Gesprek met oud-premiers Ruud Lubbers, Wim Kok en ... - VNO-NCW

Bilderbergconferentie zaterdag 4 februari 2012
Conferentievoorzitters: Jeroen Smit & Femke Halsema
Gesprek met oud-premiers Ruud Lubbers, Wim Kok en Jan Peter Balkenende
Persoonlijke ervaringen van de premiers
Dagvoorzitter Jeroen Smit begon het gesprek persoonlijk: “Hoe was de persoonlijke relatie
tussen de drie premiers?” Wim Kok: “Vriendschap in de politiek komt eigenlijk niet voor en
is ook niet wenselijk. Je blijft toch altijd ook rivalen. Maar na bijna vijf jaar samenwerken in
het kabinet Lubbers-Kok ontstaat er ook een grote mate van waardering. En die is ook
gebleven. Die was er ook naar Jan Peter, maar dat lag toch anders want met Jan Peter heb ik
nooit in één ploeg gewerkt.” Ook Ruud Lubbers beaamt dat de relaties in een kabinet
geleidelijk hecht worden. Opmerkelijk was de constatering dat premiers, eenmaal premier
geworden, nooit meer advies vroegen aan hun voorganger.
Het premierschap kent hoogte- en dieptepunten. De mooiste momenten in het premierschap
waren voor Jan Peter Balkenende ontmoetingen met “mensen die geloven in wat ze doen.”
“Je doet dit vak omdat je idealen hebt. Er komt veel over je heen. Als je daar niet tegen kunt
moet je er niet aan beginnen. Je hebt bevlogenheid nodig, zicht op die stip op de horizon. Ook
Kamerdebatten zijn mooi als ze tenminste ergens over gaan. Maar als je steeds weer dezelfde
debatten moet voeren is dat wel eens vervelend.”
Voor Lubbers was het akkoord van Wassenaar in 1982 zo’n mooi moment. Het werd
afgesloten in een moeilijk economische tijd waarin ook fors bezuinigd moest worden. Kok
was toen onderhandelaar namens de FNV. Voor Kok waren er meer momenten: “Het eerste
homohuwelijk in Amsterdam. De gestage vooruitgang in sociaal en economisch opzicht,
waarbij steeds meer mensen aan de rand van de arbeidsmarkt weer aan het werk kwamen. En
ook de kwaliteitsverbetering in de publieke sector.”
Historische oorzaken van de crisis
Uitvoerig stonden de ex-premiers stil bij de economische crisis. Ruud Lubbers had onlangs
een ontmoeting met Wim Kok en Onno Ruding en analyseerde wat er eigenlijk gebeurd is:
“De eerste jaren na het Verdrag van Maastricht waren geslaagd. De landen deden hun best om
te voldoen aan de afgesproken convergentiecriteria. Toen ze er eenmaal bij de Monetaire Unie
hoorden, ging er iets mis met de discipline. Met de komst van de euro had er in Europa een
financiële autoriteit moeten komen. In die tijd werden er tal van nieuwe financiële producten
geïntroduceerd. Het krachtiger wordende casinokapitalisme en het gebrek aan governance
hebben aanzienlijk bijgedragen aan onverantwoord gedrag.”
Kok: “ De hoofdoorzaak lag in de Verenigde Staten die vurig geloofde in de zelfregulering
van financiële markten. Dat heeft niet gewerkt. We hebben een dure en harde les geleerd maar
moeten nu oppassen om alles dicht te regelen. Hierin moeten we een nieuwe weg vinden.”
Balkenende refereert aan het boek van Michel Albert Capitalisme contre capitalisme dat
veelvuldig aan de orde kwam op eerdere Bilderbergconferenties. “Albert ging in op de
broederstrijd tussen twee types kapitalisme: het Rijnlandse model met meer focus op de lange
termijn, een grote rol voor de overheid, meer aandacht voor de kwaliteit van het samenleven;
en het Angelsaksische model dat zich meer richt op korte termijn succes en minder aandacht
heeft voor sociale voorzieningen. Albert liet aan de hand van cijfers zien dat het Rijnlandse
model beter presteert dan het Angelsaksische, maar voorspelde dat mensen toch zouden
kiezen voor het meer opwindende Angelsakische model. Dat is ook gebeurd en daar ligt de
oorzaak van de crisis. We moeten weer naar een lange termijn denken en aandacht voor álle
1

stakeholders. Ik erger me als ik in Londen bankiers spreek die gewoon terug willen naar het
oude systeem. Gelukkig zie ik dat ondernemingen die belang hechten aan duurzaamheid, het
beter hebben gedaan in de crisis, zoals Albert ook zei.”
Lubbers haakt daarop in: “Begin jaren 90 was er een anti-globaliseringsbeweging. Angst was
dat de sociale standaarden voor arbeid zouden dalen. Maar bedrijven zijn pro-actief gaan
verduurzamen. Dat is een fantastisch succes geworden. Het is scheef gelopen in de financiële
sector met de introductie van nieuwe technieken en producten. Daar zie ik ook nog geen
beweging van herstel.”
De implosie van het politiek midden
De klassieke middenpartijen CDA en Partij van de Arbeid hebben het moeilijk. Opgeteld zijn
ze in de peilingen nu zelfs kleiner dan de SP. Een historisch moment. Dagvoorzitter Femke
Halsema vraagt “Hoe kon het politieke midden zo imploderen?”
Kok: “Overal in Europa, ook in Nederland, moeten forse ombuigingen plaatsvinden.
Natuurlijk is er altijd onzekerheid. Maar mensen zijn meer dan gewoon onzeker en twijfelen
of zij hun hypotheek, pensioen, sociale zekerheid kunnen behouden. Partijen die nee zeggen
tegen hervormingen, worden beloond.”
Balkenende: “Vroeger hadden partijen een natuurlijke aanhang. Nu je overal populistische
bewegingen - in de Verenigde Staten bijvoorbeeld de Teaparty - die zich vooral richten op de
eigen omgeving, afstand nemen van het buitenland en het eigenbelang. Ik mis in Nederland
het debat over essentiële vragen als waar gaan we heen met elkaar, wat hebben we nodig.”
”Een slogan als ‘geen euro naar Europa’ landt. Maar we hebben te weinig gesproken over de
verworvenheden van Europa.”
Lubbers maakt zich wat minder zorgen over de achteruitgang van het midden: “Je moet niet
denken dat de problemen zijn opgelost als Partij van de Arbeid en CDA maar weer groot
worden. De samenleving als geheel ontwikkelt zich in de goede richting als je kijkt naar het
bedrijfsleven en de civil society. Daar gebeurt veel goeds. Maar de politiek blijft nodig en
moet keuzes maken.”
Kok meent dat politieke partijen “elk voor zich en naar elkaar de opgave hebben om te
herdefiniëren waarvoor ze staan en waar Nederland als geheel naar toegaat. Zij moeten
verbindende thema’s aanreiken en daarover communiceren, ook met het oog op de komende
generatie. Mensen hebben ook behoefte aan nieuwe perspectieven.”
Nederland in een globaliserende wereld
In een globaliserende wereld moet Nederland zijn positie bepalen. Waar ligt de kracht van
Nederland? Het Nederlandse overlegmodel is voor alle drie ex-premiers een sterk punt van
Nederland. Kok: “Nederland kent een open, internationaal gerichte houding. In Nederland
bestaat een mentaliteit om zich in de ander te verplaatsen en van daaruit in dialoog tot
oplossingen te komen. Maar over beide punten ben ik wat bezorgd geworden. Er is een
toenemende neiging om elkaar de schuld van problemen te geven in plaats van gezamenlijk te
zoeken naar oplossingen. En er is ook een neiging om minder ruim, minder internationaal te
denken.” Balkenende beaamt dit: “Nederland stelde zich altijd internationaal op. Dat zie je als
het gaat om ontwikkelingssamenwerking, Europa, de VN, het bedrijfsleven, exchange
programma’s van universiteiten. Dat wordt op sommige terreinen minder. Die verandering
staat haaks op de open houding die Nederland altijd toonde. We komen in een tijd van nieuwe
allianties: tussen bedrijfsleven, NGO’s en overheden. Daar is Nederland sterk in. We moeten
in Europa werken aan een perspectief van economie én duurzaamheid. Nu is Europa nog te
veel de zieke man van de wereld.”
2

Een nieuw centraal akkoord mogelijk?
Vraag is of er ook vandaag een centraal akkoord mogelijk is zoals eerder bij het akkoord van
Wassenaar in 1982. Kok: “De vakbeweging stond met de rug tegen de muur. Er dreigde een
loonmaatregel. Er vielen in veel bedrijven ontslagen. Uit wanhoop heb ik gekozen voor een
stap vooruit, voor een trade off tussen loonbevriezing en arbeidsduurverkorting om zo de
werkgelegenheid te stimuleren. Ik prijs me gelukkig dat Chris van Veen toen voorzitter was
van het VNO. “
Balkenende: “Toen ik premier werd in 2002, was mijn kabinet allerminst populair. We
werden een horrorkabinet genoemd. Desondanks hebben we vier maal een sociaal akkoord
gesloten. Juist nu we vandaag opnieuw staan voor grote ombuigingen, zouden we weer een
dergelijke slag moeten maken. Anders wordt het alleen een zaak van de politiek en is er
onvoldoende draagvlak in de samenleving.”
Lubbers: “Het is een heel andere tijd dan het akkoord van Wassenaar. Europa dwingt ons nu
om ingrepen te doen en om ons aan internationale afspraken te houden. Eerste verschilpunt
met toen is dat ik een belastingverhoging niet uitgesloten acht. Dat was nooit bespreekbaar.
Maar ook elders in Europa wordt gesproken over verhoging van de BTW. Het huidige kabinet
heeft er het beste van gemaakt, maar het dossier van het ontslagrecht bijvoorbeeld is blijven
liggen. Dit kabinet heeft een hele stap gemaakt met langer werken. Daarover is een afspraak
gemaakt met de sociale partners. De keuze is nu lastenverzwaring of bezuinigingen. De WW
is een gedachte. Ook de hervorming van de scheef gegroeide woningmarkt kan aan de orde
komen. Veel mensen hebben daarin nog niet gekozen maar kunnen opeens de draai maken.”
Wim Kok: “De verantwoordelijkheid van een akkoord ligt nooit alleen bij de vakbeweging.
Uitgangspunt moet een proactief verantwoordelijkheidsbesef zijn van waaruit gewerkt moet
worden naar een overeenkomst. Maar de omstandigheden zijn daarvoor niet zo gunstig.”
De overlegeconomie, nu en in de toekomst
Alexander Rinnooy Kan, voorzitter van de SER: “De discussie over de overlegeconomie
moeten we voeren met een mix van zelfvertrouwen en veranderingsgezindheid. Dat
zelfvertrouwen is op zijn plaats omdat de overlegeconomie een historisch indrukwekkende
track record heeft. Het sluit ook aan bij de bereidheid van ondernemers om actief bij te
dragen aan de kwaliteit van de maatschappij. Lastig is dat de vormgeving van de
samenwerking veranderd is. Coalities zijn meer volatiel geworden en concentreren zich rond
tijdelijke thema’s. De opgave is hoe het overlegsysteem opnieuw in te richten om
betrokkenheid op een eigentijdse wijze vorm te geven.”
Agnes Jongerius, voorzitter van de FNV: “Als ik bedrijven over NGO’s hoor spreken, lijken
werknemers daarbij niet voor te komen. Maar duurzaamheid omvat ook duurzame
arbeidsrelaties. Ik ben zeer gefrustreerd over dit kabinet. Behalve in de pensioenen is er geen
sprake van dialoog. Daar maak ik me zorgen over. In de long run maak ik me geen zorgen
over de basisbereidheid van mensen om te willen meedoen aan de toekomst. Daar moeten we
een beroep op doen.“
Lubbers: “De bereidheid om overleg te voeren hangt af van werknemers maar ook van
werkgevers. De zzp’ers dreigen de nieuwe uitgebuite groep te worden. Dat wordt een
moeilijke kwestie. Een ander punt betreft de pensioenen. Uitgangspunt moet zijn dat je alles
moet doen om verlaging te voorkomen. Alleen dan kun je langer werken ook verkopen.
Tenslotte is er de discussie over de hypotheekrenteaftrek. Ook banken komen met voorstellen.
Er is dus zeker een overlegagenda, ook voor werkgevers.”
3

Balkenende: “Duurzaamheid omvat ook de relatie met werknemers. Ik zie dat veel jonge
werknemers zich niet aansluiten bij de vakbeweging, maar wél veel belang hechten aan
duurzaamheid. Met die werknemers moet de vakbeweging de koppeling leggen. Het
overlegmodel van vroeger kun je niet copiëren. Maar in elk model is de houding van de
vakbeweging essentieel: wil zij actie voeren of wil zij zich coöperatief opstellen?”
Jaap Smit, voorzitter CNV: “Ik voel me met de rug tegen de muur staan. Het is
verschrikkelijk dat de vakbeweging versplintert en zo met zichzelf bezig is. Ik ben nu zo’n 1
½ jaar bezig en wil een trendbreuk. Ik wil me niet blind staren op verkregen rechten. Maar
ook de politiek is verlamd. We staan met zijn allen voor een aantal sloten: de woningmarkt,
de arbeidsmarkt, Europa. We moeten ons niet gevangen laten houden door angst voor
electoraal verlies of – in mijn geval - angst voor ledenverlies. Voor jongeren is er meer
belangrijk dan alleen salaris. We moeten wat met de zzp’ers, de dagloners van vroeger,
zonder rechten. Onder hen zijn enkele vrije vogels maar velen zijn vogelvrij. Mensen hebben
behoefte aan zekerheid, continuïteit. Van daaruit kun je ook over flexibiliteit en mobiliteit
spreken.”
Kok: “Ook werkgevers moeten zich de vraag stellen wat zij moeten doen om een
geloofwaardig overlegpartner te zijn voor werknemers. Ze kunnen niet vluchten in het
antwoord dat zij al genoeg doen aan CSR en MVO. Het kan niet zo zijn dat in de komende
bezuinigingsrondes taboes blijven bestaan rondom woningmarkt en arbeidsmarkt. Als je
gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de toekomst serieus neemt, moet je als
werkgevers de moed hebben om je daarover uit te spreken. Voor mij blijft onduidelijk of er
voldoende bouwstenen zijn om tot zoiets als een gemeenschappelijke aanpak te komen. Ook
geldt: hoe langer je wacht met maatregelen, hoe pijnlijker het wordt.”
Vertrouwen is daarvoor de cruciale factor benadrukte Balkenende.
In zijn slotwoord ging Bernard Wientjes, voorzitter VNO-NCW, in op de middelpunt
vliedende krachten in de politiek, zowel aan linker als rechter zijde: “Die bedreigen de polder
en moeten bedwongen worden. Wij zijn wel degelijk nog in staat om akkoorden te sluiten. Zie
het historische pensioenakkoord. Ook al is door populistische uitspraken over een
‘casinopensioen’ en ‘jongeren worden benadeeld’ de discussie de verkeerde kant opgegaan.
Paul Polman, CEO van Unilever, sprak gisteren indrukwekkend over duurzaamheid. 80% van
zijn verhaal ging over de wereld, 20% over zijn eigen bedrijf. Dat was vroeger wel anders.
Dat maakt duidelijk dat er geen tegenstelling bestaat tussen winst maken en
verantwoordelijkheid nemen. Dat heeft een paradigmashift betekend. We hebben meer
contacten gekregen met NGO’s. Maar ook de vakbonden blijven nodig en ik hoop dat hun
interne problemen snel zijn opgelost. Wij blijven bereid tot overleg. Dat kan ook gaan over
flexarbeid en zzp’ers. Ook ons georganiseerd overleg, zoals in de SER plaatsvindt, blijft
belangrijk, ook al moet het worden aangepast.”
4