaluatie van gemengde bedrijven..............................................................................51
8.4.1. Indicator 1: waterefficiëntie ...................................................................................51
8.4.2. Indicator 2: aandeel alternatieve waterbronnen ....................................................52
8.4.3. Indicator 3: waterkwaliteit......................................................................................52
9. Besluiten en aanbevelingen ...............................................................................................53
10. Referenties.......................................................................................................................54

1. Inleiding
1. Inleiding
Water is een schaarse natuurlijke hulpbron. Er verantwoord mee omspringen, is dan ook een
thema dat kadert in de algemene thematiek van duurzame ontwikkeling. In sommige streken
in Vlaanderen worden de natuurlijke watervoorraden elk jaar minder en minder bijgevuld
t.g.v. overmatig gebruik. Hierdoor kan op termijn de nodige watervoorziening in het gedrang
komen. Duurzaam watergebruik is dus ook bij ons aan de orde.
Daarnaast kadert ook de kwaliteit van oppervlaktewater en grondwater binnen duurzame
ontwikkeling. Achteruitgang van de waterkwaliteit heeft immers vele negatieve gevolgen:
economische, ecologische én sociale.
De landbouwsector heeft in Vlaanderen een belangrijke invloed zowel op het watergebruik
als op de waterkwaliteit. In deze publicatie gaan we na wat duurzaam watergebruik en
waterkwaliteit betekenen voor de Vlaamse landbouwsector en ontwikkelen we
indicatoren om op individuele land- en tuinbouwbedrijven na te gaan hoe duurzaam er
met water wordt omgesprongen.
In hoofdstuk 2 plaatsen we het thema ‘water’ binnen mondiale, Europese en nationale
kaders.
De (inter)nationale toestand en evolutie van watergebruik en waterbeheer bespreken we in
hoofdstuk 3; hoofdstuk 4 behandelt de toestand en evolutie van waterkwaliteit.
In hoofdstuk 5 beschrijven we wat duurzaam watergebruik concreet kan inhouden voor de
Vlaamse landbouwsector. Dit werken we verder uit in een aantal indicatoren voor het
evalueren van watergebruik op individuele land- en tuinbouwbedrijven in Vlaanderen
(hoofdstuk 6); in hoofdstuk 7 komen dan de indicatoren voor waterkwaliteit aan bod.
Hoofdstuk 8 bevat de methodologische fiches van de indicatoren om watergebruik en
waterkwaliteit op individuele bedrijven te meten.
Tenslotte formuleren we een aantal algemene besluiten en aanbevelingen in hoofdstuk 9.
We legden de indicatoren voor aan een groep experten tijdens een klankbordbijeenkomst en
we verwerkten hun relevante opmerkingen in onderstaande tekst. We danken Ann
Huysmans (Vlaamse Milieumaatschappij), Hilde Nechelput (AMINAL, afdeling Water), Els
Pauwels (Proefcentrum voor de Sierteelt), Dominique Huits (Provinciaal Onderzoeks- en
Voorlichtingscentrum voor Land- en Tuinbouw), Griet Grillaert (Vlaams Milieuplan Sierteelt),
Ilse Van De Populiere (Provincie Oost-Vlaanderen), Erwin De Rocker (Provinciaal
Proefcentrum voor de Groenteteelt), Hubert Gulinck (Katholieke Universiteit Leuven) en
Georges Hofman (Universiteit Gent) voor hun opmerkingen en constructieve bijdrage aan
deze studie.
1

2. Beleidskader
2. Beleidskader
De laatste decennia heeft waterbeheer en -bescherming sterk aan aandacht gewonnen
binnen het mondiale, Europese en nationale milieubeleid. We sommen hier enkele
belangrijke verdragen en wetgevingen van de voorbije decennia op het gebied van water op.
2.1. Mondiaal kader
2.1.1. De Overeenkomst van Ramsar
Deze overeenkomst over watergebieden die van internationale betekenis zijn, in het
bijzonder als habitat voor watervogels, werd gesloten op 2 februari 1979. Het doel van de
Wetlands-Conventie, die tot stand kwam in Ramsar (Iran) in 1971, omvat het wereldwijd
behoud van waterrijke gebieden van internationale betekenis (in het bijzonder als
verblijfplaats voor watervogels) en de bevordering van het verstandig gebruik van
watergebieden. In 2003 hadden reeds 136 landen de Wetlands-Conventie ondertekend. De
overeenkomst werd in België van kracht op 4 juli 1986. De landen die de overeenkomst
ondertekenden, verbinden zich ertoe de waterrijke gebieden en watervogels te beschermen
door het oprichten van natuurreservaten en door plannen op te stellen die het behoud en het
verstandig gebruik ervan bevorderen ([1]; VIWC, 2000).
2.1.2. Het Verdrag van Helsinki
Het Verdrag van Helsinki van de Economische Commissie voor Europa (ECE) van de VN
over de bescherming en het gebruik van grensoverschrijdende waterlopen en internationale
meren kwam tot stand op 17 maart 1992 en stelt een bekkengericht waterbeleid voorop. Met
dit verdrag gaan de deelnemende landen het engagement aan strengere maatregelen te
nemen voor de bescherming én een ecologisch verantwoord gebruik van de
grensoverschrijdende oppervlakte- en grondwateren. Ook zet het de verdragspartijen aan tot
het nemen van brongerichte maatregelen voor het reduceren, controleren en voorkomen van
waterverontreiniging (VIWC, 2000). Het verdrag werd in België bekrachtigd in 2000.
2.1.3. Agenda 21
Op de VN-conferentie inzake milieu en ontwikkeling in Rio in 1992, werd het actieplan
Agenda 21 aangenomen. Hoofdstuk 18 “Bescherming van de kwaliteit en kwantiteit van
zoetwaterreserves” heeft specifiek betrekking op integraal waterbeheer. De algemene
doelstelling is om te voorzien in de zoetwaterbehoeften van alle landen ten behoeve van hun
duurzame ontwikkeling [2].
2

2.2. Europees kader
2.2.1. Richtlijn Gevaarlijke Stoffen
2. Beleidskader
De Richtlijn 80/68/EEG van de Raad van 17 december 1979 betreffende de bescherming
van het grondwater tegen verontreiniging veroorzaakt door de lozing van bepaalde
gevaarlijke stoffen, heeft tot doel het voorkomen van verontreiniging van het grondwater door
o.a. organische verbindingen, metalen, biociden, ammoniak en nitrieten en het zoveel
mogelijk beperken of beëindigen van de gevolgen van de bestaande verontreiniging.
2.2.2. Richtlijn Zuivering Stedelijk Afvalwater
De Richtlijn 91/271/EEG van de Raad van 21 mei 1991 inzake de behandeling van stedelijk
afvalwater betreft het opvangen, de behandeling en de lozing van stedelijk afvalwater
alsmede de behandeling en de lozing van afvalwater van bepaalde bedrijfstakken. Deze
richtlijn stelt ten doel het milieu te beschermen tegen de nadelige gevolgen van lozingen van
bovengenoemde soorten afvalstoffen.
2.2.3. Nitraatrichtlijn
De Richtlijn 91/676/EEG van de Raad van 12 december 1991 inzake de bescherming van
water tegen verontreiniging door nitraten uit agrarische bronnen heeft tot doel de
waterverontreiniging die wordt veroorzaakt of teweeggebracht door nitraten uit agrarische
bronnen te verminderen, en verdere verontreiniging van dien aard te voorkomen.
2.2.4. Drinkwaterrichtlijn
De Richtlijn 98/83/EG van de Raad van 3 november 1998 betreffende de kwaliteit van voor
menselijke consumptie bestemd water heeft tot doel de volksgezondheid te beschermen
tegen de schadelijke gevolgen van verontreiniging van voor menselijke consumptie bestemd
water door ervoor te zorgen dat het gezond en schoon is.
2.2.5. Kaderrichtlijn Water
Sedert 22 december 2000 is de Europese Kaderrichtlijn Water (2000/60/EG) van kracht. Het
doel van deze richtlijn is de vaststelling van een kader voor het veiligstellen van de
watervoorraden en waterkwaliteit in Europa en de gevolgen van overstromingen en perioden
van droogte af te zwakken (VMM, 2004). De richtlijn bepaalt o.a. dat tegen 2015 een ‘goede
oppervlaktewatertoestand’ en een ‘goede grondwatertoestand’ moet worden bereikt in alle
Europese wateren. Dit houdt in dat de achteruitgang van de toestand van het
oppervlaktewater en het grondwater moet worden voorkomen en dat de nodige maatregelen
dienen te worden genomen om de toestand van het oppervlaktewater en het grondwater te
beschermen, te verbeteren of te herstellen. Meer bepaald legt de richtlijn karakteristieke
doelstellingen op voor oppervlaktewater, grondwater en voor het water in beschermde
gebieden (VIWC, 2000).
3

2. Beleidskader
2.3. Nationaal kader
2.3.1. VLAREM I en II
De milieuregelgeving van de Vlaamse regering is uitgewerkt in de milieuwetboeken VLAREM
I en VLAREM II (VMM, 2001). VLAREM I is het Vlaams reglement houdende de
milieuvergunningsprocedure, dat onder andere de vergunnings- en/of meldingsplicht voor het
lozen van afvalwater en voor het winnen van grondwater behandelt. Het omvat de lijst met
als hinderlijk beschouwde inrichtingen en de lijsten met gevaarlijke stoffen waartegen het
aquatisch milieu en het grondwater beschermd moeten worden.
VLAREM II beschrijft de algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne en omvat
onder meer milieukwaliteitsnormen en voorwaarden voor lozing van huishoudelijk afvalwater,
bedrijfsafvalwater en hemelwater. VLAREM II zet ook een aantal Europese richtlijnen – zoals
de Richtlijn Zuivering Stedelijk Afvalwater en Gevaarlijke stoffen – om in Vlaamse
regelgeving. Zo verdeelt VLAREM II de bevoegdheid voor het verzamelen en zuiveren van
afvalwater onder het Vlaams Gewest, de gemeenten en de burgers om aan de voorwaarden
te voldoen van de Europese richtlijn inzake behandeling van stedelijk afvalwater. Deze
Europese richtlijn van 21 mei 1991 bepaalt dat de waterzuivering binnen een bepaalde
termijn moet worden uitgebouwd. Een systeem van opvang en zuivering van huishoudelijk
afvalwater is verplicht sinds 31/12/1998 voor agglomeraties van meer dan 10.000 IE
(Inwoner Equivalent) en is vanaf 31/12/2005 verplicht voor iedereen.
2.3.2. Mestdecreet
De Vlaamse regelgeving met betrekking tot mest bestaat uit het decreet van 23 januari 1991
inzake de bescherming van het leefmilieu tegen de verontreiniging door meststoffen, dat
sedertdien reeds verscheidene malen werd aangepast. Het mestdecreet moet ervoor zorgen
dat de milieudoelstellingen van de Europese Nitraatrichtlijn gehaald worden. Deze Europese
richtlijn inzake de bescherming tegen verontreiniging door nitraten uit agrarische bronnen
heeft als doelstelling de nitraatverontreiniging te verminderen en verdere verontreiniging te
voorkomen. Hiertoe dienen de lidstaten ‘kwetsbare zones’ aan te wijzen, zones waar het
oppervlakte en grondwater meer dan 50 mg nitraat/liter bevat of kan bevatten. Voor deze
kwetsbare zones moeten de lidstaten ondermeer actieprogramma’s opstellen om onder de
grenswaarde van 50 mg nitraat/liter te blijven en te streven naar de richtwaarde van 25 mg
nitraat/liter (VMM, 2001). Er dienen ook Codes van Goede Landbouwpraktijken opgesteld te
worden.
2.3.3. Decreet Integraal Waterbeleid
Sinds november 2003 is het Vlaams decreet Integraal Waterbeleid van kracht. Dit decreet
legt de contouren vast voor het waterbeleid in Vlaanderen en geeft daarmee uitvoering aan
de verplichting om de Europese Kaderrichtlijn Water om te zetten naar de eigen wetgeving.
Het integraal waterbeleid vertrekt van het watersysteem als eenheid. Een geheel dat bestaat
uit grondwater, oppervlaktewater, oevers, waterbodems, technische infrastructuur, maar ook
de planten en dieren die in en rond het water leven en de chemische en biologische
4

2. Beleidskader
processen die daarbij horen. Het doel van het decreet is het watersysteem en al zijn
kenmerken veilig te stellen voor onszelf en voor de generaties die na ons komen.
Het voorontwerp van de eerste waterbeleidsnota werd goedgekeurd door de Vlaamse
regering op 07 januari 2005. De waterbeleidsnota streeft een evenwicht na tussen de
ecologische, sociale en economische functies en bevat daartoe vijf krachtlijnen die de visie
vastleggen van de Vlaamse regering op het integraal waterbeleid [3]:
- In de eerste plaats worden de veiligheidsrisico’s bij wateroverlast fors
teruggedrongen en tegelijkertijd wordt watertekort voorkomen of beperkt.
Wateroverlast en watertekort zijn immers twee uitersten van hetzelfde probleem. Het
vernieuwende concept ‘vasthouden – bergen – afvoeren’ vormt de leidraad voor het
beheer van de waterkwantiteit.
- Daarnaast wordt de vitale rol van water in de economie en de samenleving versterkt.
De ontwikkeling van scheepvaart als milieuvriendelijk alternatief voor wegtransport en
een duurzame watervoorziening voor de bevolking, de industrie en de landbouw
vormen daarin sleutelelementen. Nieuwe impulsen voor watergebonden recreatie en
onroerend erfgoed verhogen de belevingswaarde van water.
- Een derde krachtlijn houdt de verbetering van de waterkwaliteit in. Hiermee wordt
tegemoet gekomen aan de Europese regelgeving. Bijzondere aandacht gaat uit naar
de organisatie en financiering van de Vlaamse waterzuivering, waarbij de
drinkwatermaatschappijen een cruciale rol toebedeeld krijgen. Door bovendien het
oppervlaktewater, het grondwater, de waterbodems en waterrijke natuur in
samenhang te benaderen, zorgt de waterbeleidsnota voor een geïntegreerde aanpak
van het waterbeheer en meer specifiek de waterkwaliteit.
- Een vierde krachtlijn houdt het duurzaam en efficiënt gebruik van water in. Aangezien
water met een geschikte kwaliteit voor verschillende soorten gebruik door de mens
steeds schaarser wordt, benadrukt de waterbeleidsnota het belang van initiatieven
om water te hergebruiken en alternatieve waterbronnen aan te wenden. Voorts
leveren een groeiend bewustzijn en een aangepast gedrag bij watergebruikers een
besparing van het watergebruik op.
- Tenslotte wenst de Vlaamse Regering een meer geïntegreerd waterbeleid te voeren.
Hiertoe zal de Vlaamse regering de huidige versnippering opvangen door een aantal
overleg- en coördinatiestructuren op te richten, zoals voorzien in het decreet
betreffende het integraal waterbeleid. Ook de grensoverschrijdende samenwerking
en overleg met het beleidsdomein van de ruimtelijke ordening zijn essentieel. Door
middel van talrijke initiatieven, reikend van informatieverspreiding tot mogelijkheden
van inspraak of samenwerking, wordt duidelijk gemaakt dat het waterbeleid niet enkel
een zaak is van politici of waterbeheerders, maar van alle betrokkenen.
5

3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
3.1. Watergebruik internationaal
Ongeveer 70% van het aardoppervlak is met water bedekt. Daarvan is echter slechts 0,6%
tegelijk vloeibaar en zoet en dus geschikt voor menselijk gebruik [4]. Bovendien is deze
kleine fractie ‘zuiver' zoetwater niet altijd en overal gemakkelijk beschikbaar. Volgens het
Joint Monitoring Programme (JMP) van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) leven er
momenteel wereldwijd 1 miljard mensen zonder voorziening van veilig drinkwater.
Voornamelijk in Afrika en Azië zijn de problemen het grootst. In Afrika moeten 2 op 5 mensen
het stellen zonder enige vorm van watervoorziening [5]. Er wordt verwacht dat de vraag naar
water in deze gebieden in de toekomst nog zal toenemen, ten gevolge van economische
ontwikkeling.
Binnen Europa bedraagt de totale waterwinning ongeveer 353 km³ per jaar, of 10% van alle
zoetwatervoorraden (EEA, 2003). In de meeste Europese landen is de beschikbare
hoeveelheid water veel groter dan het volume dat wordt gebruikt (EEA, 2000). Regionaal
kunnen zich echter toch problemen voordoen met beschikbare waterhoeveelheden.
Voornamelijk in de Zuid-Europese landen vormen periodieke droogtes een belangrijk
milieukundig en sociaal-economisch probleem. Deze landen lopen ook de grootste kans op
woestijnvorming. Anderzijds hebben een aantal Europese landen (vnl. Nederland, UK,
Duitsland en Portugal) regelmatig te kampen met overstromingen.
Een overmatig gebruik van grondwater voor irrigatie in sommige Middellandse-Zeelanden
heeft een daling van de grondwaterspiegel tot gevolg, waardoor wetlands en andere
zoetwater gebonden ecosystemen bedreigd worden. Er wordt geschat dat ongeveer 50%
van de belangrijkste Europese wetlands een bedreigde status heeft. Het overmatige gebruik
van grondwater aan kustgebieden kan dan weer zoutwaterinfiltratie in watervoerende lagen
tot gevolg hebben, wat voornamelijk een probleem vormt langs de kusten van de
Middellandse Zee, de Oostzee en de Zwarte Zee (EEA, 2000).
Gemiddeld wordt 33% van het in Europa gewonnen water gebruikt voor landbouw, 16% voor
steden, 11% voor industrie en 40% voor energieopwekking (incl. koelwater). De Zuidelijke
EU-landen verbruiken het hoogste percentage gewonnen water voor de landbouw (50%),
voornamelijk voor irrigatie (EEA, 2003).
6

3.2. Watergebruik Vlaanderen
3.2.1. Watergebruik
3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
In 2003 bedroeg het totale watergebruik in Vlaanderen (exclusief koelwater) 725 miljoen m³
(Van Damme et al., 2005). Dit was 15% minder dan in 1991 (Figuur 3.1), voornamelijk een
gevolg van een gedaald oppervlaktewatergebruik. Deze daling werd voornamelijk
gerealiseerd door de sector industrie, die in 2003 een aandeel had van 48% in het totale
waterverbruik in Vlaanderen (Van Damme et al., 2005). De sector landbouw
vertegenwoordigde in 2003 5% van het totale waterverbruik in Vlaanderen, de sector energie
6%, de huishoudens 36% en handel en diensten 5%.
Figuur 3.1. Evolutie van het watergebruik (excl. koelwater) in Vlaanderen tussen 1991 en 2003. Bron:
MIRA op basis van gegevens AMINAL, Afdeling Water; VMM en Ecolas (2005)
3.2.2. Waterbeschikbaarheid
Om de beschikbare hoeveelheid water voor een gebied te bepalen, wordt de gemiddelde
waterbeschikbaarheid 1 (GWB) voor dat gebied berekend. Een GWB onder 1000 m³ per
inwoner per jaar wordt in Europa beschouwd als een ernstig watertekort, een GWB onder
2000 m³ per inwoner per jaar wordt als ‘zeer weinig’ gecategoriseerd (EEA, 1998).
1 GWB voor een bepaald jaar in een bepaald gebied wordt berekend als de som van de gemiddelde
jaarlijkse nettoneerslag (= brutoneerslag - verdamping) en de helft van de jaarlijkse instromende
debieten van buiten het gebied, gedeeld door het aantal inwoners in het gebied (Van Damme et al.,
2005).
7

3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
Tabel 3.1 toont de GWB in het jaar 2005 en dit voor de belangrijkste stroomgebieden in
Vlaanderen: Ijzerbekken, Scheldebekken en Maasbekken.
Tabel 3.1. GWB en hoeveelheid netto neerslag in de GWB binnen Vlaanderen en Brussel voor de
belangrijke stroomgebieden in 2005 en GWB in een droge periode (2003) (m³ per jaar en per
inwoner). Bron: Van Damme et al., 2005
De hoge GWB in het Maasbekken is het gevolg van de grote hoeveelheid water afkomstig uit
het opwaartse deel van het stroomgebied (Tabel 3.1). In tegenstelling tot de andere bekkens
is de GWB in het Ijzerbekken voornamelijk afkomstig van plaatselijke neerslag.
De GWB in Vlaanderen en Brussel is minder dan de helft van het Europese gemiddelde
(Figuur 3.2) en wordt als ‘zeer weinig’ gecategoriseerd volgens de Europese normen (Van
Damme et al., 2005).
Figuur 3.2. Gemiddelde waterbeschikbaarheid voor verschillende Europese landen (2000) -
vergelijking met resultaten voor Vlaanderen en Brussel. Bron: MIRA-T 2004.
8

3.3. Watergebruik in de Vlaamse landbouwsector
3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
De cijfers over het watergebruik in de Vlaamse landbouwsector uit MIRA zijn afkomstig van
de databank voor heffing op waterverontreiniging door grootverbruikers (> 500 m³ per jaar),
die wordt beheerd door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). Op basis van deze cijfers
bedroeg het totale waterverbruik in de Vlaamse landbouwsector 39 miljoen m³ in 2003 [6].
Dit cijfer geeft echter geen realistisch beeld van het totale waterverbruik door de sector,
aangezien slechts iets meer dan de helft van alle landbouwbedrijven in deze databank is
opgenomen (Ecolas en WES, 2002). Een groot deel van de Vlaamse landbouwbedrijven zijn
immers geregistreerd als kleinverbruiker (< 500 m³ per jaar). Bovendien worden niet alle
grondwaterwinningen aangegeven. Hierdoor is het geregistreerde waterverbruik met grote
zekerheid een onderschatting van het werkelijke waterverbruik door de landbouwsector.
Op basis van deze argumenten schatten Ecolas en WES (2002) het watergebruik van de
Vlaamse landbouwsector eerder op ongeveer 50 miljoen m³ per jaar in de periode 1991-
1998. Deze schatting is gebaseerd op een berekening van het watergebruik in de
verschillende deelsectoren in 1998, op basis van kengetallen voor watergebruik per dier en
per ha. De gebruikte kengetallen in deze studie waren afkomstig van Hubrechts et al. (1993).
Het geschatte waterverbruik per deelsector wordt weergegeven in Tabel 3.2.
Tabel 3.2. Waterverbruik in de Vlaamse landbouwsector in 1998 volgens Ecolas en WES (2002) en in
de periode 1991-1998 volgens Helming et al. (2001), in 1000 m³
Ecolas en WES (2002) Helming et al. (2001)
1998 1991 1993 1995 1998
Melkkoeien 6084
Vleesrundvee 4392
Vleeskalveren 1109
Overige runderen 6320
Rundvee totaal 17905 19165 19189 19272 17921
Zeugen 5283
Vleesvarkens 7505
Overige varkens 767
Varkens totaal 13555 12614 13559 13657 14018
Leghennen 943
Vleeskuikens-moederdieren 166
Vleeskippen 1482
Overig pluimvee 220
Pluimvee totaal 2811 2007 2102 2454 2815
Overig vee 355 351 341 475
Glastuinbouw 15856 16347 16086 17059 17042
Landbouw totaal 50127 50487 51287 52783 52272
De berekeningen van Ecolas en WES (2002) werden eerder al bevestigd door Helming et al.
(2001). Deze auteurs berekenden het waterverbruik in de Vlaamse landbouwsector in de
periode 1991-1998, eveneens op basis van kengetallen voor waterverbruik per dier en per
ha glastuinbouw (Tabel 3.2). Tabel 3.2 toont dat de veehouderij in 1998 ongeveer 35 miljoen
m³ water verbruikte, of 67% van het totale waterverbruik door de landbouwsector. De
9

3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
glastuinbouw vertegenwoordigde met een waterverbruik van ongeveer 17 miljoen m³ een
aandeel van 33%. Ecolas en WES (2002) berekende dat 70% van het totale waterverbruik
door de landbouwsector in 1998 afkomstig was van het gebruik van grondwater, 20% was
drinkwater, 9% regenwater en 1% oppervlaktewater.
3.4. Waterbeheer: Verstoring van de waterhuishouding
3.4.1. Oorzaken
Naast tal van natuurlijke verstoringen (klimaatsverandering, landschapsvorming …) zijn
menselijke activiteiten de oorzaak van de verstoring van de waterhuishouding. Deze
verstoringen grijpen op verschillende manieren in op de watercyclus (Van Damme et al.,
2005):
1. verminderen of verhinderen van de infiltratie van neerslag waardoor water sneller
oppervlakkig afstroomt;
2. verminderen van de berging van oppervlaktewater;
3. verminderen van de berging van grondwater en afnemen van kwel.
Deze verstoringen kunnen leiden tot verdroging of overstromingen. Verdroging uit zich in een
vermindering van de specifieke waterinhoud van de watervoerende lagen en van de bodem,
en aldus in een afname van de beschikbaarheid van water voor natuur en mens. De
belangrijkste oorzaken zijn uitbreiding van verharde oppervlakte, gewijzigde
landbouwexploitatie, verdwijnen van kleine landschapselementen, waterbeheersingswerken
die oppervlakkige afvoer versnellen en natuurlijke overstromingsgebieden doen verdwijnen,
grondwaterwinning en drainage. Ze zijn het gevolg van vroegere of nog bestaande
beleidsopties in het waterbeheer en spelen zich af op landschapsschaal of op lokale schaal.
Overstroming is het buiten zijn normale grenzen treden van veel water. Indien het
oppervlaktewater zijn normale bedding verlaat, spreken we van overstromingen van
waterlopen. De gevolgen van overstromingen zijn niet eenduidig goed of slecht.
Ongecontroleerde overstromingen kunnen evenwel een zeer aanzienlijke schade aanrichten,
voornamelijk materieel. De gevolgen van overstromingen met ‘vervuild’ water kunnen zich
ook verder zetten door bv. een verontreiniging van de bodem en grondwater, en geurhinder.
3.4.2. Gevolgen
Dat overstromingen zware schade kunnen aanbrengen, is algemeen gekend, maar ook
verdroging kan negatieve gevolgen hebben (Van Damme et al., 2004). Verlaging van het
niveau van het ondiepe grondwater en vermindering van de waterinhoud van de bodem kan
in sommige, vooral zandige gebieden, tot vermindering van gewasopbrengsten leiden. Bij
een overmatige bemaling en winning van bepaalde watervoerende lagen kan de stijghoogte
verder blijven dalen. In de nabije toekomst kan dit leiden tot een tekort van grondwater voor
specifieke, hoogwaardige toepassingen in deze watervoerende lagen.
10

3. Watergebruik en waterbeheer: toestand en evolutie
Met betrekking tot de flora resulteert verdroging in een afname van de natuurwaarde van de
getroffen terreinen. Chemische en dynamische gradiënten in het ondiepe grondwater nemen
af door verdroging of verdwijnen zelfs volledig. De diversiteit aan standplaatsen en bijgevolg
ook aan plantensoorten vermindert en doorgaans komen er drogere en vaak nutriëntrijkere
omstandigheden voor in de plaats. Waterminnende en waterafhankelijke plantensoorten
behoren daarenboven tot de meer zeldzame soorten, vooral indien ze gebonden zijn aan
opkwellend grondwater. Veel waardevolle biotopen worden door verdroging bedreigd.
De gevolgen van verdroging voor de fauna zijn minder duidelijk omdat de relaties tussen
water en diersoorten via ingewikkelde processen verlopen en dus minder eenduidig zijn.
Afname in de diversiteit van de vegetatie zal ongetwijfeld leiden tot een gelijkaardige tendens
in de fauna door het verlies aan habitatdiversiteit. Sommige soorten zijn rechtstreeks
afhankelijk van de aanwezigheid van water (watervogels, amfibieën en vissen) en
vermindering van de aanwezigheid van open waterpartijen heeft dan ook rechtstreeks
gevolgen voor deze soorten.
Verdroging kan eveneens negatieve gevolgen hebben voor de waterkwaliteit. Dit is
bijvoorbeeld het geval in het Sokkelsysteem. Dit is een grondwatersysteem dat de diepe
watervoerende lagen van Oost- en West-Vlaanderen en het westelijke deel van Vlaams-
Brabant beslaat (Van Damme en Nechelput, 2005). Een voorbeeld van de evolutie van de
grondwaterkwaliteit in de Sokkel ten gevolge van overbemaling toont aan dat niet enkel de
grondwaterpeilen zeer sterk zijn gedaald, maar dat ook de natuurlijke grondwaterkwaliteit is
verstoord. In de bovenste delen van het grondwatersysteem, die een relatief korte
doorstroomcyclus hebben, zit zoet water. De diepere delen, die niet of nauwelijks in de
hydrologische cyclus betrokken zijn, bevatten zeer oud zout water, waardoor er een verticale
saliniteitsgradiënt in de grondwaterkwaliteit bestaat. Door de sterk verlaagde druk in de
bovenste delen van de Sokkel, ontstaan door de sterke overexploitatie, wordt een opwaartse
stroming opgewekt en wordt vreemd water aangezogen dat van nature niet in de
stromingscyclus in de Sokkel zou betrokken worden. Gelijkaardig kunnen er zich in de
kuststreken problemen voordoen met verzilting van het grondwater ten gevolge van
overbemaling.
3.5. Besluit
Hoewel de landbouwsector in Vlaanderen slechts een beperkt aandeel heeft in het totale
waterverbruik (5%, in vergelijking met gemiddeld 33% in Europa), tonen bovenstaande
voorbeelden aan dat deze sector door een overmatig waterverbruik economische en
ecologische schade kan ondervinden én veroorzaken. Vandaar dat watergebruik als thema
van ecologisch duurzame landbouw ruim aandacht verdient, zowel op beleidsniveau, als op
individuele landbouwbedrijven.
11

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
4.1. Internationaal
Volgens EEA (2003) is de waterkwaliteit van de rivieren in de meeste Europese landen aan
het verbeteren. Zo is de kwaliteit van de Europese rivieren en meren er in de jaren '90
duidelijk op vooruit gegaan ten gevolge van minder belasting door organische stoffen en
fosfor uit de installaties voor afvalwaterzuivering en de industrie. De vervuiling van rivieren
door zware metalen, dioxinen en polycyclische aromatische koolwaterstoffen neemt
eveneens af.
Ook de kwaliteit van het Europese zeewater gaat er algemeen gezien op vooruit. Zo is de
belasting door fosfor en stikstof op de Noord- en Oostzee sinds de jaren '80 verminderd. De
concentraties voedingsstoffen in de Europese zeeën zijn de afgelopen jaren over het
algemeen stabiel gebleven, hoewel een aantal stations in de Oostzee, de Zwarte Zee en de
Noordzee een kleine toename hebben aangetoond in nitraat- en fosfaatconcentraties. De
belasting van de Oostzee door veel gevaarlijke stoffen is sinds eind jaren '80 met minstens
50 % verminderd.
Nochtans zijn er ook minder positieve bevindingen. Zo is nitraat in drinkwater een veel
voorkomend probleem in Europa en is er in de landbouwgronden sprake van een groot
overschot aan nitraten, dat zowel oppervlakte- als grondwateren kan verontreinigen. De
nitraatconcentraties in rivieren zijn in de jaren '90 relatief stabiel gebleven; ze zijn het hoogst
in de West-Europese landen waarin de meest intensieve landbouw wordt bedreven. In
mosselen en vissen, hoofdzakelijk afkomstig uit estuaria van grote rivieren, bij industriële
puntbronnen en in havens, worden nog steeds concentraties verontreinigende stoffen
aangetroffen die boven de grenswaarde voor menselijke consumptie liggen.
4.2. Vlaanderen
4.2.1. Kwaliteit oppervlaktewater
Uit MIRA-T 2005 blijkt dat de druk op de Vlaamse oppervlaktewateren sinds 1990 duidelijk is
gedaald (Peeters et al., 2005). De vuilvrachten van huishoudelijke oorsprong naar de
Vlaamse oppervlaktewateren zijn in de periode 1990-2004 duidelijk afgenomen, t.g.v. de
verdere uitbouw en verbetering van de openbare waterzuiveringsinfrastructuur. De sector
industrie realiseerde evenwel de meest opvallende drukdaling, dit t.g.v. de strengere
lozingsnormen, de invoering van schonere productiewijzen en van de milieuheffing op
bedrijfsafvalwater. Verder is de impact van de indirecte lozingen (lozing van ongezuiverd
bedrijfsafvalwater via riolering naar het oppervlaktewater) sterk gedaald.
De gemodelleerde N- en P-vrachten van agrarische oorsprong zijn weinig gedaald. Enkel in
de droge jaren 1996, 1997 en 2003 was er sprake van een aanzienlijke reductie van Nverliezen
vanuit de landbouw. Maar de hoeveelheid neerslag heeft een belangrijke invloed
op de uitspoeling van stikstof naar oppervlaktewater. Bijgevolg maskeert de wisselende
neerslag de resultaten van de inspanningen van de landbouw.
12

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
De belasting van het oppervlaktewater met zware metalen is in de periode 1998-2004
duidelijk gedaald (cadmium -35 %, koper -16 %, lood -11 %, zink -21 % …). Inspanningen
van de industrie en de uitbouw van de openbare waterzuivering zijn de belangrijkste redenen
voor deze afname. De druk op het oppervlaktewater door het gebruik van
gewasbeschermingsmiddelen tenslotte (uitgedrukt als som van de verspreidingsequivalenten)
is in de periode 1990-2004 met 52 % gedaald. Die daling is vooral te danken
aan het verbod op een aantal zwaar belastende middelen zoals lindaan.
Een inschatting van de ecologische toestand van waterlopen over een relatief lange periode
(weken, maanden) kan gemaakt worden aan de hand van de Belgische Biotische Index (BBI,
De Pauw en Vanhooren, 1983). De BBI geeft op basis van de aanwezige macroinvertebraten
(insecten, weekdieren …) een beoordeling van de biologische waterkwaliteit.
De evolutie van de BBI tussen 1989 en 2003 wordt weergegeven in Figuur 4.1.
Figuur 4.1. Evolutie van de biologische kwaliteit van stromende wateren op basis van de Belgische
Biotische Index (BBI) in Vlaanderen (1989-2003). Bron: Mira-T 2004
Het Vlaamse Milieubeleidsplan 2003-2007 (of MINA-plan 3) stelt dat in 2007 40% van het
aantal meetplaatsen een BBI ≥ 7 moet hebben (De Cooman et al., 2004b). Het percentage
meetplaatsen met een BBI ≥ 7 was in 2003 echter slechts een kleine 30 % (Figuur 4.1). Wel
is er een sterke afname van het percentage meetpunten met een uiterst slechte, zeer slechte
en slechte biologische kwaliteit.
De waterkwaliteitsverbetering die zich vooral in de eerste helft van de jaren ‘90 voordeed,
zette zich daarna trager door om de laatste jaren stil te vallen. De stagnerende waterkwaliteit
is onder meer toe te schrijven aan de toenemende impact van overstorten, de sterk
aangetaste structuurkwaliteit van vele waterlopen en de slechte kwaliteit van de
waterbodems. Zo is slechts 1 % van de onderzochte waterbodems niet verontreinigd, 79 %
van de meetplaatsen heeft een verontreinigde of sterk verontreinigde waterbodem (Peeters
et al., 2005).
13

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
4.2.2. Kwaliteit grondwater
De kwaliteit van het grondwater in Vlaanderen wordt opgevolgd door AMINAL – Afdeling
Water – met behulp van het grondwatermeetnet. Het meetnet bestaat uit 2100 putten
waarvan de verspreiding gekoppeld is aan de nitraatgevoeligheid van de aanwezige ondiepe
watervoerende systemen. Dit meetnet voldoet in 2004 ook aan de eisen van de
Nitraatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water (Van Gijseghem et al., 2004).
In het voorjaar van 2004 werd de eerste bijna volledige bemonstering van het
grondwatermeetnet uitgevoerd, op 1903 putten. Op ongeveer 36% van de meetlocaties werd
de norm van 50 mg nitraat/l overschreven. In meer dan 47% van de putten kwam het tot een
overschrijding van de richtwaarde van 25 mg nitraat/l. Het MINA-plan 3 bepaalt dat tegen
2007 nergens nog een overschrijding van de norm van 50 mg nitraat/l mag optreden (Van
Gijseghem et al., 2004). Tijdens de voorjaarscampagne van 2005 werd op bijna 40 % van
de meetplaatsen een overschrijding van de nitraatnorm (50 mg/l) vastgesteld (Peeters et al.,
2005).
Ook bestrijdingsmiddelen kunnen lokaal voor problemen zorgen wat betreft
grondwaterkwaliteit. In de Europese en Vlaamse wetgeving wordt bepaald dat de maximaal
toegelaten concentratie voor elke actieve stof 100 ng/l bedraagt (Peeters et al., 2004). De
meeste van de 300 actieve stoffen van de in België erkende formuleringen laten geen
reststoffen na in het ruw water bestemd voor de productie van drinkwater. Toch komen
residu’s van gewasbeschermingsmiddelen voor, meer bepaald van een aantal herbiciden.
Vaak hebben zij immers een zeker persistent karakter. Simazine, diuron en isoproturon
werden tussen 1991 en 2002 niet of bijna niet in concentraties boven 50 ng/l teruggevonden.
Atrazine werd echter wel in een aantal gevallen in concentraties boven de 50 ng/l
teruggevonden. Ook desethylatrazine, een afbraakproduct van atrazine, kwam geregeld voor
in concentraties boven 50 ng/l. Voor deze laatste twee stoffen werd soms een
normoverschrijding vastgesteld.
14

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
4.3. Invloed van de Vlaamse landbouwsector op de kwaliteit van oppervlakte- en
grondwater
Landbouwactiviteiten kunnen de kwaliteit van oppervlakte- en grondwater negatief
beïnvloeden. De voornaamste bronnen en oorzaken van vervuiling t.g.v. landbouwactiviteiten
worden opgesomd in Tabel 4.1.
Tabel 4.1. Voornaamste bronnen van watervervuiling afkomstig van landbouwkundige activiteiten
(Bron: OECD, 2001)
Bron van vervuiling Negatieve invloed op
waterkwaliteit
Nutriënten (vnl. nitraten
en fosfaten)
Giftige stoffen (vnl.
zware metalen en
bestrijdingsmiddelen)
Oorzaak van de vervuiling
Eutrofiëring Verlies van nutriënten t.g.v. bemesting
en dierlijke productie
Contaminatie
Verlies van zware metalen t.g.v. het
verspreiden van afvalslib
Verlies van bestrijdingsmiddelen t.g.v.
gewasbescherming
Verlies van bodemdeeltjes t.g.v.
bodembewerkingen / erosie
Bodemsedimenten Vertroebeling en contaminatie
Organische stoffen Daling zuurstofgehalte Verspreiden van organische mest
Zure stoffen Verzuring
Ammoniakvervluchtiging t.g.v. dierlijke
productie
Biologische
Vervuiling van het water met Fecale uitspoelingen
contaminanten
pathogene bacteriën en virussen
Minerale zouten Verzilting
Irrigatie en drainage, overmatig
watergebruik (in kustgebieden)
De belangrijkste oorzaken van een verminderde waterkwaliteit t.g.v. landbouwactiviteiten zijn
belasting van het grond- en oppervlaktewater met bodemsedimenten, nutriënten,
bestrijdingsmiddelen en biologische contaminanten. De beweging van deze bestanddelen
naar het grondwater en oppervlaktewater wordt grotendeels bepaald door de beweging van
water door het landschap (bv. irrigatie en drainage) en door de bodemgesteldheid (Coote en
Gregorich, 2000).
4.3.1. Bodemsedimenten
Bodemerosie door water op hellend akkerland is één van de belangrijkste bronnen van
vervuiling voor de Vlaamse oppervlaktewateren (Verstraeten et al., 2003). Een hoge
sedimentenlast in waterlopen zorgt voor een hoge turbiditeit van het water en een versneld
dichtslibben met een verhoogd overstromingsrisico tot gevolg. Afspoelende bodemdeeltjes
verhogen daarnaast ook de belasting van het water met nutriënten en biologische
contaminanten.
Erosie en sedimentaanvoer kunnen adequaat bestreden worden (Gulinck et al., 2005). Zo
reduceert niet-kerende grondbewerking de erosie op veldschaal meestal tot minder dan 20%
van de oorspronkelijke waarde. Dit is voornamelijk het gevolg van het feit dat niet-kerende
15

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
grondbewerking en directe inzaai ervoor zorgen dat er tijdens de kritieke periode een
voldoende grote bedekking van de bodem is met gewasresten, hetzij van de vorige oogst,
hetzij van een groenbedekker. Het zaaien van groenbedekkers kan de erosie op jaarbasis
met 10 tot 15 % reduceren. Het creëren van een grasgang, door gras in te zaaien in de
zones waar afstromend water zich concentreert en waar frequent erosie optreedt, kan die
zones efficiënt beschermen.
4.3.2. Nutriënten
4.3.2.1. Nitraat in het oppervlaktewater in landbouwgebied
Nitraten in het oppervlaktewater worden in Vlaanderen opgevolgd aan de hand van het MAPmeetnet.
Het aantal meetpunten in het MAP-meetnet werd eind 2002 uitgebreid van
ongeveer 260 naar ongeveer 800. In de meetperiode 2003-2004 werd op 44 % van de
meetpunten de nitraatnorm van 50 mg nitraat/l overschreden. Dit is een stijging ten opzichte
van vorige periode (zie Figuur 4.2). De droge, warme zomer van 2003 had een gunstig effect
op de gemodelleerde nitraatbelasting van het water, omdat er weinig uitspoeling optrad.
Maar de concentraties van uitgespoeld NO3 waren vanaf december 2003 gemiddeld
beduidend hoger, waardoor toch een groot aantal meetpunten de norm overschreed. Door
de hevige neerslag in de herfst- en winterperiode in 2001 en 2002 was het aantal
meetpunten dat de norm overschreed zeer laag (verdunningseffect).
De afnemende nitraatverontreiniging is eveneens een gevolg van de inspanningen van de
landbouwsector (onder meer t.g.v. een afname van de veestapel en een verhoogde Nefficiëntie).
De stikstofvracht lag in 2003 35 % lager dan in 1999, toen de dierlijke
mestproductie het grootst was sinds 1990 (De Cooman et al., 2004b).
De meetperiode voor het MAP-meetnet beslaat telkens een heel jaar van 1 juli tot 30 juni. De
stikstofvracht slaat op de kalenderjaren.
Figuur 4.2. Percentage MAP-meetpunten met minstens één overschrijding van de nitraatnorm van 50
mg nitraat/l en de gemodelleerde jaarlijkse stikstofvracht vanuit de landbouw naar het
oppervlaktewater (Vlaanderen, 1999-2004). Bron: Mira-t 2004
16

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
Of dalende vrachten eveneens leiden tot dalende concentraties, hangt in grote mate af van
de weersomstandigheden. Voor de natuur zijn de concentraties evenwel bepalend. Een
verdere reductie van de N-vracht is nodig om aan de nitraatnorm in oppervlaktewater en
grondwater te voldoen. Volgens het MINA-plan 3 dient in 2007 elk meetpunt in
oppervlaktewater aan deze norm te voldoen. Wisselende weersomstandigheden blijken nog
steeds tot nitraatpieken te leiden, die het waterleven negatief beïnvloeden.
4.3.2.2. Fosfor in het oppervlaktewater in landbouwgebied
Figuur 4.3 toont het percentage akkerbouw- en weilandpercelen met een fosforgehalte hoger
dan de streefzone. Bij overmatige bemesting zal fosfaat zich ophopen in de bovenste lagen
van de bodem tot een welbepaalde vastleggingscapaciteit bereikt is. Daarna treedt
fosfaatdoorslag naar de diepere bodemlagen op en dus ook naar het grondwater. Dit leidt
uiteindelijk ook tot negatieve effecten voor natuur in oppervlaktewater. Over de hele periode
van 1982 tot en met 2003 is er voor akkerland een voortdurende stijging merkbaar van het
percentage landbouwpercelen met een fosforgehalte hoger dan de streefzone. Ongeveer
85% van de akkerbouwpercelen hebben een fosforgehalte dat hoger is dan de streefzone,
tegenover 66% voor weiland (Van Gijseghem et al., 2004). Dit duidt op een hoog risico voor
doorspoelen naar het grondwater.
Figuur 4.3. Percentage landbouwpercelen met een fosforgehalte hoger dan de streefzone
(Vlaanderen, 1982-2003). Bron: Mira-T 2004
4.3.2.3. Nutriënten in het grondwater in landbouwgebied
Het overschot op de bodembalans kan gebruikt worden als een indicator voor de druk op
verontreiniging van het grondwater met nutriënten vanuit de landbouw (Overloop et al.,
2004). De bodembalans bestaat aan de inputzijde uit de hoeveelheden nutriënten die de
landbouwbodem binnenkomen (dierlijke en chemische meststoffen, atmosferische depositie,
biologische stikstoffixatie, zaaigoed). De outputzijde bestaat uit de hoeveelheden die als
gewas de landbouwbodem verlaten. De emissies (ammoniak, NOx,...) worden gedefinieerd
als het overschot op de bodembalans (Van Gijseghem et al., 2004).
17

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
In 2003 bedroeg het overschot op de bodembalans 152 kg N/ha (exclusief ammoniak) en
20,2 kg P/ha (Figuur 4.4). Ten opzichte van 1990 daalde het stikstofoverschot met 45% en
het fosforoverschot met 68 %. De kortetermijndoelstelling (2007) voor N, zoals bepaald in het
MINA-plan 3, bedraagt echter 70 kg/ha. Deze doelstelling is afgeleid uit de kwaliteitsnorm
(50 mg nitraat/l) voor drinkwater. De afstand tot de doelstelling bedroeg in 2003 aldus nog 82
kg N/ha. Als middellangetermijndoelstelling (2010) voor fosfor werd 3,6 kg P/ha
vooropgesteld. Het overschot was in 2003 nog 16,6 kg P/ha verwijderd van het doelniveau.
Figuur 4.4. Overschot op de bodembalans van de landbouw (Vlaanderen, 1990-2003). Bron: Mira-T,
2004
4.3.3. Bestrijdingsmiddelen
Het absolute gebruik van gewasbeschermingsmiddelen was in 2002 lager dan in 1990
(Figuur 4.5). De milieudruk t.g.v. het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen hangt echter
niet alleen af van de gebruikte hoeveelheden, maar ook van de specifieke eigenschappen
van deze middelen. Om deze milieudruk te bepalen, wordt daarom gebruik gemaakt van de
Seq-indicator. Deze parameter weegt het middelengebruik naar ecotoxiciteit en verblijftijd in
het milieu en schat het risico voor waterorganismen zonder rekening te houden met
mogelijke bioaccumulerende of hormoonverstorende eigenschappen of eventuele
synergetische effecten van deze stoffen in water.
De Vlaamse landbouwsector was in 2002 verantwoordelijk voor ongeveer 75% van de totale
som van de verspreidingsequivalenten (∑Seq 2 ; Figuur 4.5; Peeters et al., 2004). Hierbij
vertegenwoordigde de akkerbouw (inclusief weiland) 15% en de tuinbouw 60% van de totale
verspreidingsequivalenten. De sterke daling van het aandeel van de akkerbouw in 2002 is
toe te schrijven aan het verbod op lindaan, dat vooral in de bietenteelt gebruikt werd.
2 ∑Seq is de som van de jaarlijkse verspreidingsequivalenten.
18

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
Figuur 4.5. Gebruik en druk op het waterleven van gewasbeschermingsmiddelen, naar doelgroep
(Vlaanderen, 1990-2002). Bron: Mira-T 2004
19

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
4.4. Gevolgen van waterverontreiniging
Een slechte waterkwaliteit heeft een groot aantal economische, ecologische en sociale
gevolgen. We sommen hier de belangrijkste negatieve invloeden op (uit De Cooman et al.,
2004a).
4.4.1. Drinkwatervoorziening
De drinkwaterbronnen in Vlaanderen worden door vermesting bedreigd. Verontreiniging van
ruw water met nitraat is één van de belangrijkste problemen bij de drinkwaterproductie,
vooral omdat nitraten moeilijk te verwijderen zijn. De winning van drinkwater uit
oppervlaktewater wordt sterk gehinderd door algenbloei. De aanwezigheid van microbiële
ziekteverwekkers is eveneens een probleem, vooral in private putwaters waar geen
chlorering wordt toegepast. Antibioticaresistente bacteriestammen uit dierlijke fecaliën
kunnen een ernstig gevaar opleveren voor de volksgezondheid. Ook microverontreinigingen,
zoals bestrijdingsmiddelen, zijn meestal moeilijk te verwijderen.
4.4.2. Recreatie
In zwemwateren, zowel langs de kust als in het binnenland, krijgt bacteriologische
verontreiniging (fecale pathogenen) veruit de meeste aandacht. Zwaar verontreinigde
waterlopen zijn dikwijls de oorzaak van geurhinder. Ook eutrofiëring heeft een nadelige
weerslag. Zo kunnen toxines, die tijdens de bloei van bepaalde algen worden geproduceerd,
aanleiding geven tot huidirritatie, gastro-intestinale stoornissen en zelfs ademhalingsstoornissen.
4.4.3. Economische gevolgen
Zowel de industrie als de landbouw ondervindt nadelige gevolgen van de waterverontreiniging.
De industrie gebruikt oppervlaktewater en grondwater dat qua zuiverheid
dikwijls niet meer als proceswater of koelwater kan dienen. De landbouw kan het
verontreinigde oppervlaktewater vaak niet meer gebruiken voor irrigatie. Daardoor zien beide
doelgroepen hun productiekosten stijgen. Ook de kosten voor de zuivering van industrieel,
agrarisch en huishoudelijk afvalwater moeten hierbij in rekening worden gebracht.
4.4.4. Ecologische gevolgen
Bij een daling van het zuurstofgehalte door lozing van zuurstofbindende stoffen, zullen de
meest gevoelige organismen verdwijnen en plaats maken voor tolerantere soorten.
Pieklozingen van afvalwater met een hoge biochemische zuurstofvraag (BZV) kunnen in
relatief gezonde waterlopen leiden tot plotselinge vissterfte, zelfs van de meest resistente
soorten. Bij zeer ernstige vervuiling met zuurstofbindende stoffen kan de concentratie
opgeloste zuurstof tot nul dalen waardoor een dode waterloop ontstaat met een nagenoeg
volledige afwezigheid van hogere organismen.
Stikstof en fosfor zijn de hoofdoorzaak van de eutrofiëring van de oppervlaktewateren.
Ammoniakale stikstof doet bovendien het zuurstofgehalte dalen wanneer nitrificerende
bacteriën het omzetten tot nitriet en nitraat. Eutrofiëring brengt een stijging van de primaire
20

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
productie met zich mee, en zorgt tevens voor een voortschrijdende kwaliteitsvermindering
van het water en een daling van de biodiversiteit. Soorten die kenmerkend zijn voor
voedselrijk (eutroof) water verdringen oligotrofe soorten en bepaalde algen komen massaal
tot bloei, vooral in stilstaande of traagstromende wateren.
Ook macrofyten kunnen door eutrofiëring tot massale ontwikkeling komen. In eutrofe wateren
kunnen bovendien bij een ammoniumgehalte van 5 mg/l (grenswaarde basiskwaliteit), een
pH van 8 à 8,5 en een temperatuur van 20°C ammoniakwaarden van 0,2 tot 0,6 mg/l
ontstaan die voor vrijwel alle vissoorten letaal zijn. De aanwezigheid van nutriënten in het
grondwater kan een nadelige invloed hebben op vegetaties in voedselarme (natuur)gebieden
waar dit grondwater opkwelt. Dit kan verruiging (met een verlaging van de diversiteit) tot
gevolg hebben. Dezelfde nadelige effecten kunnen optreden bij overstroming van valleien
met eutroof beek- of rivierwater.
Zware metalen en organische microverontreinigingen kunnen het water acuut giftig maken
voor bepaalde organismen, waardoor het biologisch evenwicht verstoord wordt. Verder
moeten ook chronische effecten, bv. mutagene en carcinogene effecten in rekening gebracht
worden. Bepaalde verbindingen, bv. gechloreerde koolwaterstoffen zoals DDT of PCB's,
hebben de eigenschap om zich op te stapelen in vetweefsel. De concentratie van dergelijke
bioaccumulerende stoffen neemt toe naarmate een hoger trofisch niveau in beschouwing
genomen wordt. De concentratie stijgt dus van ongewervelden naar vissen en visetende
vogels (biomagnificatie).
Koelwater kan in vele opzichten schade berokkenen aan het aquatisch ecosysteem. Zo kan
de onttrekking van water reeds negatieve gevolgen hebben doordat bepaalde organismen
worden meegezogen of gekwetst aan roosters. Het lozen van het opgewarmde water leidt tot
een hittestress en het afsterven van hittegevoelige organismen. Thermofiele organismen
(met inbegrip van exotische soorten), en pathogenen gaan daarentegen sneller ontwikkelen.
Ook de microbiële groei wordt gestimuleerd, wat leidt tot een snellere afbraak van organisch
materiaal en een extra daling van het zuurstofgehalte.
Extreme pH-waarden kunnen worden vastgesteld tijdens algenbloei in stilstaande of
traagstromende wateren (hoge pH) of bij van nature zure waterlopen in de Kempen (lage
pH). Bij extreem lage pH-waarden kunnen slechts een beperkt aantal organismen overleven
(acidofielen). Kempische vennen, gelegen in base-deficiënte zandgronden, hebben een lage
bufferende capaciteit en vertonen een aantoonbare verzuring als gevolg van de depositie
van zwavel- en stikstofhoudende verbindingen vanuit de lucht. Deze verzuring leidt tot een
verarming van de faunistische en floristische leefgemeenschappen.
Verzilting kan een sterke verarming van de zoetwatergemeenschappen veroorzaken. Dit is
bv. het geval in de Laak waar afvalwater wordt geloosd met een zeer hoog chloridegehalte.
Ook in de poldergebieden en langs de belangrijkste zeekanalen treedt plaatselijk verzilting
op. De zoutconcentratie en de hardheid van het water zijn bepalend voor het type van
organismen dat in een waterloop kan voorkomen.
21

4. Waterkwaliteit: toestand en evolutie
Lozing van zwevende stoffen verhoogt de turbiditeit. Turbiditeit vermindert de fotosynthese
van algen en waterplanten, interfereert met de mogelijkheden tot voedselopname van
predatoren en filtreerders, en berokkent schade aan de afgelegde eieren van amfibieën en
vissen. Zwevende stoffen kunnen na sedimentatie ook het substraat en de bodemfauna en -
flora bedekken.
Lozing van rioolwater en afvalwater van slachthuizen kan een ernstige microbiële
contaminatie van het oppervlaktewater veroorzaken. Dit houdt gevaren in voor de aanwezige
fauna of voor dieren die van dit water drinken.
De laatste jaren is er een toenemende maatschappelijke bezorgdheid en wetenschappelijke
discussie ontstaan rond de verspreiding en de effecten van stoffen die mogelijk een
hormoonverstorende werking hebben. Aanleiding voor deze bezorgdheid en discussie zijn
wetenschappelijke studies op populaties van ondermeer vissen, zeehonden en alligators die
diverse reproductiestoornissen (bv. onvruchtbaarheid, geslachtsomkering) vertoonden. De
verspreiding en verhoogde blootstelling aan hormoonverstorende stoffen wordt ook als
oorzaak gesuggereerd voor waargenomen nadelige effecten op het humane
voortplantingssysteem.
4.5. Besluit
Bovenstaande paragrafen tonen aan dat de landbouwsector in belangrijke mate bijdraagt
aan de verontreiniging van het grond- en oppervlaktewater in Vlaanderen, voornamelijk op
vlak van nutriënten, pesticiden en bodemdeeltjes. Bovendien blijkt uit de aangehaalde
voorbeelden dat een slechte waterkwaliteit ook voor de landbouwsector zelf negatieve
gevolgen (ecologisch, maar zeker ook economisch) met zich meebrengt. Vandaar dat
waterkwaliteit voldoende aandacht moet krijgen binnen een duurzame landbouw, zowel op
beleidsniveau, als op niveau van het individuele landbouwbedrijf.
22

5. Duurzaam watergebruik
5. Duurzaam watergebruik
5.1. Doelstellingen Kaderrichtlijn Water (KRLW) en Decreet Integraal Waterbeleid
(DIW)
De KRLW bepaalt dat tegen eind 2015 een ‘goede oppervlaktewatertoestand’ en een ‘goede
grondwatertoestand’ moet worden bereikt in alle Europese wateren (VIWC, 2001).
Doelstellingen voor oppervlaktewater
Tegen eind 2015 moet in Europa een ‘goede oppervlaktewaterkwaliteit’ worden bereikt.
Hiertoe moet aan drie voorwaarden worden voldaan:
1. de achteruitgang van de toestand van het oppervlaktewater moet worden voorkomen;
2. de oppervlaktewateren moeten worden hersteld of verbeterd;
3. de verontreiniging door schadelijke stoffen moet worden verminderd en in bepaalde
gevallen stopgezet.
Vertaald naar milieudoelstellingen voor Vlaanderen betekent dit dat zowel de ecologische als
de chemische toestand van het Vlaamse oppervlaktewater tenminste ‘goed’ moet zijn (VMM,
2004). De ecologische toestand wordt hierbij gemeten aan de hand van het biologische
leven: het visbestand, de ongewervelde dieren en de waterplanten. Ook de
structuurkenmerken van het oppervlaktewaterlichaam, de kwantitatieve aspecten en de
fysisch-chemische elementen spelen een rol. De chemische toestand wordt bepaald door de
mate waarin verontreinigde stoffen voorkomen in het water.
Doelstellingen voor grondwater
Het bereiken van een ‘goede grondwaterkwaliteit’ tegen eind 2015 houdt in dat:
1. de achteruitgang van de toestand van het grondwater moet worden voorkomen;
2. de grondwateren moeten worden hersteld;
3. er moet worden gezorgd voor een evenwicht tussen aanvulling en onttrekking;
4. elke aanhoudende stijging van de concentratie van een verontreinigende stof ten
gevolge van menselijke activiteiten moet worden omgebogen.
Vertaald naar milieudoelstellingen voor Vlaanderen betekent dit dat zowel een goede
kwantitatieve als een goede chemische toestand van het Vlaamse grondwater vereist is
(VMM, 2004). Bij een goede kwantitatieve toestand is er een evenwicht tussen onttrekking
en aanvulling van de grondwatervoorraad. De chemische toestand hangt opnieuw af van de
mate waarin verontreinigde stoffen voorkomen.
Concrete normen werden hiervoor echter nog niet gedefinieerd. Hiervoor moeten de lidstaten
eerst de bestaande toestand grondig analyseren en de referentietoestand vaststellen. De
KRLW bepaalt bovendien dat de lidstaten de evolutie van deze toestand moeten meten.
Momenteel wordt in Vlaanderen volop gewerkt aan de ontwikkeling van deze
toestandsindicatoren. Hiertoe worden per oppervlaktewatertype indicatoren uitgewerkt voor
invertebraten, vissen, macrofyten, fytobentos en fytoplankton. Voor deze indicatoren zijn nog
geen cijfers beschikbaar (Dumortier et al., 2005).
23

5. Duurzaam watergebruik
5.2. Huidige normen voor waterkwaliteit
Internationaal zijn de meeste normen voor waterkwaliteit gebaseerd op factoren die verband
houden met de menselijke gezondheid, het zijn m.a.w. normen voor drinkwater en water voor
recreatiedoelen. Tabel 5.1 geeft voor een aantal landen een opsomming van de gekende
normen voor nitraat in het drinkwater.
Tabel 5.1. Drinkwaternormen voor nitraat. Bron: OECD, 2001
Nitraat (mg NO3/l) Nitraat-N (mg N/l)
Finland, Zwitserland 25 5,7
Canada, Zweden, USA, Japan 44 10,0
Nieuw-Zeeland, EU 50 11,3
Tabel 5.2. Canadese waterkwaliteitsnormen. Bron: Coote en Gregorich, 2000
De milieukwaliteitsnormen voor Vlaanderen zijn vastgelegd in de VLAREM-wetgeving. Deze
normen vindt men terug in de bijlagen van VLAREM II (Besluit van de Vlaamse regering van
1 juni 1995 houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne, [7])
Normen gebaseerd op ecologische grond zijn momenteel zeer schaars. Nieuw-Zeeland stelt
een ecologische maximumwaarde voor nitraat voorop van 3,2 mg NO3 per liter (Journeaux,
2003). Deze ecologische norm is dus veel strenger dan de wettelijke drinkwaternorm. Ook de
24

5. Duurzaam watergebruik
Canadese waterkwaliteitsnormen bevatten normen gebaseerd op ecologische grond, deze
worden weergegeven in Tabel 5.2. Uit deze tabel blijkt duidelijk dat ook hier de normen voor
waterleven een stuk strenger zijn dan deze voor drinkwater. Bijkomende ecologische normen
voor stikstof bedragen 1 mg totale stikstof/l, 0,05 mg fosfor/l (Alberta Environment Protection
Guidelines) en 1,13-1,81 mg ammoniak-stikstof/l (afhankelijk van temperatuur en pH)
volgens de Canadian Water Quality Guidelines for the Protection of Aquatic Life (Coote en
Gregorich, 2000).
In het Natuurrapport 2005 (Dumortier et al., 2005) tracht men mogelijke ecologische normen
voor waterkwaliteit af te leiden uit de nutriëntenconcentraties die overeenkomen met een
bepaalde invertebratenindex (BBI, Belgische Biotische Index). Het resultaat van deze
oefening is een tabel met nutriëntenconcentraties die niet overschreden mogen worden om
een BBI van 7, 9 of 10 te behouden (Tabel 5.3). Een BBI van 7 of meer betekent dat het
meetpunt aan de ‘biotische basiskwaliteit’ voldoet, een vereiste uit VLAREM. De BBIwaarden
9 en 10 worden gebruikt als basis voor mogelijke ecologische normen. Uit Tabel 5.3
blijkt dat de grenswaarde voor nitraat die uit een BBI van 7 (‘biotische basiskwaliteit’) wordt
afgeleid, merkelijk strenger is dan de geldende nitraatnorm voor de basismilieukwaliteit.
Meetpunten die aan de basismilieukwaliteit voldoen, bereiken niet noodzakelijk de ‘biotische
basiskwaliteit’.
Tabel 5.3. Vereenvoudigd overzicht van nutriëntennormen (basismilieukwaliteit uit VLAREM),
mogelijke nutriëntennormen op basis van BBI = 7 (‘biotische basiskwaliteit’ uit VLAREM) en mogelijke
ecologische nutriëntennormen op basis van BBI = 9 of BBI = 10 (brongegevens: VMM-databank).
25

5. Duurzaam watergebruik
5.3. Definitie duurzaam watergebruik
Conform onze definitie van ecologisch duurzame landbouw (Meul et al., 2004), wordt
duurzaam watergebruik (zowel met betrekking tot oppervlaktewater als grondwater) door de
landbouw gekenmerkt door:
1. Het minimaliseren van negatieve invloeden op de omgeving, door te streven naar een
maximale eco-efficiëntie - een zo groot mogelijke productie met minimaal watergebruik
en met minimale negatieve invloed op de waterkwaliteit - waarbij:
o de onttrokken hoeveelheid water de natuurlijke aangevulde hoeveelheid water
niet overstijgt;
o de draagkracht van de natuurlijke ecosystemen niet wordt overschreden.
2. Het maximaliseren van positieve invloeden op de omgeving, door bijvoorbeeld:
o bij te dragen aan het onderhoud van de nodige structuurkenmerken in
oppervlaktewaterlichamen;
o bij te dragen aan een verbetering van de kwaliteit van het grondwater (infiltratie);
o bij te dragen aan de opslag van grondwater (door infiltratie) en oppervlaktewater;
o bij te dragen aan waterbeheer (m.b.t. overstromingen).
5.4. Duurzaam watergebruik meten
5.4.1. Definitie van een indicator
Met een indicator willen we op een betrouwbare wijze de grootte van een welomschreven
parameter of probleem bepalen zonder daarom noodzakelijk die parameter of dat probleem
zélf te meten. Een goede indicator voldoet aan volgende voorwaarden (o.a. NERI, 1995;
Delbaere, 2002):
26
1. Er bestaat een eenduidige relatie tussen de indicator en het onderliggend thema,
probleem of specifiek veranderingsproces (relevantie, betrouwbaarheid).
2. Er bestaat een vaste, welomschreven methode om de indicatorwaarde te bepalen
(herhaalbaarheid) en deze is maximaal onafhankelijk van externe invloedsfactoren.
3. De kosten (inclusief tijd) van de bepaling van de indicator moeten binnen gestelde
perken blijven (haalbaarheid).
4. In sommige gevallen moeten er onder- en bovengrenzen (‘benchmarks’) kunnen
bepaald worden om de gemeten indicatorwaarde te evalueren.
Vaak spreken voorwaarden 1 en 3 elkaar tegen en dient een compromis gevonden te
worden tussen haalbaarheid en betrouwbaarheid. Voorwaarde 4 is niet noodzakelijk voor alle
indicatoren, in sommige gevallen is de aan- of afwezigheid van de indicator al voldoende, of
willen we een bepaalde evolutie beschrijven zonder daarbij specifieke onder- of
bovengrenzen te beschouwen.

5.4.2. Indicatoren voor duurzaam watergebruik
5. Duurzaam watergebruik
In volgende hoofdstukken stellen we indicatoren voor om op individuele land- en
tuinbouwbedrijven het eerste aspect uit de definitie van duurzaam watergebruik te meten:
het minimaliseren van negatieve invloeden op de omgeving 3 . We maken hierbij
onderscheid tussen indicatoren voor watergebruik en indicatoren voor waterkwaliteit.
Volgens bovenstaande definitie zullen de indicatoren voor watergebruik betrekking hebben
op twee aspecten: (1) de onttrokken hoeveelheid water mag de natuurlijk aangevulde
hoeveelheid niet overstijgen en (2) het waterverbruik moet zo efficiënt mogelijk gebeuren,
wat betekent dat een maximale landbouwproductie wordt nagestreefd met een minimaal
waterverbruik. Dit werken we verder uit in hoofdstuk 6.
Voor waterkwaliteit zullen de indicatoren betrekking hebben op aspecten die te maken
hebben met de verontreiniging van oppervlakte- en grondwater. Overeenkomstig onze
definitie stellen we voorop dat waterverontreinigingen afkomstig uit de landbouw zo klein
moeten zijn dat de draagkracht van natuurlijke ecosystemen niet wordt overschreden.
Voor de landbouwsector kunnen we onderscheid maken tussen 2 soorten van
verontreiniging: diffuse en puntverontreinigingen. Diffuse verontreinigingen vanuit de
landbouw zijn deze weergegeven in Tabel 4.1. Elk van deze bronnen van verontreiniging
komen aan bod in de andere thema’s van ecologische duurzaamheid die Stedula
onderzoekt: bodemkwaliteit, gebruik van pesticiden, luchtkwaliteit, gebruik van nutriënten.
Voor elk van deze thema’s worden eveneens indicatoren ontwikkeld die dan ook kunnen
gebruikt worden als indicator voor waterkwaliteit. Een voorbeeld zijn de indicatoren bedrijfs-
N-overschot en de N-efficiëntie die gebruikt worden om het risico op N-uitspoeling in te
schatten (Verbruggen et al., 2004).
Daarnaast veroorzaakt landbouw ook nog puntverontreinigingen onder vorm van het
geloosde afvalwater. Om de bijdrage aan de waterverontreiniging d.m.v. het geloosde
afvalwater vanuit een individueel landbouwbedrijf te bepalen, gaan we in deze publicatie op
zoek naar indicatoren. Hier gaan we dieper op in in hoofdstuk 7.
3 Hoewel we het tweede deel uit de definitie – maximaliseren van positieve invloeden – in deze studie
niet behandelen, is het infiltreren van regenwater wel een belangrijke positieve maatregel, zowel op
vlak van waterkwantiteit als op vlak van waterkwaliteit (Hilde Nechelput, pers. comm.). Het is dus
zeker zinvol om ook indicatoren te ontwikkelen die dit aspect in rekening brengen.
27

6. Indicatoren voor watergebruik
6. Indicatoren voor watergebruik
6.1. Literatuuroverzicht
Als indicator voor watergebruik op bedrijfsniveau of op teeltniveau, wordt vaak gebruik
gemaakt van de technische waterefficiëntie (TWE): de hoeveelheid geproduceerde
landbouwproducten per eenheidsvolume verbruikt water (Tennakoon en Milroy, 2003; Oweis
et al., 2004; Mueller et al., 2005; Zhen et al., 2005).
Afhankelijk van de doelstelling waarvoor deze indicator wordt gebruikt, wordt hij ook anders
berekend. Wordt per gewas de hoeveelheid geproduceerde biomassa uitgedrukt t.o.v. de
hoeveelheid evapotranspiratie van het gewas, dan kunnen verschillende gewassen met
elkaar vergeleken worden op vlak van waterefficiëntie (Mueller et al., 2005). Indien men
onderzoek wil doen naar verschillende irrigatiemethodes, kan men de hoeveelheid
geproduceerde biomassa uitdrukken t.o.v. de hoeveelheid door het gewas verbruikt
irrigatiewater (Tennakoon en Milroy, 2003; Oweis et al., 2004). Wanneer men echter het
management van verschillende bedrijven of verschillende landbouwsystemen met elkaar wil
vergelijken, kan men per type output (bv. per gewas) de totale geproduceerde hoeveelheid
uitdrukken t.o.v. het totale waterverbruik (Zhen et al., 2005).
Naast de variatie in berekeningsmethode, is de waarde van deze indicator sterk afhankelijk
van een aantal randvoorwaarden, zoals de klimatologische omstandigheden, de hoogte van
de grondwatertafel, de hoeveelheid beschikbaar water in de bodem, het bodemtype, het type
gewas,... Deze complexiteit van verklarende factoren maakt vergelijkingen tussen jaren en
tussen locaties moeilijk.
6.2. Voorstel voor Vlaamse bedrijven
Zoals eerder gezegd in hoofdstuk 5, hebben de indicatoren voor watergebruik volgens onze
definitie betrekking op 2 aspecten: (1) de onttrokken hoeveelheid water mag de natuurlijk
aangevulde hoeveelheid niet overstijgen en (2) het waterverbruik moet zo efficiënt mogelijk
gebeuren. We stellen hiervoor 2 indicatoren voor om op bedrijfsniveau de duurzaamheid van
het watergebruik te meten: ‘waterefficiëntie’ en ‘gebruik van alternatieve waterbronnen’.
6.2.1. Indicator 1: waterefficiëntie
Met deze indicator willen we nagaan hoe efficiënt een bedrijf omspringt met water.
Overeenkomstig onze indicator voor energie-efficiëntie op landbouwbedrijven (Meul et al.,
2005), kunnen we waterefficiëntie uitdrukken als de totale hoeveelheid geproduceerde
landbouwproducten per eenheid van verbruikt water (bv. liter melk per m³ water). Een
verbetering van de waterefficiëntie kan dan het gevolg zijn van een lager waterverbruik voor
eenzelfde geproduceerde hoeveelheid, maar kan ook wijzen op meer productie bij eenzelfde
hoeveelheid waterverbruik, bv. door verbeterde technologieën of management systemen.
28

6.2.2. Indicator 2: Gebruik van alternatieve waterbronnen
6. Indicatoren voor watergebruik
Naast een efficiënt gebruik van water is het ook belangrijk om het juiste water op de juiste
plaats te gebruiken. Op deze manier kan er op toegezien worden dat men voor elke
toepassing steeds water van geschikte kwaliteit gebruikt en dat men waar mogelijk
alternatieve “duurzame” waterbronnen gebruikt. Dit kan er toe bijdragen dat de onttrokken
hoeveelheid water de natuurlijke aanvoer niet overstijgt. In volgende paragrafen overlopen
we de voornaamste waterbronnen die op landbouwbedrijven kunnen gebruikt worden.
1. Leidingwater
Leidingwater voldoet aan de drinkwaternormen en wordt hierop geregeld
gecontroleerd. Voor sommige toepassingen, zoals bv. drinkwater voor dieren of
(na)spoelwater voor groenten is water met een dergelijke hoge kwaliteit vereist, zodat
voor die toepassingen vaak enkel leidingwater in aanmerking komt. Toch zou men
waar mogelijk het gebruik van leidingwater zoveel mogelijk moeten beperken en
vervangen door alternatieve waterbronnen. Leidingwater wordt immers vaak gemaakt
van diep grondwater dat enkele behandelingen ondergaat om aan de
drinkwaternormen te voldoen [4]. Zoals blijkt uit volgende paragraaf is er in
Vlaanderen echter een sterke overbemaling van het diep grondwater, zodat
overmatig gebruik van leidingwater de watervoorziening in de toekomst in het
gedrang kan brengen (Van Damme en Nechelput, 2005).
2. Diep grondwater
Diep grondwater is gespannen grondwater, dat zich vaak op grote diepte onder een
ondoorlatende laag in de ondergrond bevindt (Hilde Nechelput, Aminal Water, pers.
comm.). De ondergrond in Vlaanderen wordt onderverdeeld in zes
grondwatersystemen. In het Sokkelsysteem, dat de diepe watervoerende lagen van
Oost- en West-Vlaanderen en het westelijke deel van Vlaams-Brabant beslaat, daalt
het grondwaterpeil quasi lineair (Van Damme en Nechelput, 2005). Deze
aanhoudende en stelselmatige daling wordt veroorzaakt door het onevenwicht tussen
de hoeveelheid water die onttrokken wordt en de gelimiteerde voeding van de diepe
lagen: er wordt in deze watervoerende lagen meer water onttrokken dan aangevuld.
De bovenliggende kleipakketten beperken immers een voldoende toevoer van
infiltratiewater naar de diepere watervoerende lagen. Grondwater uit diepe lagen is
meestal van uitstekende kwaliteit en de samenstelling ervan is redelijk constant
binnen eenzelfde waterlaag [4]. Vandaar dat diep grondwater op landbouwbedrijven
vaak gebruikt wordt voor hoogwaardige toepassingen zoals drinkwater voor dieren.
3. Ondiep grondwater
Ondiep of freatisch grondwater is grondwater afkomstig uit freatische waterlagen
(Van Damme en Nechelput, 2005). Dit zijn grondwaterlagen die meestal ondiep
gelegen zijn en rechtstreeks gevoed worden met insijpelend hemelwater. Ondiep
grondwater is hierdoor vaak van lagere kwaliteit dan diep grondwater en heeft soms
een hoog gehalte aan ijzer, chemicaliën of bacteriën [4]. De toepassing van ondiep
grondwater op landbouwbedrijven zal dus afhangen van de kwaliteit van het water:
indien het als drinkwater voor dieren of als waswater voor groenten gebruikt wordt, is
29

6. Indicatoren voor watergebruik
30
een regelmatige controle van de waterkwaliteit nodig. Ondiep grondwater komt
daarentegen wel in aanmerking als alternatief voor leidingwater of diep grondwater
voor laagwaardige toepassingen.
4. Oppervlaktewater
Oppervlaktewater kan op landbouwbedrijven gebruikt worden voor reinigingstoepassingen
van stallen en loodsen en als basisvloeistof voor het spuiten. Mits
geschikte kwaliteit kan het ook gebruikt worden als irrigatiewater en eventueel als
drinkwater voor dieren. Bij deze laatste toepassingen dient de kwaliteit van het water
gecontroleerd te worden en moet het water eventueel eerst behandeld worden. De
kwaliteit van oppervlaktewater is immers vaak sterk variabel. Daarom wordt
aangeraden om het water niet rechtstreeks uit de waterloop te capteren, maar te
werken met een voldoende groot bufferbekken. Gedurende regenrijke perioden kan
oppervlaktewater in het bufferbekken gepompt worden om te gebruiken in drogere
perioden. De kwaliteit van het oppervlaktewater is immers vaak hoger gedurende
deze regenrijke periodes (Van Damme en Nechelput, 2005).
5. Hemelwater
Hemelwater kan op een landbouwbedrijf perfect ingezet worden voor laagwaardige
toepassingen zoals het reinigen van stallen, landbouwmachines, loodsen en serres
en kan als basisvloeistof dienen voor het spuiten, als irrigatiewater, als spoeling van
toiletten, wassen van kledij en voor de schoonmaak. Indien het hemelwater van
voldoende kwaliteit is, kan het eveneens aangewend worden als drinkwater voor
dieren, hiervoor is opnieuw een regelmatige analyse en eventueel een ontsmetting
noodzakelijk. Het gebruik van hemelwater kan dus heel wat grondwater besparen
(Van Damme en Nechelput, 2005).
6. Restwater
Afvalstromen van bv. melkwinning kunnen opgevangen en gezuiverd worden en
nadien gebruikt worden als reinigingswater voor bedrijfsruimten, machines en
woningen en voor het spoelen van toiletten. Ook opvang en hergebruik van
drainwater in de tuinbouw of sierteelt kan een grote waterbesparing opleveren. Dit
water bevat vaak grote hoeveelheden meststoffen, wat hergebruik nog interessanter
maakt. De concentratie aan ongewenste zouten zal bij hergebruik van drainwater
echter stijgen. Vermengen met hemelwater om de concentratie te verdunnen, kan
hiervoor een oplossing bieden. Om ziekteverwekkers te voorkomen, kan het
drainwater ontsmet worden. Waswater van groenten kan na zuivering opnieuw als
waswater gebruikt worden. Enkel voor de naspoeling wordt vaak het gebruik van vers
water vereist.

6. Indicatoren voor watergebruik
6.3. Praktische uitwerking van de indicatoren voor watergebruik op bedrijfsniveau
6.3.1. Methodologie
De hoeveelheid water die op een landbouwbedrijf wordt verbruikt en de manier waarop ze
wordt verbruikt, is sterk afhankelijk van het bedrijfstype en de productierichting. De
maatregelen die kunnen genomen worden om het waterverbruik te verminderen of efficiënter
toe te passen, kunnen ook verschillen per productierichting. In onze studie werken we
daarom de indicatoren voor waterverbruik uit voor verschillende productierichtingen
afzonderlijk: melkvee, varkens, tuinbouw en sierteelt. Zoals blijkt uit Tabel 3.2 zijn dit in
Vlaanderen immers de sectoren met het grootste waterverbruik, samen staan ze in voor
ongeveer 70% van het totale waterverbruik door de Vlaamse landbouwsector.
Voor de praktische invulling van de indicatoren deden we een beroep op een aantal experten
op het vlak van watergebruik op landbouwbedrijven in Vlaanderen, verbonden aan volgende
instellingen: AMINAL afdeling Water, Provinciaal Onderzoeks- en Voorlichtingscentrum voor
Land- en Tuinbouw (POVLT), Provinciaal Proefcentrum voor de Groenteteelt (PCG,
Kruishoutem) en Proefcentrum voor de Sierteelt (PCS, Destelbergen). Aan de hand van een
aantal werkvergaderingen werden de indicatoren opgesteld en verfijnd. De uiteindelijke
voorstellen per productierichting beschrijven we in onderstaande paragrafen.
6.3.2. Melkveehouderij
6.3.2.1. Waterefficiëntie
Zoals voorgesteld in paragraaf 6.2.1, drukken we deze indicator uit als de geproduceerde
hoeveelheid product per eenheid van verbruikt water. De waterefficiëntie van een
melkveebedrijf kunnen we dus berekenen als:
jaarlijkse melkproductie
(l)
Watereffic iëntie = .
jaarlijks totaal waterverbruik
(m³)
Het totale waterverbruik omvat hierbij alle waterverbruikposten op het bedrijf: drinkwater van
het vee, reinigingswater van de melkinstallatie en de koeltank, water verbruikt bij het
schoonspuiten van stal en machines, water verbruikt voor de voorkoeler, voor de
warmterecuperator, voor het voetbad van de koeien, ... Hoe meer melk een bedrijf jaarlijks
kan produceren met eenzelfde hoeveelheid water, hoe efficiënter het waterverbruik op dat
bedrijf zal zijn.
Voorbeeld:
Op basis van de jaarlijkse melkproductie en opgemeten jaarlijkse waterverbruiken op twee
Vlaamse melkveebedrijven (gegevens van Huits en Verhelst, 2004), berekenen we volgende
waterefficiënties:
380000 l
Bedrijf 1: Watereffic iëntie = = 206,4 l melk per m³ water
1840,81 m³
31

6. Indicatoren voor watergebruik
318000 l
Bedrijf 2: Watereffic iëntie = = 241,4 l melk per m³ water.
1317,56 m³
Het tweede bedrijf scoort dus hoger op gebied van waterefficiëntie. Uit de wateraudits
uitgevoerd op deze bedrijven bleek dat ongeveer 70% van het totale waterverbruik gaat naar
het drinkwater van het vee.
6.3.2.2. Gebruik van alternatieve waterbronnen
Naast een zo efficiënt mogelijk watergebruik is het eveneens belangrijk om waar mogelijk
alternatieve waterbronnen (andere dan leidingwater of diep grondwater) te gebruiken. De
voorgestelde indicator berekent het aandeel alternatief water binnen het totale waterverbruik
op het bedrijf: hoe hoger dit percentage, hoe hoger de score van het bedrijf.
Hierbij wordt het hoogste gewicht (=1) toegekend aan regenwater als alternatieve waterbron.
Oppervlaktewater geven we een gewicht van 0,8 en ondiep grondwater krijgt een gewicht
van 0,5. We kunnen de indicator dan als volgt berekenen:
32
Aandeel alternatieve waterbronnen = %RW + 0,8 * %OPW + 0,5 * %OGW,
waarbij %RW, %OPW en %OGW de aandelen van respectievelijk regenwater,
oppervlaktewater en ondiep (freatisch) grondwater in het totale waterverbruik zijn. Indien ook
grijs water – d.i. bijvoorbeeld effluentwater afkomstig van een RWZI of een mestverwerkingsinstallatie
– wordt gebruikt, rekenen we dit aan eenzelfde gewicht als oppervlaktewater, nl.
0,8. Door de verschillende alternatieve waterbronnen een ander gewicht toe te kennen,
maken we onderscheid in voorkeur: het gebruik van regenwater zou zoveel mogelijk moeten
gestimuleerd worden, vandaar dat deze alternatieve waterbron het hoogste gewicht krijgt.
Een bedrijf zal dus hoger scoren naarmate het aandeel alternatieve waterbronnen hoger is
en als er gebruik gemaakt wordt van de alternatieven met het hoogste gewicht, zoals bv.
regenwater. Enkele concrete situaties leveren volgende uitkomsten voor de indicator:
100% RW Aandeel alternatieve waterbronnen = 100%
50% RW en 50% OPW Aandeel alternatieve waterbronnen = 90%
50% OPW en 50% OGW Aandeel alternatieve waterbronnen = 65%
100% leidingwater of diep grondwater Aandeel alternatieve waterbronnen = 0%
Voorbeeld:
Op basis van de wateraudits op dezelfde twee Vlaamse melkveebedrijven (gegevens van
Huits en Verhelst, 2004), berekenen we volgende scores voor het gebruik van alternatieve
waterbronnen:
Bedrijf 1: aandeel alternatieve waterbronnen = 38,5% RW + 0% OPW + 0% OGW = 38,5%
Bedrijf 2: aandeel alternatieve waterbronnen = 39,0% RW + 0% OPW + 0% OGW = 39,0%
Beide bedrijven scoren dus ongeveer evenveel op gebied van het gebruik van alternatieve
waterbronnen.

6.3.3. Varkenshouderij
6.3.3.1. Waterefficiëntie
6. Indicatoren voor watergebruik
De waterefficiëntie van een varkensbedrijf kunnen we berekenen als de verhouding tussen
de jaarlijkse geproduceerde hoeveelheid levend varken en het jaarlijkse totale waterverbruik
(in analogie met energie-efficiëntie op varkensbedrijven, zie Meul et al., 2005):
totaal gewicht verkochte levende varkens (kg)
Watereffic iëntie = ,
jaarlijks totaal waterverbruik
(m³)
Het totale waterverbruik omvat hierbij alle waterverbruikposten op het bedrijf, voor een
varkensbedrijf komt dit hoofdzakelijk neer op drinkwater voor de dieren en reinigingswater
van de stallen.
Voorbeeld:
Op basis van de opgemeten jaarlijkse waterverbruiken op drie Vlaamse varkensbedrijven (uit
De Bock, 2004), kunnen we een inschatting maken van de waterefficiënties. Van de
bedrijven is niet gekend hoeveel kg levende varkens er per jaar worden verkocht; we
schatten dit aan de hand van volgende omrekening: totaal gewicht verkochte levende
varkens (kg) = aantal vleesvarkens x 2,3 rondes per jaar x 105 kg gewicht per levend
verkocht varken. Dit levert volgende inschatting van de waterefficiënties op voor de
bedrijven:
410550 (kg)
Bedrijf 1: Watereffic iëntie = = 159,5 kg per m³ water
2574 (m³)
338100 (kg)
Bedrijf 2: Watereffic iëntie = = 115,0 kg per m³ water
2939 (m³)
410550 (kg)
Bedrijf 3: Watereffic iëntie = = 72,4 kg per m³ water.
5672 (m³)
Bedrijf 1 scoort dus het best op gebied van waterefficiëntie. Uit de wateraudits uitgevoerd op
deze bedrijven bleek dat 70 tot 90% van het totale waterverbruik gaat naar het drinkwater
van de dieren.
De cijfers uit bovenstaande voorbeelden kunnen echter een vertekend beeld geven van de
werkelijke waterefficiëntie van de 3 bedrijven. De bedrijven waren immers alle drie gesloten
bedrijven, met zowel zeugen als vleesvarkens. Uit cijfers uit de literatuur blijkt dat het
verbruik van reinigingswater voor zeugen tot 16 keer hoger kan zijn dan het verbruik van
reinigingswater voor vleesvarkens: 1200 l/dier/jaar voor lacterende zeugen in vergelijking
met 75 l/dier/jaar voor vleesvarkens (uit De Bock, 2004). Ook de drinkwaterbehoefte van
zeugen is hoger dan deze van vleesvarkens: 4000-6000 l/dier/jaar voor lacterende zeugen in
vergelijking met 1600-1900 l/dier/jaar voor vleesvarkens. Een bedrijf met een groter aandeel
zeugen, zal dus automatisch minder goed scoren volgens bovenstaande berekening,
aangezien enkel rekening gehouden wordt met de vleesvarkens aan de productiezijde, terwijl
het waterverbruik door de zeugen ook in rekening wordt gebracht. Daarom stellen we voor
om, analoog als bij de berekeningen van energie-efficiëntie op varkensbedrijven, de
33

6. Indicatoren voor watergebruik
efficiëntie van zeugenbedrijven en vleesvarkensbedrijven apart te berekenen (zie Meul et al.,
2005). Voor een gesloten bedrijf houdt dit in dat het waterverbruik op de zeugenafdeling en
op de afdeling met vleesvarkens apart moet opgemeten worden.
We kunnen de waterefficiënties dan als volgt berekenen:
totaal gewicht levende biggen (kg)
Watereffic iëntie = voor zeugenbedrijven of -afdelingen,
jaarlijks totaal waterverbruik
(m³)
totaal gewicht verkochte levende varkens (kg)
Watereffic iëntie = voor vleesvarkenbedrijven
jaarlijks totaal waterverbruik
(m³)
of -afdelingen.
6.3.3.2. Gebruik van alternatieve waterbronnen
Analoog als bij melkvee (zie paragraaf 6.3.2.2), berekent de indicator het aandeel alternatief
water binnen het totale waterverbruik op het bedrijf: hoe hoger dit percentage, hoe hoger de
score van het bedrijf.
34
Aandeel alternatieve waterbronnen = %RW + 0,8 * %OPW + 0,5 * %OGW,
waarbij RW= regenwater, OPW= oppervlaktewater en OGW= ondiep grondwater.
Voorbeeld:
Op basis van de wateraudits op dezelfde drie Vlaamse varkensbedrijven (uit De Bock, 2004),
berekenen we volgende scores voor het gebruik van alternatieve waterbronnen:
Bedrijf 1: aandeel alternatieve waterbronnen = 0%RW+0%OPW+0%OGW= 0%
Bedrijf 2: aandeel alternatieve waterbronnen = 3,5%RW+0%OPW+0%OGW= 3,5%
Bedrijf 3: aandeel alternatieve waterbronnen = 0%RW+0%OPW+0%OGW= 0%
Het aandeel alternatieve waterbronnen is op de drie bedrijven dus zeer laag.
De wateraudit op een 4 e bedrijf - een open varkensbedrijf met 450 zeugen - leverde volgende
resultaten voor het gebruik van alternatieve waterbronnen:
Bedrijf 4: aandeel alternatieve waterbronnen = 72%RW+0%OPW+0%OGW= 72%

6.3.4. Tuinbouwsector
6.3.4.1. Waterefficiëntie
6. Indicatoren voor watergebruik
Voor de groenteteelt en aardappelteelt kunnen we de indicator berekenen zoals voorgesteld
in paragraaf 6.2.1, door de geproduceerde hoeveelheden te delen door het totale
waterverbruik:
productie gewassen (kg)
Watereffic iëntie = .
totaal waterverbruik
(m³)
Gezien de grote verschillen in watergebruik en productie tussen de verschillende
teeltgroepen en productiewijzen (onder glas of in openlucht), is het zinvol om de indicator per
teeltgroep te berekenen. We onderscheiden hierbij 4 teeltgroepen:
• Vruchtgroenten onder glas (tomaat, paprika, komkommer,…)
• Bladgroenten onder glas (sla, alternatieve sla, andijvie, selder,…)
• Openluchtgroenten en aardappelen
• Witloof (waarbij teelt van witloofwortels apart wordt beschouwd)
Om deze indicator te kunnen berekenen, moet dus in het ideale geval het waterverbruik voor
elke teelt of teeltgroep afzonderlijk gekend zijn. Een bedrijf met 2 teelten per jaar (bv.
tomaten en sla) zal dus voor elk van de teelten afzonderlijk beoordeeld worden, op basis van
de waterefficiëntie voor elk van de teelten. Daarna kan wel een gemiddelde score per bedrijf
berekend worden (bv. aan de hand van een gewogen gemiddelde op basis van de
waterverbruiken per teelt). We verduidelijken dit verder in hoofdstuk 8.
6.3.4.2. Gebruik van alternatieve waterbronnen
Deze indicator berekenen we zoals voorgesteld in paragraaf 6.3.2.2.
6.3.5. Sierteeltsector
6.3.5.1. Waterefficiëntie
Volgens experts is het voor de sierteeltsector niet zinvol om de waterefficiëntie te berekenen
door de hoeveelheid product uit te drukken per eenheid van waterverbruik, zoals voorgesteld
in paragraaf 6.2.1. De voornaamste reden hiervoor is dat het op sierteeltbedrijven vaak niet
de bedoeling is om zoveel mogelijk te produceren, maar wel bv. om de mooiste planten te
telen. Bij de azaleateelt bijvoorbeeld, gaan sommige telers specifiek telen naar kleine
planten, of naar planten met grote bloemen... Het wordt dus moeilijk om waterefficiëntie uit te
drukken aan de hand van 1 enkel getal dat dan voor alle bedrijfstypes bruikbaar is.
Het is daarom meer aangewezen om op sierteeltbedrijven het waterverbruik per
teeltoppervlak te beschouwen:
35

6. Indicatoren voor watergebruik
36
gemiddeld jaarlijks waterverbruik
(l)
Watereffic iëntie = .
teeltoppervlak
(m²)
Gezien de grote verschillen in waterverbruik tussen verschillende teelten, wordt de indicator
hier eveneens per teeltgroep berekend. We maken onderscheid tussen volgende
teeltgroepen:
• bloembollen en -knollen en wortelstokken
• boomkwekerij
• perk- en balkonplanten
• vaste planten
• potplanten
- azalea’s
- kamerplanten
- chrysanten
• snijbloemen
We herrekenen het waterverbruik per teelt om naar een jaarlijks gemiddelde, om verschillen
in teeltduur en intensiteit van de teelten in rekening te brengen. Om deze indicator te kunnen
berekenen, moet dus in het ideale geval het waterverbruik voor elke teeltgroep afzonderlijk
gekend zijn. Een bedrijf met 2 teelten per jaar zal dus voor elk van de teelten afzonderlijk
beoordeeld worden, op basis van de waterefficiëntie voor elk van de teelten. Daarna kan wel
een gemiddelde score per bedrijf berekend worden (bv. aan de hand van een gewogen
gemiddelde op basis van de waterverbruiken per teelt). We verduidelijken dit opnieuw in
hoofdstuk 8.
6.3.5.2. Gebruik van alternatieve waterbronnen
Analoog als bij de veehouderij, berekent de indicator het aandeel alternatief water binnen het
totale waterverbruik op het bedrijf: hoe hoger dit percentage, hoe hoger de score van het
bedrijf (zie paragraaf 6.3.2.2).

7. Indicatoren voor waterkwaliteit
7. Indicatoren voor waterkwaliteit
OECD (2001) gebruikt 2 types van indicatoren om waterkwaliteit te bepalen: risico
indicatoren en status indicatoren. De eerste soort bepaalt het risico dat het water vervuild
wordt en de tweede soort meet effectief de vervuiling. Indicatoren voor waterkwaliteit op
bedrijfsniveau zullen vaak risico-indicatoren zijn, omdat deze vaak eenvoudiger te meten zijn
en omdat ze kunnen omgezet worden in managementmaatregelen.
Zoals eerder gezegd, zullen we hier enkel het aspect van de puntverontreinigingen onder
vorm van het geloosde afvalwater behandelen. Om de bijdrage aan de waterverontreiniging
d.m.v. het geloosde afvalwater voor een bedrijf te bepalen, hebben we nog een extra
indicator nodig.
Een eerste mogelijkheid om de waterverontreiniging afkomstig van een individueel
landbouwbedrijf in te schatten, is om de gemiddelde concentraties aan afvalstoffen in het
geloosde water te meten en deze te vergelijken met normen voor waterkwaliteit (statusindicator).
Hiervoor zouden dus stalen moeten genomen en geanalyseerd worden van het
geloosde water. De praktische haalbaarheid van deze indicator kan hiermee ook in vraag
worden gesteld; het nemen en analyseren van stalen is immers niet alleen tijdrovend, maar
ook duur, vooral als de kosten moeten gedragen worden door de landbouwer.
Bovendien volstaat het gebruik van deze indicator alleen niet, aangezien het ook belangrijk is
om de totale jaarlijkse vuilvracht van het bedrijf te meten, om een inschatting te krijgen van
de totale jaarlijkse belasting van het oppervlaktewater met afvalstoffen afkomstig van het
bedrijf (Erwin De Rocker, PCG, pers. comm.). Bedrijf A kan immers meer lozingen uitvoeren
van een lagere concentratie dan bedrijf B en daardoor toch een jaarlijkse belasting van het
water veroorzaken die hoger is dan de jaarlijkse belasting van bedrijf B. Maar de jaarlijkse
vuilvracht van een bedrijf opmeten of inschatten is nog moeilijker, aangezien dan ook exact
de jaarlijkse geloosde hoeveelheden water moeten gekend zijn.
Volgens de experts is het daarom meer aangewezen om na te gaan wat de landbouwer met
het lozingswater van het bedrijf doet en of dit in overeenstemming is met de Beste
Beschikbare Technieken (BBT). Op die manier kan op een eenvoudige en goedkope manier
nagegaan worden of de landbouwer op de best mogelijke manier met afvalwater omgaat en
krijgt hij meteen ook een idee van wat de alternatieven zijn.
7.1. Methodologie
Voor de praktische invulling van deze indicator deden we opnieuw een beroep op experten
op het vlak van watergebruik op landbouwbedrijven in Vlaanderen (zie paragraaf 6.3.1). De
voorgestelde mogelijkheden voor het lozen van afvalwater zijn gebaseerd op de BBT-studies
voor de glastuinbouw (Derden et al., 2005) en de veeteeltsector (Derden et al., 2006).
37

7. Indicatoren voor waterkwaliteit
7.2. Tuinbouw- en sierteeltsector
De belangrijkste afvalwaterstromen van een tuinbouw- of sierteeltbedrijf zijn spui en sanitair
afvalwater. Voor tuinbouwbedrijven komt hier voor bepaalde teelten nog waswater bij
(Derden et al., 2005; Hilde Nechelput, AMINAL, pers.comm.). Onder spui wordt het
drainwater of drainagewater verstaan dat omwille van zijn samenstelling niet meer
gerecycleerd kan worden als voedingswater (bv. omwille van een te hoog zoutgehalte).
Sanitair water afkomstig van de bedrijfsvoering is afvalwater dat ontstaat tijdens sanitaire
activiteiten van werknemers op het bedrijf (Dominique Huits, POVLT, pers.comm.). Andere
afvalwaterstromen zijn bv. reinigingswater van de serre en de installaties en spuit- en
schrobwater (Derden et al., 2005).
Het aantal keren dat op een bedrijf gespuid wordt is erg bedrijfsspecifiek en kan variëren van
1 maal per week (piekmomenten gedurende een korte periode in de zomer) tot 1 maal per
jaar (Derden et al., 2005). Ook de samenstelling ervan kan sterk variëren. Globaal gezien
bevat spui echter weinig of geen organisch materiaal en zwevende en bezinkbare stoffen.
Afhankelijk van de teelt, het uitgangswater, het seizoen en de gebruikte plantenvoeding, kan
spui wel hoge concentraties nutriënten en zouten hebben.
De experten stellen volgende lijst met mogelijkheden voor om het afvalwater te lozen op
sierteelt- en tuinbouwbedrijven. Voor elke mogelijkheid wordt een score gegeven. Hoe hoger
de score, hoe lager het risico op vervuiling van het oppervlaktewater.
Afvalwaterstroom Score
Spui
• lozen op de riolering 100
• lozen op oppervlaktewater na zuivering m.b.v. eigen WZI 100
• uitrijden volgens regelgeving* 100
• lozen op oppervlaktewater zonder zuivering 0
Sanitair water afkomstig van bedrijfsvoering
• lozen op de riolering 100
• lozen op oppervlaktewater na zuivering m.b.v. eigen WZI 100
• lozen op oppervlaktewater zonder zuivering 0
Waswater (enkel voor tuinbouwbedrijven)
• onmiddellijke scheiding van gewasresten na wassen en afvoeren naar
een bezinkput vóór lozen op open put of oppervlaktewater
100
• onmiddellijke scheiding van gewasresten na wassen zonder afvoer naar
bezinkput vóór lozen op open put of oppervlaktewater
50
• onmiddellijke scheiding van gewasresten na wassen, al dan niet met
afvoer naar bezinkput vóór lozen op riolering
0
• lozen op open put, oppervlaktewater of riolering zonder onmiddellijke
scheiding van gewasresten na het wassen
0
* De juridische bepalingen omvatten o.a. het Mestdecreet en het Vlaams reglement inzake
afvalvoorkoming- en beheer (Vlarea), met name de voorwaarden voor het gebruik als meststof, of als
bodemverbeterend middel (Derden et al., 2005).
38

7. Indicatoren voor waterkwaliteit
Een bedrijf kan dus op 3 aspecten een score behalen tussen 0 en 100. Niet alle afvalstromen
zullen echter op alle bedrijven voorkomen. Een tuinbouwbedrijf in open lucht zal bv. geen
afvalwater onder vorm van spui hebben. Dat aspect wordt daar dan ook niet in rekening
gebracht. Om tot één globale score voor de indicator te komen, moeten we de scores voor
de verschillende afvalwaterstromen nog samenvoegen. Hierbij kunnen we elke
afvalwaterstroom evenveel laten doorwegen, of kunnen we elke afvalwaterstroom een ander
gewicht toekennen. In Tabel 7.1 doen we voor verschillende situaties een voorstel om elke
afvalwaterstroom te wegen.
Tabel 7.1. Gewicht (%) toegekend aan elke afvalwaterstroom voor de berekening van een globale
score voor de indicator op het bedrijf, in het geval 3 of 2 afvalwaterstromen voorkomen op het bedrijf
Afvalwaterstroom Gewicht (%)
Spui 70 90 80
Sanitair water 10 10 20
Waswater 20 20 80
Enkele voorbeelden ter verduidelijking:
1. Een bedrijf met slateelt op substraat onder glas heeft volgende scores voor de 3
afvalwaterstromen: Spui: 0 (lozen op oppervlaktewater);
Sanitair water: 100 (eigen WZI);
Waswater: 50 (scheiden van resten + lozen op oppervlaktewater)
De globale score van dit bedrijf zou dan gelijk zijn aan 70%.0 + 10%.100+20%.50= 20
2. Een tuinbouwbedrijf in open lucht met preiteelt heeft slechts 2 afvalwaterstromen met
volgende scores: Sanitair water: 100 (lozen op riolering);
Waswater: 50 (scheiden van resten + lozen op oppervlaktewater)
De globale score van dit bedrijf zou dan gelijk zijn aan 20%.100 + 80%.50= 60
39

7. Indicatoren voor waterkwaliteit
7.3. Veehouderij
Op basis van dezelfde redenering als bij de sierteelt- en tuinbouwsector, wordt een lijst
opgemaakt met mogelijkheden voor het omgaan met afvalwater op veebedrijven. Hier komt
enkel het afvalwater op melkveebedrijven in aanmerking, aangezien quasi al het afvalwater
op varkensbedrijven automatisch terechtkomt in de mestkelder.
De experten stellen volgende mogelijkheden en scores voor om het lozen van afvalwater op
melkveebedrijven te beoordelen.
Afvalwaterstroom Score
Afvalwater melkinstallatie/koeltank
• lozen op de riolering 100
• lozen in de mestkelder 100
• lozen op oppervlaktewater na zuivering m.b.v. eigen WZI 100
• lozen op oppervlaktewater zonder zuivering 0
Met mest bevuild afvalwater (melkstal/kalverboxen/vaste mestopslag)
• opvang in de mestkelder 100
• geen opvang in de mestkelder 0
First-flush en overige run-off van sleufsilo’s
• beperken van vervuiling * en First-flush systeem met beregening van de 100
overige run-off
• beperken van vervuiling * en First-flush systeem met infiltratie van de 75
overige run-off
• beperken van vervuiling * en First-flush systeem met lozing in 50
oppervlaktewater van de overige run-off
• beperken van vervuiling * en lozing in oppervlaktewater zonder first-flush 25
systeem
• geen beperking van vervuiling en lozing in oppervlaktewater zonder first- 0
flush systeem
* Beperken van vervuiling houdt in:
1. Beperken van sapverliezen:
• Inkuilen bij droge weersomstandigheden
• Inkuilen bij voldoende drogestofgehalte (streefdoel: droge stofgehalte >27 %)
• Vochtig voeder vooraf persen
2. Beperken van de run-off van de kuilplaat:
• De kuilplaat proper houden door schoonvegen
• De kuil na elk gebruik goed afsluiten
• Bij de aanleg van een nieuwe kuilplaat:
o De kuilplaat op een hoger gelegen deel van het erf plaatsen
o Ervoor zorgen dat de kuilplaat voldoende helling heeft en voldoende glad is
o Ervoor zorgen dat hemelwater van de omliggende verharding niet naar de kuilplaat toe kan
stromen
o Gebruik maken van een bovengrondse afvoergoot, zonder rooster
o Indien een ondergrondse afvoergoot toch noodzakelijk is, gebruik maken van gladde buizen
met een voldoende helling.
40

7. Indicatoren voor waterkwaliteit
Opnieuw kan een bedrijf dus op 3 aspecten een score behalen tussen 0 en 100. Op een
melkveebedrijf zullen de 3 afvalwaterstromen doorgaans wel samen voorkomen. Om tot één
globale score voor de indicator te komen, moeten we ook hier de scores voor de
verschillende afvalwaterstromen nog samenvoegen. Een mogelijkheid is om de drie
afvalwaterstromen even zwaar te laten doorwegen. De globale score is dan het rekenkundig
gemiddelde van de scores op elk van de 3 deelaspecten.
We verduidelijken dit met enkele voorbeelden:
1. Bedrijf 1: afvalwater melkinstallatie = 100 (lozen op riolering);
met mest bevuild afvalwater = 100 (opvang in mestkelder);
run-off van sleufsilo’s = 0;
De globale score van dit bedrijf zou dan gelijk zijn aan (100+100+0)/3 = 67
2. Bedrijf 2: afvalwater melkinstallatie = 100 (lozen op riolering);
met mest bevuild afvalwater = 0 (geen opvang in mestkelder);
run-off van sleufsilo’s = 50;
De globale score van dit bedrijf zou dan gelijk zijn aan (100+0+50)/3 = 50
41

8. Indicatorscores en methodologische fiches
8. Indicatorscores en methodologische fiches
8.1. Indicatorscores
Om bedrijven uit verschillende productierichtingen met elkaar te kunnen vergelijken op vlak
van watergebruik, is het nodig om alle indicatoren voor de verschillende productierichtingen
te herleiden tot eenzelfde schaal. Dit is ook nodig om op eenzelfde bedrijf de duurzaamheid
van het waterverbruik te kunnen vergelijken met andere thema’s, zoals bv. energieverbruik,
nutriëntenverbruik,... (waarvoor de indicatoren eveneens tot eenzelfde schaal werden
herleid).
Daarvoor zullen we de absolute waarden van de indicatoren herleiden tot een score tussen 0
en 100. Daarbij wijzen we 0 toe aan de ‘slechtste score’ en 100 aan de ‘beste score’ (Mulier
et al., 2004). Om dit te kunnen doen, moeten we de absolute waarden van de indicatoren
kunnen vergelijken met referentiewaarden: welke waarde komt overeen met de beste score
(100) en welke met de slechtste score (0)? Het vaststellen van deze referentiepunten is niet
eenvoudig. Men kan bv. een score 100 toekennen door de best mogelijke waarde op lange
termijn als maximumwaarde te nemen. Men kan er ook voor opteren om een meer potentieel
haalbaar doel als maximum voorop te stellen. Dit om te vermijden dat land- en tuinbouwers
de doelstelling als niet praktisch haalbaar gaan beschouwen. Soms zijn de
referentiewaarden harde doelstellingen (bv. bepaalde milieunormen), soms zijn ze
gebaseerd op bv. de resultaten van andere landbouwbedrijven; hierbij zal een bedrijf dus
relatief gescoord worden t.o.v. andere bedrijven.
De indicatoren voor waterkwaliteit (zie hoofdstuk 7) werden al herleid tot de schaal 0-100. De
score 100 werd hierbij gelijk gesteld aan de best beschikbare techniek van dit moment, score
0 komt overeen met de slechtste situatie.
De indicatoren voor watergebruik (hoofdstuk 6) werden nog niet herschaald. We stellen voor
om, analoog aan de evaluatie van het energieverbruik op landbouwbedrijven (zie Meul et al.,
2005), de indicatoren “waterefficiëntie” en “aandeel alternatieve waterbronnen” te scoren
door de indicatorwaarde van elk specifiek bedrijf te vergelijken met de waarden van de 10%
beste en de 10% slechtste bedrijven uit de (deel)sector. De indicatorwaarde die behaald
wordt door de 10% beste bedrijven stellen we gelijk aan een score 100, de indicatorwaarde
van de 10% slechtste bedrijven stellen we gelijk aan een score 0. De tussenliggende
indicatorwaarden worden gescoord aan de hand van een lineaire regressie. Voor deze studie
was het niet mogelijk om al concrete referentiepunten op te stellen voor de verschillende
(deel)sectoren, wegens een gebrek aan cijfergegevens. Indien er voor voldoende bedrijven
informatie beschikbaar is over het watergebruik, zal het wel mogelijk zijn om bovenstaande
indicatoren voor watergebruik te scoren.
In volgende paragraaf vatten we aan de hand van methodologische fiches voor elke sector
en voor elke indicator samen welke gegevens nodig zijn, hoe de berekening van de indicator
moet gebeuren en hoe hij kan gescoord worden.
42

8.2. Methodologische fiches
8. Indicatorscores en methodologische fiches
INDICATOR 1: WATEREFFICIËNTIE
Sectoren: melkveehouderij, varkenshouderij en tuinbouw
Definitie: Geproduceerde hoeveelheid landbouwproducten per eenheid waterverbruik
Indicatie voor: De efficiëntie van het waterverbruik op bedrijven
Berekeningsmethode:
Melkveehouderij:
Varkenshouderij:
Tuinbouw:
Watereffic iëntie =
jaarlijkse melkproduc tie (l)
jaarlijks totaal waterverbr uik
(m³)
totaal gewicht levende biggen (kg)
Watereffic iëntie =
jaarlijks totaal waterverbruik
(m³)
voor zeugenbedrijven
totaal gewicht verkochte levende varkens (kg)
Watereffic iëntie =
jaarlijks totaal waterverbruik
(m³)
voor vleesvarkenbedrijven
productie gewassen (kg)
Watereffic iëntie =
totaal waterverbruik
(m³)
Nodige gegevens:
1. Productiegegevens: zie formules
2. Waterverbruik: voor alle waterverbruikposten op het bedrijf worden de verbruikte
hoeveelheden water opgemeten aan de hand van een teller, waterverbruiken aan niet
meetbare waterbronnen worden ingeschat.
Melkveebedrijven: waterverbruiken aan niet-meetbare waterbronnen (bv. poel waar dieren
drinken) kunnen ingeschat worden aan de hand van forfaitaire waarden per dier. Cijfers voor
het inschatten van het waterverbruik voor verschillende waterverbruikposten op een
melkveebedrijf kunnen gevonden worden in Huits en Verhelst (2004).
Varkensbedrijven: voor gesloten varkensbedrijven wordt in het ideale geval het waterverbruik
opgemeten per afdeling (zeugen en vleesvarkens).
Voor de tuinbouwsector onderscheiden we 4 teeltgroepen:
• Vruchtgroenten onder glas (tomaat, paprika, komkommer,…)
• Bladgroenten onder glas (sla, alternatieve sla, andijvie, selder,…)
43

8. Indicatorscores en methodologische fiches
• Openluchtgroenten en aardappelen
• Witloof (waarbij teelt van witloofwortels apart wordt beschouwd).
Zowel de productiegegevens als het waterverbruik moet gekend zijn per teelt of teeltgroep.
Normering: Referentiewaarden voor het scoren van de indicator worden bepaald door de
indicatorwaarden van de 10% beste en 10% slechtste bedrijven uit de sector.
Melkveehouderij: score 100 komt overeen met de waterefficiëntie die behaald wordt door de
beste 10% van een referentiegroep van Vlaamse melkveebedrijven, d.w.z. 10% van de
groep hebben een waterefficiëntie hoger dan of gelijk aan deze referentiewaarde. Score 0
komt overeen met de waterefficiëntie die behaald wordt door de 10% slechtste (op vlak van
waterverbruik) melkveebedrijven uit de groep.
Varkenshouderij: idem als bij melkveehouderij. Er worden wel aparte referentiewaarden
opgesteld voor zeugenbedrijven en voor vleesvarkenbedrijven.
Tuinbouw: idem als bij melkveehouderij. Er worden aparte referentiewaarden opgesteld per
teeltgroep en indien mogelijk per teelt.
Scores: De indicatorwaarde op elk individueel bedrijf wordt herrekend naar een score tussen
0 en 100, aan de hand van een regressie tussen de 2 referentiepunten, zoals bepaald onder
het aspect “normering”.
Bijvoorbeeld voor melkveebedrijven:
score
44
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
10% slechtste
waterefficiëntie (l melk/m³ water)
10% beste
De waterefficiëntie op elk individueel
melkveebedrijf kan herrekend
worden tot een score tussen 0 en
100 aan de hand van een
regressievergelijking.
Score 100 wordt bepaald door de
10% beste bedrijven, score 0 door de
10% slechtste bedrijven
Varkensbedrijven: zeugenbedrijven en vleesvarkenbedrijven worden apart beoordeeld op
basis van de referentiewaarden zoals bepaald onder het aspect “normering”. Een gesloten
bedrijf waarvan het waterverbruik gekend is voor de verschillende afdelingen (zeugen en
vleesvarkens) kan op dezelfde manier gescoord worden, d.w.z. de zeugenafdeling wordt

8. Indicatorscores en methodologische fiches
gescoord m.b.v. de referentiewaarden voor zeugenbedrijven, de afdeling met vleesvarkens
wordt gescoord m.b.v. de referentiewaarden voor vleesvarkenbedrijven. Indien de
waterverbruiken niet gekend zijn voor de verschillende afdelingen afzonderlijk, kan een
gesloten varkensbedrijf eveneens gescoord worden aan de hand van de methode toegepast
voor gemengde bedrijven (zie paragraaf 8.4).
Tuinbouwbedrijven: per teeltgroep of per teelt wordt de indicator gescoord m.b.v. de
referentiewaarden zoals bepaald onder het aspect “normering”. Voor een bedrijf met
meerdere teelten of teeltgroepen per jaar wordt een gemiddelde score berekend door de
scores van de verschillende teelten of teeltgroepen te wegen op basis van het waterverbruik
van elk van de teelten of teeltgroepen.
45

8. Indicatorscores en methodologische fiches
46
INDICATOR 1: WATEREFFICIËNTIE
Sector: sierteelt
Definitie: hoeveelheid waterverbruik per eenheid teeltoppervlak
Indicatie voor: De efficiëntie van het waterverbruik op bedrijven
Berekeningsmethode:
Watereffic iëntie =
gemiddeld
jaarlijks waterverbruik
teeltoppervlak
(m²)
Nodige gegevens:
1. Teeltoppervlak: voor elke teelt of teeltgroep afzonderlijk gekend
2. Waterverbruik: voor elke teelt of teeltgroep afzonderlijk opgemeten. Per teelt of
teeltgroep wordt het waterverbruik omgerekend naar een gemiddeld jaarlijks verbruik,
om verschillen in teeltduur en intensiteit van de teelten in rekening te brengen. We
maken onderscheid tussen volgende teeltgroepen:
• bloembollen en -knollen en wortelstokken
• boomkwekerij
• perk- en balkonplanten
• vaste planten
• potplanten
- azalea’s
- kamerplanten
- chrysanten
• snijbloemen
Normering: Referentiewaarden voor het scoren van de indicator worden bepaald door de
indicatorwaarden van de 10% beste en 10% slechtste bedrijven uit de sector. Er worden
aparte referentiewaarden opgesteld per teeltgroep en indien mogelijk per teelt.
Scores: De indicatorwaarde op elk individueel bedrijf wordt herrekend naar een score tussen
0 en 100, aan de hand van een regressie tussen de 2 referentiepunten, zoals bepaald onder
aspect “normering”. Per teeltgroep of per teelt wordt de indicator gescoord m.b.v. de
referentiewaarden zoals bepaald onder het aspect “normering”. Voor een bedrijf met
meerdere teelten of teeltgroepen per jaar wordt een gemiddelde score berekend door de
scores van de verschillende teelten of teeltgroepen te wegen op basis van het waterverbruik
van elk van de teelten of teeltgroepen.
(l)

8. Indicatorscores en methodologische fiches
INDICATOR 2: GEBRUIK VAN ALTERNATIEVE WATERBRONNEN
Sectoren: melkveehouderij, varkenshouderij, tuinbouw, sierteelt
Definitie: aandeel alternatieve waterbronnen (regenwater, oppervlaktewater en ondiep
grondwater) in het totale jaarlijkse waterverbruik.
Indicatie voor: het risico op overmatig verbruik van gespannen grondwater (onder vorm van
leidingwater en diep grondwater), waarbij de hoeveelheid water onttrokken aan de diepe
grondwaterlagen groter is dan de natuurlijk aangevulde hoeveelheid. Hoe hoger het aandeel
alternatieve waterbronnen, hoe kleiner het risico op overmatig gebruik van gespannen
grondwater.
Berekeningsmethode:
Aandeel alternatieve waterbronnen = %RW + 0,8 * %OPW + 0,5 * %OGW,
waarbij %RW, %OPW en %OGW de aandelen van respectievelijk regenwater,
oppervlaktewater en ondiep (freatisch) grondwater in het totale waterverbruik zijn. Indien ook
grijs water – d.i. bijvoorbeeld effluentwater afkomstig van een RWZI of een mestverwerkingsinstallatie
– wordt gebruikt, rekenen we dit aan eenzelfde gewicht als oppervlaktewater, nl.
0,8.
Nodige gegevens:
De jaarlijkse verbruiken van de verschillende waterbronnen: regenwater, oppervlaktewater,
ondiep (freatisch) grondwater, diep grondwater en leidingwater.
Voorbeelden:
100% RW Aandeel alternatieve waterbronnen = 100%
50% RW en 50% OPW Aandeel alternatieve waterbronnen = 90%
50% OPW en 50% OGW Aandeel alternatieve waterbronnen = 65%
50% OGW en 50% leidingwater Aandeel alternatieve waterbronnen = 25%
100% leidingwater of diep grondwater Aandeel alternatieve waterbronnen = 0%
Normering en scores: Per sector worden de referentiewaarden voor het scoren van de
indicator bepaald door de indicatorwaarden van de 10% beste en 10% slechtste bedrijven uit
de sector. Er wordt geen onderscheid gemaakt in deelsectoren of teeltgroepen. De
indicatorwaarde op elk individueel bedrijf wordt herrekend naar een score tussen 0 en 100,
aan de hand van een regressie tussen de 2 referentiepunten.
47

8. Indicatorscores en methodologische fiches
48
INDICATOR 3: WATERKWALITEIT
Sector: melkveehouderij
Definitie: verontreiniging van oppervlaktewater ten gevolge van het lozen van afvalwater
Indicatie voor: het risico op verontreiniging van het oppervlaktewater met afvalwater
afkomstig van het landbouwbedrijf
Berekeningsmethode: De indicatorscore wordt bepaald door de manier waarop met
afvalwater op het bedrijf wordt omgesprongen. Voor elke afvalwaterstroom worden een
aantal mogelijkheden opgesomd die elk een andere score krijgen. Hoe hoger de score, hoe
lager het risico op vervuiling van het oppervlaktewater.
Afvalwaterstroom Score
Afvalwater melkinstallatie/koeltank
• lozen op de riolering 100
• lozen in de mestkelder 100
• lozen op oppervlaktewater na zuivering m.b.v. eigen WZI 100
• lozen op oppervlaktewater zonder zuivering 0
Met mest bevuild afvalwater (melkstal/kalverboxen/vaste mestopslag)
• opvang in de mestkelder 100
• geen opvang in de mestkelder 0
First-flush en overige run-off van sleufsilo’s
• beperken van vervuiling * en First-flush systeem met beregening van de
overige run-off
• beperken van vervuiling * en First-flush systeem met infiltratie van de
overige run-off
• beperken van vervuiling * en First-flush systeem met lozing in
•
oppervlaktewater van de overige run-off
beperken van vervuiling * en lozing in oppervlaktewater zonder first-flush
systeem
• geen beperking van vervuiling en lozing in oppervlaktewater zonder firstflush
systeem
* Beperken van vervuiling houdt in:
1. Beperken van sapverliezen:
• Inkuilen bij droge weersomstandigheden
• Inkuilen bij voldoende drogestofgehalte (streefdoel: ds + 27 %)
• Vochtig voeder vooraf persen
2. Beperken van de run-off van de kuilplaat:
• De kuilplaat proper houden door schoonvegen
• De kuil na elk gebruik goed afsluiten
• Bij de aanleg van een nieuwe kuilplaat:
o De kuilplaat op een hoger gelegen deel van het erf plaatsen
o Ervoor zorgen dat de kuilplaat voldoende helling heeft en voldoende glad is
100
75
50
25
0

8. Indicatorscores en methodologische fiches
o Ervoor zorgen dat hemelwater van de omliggende verharding niet naar de kuilplaat toe kan
stromen
o Gebruik maken van een bovengrondse afvoergoot, zonder rooster
o Indien een ondergrondse afvoergoot toch noodzakelijk is, gebruik maken van gladde buizen
met een voldoende helling.
Een melkveebedrijf kan dus op 3 aspecten een score behalen tussen 0 en 100. Om tot één
globale score voor de indicator te komen, moeten de scores voor de verschillende
afvalwaterstromen nog samengevoegd worden. We geven hierbij elke afvalwaterstroom
eenzelfde gewicht, waardoor de globale score het rekenkundig gemiddelde is van de scores
op elk van de 3 deelaspecten.
Voorbeelden:
afvalwater melkinstallatie score 100 (lozen op riolering);
met mest bevuild afvalwater score 100 (opvang in mestkelder);
run-off van sleufsilo’s score 0 (geen beperking van vervuiling en lozing in
oppervlaktewater zonder first-flush systeem);
De globale score van dit bedrijf is dan gelijk aan (100+100+0)/3 = 67
Normering en scores: De indicator wordt onmiddellijk gescoord aan de hand van de manier
waarop met het afvalwater wordt omgesprongen. De mogelijkheden die overeenkomen met
de Best Beschikbare Technieken (BBT) krijgen een score 100, de slechtste alternatieven
krijgen een score 0. Tussenliggende opties krijgen dan een tussenliggende score
49

8. Indicatorscores en methodologische fiches
50
INDICATOR 3: WATERKWALITEIT
Sectoren: tuinbouw en sierteelt
Definitie: verontreiniging van oppervlaktewater ten gevolge van het lozen van afvalwater
Indicatie voor: het risico op verontreiniging van het oppervlaktewater met afvalwater
afkomstig van het landbouwbedrijf
Berekeningsmethode: De indicatorscore wordt bepaald door de manier waarop met
afvalwater op het bedrijf wordt omgesprongen. Voor elke afvalwaterstroom worden een
aantal mogelijkheden opgesomd die elk een andere score krijgen. Hoe hoger de score, hoe
lager het risico op vervuiling van het oppervlaktewater.
Afvalwaterstroom Score
Spui
• lozen op de riolering 100
• lozen op oppervlaktewater na zuivering m.b.v. eigen WZI 100
• uitrijden volgens regelgeving* 100
• lozen op oppervlaktewater zonder zuivering 0
Sanitair water afkomstig van bedrijfsvoering
• lozen op de riolering 100
• lozen op oppervlaktewater na zuivering m.b.v. eigen WZI 100
• lozen op oppervlaktewater zonder zuivering 0
Waswater (enkel voor tuinbouwbedrijven)
• onmiddellijke scheiding van gewasresten na wassen en afvoeren naar
een bezinkput vóór lozen op open put of oppervlaktewater
• onmiddellijke scheiding van gewasresten na wassen zonder afvoer naar
bezinkput vóór lozen op open put of oppervlaktewater
• onmiddellijke scheiding van gewasresten na wassen, al dan niet met
afvoer naar bezinkput vóór lozen op riolering
• lozen op open put, oppervlaktewater of riolering zonder onmiddellijke
scheiding van gewasresten na het wassen
* De juridische bepalingen omvatten o.a. het Mestdecreet en het Vlaams reglement inzake
afvalvoorkoming en -beheer (Vlarea), met name de voorwaarden voor het gebruik als meststof, of als
bodemverbeterend middel (Derden et al., 2005).
Een tuinbouw- of sierteeltbedrijf kan dus op 3 aspecten een score behalen tussen 0 en 100.
Niet alle afvalstromen zullen echter op alle bedrijven voorkomen. Een tuinbouwbedrijf in
open lucht zal bv. geen afvalwater onder vorm van spui hebben. Dat aspect wordt daar dan
ook niet in rekening gebracht. Om tot één globale score voor de indicator te komen, moeten
we de scores voor de verschillende afvalwaterstromen nog samenvoegen. We stellen
volgende wegingsfactoren voor de verschillende afvalwaterstromen voor:
100
50
0
0

Afvalwaterstroom Gewicht (%)
Spui 70 90 80
Sanitair water 10 10 20
Waswater 20 20 80
Voorbeelden:
8. Indicatorscores en methodologische fiches
1. Een bedrijf met slateelt op substraat onder glas heeft volgende scores voor de 3
afvalwaterstromen: Spui: 0 (lozen op oppervlaktewater zonder zuivering);
Sanitair water: 100 (lozen na zuivering m.b.v. eigen WZI);
Waswater: 50 (scheiden van resten + lozen op oppervlaktewater)
De globale score van dit is dan gelijk aan 70%.0 + 10%.100+20%.50 = 20
2. Een tuinbouwbedrijf in open lucht met preiteelt heeft slechts 2 afvalwaterstromen met
volgende scores: Sanitair water: 100 (lozen op riolering);
Waswater: 50 (scheiden van resten + lozen op oppervlaktewater)
De globale score van dit bedrijf is dan gelijk aan 20%.100 + 80%.50 = 60
Normering en scores: De indicator wordt onmiddellijk gescoord aan de hand van de manier
waarop met het afvalwater wordt omgesprongen. De mogelijkheden die overeenkomen met
de Best Beschikbare Technieken (BBT) krijgen een score 100, de slechtste alternatieven
krijgen een score 0. Tussenliggende opties krijgen dan een tussenliggende score
8.3. Index voor watergebruik
Het aspect waterverbruik op een bedrijf wordt geëvalueerd aan de hand van 2 indicatoren:
waterefficiëntie en aandeel alternatieve waterbronnen. De scores van deze 2 indicatoren
willen we nu nog samenvoegen tot 1 uiteindelijke score voor watergebruik. Hiertoe zullen we
het rekenkundig gemiddelde berekenen van de 2 scores. Dit betekent dat het aspect
waterefficiëntie even zwaar doorweegt als het gebruik van alternatieve waterbronnen bij de
beoordeling van het waterverbruik op Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven.
8.4. Evaluatie van gemengde bedrijven
8.4.1. Indicator 1: waterefficiëntie
In het ideale geval is op gemengde bedrijven het totale waterverbruik gekend per activiteit
(productie van melk, varkens, openluchtgroenten,…). De indicator waterefficiëntie kan dan
ook voor elke activiteit afzonderlijk berekend worden. De beoordeling gebeurt door de
indicatorwaarden voor elke activiteit te scoren aan de hand van de referentiewaarden voor
elke productierichting (zie methodologische fiches). De uiteindelijke score van het bedrijf
51

8. Indicatorscores en methodologische fiches
wordt dan berekend aan de hand van een gewogen gemiddelde van de scores op de
verschillende activiteiten. Het gewicht dat aan elke activiteit wordt toegekend is dan
gebaseerd op de hoeveelheid waterverbruik voor de activiteit.
In de meeste gevallen zal echter enkel het totale waterverbruik op het bedrijf gekend zijn en
zal geen opdeling kunnen gemaakt worden in het waterverbruik per activiteit. De beoordeling
van het bedrijf kan in dat geval gebeuren door het totale waterverbruik op het bedrijf te
vergelijken met het gewenste waterverbruik voor dat specifieke bedrijf. Het gewenste
waterverbruik komt hierbij overeen met een score 100 en wordt berekend door de
geproduceerde hoeveelheden van elke activiteit (l melk, kg varken, ...) van het bedrijf te
vermenigvuldigen met het gewenste waterverbruik voor de productie van 1 eenheid product.
Dit laatste wordt afgeleid uit de waterefficiëntie die overeenkomt met een score 100, zoals
opgesteld in de methodologische fiches van elk van de productierichtingen.
8.4.2. Indicator 2: aandeel alternatieve waterbronnen
In het ideale geval kan op gemengde bedrijven het aandeel alternatieve waterbronnen
berekend worden per activiteit (productie van melk, varkens, openluchtgroenten,…). De
beoordeling gebeurt door de indicatorwaarden voor elke activiteit te scoren aan de hand van
de referentiewaarden voor elke productierichting (zie methodologische fiches). De
uiteindelijke score van het bedrijf wordt dan berekend aan de hand van een gewogen
gemiddelde van de scores op de verschillende activiteiten. Het gewicht dat aan elke activiteit
wordt toegekend, is dan gebaseerd op de hoeveelheid waterverbruik voor de activiteit.
Indien de indicator enkel kan berekend worden voor het volledige bedrijf, kan de evaluatie
gebeuren door gelijkaardige bedrijven (met vergelijkbare activiteiten) met elkaar te
vergelijken.
8.4.3. Indicator 3: waterkwaliteit
Indien ook voor andere activiteiten dan tuinbouw en veeteelt BBT’s beschikbaar worden, kan
de indicator gemakkelijk per activiteit berekend worden en kan voor het volledige bedrijf een
gemiddelde score berekend worden op basis van de scores van de verschillende activiteiten.
52

9. Besluiten en aanbevelingen
9. Besluiten en aanbevelingen
Hoewel het aspect waterverbruik op landbouwbedrijven nog niet echt als een belangrijk
milieuthema wordt aanzien, blijkt uit de literatuurstudie dat overmatig waterverbruik kan
leiden tot vele economische en ecologische problemen, ook voor de landbouwsector.
Vandaar dat er ook in Vlaanderen meer en meer aandacht komt voor het aspect
waterverbruik, maar ook voor het lozen van afvalwater op land- en tuinbouwbedrijven (zie de
BBT-studies en het werk en de projecten van de proef- en onderzoekscentra voor land- en
tuinbouw).
Maar ondanks deze toenemende aandacht voor de waterproblematiek, bestaan er bitter
weinig cijfergegevens over waterverbruik op land- en tuinbouwbedrijven. In vele gevallen
wordt enkel het verbruik van leidingwater opgemeten en zijn geen cijfers gekend voor
regenwater, oppervlaktewater en grondwater. Nochtans zijn deze gegevens essentieel voor
het evalueren van waterverbruik op land- en tuinbouwbedrijven. Bovendien zouden ze de
land- en tuinbouwer zelf veel inzicht kunnen verschaffen over het watermanagement op het
bedrijf.
Door dit gebrek aan cijfers was het voor deze studie vaak niet mogelijk om de voorgestelde
indicatoren effectief en/of betrouwbaar te berekenen en was het dus zeker niet mogelijk om
referentiewaarden te ontwikkelen om de indicatoren te scoren.
Om in de toekomst de problematiek van waterverbruik op land- en tuinbouwbedrijven goed te
kunnen inschatten en om nieuwe managementmaatregelen een kans te geven, is het nodig
om in de eerste plaats een goed beeld te krijgen van het effectieve waterverbruik op
Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven. Vandaar dat het opmeten van de waterverbruiken van
verschillende bronnen zo veel mogelijk zou moeten gestimuleerd worden.
53

10. Referenties
10. Referenties
Coote, D.R. en Gregorich L.J. 2000. The health of our water. Toward sustainable agriculture
in Canada. Agriculture and Agri-Food Canada, Ottowa, 173 p.
De Bock, H. 2004. Wateraudits landbouwbedrijven. Perceel 2: varkenshouderij. Eindrapport.
DLV, 37 p.
De Cooman, W., Maeckelberghe, H., Vos, G., Meers, B., Van Erdeghem, M., Van Wauwe,
P., Vannevel, R., Belpaire, C., Breine, J., Van Thuyne, G., Schneiders, A., Martens, K.,
Peeters, B., Tieleman, B. 2004a. Milieu- en Natuurrapport Vlaanderen, Achtergronddocument:
Kwaliteit oppervlaktewater. Vlaamse Milieumaatschappij, 84 p.
De Cooman, W., Vos, G., D’Hondt, P., Van Erdeghem, M., Meers, B., Van Wauwe, P.,
Wuyts, S. en Peeters, B. 2004b. Kwaliteit oppervlaktewater. In Van Steertegem, M. (Ed.).
Mira-T 2004. Vlaamse Milieumaatschappij, 453 p.
De Pauw, N. en Vanhooren, G. 1983. Method for biological quality assessment of water
courses in Belgium. Hydrobiologia, 100, 153-168.
Delbaere, B. 2002. An Inventory of Biodiversity Indicators in Europe. Final Draft prepared by
the European Centre for Nature Conservation. Work Programme 2001.
Derden, A., Goovaerts, L., Vercaemst, P. en Vrancken, K. 2005. Beste Beschikbare
Technieken (BBT) voor de glastuinbouw. Eindrapport 2005/IMS/R. Vlaams Kenniscentrum
voor Beste Beschikbare Technieken (Vito), 354 p.
Derden, A., Meynaerts, E., Vercaemst, P. en Vrancken, K. 2006. Beste Beschikbare
Technieken (BBT) voor de veeteeltsector. Eindrapport BBT veeteelt 2005/IMS/R. Vlaams
Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (Vito), 354 p.
Dumortier, M., De Bruyn, L., Hens, M., Peymen, J., Schneiders, A., Van Daele, T., Van
Reeth, W., Weyembergh, G. en Kuijken, E. 2005. Natuurrapport 2005. Toestand van de
natuur in Vlaanderen: cijfers voor het beleid. Mededeling van het Instituut voor Natuurbehoud
nr. 24, Brussel, 496 p.
Ecolas nv. 2005. Actualisering en analyse van het watergebruik van de huishoudens, de
industriële kleinverbruikers, de sector landbouw en de sector handel & diensten in
Vlaanderen (1991-2003). Studie uitgevoerd in opdracht van MIRA, VMM.
Ecolas nv. en WES. 2002. Prognose inzake watergebruik in Vlaanderen. Eindrapport. Studie
uitgevoerd in opdracht van AMINAL, Afdeling Water, 405 p.
EEA. 1998. Europe’s Environment: the second assessment. Europees Milieuagentschap,
Kopenhagen, 293 p.
54

10. Referenties
EEA. 2000. Water in Europa: naar een duurzaam gebruik? Toestand, vooruitzichten en
problemen. Europees Milieuagentschap, Kopenhagen, 36 p.
EEA. 2003. Het water in Europa: een evaluatie op basis van indicatoren. Samenvatting.
Europees Milieuagentschap, Kopenhagen, 24 p.
Gulinck, H. Haesevoets, A., Meeus, S., Govers, G., Verstraeten, G., Van Rompaey, A.,
Poesen, J., Notebaert, B., Gobin, A., Bries, J., Verlinden, G., Ceenaeme, J., Dedecker, D.,
De Naeyer, F., Dries, V., Gommeren, E., Van den Bulck, S., Van Dijck, W., Van Dyck, E. en
Stalpaert, L. 2005. Bodem. In Van Steertegem M. (Ed.). Mira-T 2005. Vlaamse
Milieumaatschappij, 287 p.
Helming, J.F.M., van Bruchem, C., Geertjes, K., van Leeuwen, M.G.A., Veenendaal, P.J.J.,
van Gijseghem, D. en Overloop S. 2001. Milieugevolgen van de landbouw in Vlaanderen,
1991-2010. Wetenschappelijk verslag MIRA-S 2000 sector landbouw. LEI, Den Haag, 135 p.
Hubrechts, L., Van der Velden, M., Feyen, J. 1993. Raming van het actief en passief
watergebruik in de land- en tuinbouwsector per gemeente en per stroomgebied in het
Vlaamse Gewest. Studie uitgevoerd in opdracht van AMINAL.
Huits, D. en Verhelst, M. 2004. Pilootprojecten van wateraudit in landbouwsectoren in
Vlaanderen. Perceel 1: Pilootproject van wateraudit in de landbouwsector ‘Melkveehouderij’.
Besteknr L 2001 S 0008 X. Eindrapport. PROCLAM v.z.w., 96 p.
Journeaux, P. 2003. Overview of the linkages between agricultural activities, water pollution,
and water use. Proceedings of OECD expert meeting on agricultural water quality and water
use indicators. 7-13 October 2003, Gyeongju, Korea.
Meul, M., Nevens, F., Reheul, D., Gulinck, H. en Hofman, G. 2004. Gebruik van bioindicatoren
voor ecologisch duurzame landbouw: mogelijkheden en beperkingen. Steunpunt
Duurzame Landbouw. Publicatie 5, 27 p.
Meul M., Nevens, F., Reheul, D. en Hofman, G. 2005. Energieverbruik en
-efficiëntie op Vlaamse melkvee-, akkerbouw- en varkensbedrijven. Steunpunt Duurzame
Landbouw. Publicatie 14, 67 p.
Mueller, L., Behrendt, A., Schalitz, G. en Schindler, U. 2005. Above ground biomass and
water use efficiency of crops at shallow water tables in a temperate climate. Agricultural
Water Management 75, 117-136.
Mulier, A., Nevens, F., Reheul, D. en Mathijs, E. 2004. Ontwikkeling van een
beoordelingssysteem voor de duurzaamheid van de Vlaamse land- en tuinbouw op
bedrijfsniveau. Steunpunt Duurzame Landbouw. Publicatie 9, 44 p.
NERI. 1995. Nature indicators survey. Report to Topic Centre Paris. Ministry of the
Environment and Energy & National Environmental Research Institute, Denmark.
55

10. Referenties
OECD. 2001. Environmental indicators for agriculture. Volume 3. Methods and Results.
Organisation for economic co-operation and development, Paris Cedex, 409 p.
Overloop, S., Van Gijseghem, D., Lauwers, L., Vervaet, M., Lenders, S., Vogels, N., Vanden
Auweele, W., Eppinger, R., Dumortier, M. 2004. Milieu- en natuurrapport Vlaanderen,
Achtergronddocument: Vermesting. Vlaamse Milieumaatschappij, 117 p.
Oweis, T., Hachum, A. en Pala, M. 2004. Water use efficiency of winter-sown chickpea under
supplemental irrigation in a mediterranean environment. Agricultural Water Management 66,
163-179.
Peeters, B., Steurbaut, W., De Smet, B., Theuns, I. en De Cooman, W. 2004. Verspreiding
van bestrijdingsmiddelen. In Van Steertegem M. (Ed.). Mira-T 2004. Vlaamse
Milieumaatschappij, 453 p.
Peeters, B., De Cooman, W., Theuns, I., Vos, G., Meers, B., Timmermans, G., Lammens, S.,
D’Hondt, P., Eppinger, R., Van Damme, M, Frohnhoffs, A., Schoeters, K., Wildemeersch, D.,
Breine, J., Belpaire, C. 2005. Water. In Van Steertegem M. (Ed.). Mira-T 2005. Vlaamse
Milieumaatschappij, 287 p.
Tennakoon, S.B. en Milroy, S.P. 2003. Crop water use and water use efficiency on irrigated
cotton farms in Australia. Agricultural Water Management 61, 179-194.
Van Gijseghem, D., Lauwers, L., Vervaet, M., Vogels, N., Vanden Auweele, W., Eppinger,
R., Ducheyne, S. en Overloop, S. 2004. Vermesting. In Van Steertegem M. (Ed.). Mira-T
2004. Vlaamse Milieumaatschappij, 453 p.
Van Damme, M., Defloor, W., De Rouck, K., Leemans, I., Lermytte, J., Taverniers, E.,
Uitdewilligen, D., Van Daele, T., Vandevelde, D., Van Eerdenbrugh, K., Vanneuville, W.,
Verlé, W. en Degans, H. 2004. Milieu- en natuurrapport Vlaanderen. Achtergronddocument
2004. Verstoring van de waterhuishouding. Vlaamse Milieumaatschappij, 108 p.
Van Damme, M., Defloor, W., De Rouck, K., Leemans, I., Vandevelde, D., Lermytte, J.,
Taverniers, E., Uitdewilligen, D., Van Daele, T., Vandevelde, D., Van Eerdenbrugh, K.,
Vanneuville, W., Verlé, W. en Degans, H. 2005. Milieu- en natuurrapport Vlaanderen.
Achtergronddocument 2005. Verstoring van de Waterhuishouding. Vlaamse
Milieumaatschappij, 106 p.
Van Damme, M. en Nechelput, H. 2005. Grondwaterproblematiek en alternatieven voor
grondwater in Vlaanderen voor land- en tuinbouw. Studie- en vervolmakingsdag: Duurzaam
watergebruik in land- en tuinbouw. Technologisch Instituut, CLO, Melle, 27 april 2005.
Verbruggen, I., Nevens, F., Reheul, D en Hofman, G. 2004. Stikstofgebruik en -efficiëntie in
de Vlaamse melkveehouderij. Steunpunt Duurzame Landbouw. Publicatie 6, 58 p.
56

10. Referenties
Verstraeten, G., Van Rompaey, A., Poesen, J., Van Oost, K., Govers, G., Stalpaert, L. 2003.
Kwaliteit bodem: erosie. In Van Steertegem M. (Ed.). Mira-T 2003. Vlaamse
Milieumaatschappij, 488 p.
VIWC. 2000. Ontwerp Waterbeleidsplan Vlaanderen 2002-2006. Versie juli 2000. Vlaams
Integraal Wateroverleg Comité, Brussel, 242 p.
VIWC. 2001. De Europese Kaderrichtlijn Water. Een leidraad. Vlaams Integraal
Wateroverleg Comité, Brussel, 35 p.
VMM. 2001. Waterwegwijzer voor veehouders. Een handleiding voor duurzaam watergebruik
in en om de veehouderij. Vlaamse Milieumaatschappij, 87 p.
VMM. 2004. Het Decreet Integraal Waterbeleid. Mijlpaal voor het Vlaams Waterbeleid.
Vlaamse Milieumaatschappij, 38 p.
Zhen, L., Routray, J.K., Zoebisch, M.A., Chen, G., Xie, G. en Cheng, S. 2005. Three
dimensions of sustainability of farming practices in the North China Plain. A case study from
Ningjin County of Shandong Province, PR China. Agriculture, Ecosystems and Environment
105, 507-522.
Websites
[1] http://www.scheldenet.nl. Het Schelde Informatiecentrum. 2005.
[2] http://www.ddh.nl/agenda21/rioverklaring/h18.html. V.N. Conferentie inzake Milieu &
Ontwikkeling, AGENDA 21. 2005.
[3] http://www.ciwvlaanderen.be. Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid. 2005.
[4] http://www.waterloketvlaanderen.be. Waterloket Vlaanderen. 2005.
[5] http://www.wssinfo.org. WHO Joint Monitoring Programme for water supply &
sanitation. 2005.
[6] http://www.milieurapport.be. Kernset milieudata Mira-T 2005.
[7] http://www.emis.vito.be/navigator/default.asp. Vlaamse Navigator Milieuwetgeving.
Wetteksten: gecoördineerde versies. 2005.
[8] http://www.vms-vzw.com. Vlaams Milieuplan Sierteelt. 2006.
57