Amsterdam Waterbestendig (pdf) - Waternet

N.A.P.
+20
+10
0
-10
-20
-30
-40
Amsterdam
Waterbestendig

Voorwoord
Water is verbonden aan de stad Amsterdam. De stad dankt haar naam aan de rivier
de Amstel met de hierin gelegde Dam, haar oorsprong, haar ontwikkeling en haar
uitzonderlijke en indrukwekkende verschijning. Niet voor niets is de unieke structuur
van de grachtengordel uitgeroepen tot Unesco werelderfgoed.
Tegelijk is het water ook een verborgen wereld, subtiel geregeld met gemalen en
sluizen, veelal geruisloos, zonder dat iemand het in de gaten heeft.
Totdat het regent, hard regent. Opeens staan straten blank, staan we in files op de
snelwegen en we zien dat ons watersysteem een wezenlijk onderdeel is van ons
dagelijks leven.
Het watersysteem van Amsterdam is op orde. We hebben het waterbeheer goed
georganiseerd en over het algemeen voldoet het systeem en doet het wat verwacht
wordt: voldoende aan- en afvoer, schoon water, veilig tegen overstromingen. Dit
aanvaarden we als een vanzelfsprekendheid, terwijl er, vaak ongezien, keihard aan
gewerkt wordt.
Maar er komt meer werk aan. Klimaatsverandering en de ambitie om onze stad
verder te verdichten en stedelijker te maken zetten druk op het watersysteem en de
veiligheid. Dit vraagt om op maat gesneden maatregelen en nieuwe ideeën om nog
slimmer ruimte te bieden aan de ontwikkeling van de stad èn dit in samenhang te
ontwikkelen met een robuust watersysteem.
De publicatie “Amsterdam Waterbestendig” gaat ons daarbij helpen: het geeft
inzicht in hoe Amsterdam zich in nauwe samenhang met het water heeft ontwikkeld,
en hoe deze sporen nog steeds zichtbaar zijn in de stad, en vaak zelfs nog gebruikt.
Het geeft inzicht in hoe het “verborgen” watersysteem eigenlijk werkt. En het maakt
duidelijk voor welke (water-) opgave wij als Amsterdam staan als het klimaat verandert
en de stad verder ontwikkeld. Deze inzichten zullen ons helpen bij het ook in de
toekomst op orde houden van het watersysteem.
Het gaat hierbij niet alleen om “problemen oplossen” maar ook om een opgave die
kansen biedt nieuwe kwaliteiten toe te voegen, en verbinding te leggen met andere
opgavennet zoals we de afgelopen 700 jaar deden. Het is daarmee niet alleen een
verantwoordelijkheid van de waterbeheerder, maar van iedereen die werkt aan de
ontwikkeling van de stad.
Carolien Gehrels Wethouder Water
Maarten van Poelgeest Wethouder Ruimtelijke Ordening en Klimaat
3

Inhoud
0 Inleiding 06
1 Van moeras tot metropool 10
2 Het systeem boven water 24
3 De stad ontwikkelt, het klimaat verandert 36
4 Samenvatting 50
4

0 Inleiding
6
N.A.P.

+20
+10
0
- 10
- 20
- 30
- 40
In samenwerking met de omliggende gemeenten wil Amsterdam zich verder
ontwikkelen tot een concurrerende, duurzame metropool op Europese schaal,
de Metropoolregio Amsterdam. Om zich te kunnen blijven positioneren als
een veilige en aangename vestigingsplaats staat de kernstad voor een aantal
uitdagende opgaven met het oog op de komende klimaatverandering. Voor een
succesvolle aanpak is een goede afstemming tussen de ruimtelijk-economische
ontwikkelingen en het watersysteem essentieel.
7

Achtergrond
Stadsuitbreidingen en waterbeheer gaan in Amsterdam al eeuwenlang samen. Dat
moest ook wel, want de stad is niet op de meest gunstigste locatie gebouwd. Vanaf
het moment dat de dam in de Amstel werd aangelegd, werden maatregelen genomen
om wonen en werken in een moerasgebied mogelijk te maken.
Vaak was de aanpak goed en profiteren we nog steeds van de investeringen die de
afgelopen 700 jaar zijn gedaan, zoals de ophoging van de binnenstad. Soms werd
te laat ingegrepen omdat er geruzied werd over verantwoordelijkheden voor dijkonderhoud;
omdat men onverschillig stond tegenover de gevolgen van de turfwinning;
of omdat in uitbreidingsplannen te weinig ruimte werd gemaakt voor de afwatering.
De consequenties waren aanzienlijk, vooral omdat men toen ook te maken had met
zeespiegelstijging en bodemdaling.
Aanleiding
Wat de gevolgen van de komende klimaatsveranderingen precies gaan inhouden
weten we niet. De richting is wel duidelijk en vrijwel onbetwist: de zeespiegel zal
stijgen, er zal meer en vaker neerslag vallen, maar evengoed zullen langere perioden
van droogte en hitte voorkomen. In welke mate en wanneer dat gaat gebeuren is
nog onzeker. Dat ook deze keer weer maatregelen op kleine en grote schaal nodig
zijn, is evident. En gezien de intensievere benutting van stad en ommeland en de
economische betekenis ervan zijn de opgaven urgenter dan ooit. De Deltacommissie
heeft in september 2008 onder voorzitterschap van de heer Veerman haar advies
uitgebracht over de wijze waarop Nederland ingericht kan worden, zo dat het ook op
de zeer lange termijn klimaatbestendig is. Dat wil zeggen, veilig tegen overstromingen
en een aangename plaats om in te leven zonder natte voeten te krijgen.
8
Metropoolregio Amsterdam

Voor de gemeente Amsterdam was het advies van de Deltacommissie aanleiding de
gevolgen van klimaatverandering voor de Metropoolregio Amsterdam in kaart te
brengen en als gemeente een standpunt in te nemen over de benodigde adaptatiemaatregelen
en hoe dit te bereiken. Het resultaat hiervan is op 18 november 2008
besproken in B&W na een presentatie van de heer Veerman. Daarna is in overleg met
wethouder Ruimtelijke Ordening & Water, Maarten van Poelgeest, besloten verder te
werken aan het programma Amsterdam Waterbestendig. Deze publicatie is daar een
onderdeel van.
Doel van deze publicatie
De Metropoolregio Amsterdam is op dit moment een veilige en waterbestendige
metropool. Door verandering van het klimaat en door stedelijke verdichting komt
deze bestendigheid onder druk te staan. Om een water- en klimaatbestendige
metropool te behouden is het nodig de bewustwording ten aanzien van waterbestendigheid
en de kennis hierover binnen de Amsterdamse diensten te vergroten.
Het moet vanzelfsprekender worden bij ruimtelijke ontwikkelingen waterbestendigheid
mee te nemen als een van de uitgangspunten. Deze publicatie geeft inzicht
in de vraagstukken die er spelen, de achtergronden en de mogelijke ingrepen die
nodig zijn.
De vraagstelling luidt:
Hoe zijn de ruimtelijk-economische ontwikkelingen en de ontwikkelingen in het watersysteem
met elkaar verweven? Welke aanpassingen zijn in Amsterdam nodig om
de gevolgen van de klimaatverandering te beperken zodat stad en regio zich kunnen
blijven ontwikkelen als veilige en aangename vestigingsplaats? En in welke mate
kunnen de aanpassingen bijdragen aan een verbetering van de ruimtelijke kwaliteit?
Leeswijzer
Het eerste deel beschrijft vanuit de historische context de ontwikkeling van de stad
en het waterbeheer: van de eerste dijkaanleg en het leggen van dammen om het
buitenwater te beheersen, tot de zorg om drinkwaterkwaliteit en de noodzaak van
ophoging voor de stadsuitbreidingen. Het geeft inzicht in de samenhang tussen de
stedelijke ontwikkelingen en het watersysteem.
In deel 2 staat beschreven hoe het watersysteem van de stad- en Amstelboezem onder
normale omstandigheden werkt en hoe Amsterdam en de regio op dit moment
beschermd zijn tegen overstromingen. De specifieke functie van het doorspoelen
van de grachten komt aan bod, maar ook incidenten als hoogwaterbemaling en ‘de
zomer van 2003’ en problemen als paalrot en grondwateroverlast.
Het derde deel behandelt de klimaatopgave die ruimtelijke ontwerpers samen met
waterbeheerders moeten oppakken om een kwalitatief goede ruimtelijk-economische
ontwikkeling van de metropoolregio Amsterdam in balans te houden met een,
ook op termijn, optimaal functionerend watersysteem.
9

1 Van moeras tot metropool
10
N.A.P.

+20
+10
0
- 10
- 20
- 30
- 40
Amsterdam is gebouwd op palen, wie weet dat niet? Minder bekend is dat
de ondergrond waar de palen op rusten lang geleden is gevormd toen klimaatveranderingen
zorgden voor afwisselende perioden van temperatuur- en
zeespiegelstijging en extreme kou. Die ondergrond en de invloed van het water
zijn cruciaal geweest voor de vorming van de stad. Tot ongeveer het jaar 1000
overheersten natuurlijke processen. Daarna hebben door de mens bepaalde
factoren ten behoeve van inrichting en gebruik een belangrijke stempel gedrukt
op de ontwikkeling van het watersysteem.
11

De periode tot 1250
Het Oer-IJ en de ontginning van het veenmoeras
Na de laatste ijstijd had het landschap in West–Nederland een subarctisch karakter
waar invloeden van wind en water elkaar afwisselden. Grote oppervlakken werden,
door afwezigheid van vegetatie, met dekzanden bedekt. Als de zee vrij spel krijgt,
wordt klei afgezet en het bekken dat later het Oer-IJ ging heten gevuld met water.
Toen de kustlijn zich weer sloot, zag het landschap er moerasachtig uit dat verder
bestond uit een klein merencomplex dat door de Romeinen Lacus Flevo werd
genoemd. Door de afslag van oevers ontwikkelt het zich tot het grotere Aelmere. Op
het land vormde zich, door de hoge grondwaterstanden, veen. Tussen de metershoge
veenkussens liep een stelsel van riviertjes, veenstroompjes en beekjes. Een
daarvan, de Aemstelle, stroomde noordwaarts richting het Oer-IJ.
Vanaf de 10de eeuw groeide de bevolking en was er meer landbouwgrond nodig.
Dat was de start van de Grote Ontginning die door de bisschoppen van Utrecht en
graven van Holland werd georganiseerd. De klimaatsomstandigheden waren gunstig,
het was warm en droog waardoor er verdroging van de bovenste laag veen optrad.
Om de grond te kunnen gebruiken voor landbouw was ontwatering noodzakelijk, er
werden sloten gegraven. Eén van de gevolgen van de ontwatering was het steeds
verder inklinken van de bodem waardoor de natuurlijke afwatering in gevaar kwam.
De situatie verergerde toen vanaf de 12de eeuw weer een klimaatsverandering
optrad. De zeespiegel steeg, duindoorbraken volgden en stormvloeden sloegen
in de periode tussen 1150 en 1300 grote stukken veen weg en veranderden kleine
veenstromen in omvangrijke meren (o.a. de Purmer, de Schermer en de Beemster).
Het binnenmeer Aelmere, en daarmee het IJ, kwam tijdens de Allerheiligenvloed
in 1170 via het Marsdiep in verbinding te staan met de zee, werd zout en heette
voortaan Zuiderzee.
Om zich tegen het zeewater te beschermen en permanente bewoning van het
gebied mogelijk te maken, werd een begin gemaakt met de aanleg van dijken met
grond uit de omgeving. De afgegraven grond en het wegzakkende veengebied
veranderde geleidelijk aan in een polderlandschap.
Na de aanleg van de Westfriese Omringdijk werd de Waterlandse Zeedijk, die ten
noorden van Monnickendam begon en doorliep tot Oostzaan, voortgezet langs
12
De situatie rond 1250: bedijking en afdamming
De ligging van het bekken van Amsterdam
Veenmoeras
Nieuwerdammerdijk. Een van de oudste dijken van Amsterdam (tekening G. Batteu)

het IJ richting de duinen. Omdat het IJ, door de verbinding met de zee grote eb
en vloed verschillen kende, werd aan het begin van de 13de eeuw op de zuidelijke
oever van de zeearm vanaf het Spaarne de Spaarndammerdijk aangelegd en in het
oosten de Zee Dyck (Diemerzeedijk).
De periode 1250-1750
De dam in de Amstel
Met de waterstaatkundige ontwikkelingen in de 13de eeuw werd het fundament
voor het beheer van de waterhuishouding gelegd. Naast de aanleg van de dijkringen
was het afdammen van waterlopen die in directe verbinding met de zee stonden
vanaf de 13de eeuw een belangrijke volgende stap in de waterbeheersing: de dijken
vormden zich tot één geheel. Zo werd de Zaan aan de zuidzijde afgesloten met de
Hoge- of Zaandam en de Krommenije met de Nieuwendam. Bij de dammen waar
tol betaald moest worden, ontstonden agrarische nederzettingen zoals Ilpendam,
Uitdam, Nieuwendam en Edam en ten zuiden van het IJ Spaarndam.
De situatie in de periode 1250-1750: droogmakerijen en aanleg nieuwe waterwegen Overslag van de goederen op de Dam rond 1650
Hoe de Spaarndammerdijk in het westen en de Diemerzeedijk aan de oostkant in de
beginfase precies aansloten op de bedijking van de Amsteloevers is niet bekend.
Op de westelijke Amsteloever lagen terpen die zich aaneenregen tot een dijk, de
Nieuwendijk waar de eerste bewoning plaatsvond. Later werd ook de oostoever (de
huidige Warmoesstraat) bewoond. In de monding van de Amstel, het huidige Damrak
- een ‘rak’ is een recht stuk water - kwam de eerste zeehaven. Het Rokin - Rak-in
of binnenrak -, aan de landzijde van de dam, werd een binnenhaven en de dam (later
de Dam) die aanvankelijk alleen een spuisluis had, fungeerde als overslagpunt voor
goederen.
Tijdens de eerste uitbreiding van de nederzetting, die later zou uitgroeien tot de
kernstad van de Metropoolregio Amsterdam, ontstond de huidige Zeedijk. Vanaf de
Dam liep de dijk via de Warmoesstraat en vervolgens de Zeedijk naar de Waag, de
voormalige Sint Anthoniespoort. Voorbij deze poort ging de dijk (de St. Anthonis
Dyck) verder via de Houtenwaal en Zeeburg naar de Diemerzeedijk.
Het beschermingsniveau van de dijken was relatief, want veelvuldig teisterden zware
stormvloeden stad en ommeland en werden in de dijken gaten geslagen of braken
door. Als gevolg van de St. Elizabethsvloed in 1421 ontstond het Nieuwe Diep en
vergrootte het Diemermeer zich tot Watergraafsmeer. Elke generatie had minstens
13

één keer in haar leven te maken met zo’n overstroming en de herstelwerkzaamheden
aan de dijken waren kostbaar.
Het gevaar van overstromingen kwam toen uitsluitend vanaf de Zuiderzee. Het peil
van de Amstel was juist lager komen te liggen dan het zeewater en in het Amstelgebied
waren voldoende bergingsmogelijkheden. De rivier mondde niet uitsluitend
in het IJ uit, maar stroomde ook via de Watergraafsmeer en de Ilpenslotersluis, die
in 1413 was aangelegd voor een betere afwatering en via het veengebied aan de
oostzijde van de stad (later de Lastage) naar zee.
Pas later, in de 17de eeuw, besloot het stadsbestuur naar aanleiding van de overstroming
van 1675, hoogwaterkeringen aan te leggen op zeedijkhoogte. Burgemeester
Johannes Hudde, die behalve bestuurder ook waterbouwkundige was, had onderzocht
dat het gemiddelde vloedpeil van het IJ bijna gelijk lag aan het Amsterdams
Peil. De definitieve hoogte van de zeedijk werd vastgesteld op ‘negen voet en vijf
duim’ boven Amsterdams Peil (AP +2,67m). De definitieve hoogwaterkering liep via
de Spaarndammerdijk, Haarlemmerdijk, de Nieuwe Brugsluis, de tegenwoordige
Prins Hendrikkade, de Hoogte Kadijk en de Zeeburgerdijk naar de Diemerzeedijk.
Zowel de Oostelijke als de Westelijke eilanden, toen nog volledig werkgebieden,
bleven buitendijks. Ook de Haarlemmer Houttuinen kregen, op verzoek van de
bewoners overigens, niet de maximale bescherming. Met hun sterke handelsgeest
zagen ze een dijk als ernstige belemmering voor de aan- en afvoer van goederen en
namen een overstroming zo nu en dan, voor lief.
Water, vuur en de pest
Rond de Warmoesstraat en Nieuwendijk werden de sloten uitgediept tot grachten.
De grond die vrij kwam werd aan de binnenzijde tot een wal opgeworpen: de
Oudezijds Voorgburgwal en de Nieuwezijds Voorburgwal. De wallen waren naast
het houden van droge voeten ook bedoeld voor de versterking van de stad tegen
vijandige troepen. In 1385 worden de Oudezijds en Nieuwezijds Achterburgwal
gegraven en wordt de drassige grond tussen de burgwallen opgehoogd. Binnen 25
jaar was dit gebied volgebouwd en telde Amsterdam ongeveer 3000 inwoners. De
stad is al gauw weer te klein en een nieuwe uitleg vindt plaats door het graven van
de Cingel (nu Singel) en de Kloveniersburgwal in 1437.
Aan de IJ-zijde wordt buitendijks land aangeplempt voor de expanderende havenen
scheepsindustrie. Het gebruik van teer en pek binnen de stadsgrens was te
14
Amsterdam in 1544, kaart van Cornelis Anthonisz
De Amstelsluizen in 1693

gevaarlijk geworden wat leidde tot de ingebruikneming van de Lastage, het buitendijkse
moerasgebied tussen de huidige Geldersekade en Oude Schans.
Voor de versterking van de dijken en de bouw van huizen gebruikte men hout dat uit
de Oostzeelanden werd aangevoerd. Omdat de meeste huizen rieten daken hadden,
was, naast de dreiging van overstromingen, brandgevaar een bron van zorg. In 1452
brak er zo’n enorme stadsbrand uit dat tweederde van de bebouwing in de as werd
gelegd. Het bestuur besloot dat huizenbezitters voortaan hun huizen aan de zijkanten
met baksteen moesten bekleden. En in plaats van met riet, mochten daken alleen
bedekt worden met leien of dakpannen.
De zware stenen waren een belasting voor de ondergrond wat leidde tot verzakkingen.
Aanvankelijk werd dat opgelost door onder de gebouwen wilgenmatten aan te
leggen, zodat de huizen ‘dreven’ op de natte veenlaag. Maar naarmate de huizen in
omvang toenamen, was dat niet langer voldoende. Aan het einde van de zestiende
eeuw ging men op grote schaal palen van grenen- en dennenhout gebruiken.
In diezelfde periode werd gestart met de aanleg van Uilenburg, Rapenburg en
Valkenburg om de scheepsbouw en de havenactiviteiten meer ruimte te geven. De
drie buitendijkse eilanden werden aan het begin van de zeventiende eeuw gebruikt
voor de opslag van hout en voor de scheepswerven van de VOC, maar bleken al
gauw weer te klein.
Behalve pakhuizen en kaden was er vraag naar woningen. Amsterdam barstte uit
haar voegen en telde aan het begin van de Gouden Eeuw 100.000 inwoners. Eerst
werd de bestaande stad verdicht en vanaf 1612 vond de zogenaamde Derde Uitleg
plaats. Het betrof naast de aanleg van de grachtengordel en de Jordaan het aanplempen
van de Westelijke eilanden (Bickers-, Realen- en Prinseneiland) en later de
Oostelijke (Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg).
De slappe ondergrond vereiste, dat ook deze uitbreiding volgens een integraal
plan werd aangepakt. Van te voren moest duidelijk zijn hoeveel de stadsbevolking
zou toenemen, daarop werd de omvang van de uitbreiding gebaseerd. In een
veengebied kon namelijk geen sprake zijn van een ongecontroleerde stedelijke
ontwikkeling. Er moest opgehoogd worden, grachten en sloten gegraven voor de
ontwatering en molens en sluizen gebouwd om de waterhuishouding op orde te
houden. Het water(systeem) was een essentieel, zo niet bepalend onderdeel van het
ruimtelijke planvormingsproces.
Kattenburgerplein tijdens overstroming in 1775
Vanaf de Brouwersgracht werd het grachtenstelsel gegraven tot aan de huidige
Leidsegracht. In afwijking van het bestaande slotenpatroon werden de rooilijnen voor
(dwars)straten en (zij)grachten vastgelegd. De grond die bij het graven vrij kwam
werd gebruikt voor de ophoging van de gebieden tussen de grachten tot drie voet
boven stadspeil. Aan de grachten kwamen vooral “schoone woningen ende huysen
voor den rentenieren ende andere vermogende luyden”. In de tussenliggende
straten vestigden zich veel winkeliers. Voor de verversing van het water werden verbindende
grachten aangelegd, zoals de Leliegracht en de Leidsegracht. De Jordaan,
bestemd voor minder welgestelden werd nauwelijks opgehoogd. Dat hoogteverschil
is nog steeds te voelen als je bijvoorbeeld van de Prinsengracht de Elandsgracht af
fietst. In plaats van een straten- en grachtenplan werd hier het bestaande agrarische
verkavelingpatroon gevolgd, sommige paden verdwenen, andere werden verbreed
en sloten verder uitgediept tot grachten. Vanaf de tweede helft van de negentiende
eeuw, zijn zes van de elf grachten in de Jordaan weer gedempt. Aanvankelijk vanwege
gezondheidsredenen, maar later zijn door de opkomst van het landverkeer
zo’n zeventig grachten in de stad verdwenen.
15

Paden en sloten, de basis voor de verkaveling van de
Jordaan
16
De gouden bocht in de Herengracht. De bomen zijn
op het schilderij weggelaten. (Berkheyde 1671)
De grachtengordel werd na 1663
doorgetrokken tot de Amstel. De rijkdom van de stad kwam hier terug in de architectuur
en de openbare ruimte. Er werden bomen aangeplant om het leefklimaat voor
de rijke kooplieden nog enigszins aangenaam te maken. De waterkwaliteit was er
de laatste tweehonderd jaar namelijk niet op voorruit gegaan. De open riolen gaven
stankoverlast en de pest die sinds 1450 al regelmatig voorkwam, nam in de zeventiende
eeuw epidemische vormen aan. Door de toestroom van immigranten leefden
tegen het einde van Gouden Eeuw al 200.000 mensen in Amsterdam. Daarna vlakt
de bevolkingsgroei, als gevolg van politieke spanningen binnen Europa, af.
Het laatste deel van de Derde Uitleg, voorbij de Muidergracht, is dan niet meer
nodig voor woningbouw. De uitbreiding bleek twee eeuwen voldoende te zijn om in
de woningbehoefte te voorzien.
De “vuile teringstad”
In 1400 was het grachtenwater nog van goede kwaliteit en diende als grondstof voor
de bierbrouwerijen die zich vestigden aan de Bierkaai, tussen het Oudekerksplein en
de Pijlsteeg. Er werd riviervis gevangen en de verpachting van de grachten was een
bron van inkomsten voor de stad.
Op dat moment was het doorspoelsysteem van de grachten simpel. Bij eb werden
zowel de Damsluis als de Oudezijds Kolksluis en de Oude Haarlemmersluis opengezet,
zodat het vuile grachtenwater kon worden afgevoerd op het IJ, bij vloed gingen
ze dicht om het brakke IJ-water buiten de stad te houden. Vanaf de Amstel stroomde
schoon water de grachten in.
De kwaliteit ging echter zichtbaar achteruit naarmate de bevolking toenam. Afval van
huishoudens en bedrijven, dode beesten, mest en slachtafval, alles werd in het IJ, de
Amstel en de grachten gestort. De bierbrouwers waren genoodzaakt het water uit
het Haarlemmermeer te halen. Bewoners plaatsten regenbakken en vingen het water
op uit de dakgoten. Er stonden hoge straffen op wildplassen en het bevuilen van het
grachtenwater. Maar dit alles kon niet verhinderen dat keizer Karel V Amsterdam in
1540 links liet liggen en doorreisde naar Haarlem waar het drinkwater beter was.
Er werden regels opgesteld voor het ophalen van huisvuil. Vervuilende beroepen als
leerlooiers en lakenververs kregen te maken met strenge eisen. Huiden mochten
alleen in de buitenste grachten worden geweekt. De lakenververij werd geconcentreerd
om de verspreiding van giftige stoffen in het drinkwater zoveel mogelijk te
beperken.
De Goudsbloemgracht is in 1854 gedempt en kreeg de naam Willemsstraat

Een emmertje water uit de gracht De IJsbreker, in de 17e eeuw de plek waar de
waterboten de stad in kwamen
De maatregelen hielpen echter niet bij “t suyverhouden van het costelijcke stadswater”
en ziekten grepen om zich heen. Bewoners bezweken aan loodvergiftigingen als
gevolg van het drinken van opgevangen regenwater en werden ziek van gesmolten
ijswater. De bevolkingsgroei, die toch al in het slop zat door de economische achteruitgang,
kwam tot stilstand.
De verzilting speelde ook een rol bij de vervuiling van het grachtenwater. Al sinds de
13de eeuw was onder invloed van de Zuiderzee het IJ-water gaan verzilten. Door de
bloeiende handel voeren schepen af en aan naar de pakhuizen aan de grachten en
kreeg het brakke water via de sluizen kans door te dringen tot aan de landbouwgronden
van Ouderkerk. Ook de vele doorbraken in de Diemerzeedijk droegen bij aan de
verzilting van het agrarische achterland.
Het doorspoelen van de grachten werd steeds lastiger, het brakke water stroomde
minder goed terug naar het IJ, waardoor de grachten vuiler werden en dichtslibden.
De bouw van de Grimnessesluis en de Osjessluis waardoor twee boezems ontstonden,
één aan de Oude en één aan de Nieuwe Zijde, zorgde ervoor dat het vuile
grachtenwater van het schone Amstelwater werd gescheiden.
Elke nieuwe uitbreiding van de stad had tot gevolg dat het watersysteem aangepast
moest worden. Met de stadsuitbreidingen vanaf 1550 werd het nog ingewikkelder,
er werden twee boezems toegevoegd aan het systeem die ook weer van elkaar
gescheiden werden met sluizen. Totdat er na de aanleg van de grachtengordel en
de Jordaan zeven gescheiden systemen in de stad bestonden die er echter niet voor
konden zorgen dat de waterkwaliteit verbeterde. Het verversen van het stadswater
moest anders.
Onder leiding van burgemeester Hudde werd in 1670 eerst het Amstelsluizencomplex
(bij Carré) gebouwd en vervolgens stappen ondernomen om de verschillende
systemen in de stad op één niveau te brengen. De Nieuwe Vaart werd door het
buitendijkse gebied verlengd tot Zeeburg en diende voor de afvoer van het vuile
stadswater.
De kwaliteit van het grachtenwater was helaas niet voldoende om Amsterdam van
drinkwater te voorzien. Het werd door de aanleg van de ’s Gravelandsevaart, Muidertrekvaart,
en Weespertrekvaart in de jaren dertig en veertig van de 17de eeuw
met waterboten uit ’t Gooi gehaald. In de winter als de Amstel bevroren was, werd
door de bierbrouwers een ijsbreker ingezet die lag afgemeerd voor de herberg de
IJsbreker. Pas in 1850 wordt door het bestuur de beslissing genomen om de stad van
duinwater te voorzien. Amsterdammers konden toen drinkwater kopen. Per emmer
moest een cent betaald worden. In 1886 kwam er een gemeentelijk waterbedrijf.
In de 20ste eeuw werd Rijnwater de ‘grondstof’ van het Amsterdamse drinkwater
dat in de bodem van de Amsterdamse Waterleidingduinen infiltreert en weer wordt
teruggewonnen via een drainagesysteem en open kanalen. De tweede bron is opkwellend
grondwater uit de Bethunepolder bij Loosdrecht. Om van dit water schoon
en veilig drinkwater te maken, wordt het water in een aantal stappen gezuiverd.
Zand- en turfwinning veranderen het landschap
Naast drinkwater importeerde Amsterdam op grote schaal zand en turf uit de regio.
Voor de ophoging van de grote stadsuitbreidingen werd het afgraven van de strandwallen
vanaf 1650 in de Duin- en Bollenstreek systematisch aangepakt. Het vervoer
vanuit de duinen met platte schuiten verliep via nieuw gegraven lange vaarten.
Vóór de 17de eeuwse stadsuitbreidingen, hadden sinds 1400 vanuit de Naardense
zeehaven via de Zuiderzee al kleine zandtransporten naar Amsterdam plaatsgevonden.
Die zeehaven verzandde en als alternatief werden de Gooise trekvaarten in
gebruik genomen. De trekschuiten met zand uit de regio namen op de terugweg de
stadstront mee die gebruikt werd voor de bemesting van de landgoederen. De regio
leverde ook de brandstof: de Amsterdammers kwamen de winter door met de best
denkbare turf die er was, die uit de omgeving van Uithoorn en Waverveen. Ook de
opkomende ‘industrieën’ in de stad de steenbakkerijen, blekerijen en bierbrouwerijen
werden zo voorzien in hun energiebehoefte.
17

De turfwinning aan de westkant van de stad, in de regio Haarlemmermeer, was
lucratieve handel, maar richtte onomkeerbare schade aan het landschap aan.
Door het afgraven en wegbaggeren van het veen gecombineerd met golfafslag
en slechte bedijking verdwenen vooral aan de noord- en oostkant van het oude
Haarlemmermeer hele stukken land. In de 16de eeuw waren dorpen als Vijfhuizen,
Nieuwerkerk en Rijk al in de golven verdwenen. Het oude Haarlemmermeer, het
Leidsemeer en Spieringmeer voegden zich na hevige stormen samen tot het nieuwe
Haarlemmermeer. Hierbij ging de belangrijkste verbinding over land tussen Haarlem
en Amsterdam via Sloten verloren, waarna nog slechts de route via de slingerende
Spaarndammerdijk overbleef.
De beide steden besloten dat er een trekvaart aangelegd moest worden. Trekschuiten
werden, in de periode voor de komst van de spoorwegen, gezien als een
betrouwbare, comfortabele en regelmatige vorm van transport. De Haarlemmertrekvaart
werd in 1632 in gebruik genomen. Halverwege de beide steden (bij Halfweg)
was de trekvaart onderbroken door de sluizen van het Hoogheemraadschap van
Rijnland, waar het water uit het Haarlemmermeer naar het IJ werd gesluisd. Hier
stapten de passagiers over van de Amsterdamse op de Haarlemse trekschuit en vice
versa.
Om de dreiging van het water tegen te gaan en in de behoefte van landbouwgrond
te voorzien - het graan uit de Oostzeelanden was moeilijk verkrijgbaar door de
Pools-Zweedse conflicten - werd tussen 1612 en 1630 de drooglegging grootschalig
aangepakt. De investeringen waren mogelijk door het vele geld dat verdiend
werd in de handel. Onder leiding van Jan Adriaanszoon Leeghwater ontstaan de
droogmakerijen in Noord-Holland, Leeghwater adviseerde bij de drooglegging van
het Bijlmermeer en het Watergraafsmeer en pleitte voor het droogmaken van het
Haarlemmermeer, dat pas twee eeuwen later zou plaatsvinden.
Het droogmaken van de grote meren zoals de Beemster, en de Schermer had echter
verstrekkende consequenties voor de waterbeheersing. Men realiseerde zich dat
de landaanwinning de waterbergende capaciteit van de boezemwateren ernstig
verkleinde en extra belast werd door de vele windmolens die er bij kwamen. Hierop
werden maatregelen getroffen die de afwatering moesten verbeteren. Zo werd
onder andere de Nauernasche Vaart aangelegd.
18
De grote droogmakerijen van de17e eeuw: De Beemster, Purmer, Wormer en Schermer

De periode 1750-1900
Van west naar oost; van oost naar west
Door de toenemende aanslibbing en verzanding van de haven, het IJ en de Nieuwe
en Oude Waal klaagden schippers en eigenaren van de scheepswerven over de
slechte bevaarbaarheid van de waterwegen. De haven die via de Zuiderzee met
de Noordzee was verbonden werd steeds ondieper. Zonder grote aanpassingen
kon Amsterdam geen bruikbare zeehaven blijven. Koning Willem I had aanvankelijk
plannen om het IJ door middel van een dijk af te sluiten van de Zuiderzee. Hiertegen
kwam veel verzet en als alternatief werd het Noordhollandsch Kanaal in 1824 gegraven
en tien jaar later werden twee dijken aangelegd om de Oostelijke en Westelijke
Het Haarlemmermeer en het IJ, links boven de Landengte waar de trekvaarten van Amsterdam en Haarlem
samenkomen.
Eilanden te beschermen: de Oosterdoksdijk en de Westerdoksdijk. Deze moesten
ook de doorstroming van het IJ verbeteren en de verzanding tegengaan. In Noord
ontstonden door aanplemping met havenslib en droogmaking aan weerszijden van
de oude landtong Volewijck, de Buiksloterham (1832-1851) en de Nieuwendammerham
(1879). Aanvankelijk werd de landaanwinning gebruikt voor landbouw, later
vooral voor industriële activiteiten.
Door de toenemende afmetingen van de schepen waren de sluizen en de vaardiepte
in het Noordhollandskanaal al gauw te klein om aan de eisen te voldoen. Dit werd
opgelost door de aanleg van het Noordzeekanaal in de periode 1865-1876. In feite
werd het IJ voor een groot deel ingepolderd en werd alleen het laatste stuk, de
duinen bij Velsen, doorgegraven. De negen zijkanalen dienden voor de afwatering en
de scheepvaart van de Zaan, het Spaarne en de Nauernasche Vaart. Bij de uitmonding
van het kanaal op de Noordzee werden sluizen aangelegd. Aan de oostkant
van Amsterdam werd het met de Zuiderzee in open verbinding staande IJ afgesloten
door de aanleg van de Oranjesluizen (1872), zodat tussen deze sluizen en die van
IJmuiden één waterpeil kon worden gehandhaafd.
Door de bouw van de Oranjesluizen werden de grachten afgesloten van het getij.
Parallel aan de Nieuwe Vaart werd het Lozingskanaal gegraven om een betere peil
De situatie in de periode 1750-1900: inpoldering van het IJ en het Haarlemmermeer
19

Verversing van de grachten door eb en vloed van de Zuiderzee
beheersing te krijgen. In 1879 werd het stoomgemaal Zeeburg in gebruik genomen
en verandert de richting van de verversing van de grachten. Niet meer van west naar
oost met de ebstroom mee, maar kunstmatig van oost naar west. Via het Noordzeekanaal
stroomt het water vervolgens naar zee (zie deel 2 Het systeem boven water).
Het belang van goede ophoging
Vanaf het begin maakte de lage ligging van de stad het noodzakelijk dat er werd
opgehoogd. Van die maatregel profiteert de stad nog steeds, veel buurten waaronder
de binnenstad liggen boven NAP.
De ophoging gebeurde enerzijds door het uitgraven van grachten waarna het sterk
veen- en kleihoudende zand werd gebruikt voor de opwerping van wallen. Anderzijds
breidde de stad zich uit door het aanplempen van eilanden.
Soms bleef de ophoging beperkt omdat het te duur werd zoals in de Jordaan of
omdat gebieden oorspronkelijk alleen voor havenactiviteiten werden gebruikt zoals
Uilenburg en de Oostelijke en Westelijke eilanden. De ophoging van de drassige
buitendijkse Lastage werd aanvankelijk verboden. Het gebied dat door de havenindustrie
in gebruik was genomen, was voor vijandelijke troepen gemakkelijk bereikbaar.
Het stadbestuur liet de bebouwing buiten de stadsmuur afbreken om het
20
schootsveld te verruimen. Ophogen werd verboden om het zware geschut van de
vijand geen kans te geven.
De groeiende welvaart ten gevolge van de industriële revolutie na 1870 betekende
een “tweede Gouden Eeuw”. Het oostelijke havengebied werd aangelegd om de
nieuwe groei aan havenactiviteiten op te vangen. En op een aangeplempt eiland dat
de stad van het IJ scheidde, startte de bouw van het Centraal Station dat in 1889
gereed kwam.
De bevolking nam explosief toe van 225.000 in 1850 naar 408.000 in 1890. Voor het
eerst sinds eeuwen had Amsterdam weer behoefte aan nieuwe woningen en trad
men met de bouw van nieuwe uitbreidingswijken zoals de Pijp, de Dapperbuurt, de
Kinkerbuurt en de Staatsliedenbuurt buiten de 17de eeuwse stadsgrenzen van de
Singelgracht.
Het gebied ten zuiden van de oude stad tussen de Amstel en de Boerenwetering
was dun bebouwd. Er waren tuinders, veehouderijen en enkele uitspanningen. Aan
de Zaagmolensloot (nu Albert Cuypstraat) stonden de houtzaagmolens voor de
bloeiende houtindustrie. Hier begon vanaf 1870 de systematische uitbreiding van de
stad.

Aanvankelijk waren er pretentieuze plannen met een ruime opzet, veel groen, villa’s
en een stratenpatroon vergelijkbaar met die van Parijs en Wenen. De gemeente
keurde het plan van Van Niftrik echter af.
Uiteindelijk werd gekozen voor het Plan Kalff dat eenvoudiger van opzet was en het
oorspronkelijk slotenpatroon volgde. De straten werden aangelegd op de smalle
gedempte poldersloten. Bomen en plantsoenen werden niet aangelegd. Er werd
wel aan ophoging gedacht, maar het materiaal dat gebruikt werd bestond uit puin
en huisafval. Door de goedkope manier van bouwen (o.a. matig heien) en ophogen
verzakten op verschillende plekken de woningen nog voordat ze bewoond waren. De
huidige grondwaterproblemen komen vooral in deze 19de eeuwse gordel voor.
Specifieke problemen betreffen de zogenoemde polderrioleringsgebieden zoals op
plekken in de voormalige Overamstelpolder, rond het Vondelpark en in delen van
de Pijp en Oud-West. Het zijn gebieden die bij het ophogen van het omringende
poldergebied niet of in beperkte mate mee zijn opgehoogd en waar het open water
is vervangen door zogenoemde polderriolen. In de Watergraafsmeer zijn alleen de
sloten vervangen door een riool en daar rondom is helemaal niet opgehoogd.
Polderriolen op particulier terrein dienden om de binnenterreinen te ontwateren en
om het grond- en regenwater af te voeren. Regelmatig zijn er ook vuilwaterlozingen
op aangesloten. De polderriolen in de binnenterreinen zijn nu met een leeftijd van
zo’n 90 jaar aan het eind van hun levensduur en vaak in slechte staat. Daardoor komt
veel (grond)wateroverlast voor. Daarnaast ontstaat in een aantal gevallen risico op
gezondheidsproblemen wanneer bij hevige regenval rioolwater uit het reguliere
riool in het polderriool terugstroomt. Een belangrijk deel van de polderriolen moet
hersteld of vervangen worden door een nieuw robuust systeem.
Integrale ophoging (bij nieuwbouw) door de gemeente vond pas plaats na de
invoering van het erfpachtstelsel in 1896. Aanvankelijk gebeurde dit met baggerspecie,
zoals in de Vogelbuurt en de Van der Pekbuurt, maar vanaf circa 1925 werd,
voor onder andere de aanleg van de Rivierenbuurt, schoon zand zonder klei en slib
gebruikt.
De oudere delen van Amsterdam zijn opgehoogd tot boven boezempeil, zoals de
grachtengordel. Het straatniveau moest minimaal NAP +0,5 meter zijn, een ontwateringsdiepte
groter dan 0,9 meter - ervan uitgaande dat de houten paalkoppen dan
voldoende onder water staan - was ideaal. In het centrum is de minimale ontwateringsdiepte
in het algemeen groter dan 0,9 meter. Maar onder andere in Amsterdam-
Noord, Oud-West, de Indische Buurt, de Watergraafsmeer en de Bijlmermeer zijn
grondwaterstanden geconstateerd die hoger komen dan 0,5 meter onder maaiveld.
Kaart ophogingen in Amsterdam
Zaagmolensloot in 1880, later de Albert Cuypstraat
21

De periode 1900-1965
Het AUP en de Afsluitdijk
Al omstreeks 1900 waren er plannen om de verschillende randgemeenten van
Amsterdam (Watergraafsmeer, Sloten, en delen van Westzaan, Zaandam, Oostzaan,
Diemen en Ouder- en Nieuwer-Amstel) te annexeren. In 1921 was het zover: het
grondgebied werd vier keer zo groot en het aantal inwoners nam toe tot ongeveer
680.000. Ransdorp, Holysloot en Durgerdam sloten zich in 1921, als gevolg van de
opgelopen schade na de stormvloed van 1916, vrijwillig bij Amsterdam aan.
In de Watergraafsmeer (NAP-5,40m) was op polderpeil gebouwd en het stadsbestuur
vreesde waterstaatkundige problemen. Voor integrale ophoging was echter geen
geld waardoor het grondwaterpeil op nauwelijks een halve meter onder maaiveld
ligt.
Amsterdam groeide steeds verder het polderland in. Sinds de jaren veertig werd de
stedelijke bebouwing nog aanzienlijk uitgebreid. Met de aanleg van de Afsluitdijk
in 1932 nam de kans op overstromingen af, de Zuiderzee werd het IJsselmeer. Het
integraal ophogen tot boven boezempeil heeft men toen verlaten. Men ging uit van
een drooglegging van 1,2 à 1,3 meter ten opzichte van het polderpeil (in plaats van
NAP +0,5m.) en een slootafstand van 400 meter. De gewenste ophoging tot het
traditionele boezempeil is ook in verband met de hoge kosten teruggebracht. De
Westelijke Tuinsteden hebben daarom een polderpeil met een veel groter wateroppervlak
dan in het oorspronkelijke ontwerp aangegeven was.
De nieuwe woongebieden werden gepland volgens het Algemeen Uitbreidingsplan
(AUP) aan de west- en zuidkant van de stad: Slotermeer, Geuzenveld, Slotervaart,
Overtoomse Veld, Osdorp en Buitenveldert. Een klein deel van het plan werd nog
voor de oorlog uitgevoerd, het grootste deel erna. Het oude agrarische polderland
werd bouwterrein en er kwam een zandlaag op. Het in de zeventiende eeuw drooggelegde
Slotermeer werd weer water en voor zandwinning uitgediept tot Sloterplas.
Ook het bestaande Nieuwe Meer ten zuiden van Sloten werd sterk uitgebreid ten
behoeve van de zandwinning.
De uitbreiding van de stad raakte vanaf de jaren zestig in een stroomversnelling. Het
bouwen in polders vond ook plaats in Noord en in Zuidoost. Zo startte vanaf 1964
de bouw van Nieuwendam-Noord, Buikslotermeer-Noord en de Banne Buiksloot.
Voor de bereikbaarheid en de groei van het wegverkeer werden later de Coentun-
22
nel (1966) en de IJ-tunnel (1968) aangelegd. De verkeersdoorbraken in de Prins
Hendrikkade en eerder al in de Oosterdoksdijk (door de aanleg van het Amsterdam-
Rijnkanaal) hadden tot gevolg dat de waterkering sinds de maatregel van Hudde
weer verder landinwaarts kwam te liggen.
Ondanks dat het overstromingsgevaar aanzienlijk was afgenomen, kreeg de stad in
1960 nog één keer te maken met een overstroming. De aanleiding was echter een
gesprongen waterleiding waardoor de dijk, ter hoogte van Zijkanaal H bezweek en
Tuindorp Oostzaan onderliep. De overstroming, verdreef 15.000 inwoners uit hun
huizen.
Na de watersnoodramp in 1953 zijn de huidige veiligheidsnormen voor overstromingskansen
vastgesteld (zie deel 2 Het systeem boven water). De werkelijke kans
op een doorbraak hangt niet alleen af van de belasting door golven en waterstand,
maar waarschijnlijk nog wel meer van de sterkte en stabiliteit van de dijken. Naar
aanleiding van de kadebreuk bij tuindorp Oostzaan is de Technische Adviescommissie
voor de Waterkeringen in het leven geroepen om te onderzoeken hoe de
Nederlandse dijken ervoor staan. De onzekere factor is niet, zo laat toetsing van de
Nederlandse dijken zien, de hoogte, maar de sterkte. Dat de kwetsbaarheid van met
name veenkaden niet onderschat moet worden, blijkt ook vandaag de dag. In 2003
begaf de dijk bij Wilnis het als gevolg van uitdroging.
Kometensingel onder water na overstroming van Tuindorp Oostzaan in 1960

De periode na 1965
Water als vestigingsfactor
Na zeven eeuwen van een sterk op elkaar afgestemde ontwikkeling, is het nauwelijks
voor te stellen dat er een periode is geweest waarin die integrale benadering van
het stedelijke systeem en het watersysteem niet vanzelfsprekend was. Het op orde
hebben van de waterhuishouding werd lange tijd ingegeven door praktische overwegingen,
het houden van droge voeten en het economisch functioneren van de
stad, en later ook vanwege de esthetische betekenis, waardoor Amsterdam talloze
fraaie bruggen bezit en de representatieve waarde van de Gouden Bocht ongekend
hoog is. De wisselwerking hield in dat de twee systemen zich voortdurend aan elkaar
moesten aanpassen.
Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw raakte het leven met water echter volledig
op de achtergrond. Het water verloor zijn transportfunctie ten gunste van
het landverkeer, tientallen grachten werden gedempt en problemen met de waterhuishouding
werden langs civieltechnische weg opgelost. Water verdween uit het
stedenbouwkundig ontwerp.
Toevallig of niet, ook het stedelijke leven raakte in verval. Mensen trokken decennia
lang de stad uit. Pas vanaf eind jaren tachtig sloeg de suburbanisatie om en werd het
centrumstedelijk wonen in Amsterdam weer ontdekt. Grote delen van de binnenstad
kregen een opknapbuurt en monofunctionele werkgebieden transformeerden tot
hippe gemengde woonwerkmilieus. Het water en de schoonheid ervan kwamen weer
terug op de tekentafel! Enerzijds kwam de nadruk te liggen op wonen, werken en
recreëren aan het water met de bouw van 18.000 woningen op eilanden – in plaats
van een polder- in het IJmeer en de transformatie van de IJ-oevers. Anderzijds maakt
de huidige problematiek zoals bodemdaling in combinatie met de toenemende
hevigheid van regenbuien en grotere pieken en dalen in de rivierafvoeren duidelijk
dat rekening houden met water in een stedelijk ontwerp van een waterstad altijd
noodzakelijk blijft.
In deel 2 wordt de werking van het watersysteem in detail uitgelicht. Het gaat zowel
over de bescherming tegen overstroming van de metropoolregio Amsterdam als
over de functie wateraan- en afvoer door de boezemsystemen.
De situatie in de periode na 1965
Water als recreatieve functie, zeilen langs het Java-eiland
23

2 Het systeem boven water
24
N.A.P.

+20
+10
0
- 10
- 20
- 30
- 40
Eeuwen van waterbeheersing en stedelijke ontwikkeling hebben een complex
watersysteem opgeleverd dat nu, enkele knelpunten uitgezonderd, op orde is en
voldoende capaciteit heeft om ernstige wateroverlast te voorkomen. Het water
is ook het visitekaartje van de stad, geeft plezier en het gebruik ervan zal nog
verder toenemen. Maar hoe goed zijn we beschermd tegen overstromingen?
En wat is het resultaat van de eeuwenlange wisselwerking tussen watersysteem
en stedelijke ontwikkeling? Wat is de samenhang tussen grachten-, boezem- en
polderwater, de Amstel, het gemaal Zeeburg, droogmakerijen en IJmuiden?
25

De onderdelen van het waterhuishoudkundige
systeem
Het hoofdwatersysteem
De waterhuishouding van Nederland bestaat uit verschillende watersystemen die
elkaar sterk beïnvloeden. Het water dat via de rivieren ons land binnenkomt, wordt
samen met het regenwater afgevoerd naar zee. In de hogere delen van Nederland
stroomt het regenwater vanzelf boven- en ondergronds af naar lager gelegen gebieden.
Hier bevinden zich de kwelgebieden waar het grondwater zich beweegt in de
richting van het oppervlak(tewater). Om het water uit Laag Nederland af te voeren
zijn in de loop der tijd allerlei hulpmiddelen (stuwen, sluizen, gemalen, dammen en
dijken) ingezet om dit voor elkaar te krijgen.
Het hoofdwatersysteem van rivieren, kanalen en meren is verbonden met een
stelsel van regionale kanalen en beken, sloten en grachten. Er vindt voortdurend
uitwisseling plaats en ingrijpen in het één heeft weer gevolgen voor de ander. De
afvoer van het rivierwater via de Rijn, IJssel en Waal wordt voor een groot deel van
het jaar zo geregeld en verdeeld dat er voldoende water in de rivieren en kanalen
(zoals het Amsterdam-Rijnkanaal en het Noordzeekanaal) staat voor de scheepvaart
en voldoende water wordt aangevoerd naar de meren (het IJsselmeergebied) voor
drinkwater, koelwater en water voor natuur- en landbouwgebieden. Daarnaast moet
voorkomen worden dat er te veel water op één punt komt en lager gelegen gebieden
dreigen te overstromen.
De Metropoolregio Amsterdam staat onder invloed van twee belangrijke onderdelen
van het hoofdwatersysteem: het Amsterdam Rijnkanaal/Noordzeekanaal en het
IJsselmeergebied. De twee systemen zijn van groot belang voor het functioneren van
de regionale waterhuishouding. Polders malen er via de boezems op uit; in droge
perioden kan water worden ingelaten voor de verschillende watervragende functies;
het zoete water is ook nodig om zout opkwellend grondwater te bestrijden en het
zoute water dat via IJmuiden binnenkomt niet te ver te laten doordringen.
De systemen worden in dit hoofdstuk op hoofdlijnen beschreven. De details over het
functioneren komen in het volgende hoofdstuk aan de orde.
26
Het Amsterdam-Rijnkanaal en het Noordzeekanaal
De kanalen zijn in eerste instantie aangelegd voor de scheepvaart tussen IJmond
en Duitsland. In de loop van de tijd is echter de waterhuishouding een steeds
belangrijkere rol gaan spelen. Op het kaartje is te zien wat het stroomgebied is
van dit systeem. Het groene gebied watert direct af, het gele kan via de inlaat bij
Schellingwoude (Oranjesluizen) indirect ook via het Noordzeekanaal afwateren. Het
systeem wordt gemiddeld voor 60 procent gevoed door regionaal water, dus via de
waterschappen (het groene gebied). Het water wordt naar zee afgevoerd met behulp
van de spuisluis en het gemaal IJmuiden.
In droge perioden kan via de sluizen bij Wijk bij Duurstede water worden aangevoerd.
De hoeveelheid hangt sterk af van wat er bij Tiel uit de Waal kan worden
ingelaten, omdat het water uit de Neder-Rijn nodig is om de waterstand stroomafwaarts
op peil te houden. De hoeveelheid die uit het IJsselmeer wordt aangevoerd,
hangt sterk af van het Markermeerpeil.
Dwarsdoorsnede ontwikkeling van het landschap in oostwest richting (bron: H+N+S)

Aan het Amsterdam-Rijnkanaal wordt ook water onttrokken, deels voor de regionale
watervoorziening, deels voor de drinkwatervoorziening. Ook dan moet rekening
worden gehouden met de vaarwegdiepte van het kanaal.
Het afwateringsgebied van de Noorzeekanaal/Amsterdam-Rijnkanaal boezem
Het water dat voor de bereiding van Amsterdams drinkwater bij Nieuwegein (uit het
Lekkanaal) en bij Loenen (naast voeding uit de Bethunepolder) aan het kanaal wordt
onttrokken, wordt getransporteerd naar de Amsterdamse Waterleidingduinen waar
het infiltreert in de bodem en weer wordt teruggewonnen. Het kanaalwater wordt
ook gebruikt voor de koeling van de energiecentrales in Utrecht, Amsterdam en
Velsen. Het geloosde koelwater mag daarbij niet te warm worden, omdat dit schadelijk
is voor de ecologie.
De scheepvaartfunctie van de kanalen heeft tot gevolg dat bij de sluizen in IJmuiden
per jaar zo’n 40.000 schepen worden geschut. Bij het schutten dringt zeewater het
watersysteem binnen en levert een zoutgradiënt op van IJmuiden tot aan het begin
van het Amsterdam-Rijnkanaal. Het Noordzeekanaal heeft hierdoor ecologisch
gezien een bijzonder karakter. Omdat er aan het Amsterdam-Rijnkanaal een innamepunt
voor drinkwater is gelegen, mag de zouttong niet te ver doordringen. Als
het Markermeerpeil het toelaat, wordt bij Schellingwoude zoet water ingelaten om
het zoute water tegen te houden. Het water van het Amsterdam-Rijnkanaal wordt
in tijden van langdurige droogte ook nog gebruikt om verzilting van polders in
Zuid-Holland tegen te gaan. In dat geval is de zouttong zo ver de Nieuwe Waterweg
ingetrokken dat het water van de Hollandsche IJssel te brak is om voor doorspoelen
te kunnen gebruiken.
Het IJsselmeergebied
Het watersysteem van IJsselmeer, Markermeer/IJmeer en Randmeren is het grootste
zoetwaterbekken van West-Europa. De stroomgebieden van de IJssel, de Overijsselse
Vecht en de Eem voeren hun water af op het IJsselmeer. Van april tot en met
september is het streefpeil op de meren NAP -0.20 m, terwijl de rest van het jaar
NAP -0.40 m wordt aangehouden. In extreme situaties kan door harde wind de
waterspiegel van het Markermeer zo scheef komen te staan dat het peil een meter
variërert.
Het Markermeer loost zijn overtollige water in de winter overwegend op het IJsselmeer,
maar in de zomer, als het Markermeerpeil 20 cm hoger staat dan het Noordzeekanaal
gaat het merendeel westwaarts om het Noordzeekanaal door te spoelen.
Ongeveer 20% van het water, dat door het Noordzeekanaal stroomt, wordt via de
inlaatsluis in Schellingwoude vanaf het Markermeer/IJmeer ingelaten. In de winterperiode
zijn de streefpeilen van het Markermeer en het Noordzeekanaal gelijk, zodat
inlaten slechts af en toe mogelijk is. Het zoutgehalte van het Markermeer wordt in
deze periode dan ook regelmatig hoger dan de nagestreefde 150 mg/l, maar dit
levert geen problemen op, omdat het dan geen groeiseizoen is.
In het voor- en najaar wisselt de afvoerrichting al naar gelang het weer en het
waterpeil. Overtollig IJsselmeerwater wordt via de sluizen bij Den Oever en Kornwerderzand
op de Waddenzee geloosd.
In tijden van droogte levert het IJsselmeer belangrijke hoeveelheden water aan
Friesland, Groningen en de kop van Noord-Holland, maar ook aan grote delen van
Drenthe en het noordwesten van Overijssel. Bij Muiden en Zeeburg wordt water uit
27

het Markermeer ingelaten om respectievelijk de Vecht en enkele polders van water
te voorzien en de Amsterdamse grachten door te spoelen.
Dijkringgebieden
Om Nederland te beschermen tegen overstroming vanuit zee, de grote rivieren en
het IJsselmeer is het land opgedeeld in 57 dijkringgebieden die omgeven zijn door
primaire waterkeringen, zoals dijken, duinen, hoge gronden en constructies voor het
waterbeheer, de sluizen en gemalen. Elke dijkring heeft een beschermingsniveau
tegen mogelijke overstroming, uitgedrukt in een overschrijdingskans. De Amsterdamse
regio wordt tegen het zee- en rivierwater beschermd door de duinen, de
keringen/sluizencomplex bij IJmuiden, de dijken langs het Markermeer/IJmeer, de
Oranjesluizen en de Lekdijk. De opgehoogde haventerreinen, de keringen langs het
Noordzeekanaal en Amsterdam Rijnkanaal, de Waterlandse zeekering en de Amsterdamse
stadskering zorgen voor een 2de verdedigingslinie.
Amsterdam bevindt zich in drie dijkringgebieden: dijkring 13 en 14 respectievelijk
ten noorden en ten zuiden van het Noordzeekanaalgebied en daartussen dijkring 44
waarbinnen de IJ-oevers liggen. De laatste heeft een overschrijdingskans van 1:1250,
terwijl deze voor de rest van de metropoolregio 1:10.000 is. Een overschrijdingskans
van 1:10.000 wil zeggen dat de kans dat er een waterstand optreedt die zo hoog is
waartegen de dijk niet bestand is, eens in de 10.000 jaar voorkomt. Overigens zijn de
meeste dijken extra hoog aangelegd, waardoor het nog niet vanzelfsprekend is dat
er dan ook daadwerkelijk een overstroming optreedt.
De huidige veiligheidsnormen voor overstromingskansen zijn vastgesteld na de ramp
in 1953, gebaseerd op te verwachten economische schade en maatschappelijke
ontwrichting. Sindsdien is het geïnvesteerde vermogen in woningen, infrastructuur
en openbare gebouwen verveelvoudigd en is de economische activiteit fors
toegenomen. De analyse van kosten en baten van het krijgen (en behouden) van een
bepaald veiligheidsniveau is daarom aan actualisering toe. Dit wordt in het kader van
het Deltaprogramma verder uitgewerkt.
De dijkringgebieden bevatten een groot aantal polders die omgeven zijn door dijken.
Deze regionale keringen beschermen ons tegen overstroming van bijvoorbeeld
de Amstel, Gaasp en de Ringvaart van de Haarlemmermeer. Voor regionale keringen
zijn er vijf beschermingsniveaus, variërend van 1: 1000 jaar voor stedelijke gebieden
tot 1:10 jaar voor grasland. De beschermingsniveaus voor de regionale keringen
worden vastgesteld door de provincie.
28
b d
Dijkringgebieden in de regio Amsterdam
Veiligheidsnorm per dijkring
1/10.000 per jaar
1/4.000 per jaar
1/2.000 per jaar
1/1250 per jaar
1/250 per jaar
Primaire waterkeringen
per categorie
a
c
b
d
Het regionale systeem
Amsterdam en omgeving ligt op een knooppunt van hoofd- en regionale watersystemen:
het Markermeer/IJmeer, Amsterdam-Rijnkanaal, Noordzeekanaal en enkele
boezemsystemen waaronder de Amstellandboezem. Het regionale watersysteem
bestaat uit een samenhangend netwerk van keringen en boezem- en polderwateren,
die onderling met elkaar verbonden zijn door middel van sluizen, stuwen en
gemalen. Ook het hoofdwatersysteem en het regionale systeem staan op diverse
plaatsen in verbinding met elkaar. Enerzijds watert het regionale systeem af op het
hoofdwatersysteem (bij een neerslagoverschot), anderzijds kan het regionale systeem
worden gevoed door het hoofdsysteem (aanvoer in tijden van neerslagtekorten).
Het ingelaten water dient verschillende functies. De belangrijkste is peilhandhaving
om inklinking van de veenpakketten te voorkomen. Verder wordt het gebruikt voor
doorspoeling om een goede waterkwaliteit te waarborgen.
Polders en boezems
Een boezem is een stelsel van sloten, meren, kanalen en plassen die met elkaar in
verbinding staan en waar naar een bepaald vast peil gestreefd wordt. De boezem
vangt het water op uit de omliggende polders en voert het af richting zee of het
IJsselmeer.
Een polder is een gebied dat lager ligt dan het omringende water en waarvan de waterstand
kunstmatig geregeld wordt. Het is een waterstaatkundige eenheid omgeven

door een waterkering en heeft verbinding met het boezemwater via poldergemalen
die het overtollige water (neerslag en kwel) op het boezemstelsel uitmalen. Het
waterpeil in de boezemwateren is hoger dan in de polderwateren. Een tekort aan
water in de polders wordt aangevuld vanuit de boezem.
De regio Amsterdam bestaat voor een groot deel uit polders die ontstaan zijn door
droogmaking (Haarlemmermeer, Beemster), indijking (delen van het Havengebied)
en ontginning (de veenpolders). De meeste polders zijn (voormalige) veengebieden
die in de loop der eeuwen steeds lager zijn komen te liggen, vaak tot enkele meters
beneden zeeniveau. Dit is het gevolg van turfwinning, inklinking en de afbraak van
veen door ontwatering (zie deel 1 Van moeras tot metropool). Droogmakerijen zijn
in de loop der tijd drooggelegde meren en plassen met een kleiige ondergrond.
Ze liggen doorgaans dieper dan de meeste polders en zijn vaak omringd door een
ringvaart (boezem) en een ringdijk (boezemkade).
Het unieke van de boezemsystemen in de Amsterdamse regio is dat ze in principe
met elkaar in open verbinding staan. Als het nodig is worden ze afgesloten door
middel van sluizen en (nood)keringen.
In de Amsterdamse regio zijn de volgende boezemsystemen met deels verschillende
waterpeilen te onderscheiden:
Amstellandboezem (waterpeil NAP -0.40m); onderdeel daarvan is de stadsboezem
Amsterdam (waterpeil NAP -0.40m);
Rijnlandboezem (waterpeil NAP -0.60m);
Waterlandse boezem (waterpeil NAP -1.50m NAP);
Markermeer/IJmeer (waterpeil: zomer NAP -0.20m, winter NAP -0.40m);
Amsterdam-Rijnkanaal en Noordzeekanaalboezem (waterpeil NAP -0.40m).
Systematische voorstelling polder en boezem
Het Amsterdamse grondwater
Naast het oppervlaktewater en de daarmee samenhangende waterbodems, speelt
ook het grondwater een belangrijke rol in het systeem. Als het regent, infiltreert
het regenwater in de bodem en stijgt de grondwaterstand in het ophoogmateriaal.
Hierdoor treedt grondwaterstroming op. Het grondwater stroomt dan als gevolg
van een drukverschil naar het open water of een ander ontwateringmiddel zoals
drains, of naar de diepere bodemlagen. De snelheid is afhankelijk van de grootte van
het drukverschil en de doorlatendheid van het materiaal. Zand is goed doorlatend,
klei en veen zijn slecht doorlatend. Bij verdamping gebeurt het omgekeerde: de
grondwaterstand zakt. In het algemeen bereikt de grondwaterstand aan het einde
van de winter de hoogste stand en aan het einde van de zomer de laagste stand.
Infiltratie is, bij hevige buien, op veel plekken in Amsterdam problematisch door
de hoge grondwaterstand. Water dat op hoger gelegen delen is geinfiltreerd en
door de slecht doorlatende laag is gepasseerd, heeft een grotere stijghoogte. Door
drukverschil treedt het diepe grondwater als kwel aan de oppervlakte.
Voor de grondwaterzorg in Amsterdam is vooral de horizontale (freatische) stroming
in de top van het bodemprofiel (ophoogmateriaal) van belang. De freatische grondwaterstand
in het stedelijk gebied wordt niet alleen bepaald door hydrologische
factoren (neerslag, verdamping, kwel en infiltratie), maar vaak nog meer door allerlei
andere factoren zoals een sterk heterogeen bodemprofiel (door menselijk ingrijpen),
doorsnijding van het gebied met slecht doorlatende barrières (zoals parkeergarages,
funderingen, kelderconstructies, damwanden, kademuren e.d.), lekkages van waterleidingen
of regenpijpaansluitingen, lekke riolen, bouwputbemalingen en grondwateronttrekkingen.
Door een te grote of geforceerde onttrekking en afvoer van grondwater kan
grondwateronderlast ontstaan dat tot schade aan funderingen leidt, zoals paalrot
en verzakkingen. Tegenwoordig is paalrot een probleem dat zich voordoet in de
Amsterdamse buurten rond de oudere, niet opgehoogde stadsparken.
Andersom kan bijvoorbeeld te dichte bebouwing ondergronds de afstroming
van grondwater belemmeren, hetgeen juist voor grondwateroverlast zorgt. De
voornaamste oorzaak van de grondwateroverlast in de Watergraafsmeer is de grote
kweldruk die door de nabijheid van de ringvaart en het grote hoogteverschil met
het omliggende gebied zoals de overgang naar Diemen (opgehoogd veengebied,
NAP +1m) ontstaat. Ook in gebieden waar in het verleden gebrekkig of met slechte
materialen is opgehoogd is sprake van grondwateroverlast zoals water in kruipruimten,
natte kelders, vochtige begane grondruimten of drassige tuinen.
29

Dit is bijvoorbeeld het geval in de 19e eeuwse gordel en in de diepe polders (Water-
graafsmeer en Buikslotermeer).
Stedelijk afvalwater
Het water dat in woningen gebruikt wordt voor douchen, (af)wassen, koken en
consumptie en in bedrijven voor een groot aantal verschillende processen wordt via
het riool afgevoerd. De riolering is het totaal van buizen, putten, pompen en duikers
dat nodig is om het afvalwater naar een rioolwaterzuiveringsinrichting (RWZI) te
brengen. De huidige installatie in Amsterdam West zuivert 70% van al het afvalwater
van Amsterdam en heeft een inwonersequivalent van 1,1 miljoen. Dit betekent dat
de RWZI het afvalwater van 1,1 miljoen inwoners zuivert. Dit afvalwater, dat ook wel
‘influent’ wordt genoemd, komt via een 42 kilometer lange ring van rioleringsbuizen
om het oude centrum van de stad bij de RWZI terecht.
Het riool wordt echter niet alleen gebruikt om afvalwater te transporteren. Ook
overtollig regenwater wordt via het riool afgevoerd. De neerslag wordt dan tot het
afvalwater gerekend. De neerslag kan samen met het verontreinigde drinkwater
afgevoerd worden (dit wordt een gemengd rioolstelsel genoemd) of apart (gescheiden
rioolstelsel).
Bij het gemengde rioolstelsel, zoals in het centrum van Amsterdam, worden zowel
het regenwater als het door mensen gebruikte en verontreinigde drinkwater in het
zelfde stelsel opgevangen en afgevoerd naar de RWZI, waar het wordt gereinigd.
Een nadeel van dit stelsel is dat het soms bij veel regen de grote hoeveelheid water
niet aan kan en overbelast wordt. Het riool kan dan overstromen, waarbij het verontreinigde
water bijvoorbeeld terecht kan komen in sloten of kelders doet onderlopen.
Om dit te voorkomen zijn er In Amsterdam verspreid over de stad 40 bergbezinkbassins
ondergronds aangelegd die tijdens hevige regen een tijdelijk teveel aan
afvalwater kunnen op vangen. Moet dan tóch nog worden overgestort (omdat
zelfs het bassin nog te klein blijkt), dan stort alleen het minst vervuilde deel van het
water over, omdat de vervuiling grotendeels is bezonken. Na de regenbui wordt het
bassinwater weggepompt naar een afvalwaterzuiveringsinstallatie en worden bassin
en leiding schoongespoeld. De Amsterdamse riolering is echter voor het grootste
deel (circa 75%) gescheiden: één voor afvalwater en één voor het relatief schone
regenwater.
30
Dat deel van het regenwater dat in het riool verdwijnt, wordt samen met het afvalwater
afgevoerd naar de rioolwaterzuivering, de rest wordt via regenwaterriolering of
via goten op maaiveld naar het oppervlaktewater of infiltratievoorzieningen geleid.
Legenda
gescheiden oppervlak
gemengd oppervlak
Situatie rioolsysteem in Amsterdam
nooduitlaat op oppervlaktewater
Gemengd rioolsysteem
Gemengd riool
Neerslag
Neerslag
Afvalwater
Schoon water
Gemaal
Principe van gemengd en gescheiden rioolsysteem
Neerslag
Zuivering
(RWZI)
Uitlaat op oppervlaktewater
Gescheiden rioolsysteem
Regenwaterriool
Neerslag
Afvalwater
Vuilwaterriool Gemaal
Schoon water
Zuivering
(RWZI)

RDING
ie wordt het water
emaakt, door een
lk te verwijderen.
urt in onthardingsgevuld
zijn met
oor natronloog
toe te voegen,
allisatieproces
e kalk zich op de
. Zo vormen zich
e korrels. De
et water wordt
tot 8,4 °D of 1,5
liter. Minder kalk
belangrijk, omdat:
ke waterontharr
niet nodig zijn;
n de laagste
smiddel volstaat;
ter met een hogere
ad) kan worden
rd, waardoor loden
eidingen minder
etast en er dus
eze metalen in
ter en het riooltkomen.
er onthard is,
graad van het
eerd met zoutde
koolfilters (zie
chermen tegen
lkafzetting.
HCI
(zoutzuur)
11
Het drinkwatersysteem
granaatzand
Waternet zorgt er voor dat huishoudens en bedrijven in en om Amsterdam jaarlijks
9
over 90 miljoen kubieke meter drinkwater kunnen beschikken. Het drinkwater wordt
op twee locaties geproduceerd: 10 in Leiduin (70%) 12 en Weesperkarspel 13 (30%). Het
water dat in Leiduin wordt gezuiverd wordt bij Nieuwegein door de N.V. Water-
NaOH
14
transportmaatschappij Rijn-Kennemerland (WRK) aan het Lekkanaal ontrokken en
daar voorgezuiverd. Het gefilterde water wordt door pompen naar het Provinciaal
Waterleidingbedrijf marmerkorrels Noord-Holland, water een aantal O industriële afnemers en naar de
2
lucht
Amsterdamse 10 KOOLFILTRATIE Waterleidingduinen 11 SPOELWATER­ getransporteerd. Tijdens het zuiveringsproces
12 LANGZAME
14 TRANSPORT
BEHANDELING
ZANDFILTRATIE
EN DISTRIBUTIE
controleert Om de resterende Waternet schadelijke voortdurend De spoelwaterbehandeling de hoort kwaliteit. De laatste zuiveringsstap is de Op een gemiddelde dag pro-
bestanddelen uit het water te niet bij het hoofdproces van de langzame zandfiltratie. Het duceert de vestiging Leiduin
De halen, duinen past Waternet vormen tweetraps een drinkwaterbereiding; natuurlijke het fysieke is een water barrière stroomt met voor een lage de bacteriën 180.000 kubieke en meter virussen,
water.
koolfiltratie toe. In de nauwe secundair proces. Spoelwater snelheid door een filterbed van Op een warme zomerdag kan
die poriën nog van in kooldeeltjes het voorgezuiverde worden komt vrij als de snelfilters rivierwater en aanwezig fijn zand. Dit filter houdt zijn. de In het de duin productie bevindt oplopen tot wel zich een
deze bestanddelen uit het water koolfilters met lucht en water laatste zwevende deeltjes tegen 240.000 kubieke meter. On-
enorme afgevangen strategische en door bacteriën, zoetwatervoorraad worden schoongespoeld. Met van die vrijkomen 2 tot uit 3 de maanden, koolfilters. geveer die 70% aangesproken
daarvan gaat door
die aan het koolfiltermateriaal veertien speciale dynamische De belangrijkste functie van de grote transportleidingen naar
zijn gehecht, afgebroken. Een zandfilters maakt Waternet het langzame zandfiltratie is echter Amsterdam, waarna het via
kan worden als de aanvoer van kwalitatief goed water niet mogelijk is. Op een
gram kool heeft een oppervlak spoelwater geschikt voor herge- het afvangen van bacteriën en reservoirs of rechtstreeks naar
van bijna een voetbalveld groot. bruik in het zuiveringsproces. andere ziekteverwekkers. Het de inwoners wordt gedistri-
gemiddelde dag produceert de vestiging Leiduin 180.000 kubieke meter water. Op
Door de biologische activiteit in Deze manier van recycling is niet eindproduct is helder, lekker en bueerd. De rest van het water
de filters is het zuurstofverbruik alleen efficiënt, maar voorkomt gezond drinkwater!
uit Leiduin gaat direct naar
een met warme name in de zomermaanden zomerdag ook kan dat het de milieu productie wordt belast oplopen tot wel 240.000 de inwoners kubieke van de gemeente meter.
groot. In de zomer wordt het met een grote stroom afvalwater. 13 OPSLAG
Heemstede en naar de water-
Ongeveer filtraat met zuurstof 70% verrijkt. daarvan Vóór gaat het filter door wordt een grote kleine transportleidingen naar leidingbedrijven Amsterdam, PWN en waarna
Met natronloog vindt een cor- hoeveelheid ijzerchloride aan Het drinkwater is nu klaar voor Dunea.
het rectie via van reservoirs de zuurgraad plaats, of rechtstreeks het water toegevoegd, naar waarna de inwoners consumptie. Waternet wordt slaat het gedistribueerd.
om te voorkomen dat het water
het leidingnet aantast.
De koolfilters worden regelma-
slib
water
(terug naar 7)
zand
de door coagulatie gevormde
vlokjes worden afgevangen in
een zandfilter. Het zand in dit
FeCl 3
op in twee dubbele drinkwaterreservoirs
die samen ruim dertien
duizend kubieke meter wa-
Voor tig met de water productielocatie en lucht gespoeld filter wordt Weesperkarspel door een luchtpomp ter (Amsterdam kunnen opslaan. Deze Zuidoost) opslag is het kwelwater
om verstopping te voorkomen. in beweging gehouden en ge- is nodig omdat mensen overdag
Het vuile water wordt naar de reinigd. Het schone spoelwater veel drinkwater gebruiken en
uit de Bethunepolder bij Maarssen de belangrijkste grondstof voor de bereiding
spoelwaterverwerking afge- gaat vervolgens terug naar de ’s nachts juist weinig. Dankzij
voerd, gereinigd en naar het verdeelbak van de snelfilters en de reservoirs kan de productie
van begin het van het drinkwater. nazuiveringspro- De komt polder daar weer is in het een hoofddrooggelegde
constant worden gehouden plas en waarin is het water vanuit de
ces teruggevoerd. Na 2 ½ jaar proces terug.
er altijd lekker en betrouwbaar
omgeving gaat het koolfiltermateriaal spontaan tij- omhoog kwelt. Eind jaren drinkwater. 80 van de vorige eeuw was de vraag
delijk terug naar de leverancier
naar om te schoon worden gereactiveerd. drinkwater zo groot dat het drinkwaterbedrijf de productiecapaciteit
moest uitbreiden. In die tijd zijn voorzieningen aangelegd om ook het water uit het
Amsterdam-Rijnkanaal (ARK) als grondstof voor de bereiding van drinkwater in te
kunnen zetten. Het ARK-water wordt aan het einde van het Waterleidingkanaal aan
het Bethunewater toegevoegd.
De voorzuivering van het ruwe water gebeurt op de vestiging Loenderveen, van
daaruit wordt het naar Weesperkarspel (Amsterdam Zuidoost ) getransporteerd voor
de nazuivering.
Waternet gebruikt voor de levering van het drinkwater in en om Amsterdam zeven
distributiepompen en een leidingnet met een totale lengte van ongeveer tweeduizend
kilometer.
NaOH
Alkmaar
Alkmaar
Noordhollands
Duinreservaat
Noordhollands
Duinreservaat
(PWN)
(PWN)
Jan Lagrand
Jan Lagrand
Westerhout
Westerhout
Haarlem
Vogelenzang Haarlem
Vogelenzang
Amsterdamse
Watereiding-
Amsterdamse
Watereidingduinenduinen Leiden
Leiden
distributiegebied
distributiegebied
leveringsgebied
leveringsgebied
pompstation
pompstation
drinkwater
drinkwater
voorgezuiverd water
voorgezuiverd water
Drinkwatersysteem regio Amsterdam
WRK
WRK
Zaanstad
Zaanstad
Amsterdam
Amsterdam
WRK
WRK
Nieuwegein
Nieuwegein
Hoorn
Hoorn
Markermeer
Markermeer
Weesperkarspel
Weesperkarspel
Princes Juliana
Princes Andijk Juliana
Andijk
Hilversum
LoenderveenHilversum
Loenderveen Loosdrechtse plassen
Loosdrechtse plassen
Bethunepolder
Bethunepolder
Utrecht
Utrecht
Ir. Cornelis
Biemond Ir. Cornelis
Biemond
Lek
Lek
Enkhuizen
Enkhuizen
Almere
Almere
TECHNISCHE GEGEVENS:
VAN DUINWATER TOT KRAAN WATER
1 INNAME VAN RIVIER WATER
• Ruwwateronttrekking Q max.=25.200 m 3 /h
• Ruwwaterpompstation WRK I en II:
- 2 x 1.200 m 3 /h (50 kPa)
- 2 x 2.400 m 3 /h (50 kPa)
- 2 x 2.700 m 3 /h (50 kPa)
- 4 x 3.100 m 3 /h (50 kPa)
• Grondwaterwinning:
- 16 diepe winputten (totale capaciteit:
5.000 m 3 /uur)
- Vergunning: 3 Mm 3 /jaar
2 COALGULATIE
• 3 coalgulatiesecties en 6 vlokvormingskelders
(18,30 x 16,60 x 4,10 m)
- Verblijftijd: ca. 20 minuten
- Diameter roerwerken: 3,50 m met
instelbaar toerental (0 - 4 omw./min)
• 3 bezinkbassins (afmeting 300 x 120
x 2,50 m)
• Dosering:
- IJzerchloride: 2,5 - 3,5 mg/l
- Natronloog: 10 - 15 mg/l
3 SNELLE ZANDFILTRATIE
• WRK I
- Aantal filters: 40
- Filteroppervlak: 54 2 m per filter
- Filtratiesnelheid: 5 m/h (maximaal)
• Pompen:
- 2 x 2.400 m 3 /h (230 kPa)
- 2 x 3.000 m 3 /h (315 kPa)
- 2 x 3.600 m 3 /h (420 kPa)
- 2 x 4.200 m 3 /h (550 kPa)
- 2 x 4.800 m 3 /h (750 kPa)
• WRK II
- Aantal filters: 40
- Filteroppervlak: 54 2 m per filter
- Filtratiesnelheid: max. 5 m/h
• Pompen:
- 2 x 2.400 m 3 /h (200 kPa)
- 2 x 3.000 m 3 /h (315 kPa)
- 2 x 3.600 m 3 /h (420 kPa)
- 2 x 4.200 m 3 /h (600 kPa)
- 2 x 4.800 m 3 /h (750 kPa)
4 TRANSPORT
• Transportleidingen (totale lengte 213 km):
• WRK I, Nieuwegein – Vogelenzang lengte:
54 km, diameter: 1.500 mm
• WRK II, Nieuwegein –Vogelenzang
lengte: 50 km, diameter: 2 x 1.200 mm
• WRK II, Vijfhuizen – Vogelenzang
lengte: 12 km, diameter: 1.200 mm
5 INFILTRATIE
• 5 infiltratiegebieden, totale oppervlak
ca. 975 hectare
• 40 infiltratiegeulen
Infiltratiecapaciteit: max. 10.000 m 3 /h
- Min. verblijftijd: 60 dagen, gem.
verblijftijd: 90 dagen
- Strategische zoetwatervoorraad: 2-3
maanden
6 WINNING
­ 9 km drains (ontwerpcapaciteit: 10 m 3 /m)
- Win- voorraadkanalen
- Freatische wincapaciteit: max. 10.000 m 3 /h
- 240 diepewinputten (totale
win capa citeit: 4.000 m 3 /h)
31
• Pompstation Oost
- 2 pompen: 1 x 400
1 x 600 m 3 /h
• Pompstation Boog
- 2 pompen à 210 m
• Pompstation Oran
(totale capa citeit: 1
- 4 toerengeregelde
(4.000 m 3 /h per s
7 SNELLE ZAND
• Leiduin 1: 40 filters
• Leiduin 2: 16 filters
­ Filtratiesnelheid: g
­ Filterspoeling: luch
en water: max. 35
8 OZONISATIE
• 5 doseer­/contact
• Contacttijd: 15 min
• Ozondosis: min. 0,3
• Ozonproductie uit
5 ozongeneratoren
9 ONTHARDING
• Pelletreactoren: 12
hoogte 9,5 m, cap
• Dosering: Natronlo
• Entmateriaal: gran
10 KOOLFILTRAT
• Aantal koolfilters:
2 e trap: 20 filters
• Filteroppervlak: 58
• Filterbedhoogte: 2
• Filtratiesnelheid: m
• Filterspoeling: luch
min. 20 m/h - 40
• Koolhandling: 4 st
ma tische kooltrans
capa citeit: kool 25
11 SPOELWATER
• 14 DynaSandfilters
- Vlokmiddel: ijzerclo
mg/l spoelwater
• Slibopslag en ontw
velden, totaal oppe
12 LANGZAME Z
- Leiduin 1: 7 stuks à
8 stuks a 1.000 m
- Leiduin 2: 10 stuks
• Filtratiesnelheid: m
13 OPSLAG
• Twee drinkwaterres
- Leiduin 1: 5.000 m
- Leiduin 2: 8.400 m
14 TRANSPORT
• Twee drinkwaterpo
- Leiduin 1: 4 toeren
pompen: à 3.000
- Leiduin 2: vaste po
1 x 2.100 m³/h (30
1 x 800 m³/h (150
• 5 toerengeregelde
2 x 3.100 m³/h (3
1 x 950 m³/h (550
1 x 1.260 m³/h (33
1 x 350 m³/h (420

Hoe functioneert het watersysteem?
Normale afvoer van boezem- en polderwater
Regenwater dat in de landelijke en stedelijke polders valt, wordt in sloten en vaarten
verzameld en naar de boezem gepompt. De stadsboezem van Amsterdam is van
belang voor de kwantitatieve waterhuishouding van zowel de binnenstad als voor
het ten zuiden van Amsterdam gelegen boezemgebied. Het stroomgebied van de
Amstel watert af via de Amstel, die als een ‘snelweg’ voor de waterafvoer functioneert.
Vanuit de Amstel komt het water via de grachten van Amsterdam op het IJ.
Vandaar stroomt het water via het Noordzeekanaal richting zee. Bij normale omstandigheden,
dat wil zeggen bij normale waterpeilen, functioneert dit watersysteem als
één geheel.
Het afvoeren van al dat water naar zee kan op twee manieren. De waterstand op
zee is hiervoor bepalend. Is de waterstand lager dan die op het Noordzeekanaal,
dan gaat de spuisluis bij IJmuiden open en kan het water onder vrij verval weglopen
naar zee. Dat is goedkoop want het kost geen energie. Bij een gewone spui wordt
tweemaal per dag water afgevoerd. In normale omstandigheden is dat voldoende.
Bij vloed of bij westenwind staat de Noordzee te hoog om te kunnen spuien. Dan
32
Gemaal Zeeburg
Normale afwateringssituatie
in Amsterdam
Geopende sluis
Gesloten sluis
Gemaal Zeeburg
Hoogwaterbemaling
Geopende sluis
Gesloten sluis
moet het gemaal in werking worden gesteld. De spuisluis kan maximaal 500 m3/s
afvoeren en de zes pompen van het gemaal hebben een gezamenlijke capaciteit van
260 m3/s. Hiermee is het het grootste gemaal van Europa
Hoogwaterbemaling en calamiteitenberging
Hoogwatersituaties in het boezemsysteem komen alleen voor door een combinatie
van veel neerslag in het stroomgebied en hoge waterstanden op de Noordzee,
waardoor niet kan worden gespuid bij IJmuiden. Een dergelijke situatie kan bijvoorbeeld
optreden, als aanhoudende harde tot stormachtige noordwestenwind voor
opstuwing van het zeewater zorgt en bij gelijktijdige heftige neerslag de watermassa’s
niet tijdig genoeg via de gemalen bij IJmuiden afgevoerd kunnen worden
naar de Noordzee en via gemaal Zeeburg bij Amsterdam en de sluizen bij o.a.
Muiden naar het IJsselmeer. Daarnaast heeft de wind een belangrijke invloed op de
waterstanden in het gebied zelf. Bij harde wind uit noordwestelijke richting ontstaan
in de Amstellandboezem en het zuidelijk deel van het Amsterdam-Rijnkanaal nog
hogere waterstanden als gevolg van opwaaiing. Gevolg is, dat het waterpeil in de
Amstel zo hoog komt, dat veel laaggelegen en dichtbevolkte polders aan de Amstel
kunnen overstromen: onder meer de bebouwde kommen van Uithoorn, Mijdrecht,
Watergraafsmeer de Bijlmer, Bullewijk en Amstelveen.

Uitgangspunt is dat het watersysteem op orde is voor gebeurtenissen die zich tot
gemiddeld 1:100 jaar kunnen voordoen. Wanneer deze extreme situatie optreedt,
moeten noodmaatregelen worden genomen. Bij een peil van NAP -0,20 m op het
Noordzeekanaal kan het boezemsysteem van Amstelland-West afgescheiden worden
van het Noordzeekanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal door alle sluizen en keringen
van het IJfront (sluizen en keringen tussen de Amsterdamse stadsboezem en het IJ)
en het Amsterdam-Rijnkanaalfront te sluiten en het gebied volledig door het gemaal
Zeeburg te bemalen. Zeeburg maalt dan uit op het IJmeer/Markermeer. Dit komt
hooguit eens in de 1 á 2 jaar voor.
Als deze maatregel niet werkt of onvoldoende helpt, moet gezocht worden naar
waterberging binnen of buiten het systeem. Wanneer deze capaciteit niet wordt
gevonden, neemt de kans op een overstroming vanuit de boezem snel toe. Om die
reden zijn afspraken gemaakt dat in een dergelijke extreme situatie het overtollige
water naar een “calamiteitenpolder” wordt gepompt. Polder De Ronde Hoep is voor
deze functie aangewezen.
De kwetsbaarheid van het watersysteem van Amstelland voor wateroverlast heeft te
maken met een combinatie van factoren:
grote afstanden tot de gemalen (lange kanalen) die een goede afvoer moeilijk
maken;
een flessenhals (bruggen, obstakels in krappe watergangen) in de Amsterdamse
stadsboezem;
geringe mogelijkheden voor peilverschillen, waardoor de bergingscapaciteit in de
boezem zelf beperkt is.
De afvoercapaciteit van het systeem is steeds verder toegenomen, onder andere
door (uitbreiding van) het gemaal bij IJmuiden en gemaal Zeeburg. Omdat de
rest van het watersysteem niet is of kon worden aangepast, onder andere door de
aanwezigheid van monumentale bruggen en nauwe watergangen in de stadsboezem
waarin veel woonboten liggen, ondervindt het water veel weerstand die een goede
afvoer belemmert. Dit betekent dat de bergingscapaciteit afneemt en bovenstrooms
geregeld hoge waterstanden voorkomen.
Het verbeteren van de doorvoercapaciteit (breedte en diepte van het profiel) zijn
nodig om de hoge waterstanden bovenstrooms te beperken en voor het optimaal
benutten van gemaal Zeeburg. Het is ook van belang voor tijdelijke (piek)berging,
met name in die delen van de stad waar vrijwel geen ander water aanwezig is. Ook
dat betekent dat het water vrij moet worden gehouden van belemmeringen.
Gemaal Zeeburg
Waterverversing
Geopende sluis
Gesloten sluis
Verversing van de grachten
In het verleden toen Amsterdam nog in directe verbinding met de Zuiderzee stond,
vond de verversing van de grachten op natuurlijke wijze plaatst door eb en vloed (zie
deel 1 Van moeras tot metropool). Sinds de aanleg van de Oranjesluizen moest het
doorspoelen anders geregeld worden. Het gemaal Zeeburg is zes jaar na de Oranjesluizen
aangelegd voor de afvoer van het water én om IJmeerwater in te laten om de
grachten door te spoelen wanneer het zuurstofgehalte te laag is. Bij het doorspoelen
wordt er zoveel mogelijk gebruik gemaakt van ‘natuurlijk verval’: als het water op het
IJmeer 20 tot 25 cm hoger staat dan in de stad, kunnen de grachten worden ververst
met vrije instroom zonder dat bij gemaal Zeeburg gepompt hoeft te worden. Tijdens
het doorspoelen worden een aantal sluizen langs het Amstel- en IJ-front gesloten.
In de kwalitatieve waterhuishoudkundige situatie van het stadsboezemgebied is ook
het een en ander veranderd. De grachtengordel is van riolering voorzien en daardoor
is minder intensieve verversing nodig. In de winter niet meer zeven, maar twee keer
per week. ‘s Zomers worden de grachten vier keer per week doorgespoeld. Sinds
januari 2010 wordt als proef alleen gespoeld als zuurstofmetingen aangeven dat dit
nodig is. Daardoor is er nog nauwelijks gespoeld in 2010.
33

Te veel en te weinig: de huidige
wateropgaven
Vasthouden, bergen en afvoeren
Wateroverlast is niet levensbedreigend, maar kan wel vervelend zijn en veel schade
en/of hinder veroorzaken als water gebouwen instroomt. Water op straat is tot op
zekere hoogte aanvaardbaar, zolang het maar geen gevaarlijke situaties oplevert. De
overlast wordt veroorzaakt door hevige neerslag die in korte tijd valt, door grondwater
of door een niet goed functionerende riolering. De werkelijke oorzaak in stedelijk
gebied is, dat het bergen van regenwater minder makkelijk gaat door intensiever
grondgebruik en een toename van verharding van openbare en privéruimten. In
kwelgebieden wordt het probleem bovendien versterkt, doordat het water hier ook
nog eens van onderaf komt.
De Amsterdamse riolering is ontworpen op een extreme bui die eens in de twee
jaar voorkomt. Als je een bui met een herhalingstijd van vijf jaar in je systeem wilt
houden, moet het riool zo groot worden dat het de vraag is of de kosten dan nog
opwegen tegen de vermeden schade. Het lijkt dan efficiënter om de schade te
beperken door maatregelen te treffen in de inrichting van de openbare ruimte of op
gebouwniveau.
De trits vasthouden, bergen en afvoeren
34
Op rijksniveau heeft de Commissie Waterbeheer in de 21ste eeuw, geadviseerd de
wateroverlast in een watersysteem aan te pakken door het volgen van de drietrapsstrategie
vasthouden-bergen-afvoeren. In het Nationaal Bestuursakkoord Water
hebben alle partijen deze aanpak onderschreven. Daarvoor worden in stedelijk
gebied zowel boven- als ondergronds infiltratievoorzieningen aangebracht. De mogelijkheden
worden bepaald door de beschikbare ruimte, het ruimtegebruik en de
ondergrond. Van daaruit infiltreert het langzaam in de bodem of wordt het tijdelijk
geborgen en op een gunstiger moment afgevoerd naar het oppervlaktewater. Een
voorbeeld is de toepassing van waterdoorlatende verharding. Hierbij kan het water
door de voegen van de bestrating infiltreren in de ondergrond. Dit wordt in nieuwe
woonwijken zoals op IJburg toegepast. Onder parken en sport- en speelvelden
kan door middel van infiltratiekratten veel water opgevangen worden. In de Watergraafsmeer
wordt gekeken of dit meegenomen kan worden bij de omzetting van
sportvelden naar kunstgras. In alle toepassingen is het belangrijk dat het water via,
niet al te veel omwegen, naar de voorziening wordt geleid en niet belemmerd wordt
door obstakels.
Bij ruimtelijke ontwikkelingen in de stad moet de toename van de belasting van het
oppervlaktewater bij elk project worden gecompenseerd door de initiatiefnemer.
Als vuistregel geldt dat het gebied 10 % oppervlaktewater moet hebben. Vanwege
de complexiteit van de huidige ontwikkelingen, zowel in ruimtelijke inrichting als in
tijd, is het soms lastig om per individuele ontwikkeling of per gebouw een passende
watercompensatie te realiseren. Een systeem waarmee de bergingsvraagstukken op
een hoger schaalniveau (bijvoorbeeld voor meerdere (deel)projecten tegelijk) kunnen
worden opgelost is dan nodig. Daarnaast is het gewenst het proces van dempen,
verharden en compenseren overzichtelijker te maken voor wat betreft planning,
mogelijkheden, en verantwoordelijkheden. Om deze zaken een plek te geven,
ontwikkelen de waterbeheerders en DRO gezamenlijk een Watercompensatiebank.
Een voorbeeld waar dit principe wordt toegepast is te vinden op de Zuidas. De
verdichting van de Zuidas levert een flinke waterbergingsopgave op. Ter voorkoming
van wateroverlast binnen en buiten de Zuidas is het stand-still principe uitgangspunt.
Dit betekent dat in de trits vasthouden, bergen en afvoeren allereerst maximaal
ingezet wordt op het vasthouden van het gevallen regenwater op kavelniveau, bijvoorbeeld
door groene daken en waterpartijen (waterneutrale kavels). Voor berging
vormt een robuust netwerk van waterlopen de basis waarop aangetakt kan worden.
In dit netwerk is de positie van het Dok belangrijk. Berging in alternatieve vormen is

dus noodzakelijk: water onder sportvelden, in of op parkeergarages, in de openbare
ruimte, daktuinen of -vijvers. Deze noodzaak kan tot één van de visitekaartjes van de
Zuidas gemaakt worden, een voorbeeld van hoe in een hoogstedelijke omgeving de
groeiende wateropgave opgelost wordt door het zichtbaar maken van water.
“De zomer van 2003”
Naast wateroverlast komen er ook perioden van extreme droogte voor. Het
Amsterdam-Rijnkanaal speelt een belangrijke rol in de aanvoer van water voor de
regio Utrecht en Zuid-Holland in perioden van droogte. Het water van het kanaal
wordt dan getransporteerd naar de Hoogheemraadschappen De Stichtse Rijnlanden,
Rijnland en Delfland. Hiermee worden deze gebieden van zoet water voorzien, terwijl
ze anders in droge perioden afhankelijk zouden zijn van verzilt water uit bijvoorbeeld
de Hollandsche IJssel.
In de droge zomer van 2003 is extra zoet water vanuit het Markermeer via de
zogenaamde Tolhuissluisroute naar het Hoogheemraadschap van Rijnland gevoerd
om in het tekort aan zoet water te voorzien, zodat kon worden voorkomen, dat
door de droogte onherstelbare schade zou optreden. Aanvoer van zoet water via
deze route, vanuit het Markermeer/IJmeer via het bestaande boezemsysteem (o.a.
de Amsterdamse stadsboezem), is kostbaar en door de relatief lange afstand niet
de meest effectieve manier. Het is zelfs ongewenst, omdat een zwaarder belast
boezemsysteem een plotselinge periode van heftige neerslag dan niet snel genoeg
verwerken.
Soms houdt een droogteperiode zo lang aan, dat het niet langer mogelijk is om alle
functies te bedienen. Dan moet er worden gekozen: wie of wat heeft prioriteit bij
de verdeling van het schaarse rivierwater? Als een dergelijke situatie zich voordoet
treedt de verdringingsreeks in werking. Daarin is bepaald in welke volgorde het
schaarse water aan de gebruikers wordt toebedeeld. Na aanleiding van de droogte
in 2003 is de volgorde (die in 1976 is vastgelegd) geactualiseerd waarbij rekening
is gehouden met regionale omstandigheden en meer aandacht voor de belangen
van natuur en de energievoorziening. In 2003 deden zich problemen voor met
thermische verontreiniging in het Amsterdam-Rijnkanaal/Noordzeekanaalgebied. De
koelwatervoorziening van de energiecentrales kwam door de geringe aanvoermogelijkheden
in gevaar.
In de geactualiseerde reeks zijn de belangen van de energievoorziening en die van
de veengebieden (en veenkades) een categorie hoger geplaatst. Het peil van de
vaarwegen en havens is in tijden van waterschaarste de laatste zorg (categorie 4).
Wordt het nog ernstiger dan valt de beschikbaarheid van water weg voor de land- en
tuinbouw met kapitaalintensieve gewassen en de industrie die veel proceswater verbruiken
(cat.3). Het water dat er dan nog is, wordt ingezet voor drinkwaterbereiding
en de energievoorziening (categorie 2) Uiteindelijk blijven alleen de belangen van de
eerste categorie over: veiligheid en het voorkómen van onomkeerbare schade.
Maatregelen tegen te veel en te weinig water zijn in een sterk verstedelijkte regio
als de Amsterdamse metropool nu al aan de orde. In de toekomst als klimaatveranderingen
doorzetten, zijn aanpassingen aan het watersysteem en het stedelijke
systeem net als in het verleden gebeurt is, nodig, zodat beide optimaal kunnen
blijven functioneren. In deel 3 De stad ontwikkelt, het klimaat verandert, worden de
opgaven behandelt waar Amsterdam de komende decennia voor staat.
In augustus 2003 brak de ringdijk bij het Utrechtse Wilnis door
35

3 De stad ontwikkelt, het klimaat
36
verandert
N.A.P.

+20
+10
0
- 10
- 20
- 30
- 40
Inzoomend op de stedelijke ontwikkeling en het watersysteem zien we de
afgelopen decennia twee belangrijke trends opkomen die de ruimtelijke inrichting
in sterke mate (gaan) bepalen: de intensivering van stedelijke activiteiten en
veranderingen van het klimaat. Voor de Metropoolregio Amsterdam is het van
levensbelang dat het een vooraanstaande positie blijft innemen in de
wereldeconomie. De Structuurvisie is er duidelijk over: Amsterdam moet in 2040
economisch sterk en duurzaam zijn. Voor een duurzame stad moeten we onder
andere anticiperen op klimaatverandering.
37

Economisch sterk en duurzaam
Kenniseconomie en de rol van de stad
Van oudsher gaat er van steden een enorme aantrekkingskracht uit. Mensen trekken
naar de stad op zoek naar werk, opleiding of plezier. De laatste twee decennia is de
nadruk in een aantal steden in de wereld op de kenniseconomie komen te liggen.
In uiteenlopende sectoren, van zakelijk tot creatief en van medisch tot technisch, is
kennis inmiddels de belangrijkste productiefactor geworden. Het belang van grote
bedrijven is relatief kleiner geworden, die van kleinschalige initiatieven des te groter.
De vormgeving van de stad, en de ruimtelijke ontwikkelingen zullen zich hier naar
voegen.
De kenniseconomie is een interactie- en uitwisselingseconomie die vooral in steden
kans van slagen heeft. Steden bieden op een relatief klein oppervlak verschillende
milieus waar die interactie en uitwisseling van kennis kan plaatsvinden. Die milieus
moeten wel van hoogwaardige kwaliteit zijn en uitmunten in diversiteit. Divers in
voorzieningenaanbod, woningaanbod, fysieke ruimten en mensen. Niet alle steden
voldoen aan deze voorwaarde, Amsterdam komt dicht in de buurt.
De stad heeft eeuwenlang gefunctioneerd als plek waar kennis over allerhande zaken
werd uitgewisseld. Een industriestad is het nooit geworden, een kennisstad daarentegen
zal het blijven, mits de kwaliteit van het stedelijk leven op orde blijft, zodat
mensen en bedrijven zich hier willen blijven vestigen.
Het wonen, werken en recreëren raakt in een op kennis gebaseerde economie steeds
meer met elkaar verweven. Op hetzelfde grondgebied neemt het aantal activiteiten
toe. Daarom is het noodzakelijk om het grondgebruik in de stad te optimaliseren,
onder meer via verdichting. Enerzijds slaagt de verdichtingopgave alleen als er
hoogwaardige woon- en werkmilieus worden gemaakt. Anderzijds is voor een stevige
concurrentiepositie van de kenniseconomie het vergroten van een kwalitatief aanbod
aan stedelijke milieus onmisbaar.
Naast intensivering van het grondgebruik in de stad leidt de strijd om de schaarse
ruimte tot menging van functies door monofunctionele gebieden te transformeren
naar gemengd stedelijk milieu. Verdichting van de metropool mag het leefklimaat
echter niet aantasten. De lucht, de bodem en het water kunnen schoner, de stad
groener, stiller en energiezuiniger. Voor een duurzame stad moeten we ook anticiperen
op de veranderingen die zich in het klimaat voordoen.
38
Intensivering en transformatie
De Metropoolregio Amsterdam wil zich ontwikkelen tot een concurrerende Europese
metropool in 2040. Intensivering van woon- en werkgebieden met behoud van het
landschap vormt daarbij een belangrijk uitgangspunt. Voor Amsterdam betekent
dit een opgave om voor 2030 circa 50.000 en tot 2040 mogelijk 70.000 woningen
binnen de contouren van het bestaand stedelijk gebied toe te voegen.
In de structuurvisie voor Amsterdam vinden de ruimtelijke ingrepen de komende
decennia plaats in een viertal ‘bewegingen’: de uitbreiding van het centrum, in het
metropolitane landschap, aan het waterfront van het IJ en in de zuidflank van de stad
(van Zuidas tot Zuidoost).
De uitbreiding van het centrum manifesteert zich het sterkst via het grote aantal
extra woningen dat zal worden gebouwd in wijken die nu nog als ‘tuinstedelijk’ of als
monofunctioneel werkgebied bekend staan, maar in de nabije toekomst deel gaan
uitmaken van het (hoog)stedelijke centrumgebied. Tot de locaties behoren de zone
tussen de Ring-west en het Ringspoor, Buitenveldert Noord, het Gooiseweg-tracé en
Zeeburgereiland.
De ontwikkeling van Overhoeks is het eerste transformatieproject in een lange reeks
die de noordelijke IJ-oevers zal veranderen. Binnen afzienbare tijd zullen NDSM,
Buiksloterham en de Houthavens aan de zuidkant ontwikkeld worden. In de scenario’s
voor Havenstad zijn eveneens stedelijke woningbouwopgaven opgenomen.
Langs de oostelijke IJ-oevers ligt het accent de komende jaren vooral op de waterrecreatie,
daarna is het mogelijk dat ook hier transformatie kan plaatsvinden.
Stedelijke bedrijvigheid

Verstedelijkingsopgave
De 2e fase van IJburg met de realisatie van 9000 woningen vormt het sluitstuk van
het Waterfront in het IJmeer.
In de Zuidflank vinden grote fysieke veranderingen plaats zoals de uitbreiding van
Schiphol, de ontwikkeling van de Zuidas, de intensivering van de Zuidoostlob (waaronder
de verdichtingopgave in de Bijlmer en de transformatie van de werkgebieden
Amstel I, II en III), de verdere verstedelijking van Buitenveldert en de verfraaiing van
de koppen van de Amsterdamse Bosscheg en de Amstelscheg. De omgeving van het
AMC breidt zich uit met het Medical Business Park. En in de Watergraafsmeer zorgen
ontwikkelingen rond het Amstelstation en in Sciencepark en de herstructurering van
woonbuurten voor verder intensivering van de stedelijke ruimte.
De infrastructuur gaat mee in de verstedelijkingsopgave met onder andere een
verbreding van A10, A1 en A2, mogelijk een tunnelvariant voor de A6/A9, verlaging
van de Gooiseweg, een spoorwegverdubbeling naar Utrecht en een nieuwe verbinding
naar IJburg
Aangezien er binnen de verdichtingsopgave weinig mogelijkheden zijn voor hoogbouw,
wordt er steeds meer naar de ondergrond gekeken. Met name binnen de
Ring is dat het geval. Er wordt gebouwd aan de Noord-Zuidlijn en kansen voor extra
verblijfsruimten liggen onder de winkelstraten zoals het Damrak, Rokin, P.C. Hooftstraat
en Ferdinand Bolstraat.
Alle toevoegingen in de boven- en ondergrond hebben enorme consequenties
voor het water. Bovengronds doorsnijden infrastructuur en bebouwing gebieden,
waardoor water lange afstanden af moet leggen om de boezem te bereiken. Ondergronds
ontstaan eveneens belemmeringen waardoor in het ene gebied grondwateroverlast
ontstaat als gevolg van grondwaterblokkades elders.
Hoewel geen twijfel bestaat over de noodzaak van verdichting, is aanpassing van de
ruimtelijke ingrepen aan het watersysteem onontkoombaar. Omgekeerd is het een
uitdaging het watersysteem goed te laten functioneren in een intensiverende metropool.
Met de klimaatverandering voor de deur wordt deze opgave nog urgenter.
Verandering van het klimaat
Zeespiegelstijging spreekt tot de verbeelding en is het overheersende kader geworden
in het denken over klimaatverandering. Hierbij wordt als eerste gedacht aan
problemen aan de kust: het risico op het doorbreken van duinen en dijken, waardoor
het land achter de duinen overstroomt. Het werkelijke klimaatvraagstuk is echter vele
malen complexer. Het kan namelijk ook warmer worden, heet zelfs en gedurende
lange perioden droog blijven. Maar het kan ook heftig en langdurig regenen wat
lokaal tot wateroverlast leidt en, gecombineerd met toenemende afvoeren van de
Rijn, tot wateroverlast benedenstrooms. En door de stijging van de zeespiegel rukt
het zoute water op richting essentiële drinkwaterbronnen.
De veranderingen in het klimaat hebben invloed op de ruimtelijke inrichting en het
gebruik van het stedelijk systeem en het watersysteem. Voor een aantal zaken is snel
en adequaat handelen noodzakelijk, zoals bescherming tegen overstromingen, maar
de klimaatverandering biedt ook aanknopingspunten voor een nieuwe ruimtelijke
strategie. Hitte is vervelend, maar water toevoegen in de openbare ruimte en een
groene aanplant, juist op plekken die sterk ‘versteend’ zijn, zorgt voor een kwaliteitsimpuls.
De behoefte aan meer ruimte voor de opvang en afvoer van extra water
moet samengaan met verbeteringen aan te krap gedimensioneerde watersystemen,
maar levert ook een bijdrage aan het versterken van de beleving en gebruiksmogelijkheden
van het water. Water is ook fun en biedt kansen voor nieuwe woonmilieus,
ander vormen van toerisme en innovaties op het gebied van water- en hittebestendig
39

ouwen en duurzaam materiaalgebruik. De verandering van het klimaat vraagt ook
om vergaande keuzen van sectoren als land- en tuinbouw: is verplaatsing van de
bollen- en bomenteelt aan de orde en gaan we andere producten eten? Kortom, op
alle terreinen van de ruimtelijke ordening heeft klimaatverandering invloed.
40
Amsterdam Klimaatbestendig
Wat zijn de opgaven?
Het ontwerpen van een klimaatbestendige stad die robuust, maar tegelijkertijd
flexibel is en samengaat met een leefbare aantrekkelijke stad, is geen gemakkelijke
opgave, aangezien het achterliggende probleem nog altijd als weinig concreet wordt
ervaren. De urgentie is er echter wel degelijk, zeker als meegenomen wordt dat
nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen het ruimtegebruik voor vele decennia vastleggen.
Politieke lef is nodig om over de bestuurlijke waan van de dag uit te stappen, met
onzekerheid om durven te gaan en investeringen voor de volgende generaties te
doen.
Het in balans brengen van de ruimtelijke ontwikkelingen en het watersysteem vergt
het nodige aanpassingsvermogen van beide kanten. De wateropgave en de ruimtelijke
opgave zijn voor een groot deel met elkaar verweven, aanhaken op transformatieprocessen
en meeliften op trends bieden de meeste kansen. Fundamentele
keuzen zijn noodzakelijk, want de stad ontwikkelt en nieuwe contouren en richtingen
worden nu bepaald. Bij klimaataanpassing is het de kunst de balans te zoeken tussen
mondiale klimaatwijzigingen en lokale effecten op de leefomgeving.
Amsterdam gaat de komende decennia werken aan de volgende opgaven:
Bescherming tegen overstroming
Omgaan met wateroverlast
Omgaan met watertekort
Omgaan met temperatuurstijging
Bescherming tegen overstroming
Als gevolg van klimaatverandering treden zeespiegelstijging, zwaardere stormen en
hogere piekafvoeren van rivierwater op. Daarnaast zal sprake zijn van meer regenval,
maar ook perioden van uitzonderlijke droogte.
De huidige primaire keringen zijn berekend op extreme hoogwatersituaties die
gemiddeld 1 keer in de 10.000 voorkomen. Om Nederland beter te beschermen
tegen het water uit het hoofdwatersysteem heeft de Deltacommissie voorgesteld
het veiligheidsniveau van alle dijkringen met een factor 10 te verhogen (zie deel 2
Het systeem boven water). In het Nationaal Waterplan staat dat in 2011 de nieuwe
norm per dijkringgebied wordt gedefinieerd (principebesluit) en dat hierover in

Veiligheidsnormen in de omgeving Amsterdam
2017 een definitief besluit wordt genomen. In Amsterdam vindt een aantal grootschalige
ruimtelijke ontwikkelingen plaats (o.a. transformatie van de IJ-oevers van
haven- in woongebieden, IJburg 2e fase en de verbreding van de noordelijke ring
A10), bovendien staat de stad gesteld voor een verdere verdichtingsopgave. Bij
deze ontwikkelingen zou je nu al graag de mogelijkheden en keuzes van de nieuwe
veiligheidsbenadering in beeld brengen.
Het waterveiligheidsbeleid is gebaseerd op een risicobenadering. Het voorkómen
van een overstromingsramp (preventie) behoudt de allerhoogste prioriteit en krijgt
vorm met een zandige kust en een ruim rivierbed, in combinatie met sterke dijken,
duinen, dammen en stormvloedkeringen. In het kader van het Deltaprogramma
wordt op basis van een kosten-batenanalyse en een analyse van de slachtofferrisico’s
onderzocht of aanpassing van de huidige veiligheidsnormen en dijkringindeling wenselijk
is. Ook de vorm waarin de normen worden vastgelegd (als overschrijdingskans
zoals in het huidige systeem of als overstromingskans) staat ter discussie.
Het Nationaal Waterplan stelt dat niet alleen aandacht nodig is voor het voorkómen
van overstromingen (preventie), maar ook voor het beperken van de gevolgen van
een mogelijke overstroming. Zorgvuldige ruimtelijke inrichting kan slachtoffers en
schade bij overstromingen beperken. Overstromingsrisico’s gaan daarom een sterkere
rol spelen bij afwegingen in de ruimtelijke planning. Ook voor de leefbaarheid
van onze delta op lange termijn zijn slimme locatiekeuzes en duurzame inrichting
van kwetsbare gebieden noodzakelijk. De rentabiliteit en de haalbaarheid van de
De IJoevers maken onderdeel uit van dijkring 44, het gebied buiten de stadkering
maatregelen voor deze opgave wordt groter als ze ook bijdragen aan andere (water)
opgaven en urgente gebiedsontwikkelingen.
Ondanks de forse inzet op het voorkómen van overstromingen en zorgvuldige
ruimtelijke inrichting kan een overstroming, klein of grootschalig, een bedreiging
vormen. Een goede (organisatorische) voorbereiding is essentieel om efficiënt te
kunnen handelen bij een eventuele overstromingsramp. Door de grotere nadruk
op ruimtelijke inrichting en rampenbeheersing krijgen ook andere partijen dan de
waterbeheerders een duidelijke verantwoordelijkheid voor waterveiligheid.
De regio Amsterdam wil samen met het rijk de mogelijkheden van een nieuwe
veiligheidssystematiek voor het stedelijke gebied onderzoeken. Versterking van
de kering bij IJmuiden en versterking van de noordelijke Lekdijk bieden weliswaar
de meest adequate bescherming tegen overstromingen vanuit zee en rivier, maar
Amsterdam vindt dat ook het eigen, regionale systeem op orde moet zijn. Juist in
de meest kwetsbare gebieden zoals de diepe polders en de IJ-oevers vindt sterke
verstedelijking plaats. Door excessieve regenval of juist lange perioden van droogte
kunnen dijken falen en polders vanuit de boezem worden overstroomd. Gemeten
naar het (toekomstig) aantal inwoners en de investeringen in deze gebieden is dat
een risico.
41

Om de Amsterdamse regio te beschermen zijn de volgende maatregelen aan de
orde:
Het versterken van de stadskeringen en de Waterlandse kering
Het op hoogte brengen van de nieuwbouwgebieden aan de IJ-oevers en in het
IJmeer
42
Het beschermen van de kwetsbare polders
1. De stadskering (Haarlemmerdijk, Zeedijk, Zeeburgerdijk) en de Waterlandse
kering (Schellingwouderdijk, Nieuwendammerdijk en Buiksloterdijk) zorgen er samen
met de Oranjesluizen, de dijken langs het Noordzeekanaal en de sluizen van IJmuiden
voor dat Amsterdam niet overstroomt. De stadskering is echter sinds de robuuste
maatregelen van Hudde (vanaf 1681) landinwaarts verschoven door aanplemping
van land en verkeersdoorbraken in de oorspronkelijke dijk (zie deel 1 Van moeras
tot metropool). Inmiddels liggen de keringen zowel aan de noord- als de zuidkant in
een dichtbebouwd en sterk verstedelijkt gebied. Aanpassingen en versterkingen zijn
vanwege die ligging en vanwege de cultuurhistorische waarde bijna onmogelijk. De
keringen zijn hoog genoeg, maar de sterkte is lastig te meten. De historische sluizen
die er onderdeel van uitmaken vormen een zwakke schakel. Het sluiten gebeurt
handmatig en is tijdrovend en de exacte sterkte is moeilijk te bepalen.
Integrale ophoging van de gehele transformatiezone van de noordelijke IJ-oevers
is een mogelijk alternatief voor dat deel van de Waterlandse kering ten noorden
van het IJ. Op de zuidelijke IJ-oever kan wanneer de keringen niet meer voldoen,
gedacht worden aan de realisatie van een alternatieve kering met de spoordijk als
basis.
2. De IJ-oevers liggen binnen dijkring 44 waarvan het beschermingsniveau (1:1250)
lager is dan van het omliggende gebied. In het nationale traject om tot nieuwe veiligheidsnormen
te komen wordt onderzocht of aanpassing van de dijkring nodig is. Als
het huidige beschermingsniveau gehandhaafd blijft, dan zal de transformatieopgave
van de IJ-oevers hier rekening mee moeten houden en zijn ruimtelijke maatregelen
nodig om de gevolgen en risico’s van een calamiteit te beperken. Door dijkring 44
op te waarderen naar 1:10.000 is aangepast bouwen waarschijnlijk alleen nodig voor
kwetsbare functies. Mogelijk is het zelfs beter dat de verschillende dijkringen geïntegreerd
worden.
In het IJmeer wordt volop gebouwd aan de eerste fase van IJburg. De tweede fase
staat in de planning. Het woongebied van de IJburgers wordt geheel omringd door
water. De nieuwe eilanden van IJburg komen integraal op voldoende hoogte te
liggen (in plaats van een laagliggende polder met een ringdijk). Dit betekent aan de
ene kant een betere bescherming tegen overstromingsgevaar en anderzijds meer
contact met het water vanaf het eiland. Om de bewoners nu en in de toekomst te
beschermen, zijn de waterkeringen zodanig aangelegd dat de kans op overstromen
slechts eens in de 4000 jaar is. Op IJburg is in de eerste fase ruimte gereserveerd
voor een peilstijging van 0,8 m. In het kader van het Nationaal Waterplan is besloten
dat het peil van het IJmeer/Markermeer niet meestijgt met de peilstijging van het
(noordelijke) IJsselmeer. De peilen worden te zijner tijd losgekoppeld. Hierdoor
blijven de gevolgen van een eventuele calamiteit beperkt. Voor de eilanden van de
tweede fase is de noodzaak om met de peilstijging rekening te houden door het
kabinetsbesluit komen te vervallen. Geen peilstijging is gunstig voor de kosten van
IJburg 2e fase, omdat minder opgehoogd hoeft te worden en/of minder oppervlakte
hoeft te worden gereserveerd voor toekomstige verhoging en versteviging van de
kering. Dit komt ten goede van de inrichting en de ruimtelijke kwaliteit. Uit oogpunt
van robuustheid is het wel noodzakelijk om voldoende veiligheidsmarge in te
bouwen.
3. Naast onderzoek naar het veiligheidsniveau van dijkring 44 pleit de gemeente
Amsterdam voor een onderzoek om het Amsterdam-Rijnkanaal opnieuw te compartimenteren
ter afwenteling van overstromingsgevaar vanuit de Lek. De schuif die er
in zat, is ten behoeve van de scheepvaart verwijderd. Maar als rivierafvoeren gaan
toenemen, is het mogelijk dat bij een doorbraak van de Lekdijk, onder andere delen
van de Zuidoostlob en de gehele Watergraafsmeer kunnen overstromen. De kans
dat dit gebeurt, mag dan wel klein zijn, de gevolgen zijn groot. Niet alleen preventie
is noodzakelijk, om de gevolgen van een overstroming zoveel mogelijk te beperken
is het van wezenlijk belang dat kwetsbare infrastructuur en voorzieningen (ziekenhuizen,
energiecentrales, datacentra, aan– en afvoerwegen) op voldoende hoogte
liggen. In de Watergraafsmeer ligt bijvoorbeeld de mondiale internethub SARA.
Om deze vraagstukken verder vorm te geven, gaat de gemeente een risicokaart
opstellen met overstromingsdiepten en -snelheden, de ligging van kwetsbare
infrastructuur analyseren en in dit kader richtlijnen opstellen voor nieuwe stedelijke
ontwikkeling. Dit gebeurt in de vorm van een gebiedspilot meerlaagsveiligheid die
onderdeel uitmaakt van het Deltaprogramma.

Omgaan met wateroverlast
Een klimaatbestendige Metropool vergt niet alleen maatregelen tegen overstromingen.
De zeespiegelstijging is niet het enige waar we mogelijk mee te maken krijgen.
Extreme weercondities vragen ook om omgang met heftige neerslag. Het vasthouden
en bergen van water in de bodem en in open water wordt lastiger, naarmate de
stad meer verdicht, verharding van privé en openbare ruimten toeneemt en ruimte
in het oppervlaktewater beperkt is. Als het vaker en harder gaat regenen ontstaan er
problemen met de berging- en afvoercapaciteit van het oppervlaktewatersysteem en
de riolering. De knelpunten hebben betrekking op ofwel de regenwaterafvoer, ofwel
het grondwater, ofwel het hydraulisch functioneren van het systeem. Om wateroverlast
zoveel mogelijk te beperken, zal aan de volgende opgaven gewerkt moeten
worden:
Door een combinatie met zeespiegelstijging wordt de afvoercapaciteit van
IJmuiden beperkt. Spuien is op den duur niet meer mogelijk en de gemaalcapaciteit
zal ook afnemen door een groter wordend verschil met de zeespiegel. De
opgave is de afvoercapaciteit van IJmuiden op peil te houden of de gevolgen te
beperken;
De afvoercapaciteit van de boezem (i.c. de route naar gemaal Zeeburg) zal
verbeterd moeten worden;
Het vinden van voldoende spons- en bergingsmogelijkheden in stedelijk gebied is
nodig om water in gebouwen (kelders) te vermijden en langdurig water op straat
te voorkomen.
De maatregelen die Amsterdam gaat nemen, hebben betrekking op de in het
Nationaal Bestuursakkoord Water afgesproken trits “vasthouden-bergen-vertraagd
afvoeren”. Bij de aanleg van nieuwe en beheer van bestaande voorzieningen wordt
steeds een onderscheid gemaakt in voorzieningen die te maken hebben met het
stedelijke afvalwater, hemelwater en het grondwater. De komende jaren zal aanleg
van riolering plaatsvinden in nieuwbouwgebieden. Hierbij wordt waar mogelijk
gebruik gemaakt van nieuwe, innovatieve technieken. Bodemdaling wordt steeds
belangrijker en heeft een belangrijke invloed op het functioneren van de riolering.
De problemen met de polderriolen moeten in 2015 definitief zijn opgelost. Maatregelen
om grondwaterproblemen te vermijden zijn locatieafhankelijk en hebben
betrekking op integraal ophogen van het maaiveld, grondverbetering of bouwkundige
aanpassingen (hoogteligging begane grond, kruipruimtes, etc.). Bovendien is
een andere kijk op ondergronds bouwen nodig.
Groene gevel als waterberging
De inzet voor bestaand stedelijk gebied is om in iedere geval de afvoer van regenwater
te vertragen. Bij nieuwbouw of verbouw zorgen particulieren voor een berging
van circa 10-20 mm neerslag, bijvoorbeeld door de toepassing van groene daken.
Alleen in de tuinsteden is infiltratie een reële mogelijkheid. Voor alle andere gebieden
is afvoer van het hemelwater naar oppervlaktewater het uitgangspunt.
In het verstedelijkte centrum binnen de Ring dragen groene daktuinen, vegetatiedaken,
regentonnen, onverharde binnenterreinen allemaal bij aan het vasthouden en
vertraagd afvoeren van regenwater en zorgen indirect voor een verbetering van het
woonklimaat en de microfauna. Het stimuleren ervan is een kwestie van veel geduld
en communicatie met particuliere eigenaren.
In de openbare ruimte kan gemeente Amsterdam veel zelf doen. Zo zorgen stoepranden
in het straatprofiel ervoor dat wegen tijdelijk regenwater kunnen bergen. In
de binnenstedelijke winkelstraten is dit problematisch. Aanvankelijk lagen de entrees
van panden hoger dan het straatprofiel, inmiddels zijn de meeste gelijkvloers aan
43

Ruimte voor bomen en waterberging
gelegd waardoor de bergingsmogelijkheden zijn afgenomen. Een slimme inrichting
moet hier de wateroverlast in de toekomst beperken.
Waar de reguliere inrichting nogal eens tekort schiet, zijn innovatieve maatregelen
om water te bergen, vast te houden en af te voeren nodig. Een voorbeeld van
meervoudig grondgebruik is het creëren van waterberging onder de openbare weg,
onder parkeerterreinen en sport- en speelvelden.
Dit betekent maatwerk, want 100 meter verder kan de boven- en ondergrondse
situatie weer anders zijn. De “Puccinimethode” is een Amsterdamse standaard voor
de inrichting van de openbare ruimte die zo langzamerhand steeds meer wordt
toegepast. Door de methode waterbestendig te maken kan regenwater op kleine
schaal geborgen worden en wordt de wateropgave meer zichtbaar in de stedelijke
omgeving. Waterbestendig, door gebruik van waterdoorlatende materialen, door
gebruik van de juiste beplanting en bergingsmogelijkheden als fonteinen en
water(speel)pleinen. De Rode Loper, maar ook de Wibautstraat zijn plekken waar de
zichtbaarheid van de wateropgave gunstig kan uitpakken voor de ruimtelijke beleving
en kwaliteit. Hoewel er voldoende innovatieve maatregelen zijn om Amsterdam
44
regenwaterbestendig te maken, laat de toepassing, vanwege onduidelijkheden over
beheer en kosten, nog wel eens op zich wachten. Daarom is het programma ‘Amsterdam
Rainproof: klaar voor de bui’ opgestart. In dit programma wordt uitgewerkt hoe
Amsterdam in de (nabije) toekomst met regenwater wil omgaan om zo wateroverlast
zo veel mogelijk te beperken.
De stad buiten de ring en het landelijk gebied bestaan voornamelijk uit polders. Bij
langdurige en heftige regenval is de bodem snel verzadigd en verzamelt het water
zich in het oppervlaktestelsel, van sloten vaarten en plassen. Daar waar het kan, zal
het oppervlaktestelsel extra capaciteit moeten krijgen om de klimaatsverandering bij
te benen, door verbreding van sloten, baggeren en het wegnemen van knelpunten
in het afvoersysteem. Ook de aanleg van natuurvriendelijke en ecologische oevers
creëert meer waterberging.
In de stedelijke polders met weinig oppervlaktewater en veel verhard oppervlak
is het woekeren met voldoende ruimte voor water. Naast het verbeteren van de
capaciteit van het boezemsysteem zijn aan de rand van de stad bergingsgebieden
gewenst voor de opvang van water. Maar meestal kan dat niet, omdat daarmee het
bergingsprobleem afgewenteld wordt en het stedelijk boezemsysteem nog meer
wordt belast. Natuurlijk is meer oppervlaktewater nodig om verdichting te compenseren,
maar de grootste opgave ligt ook hier in de spons- en bergingsmaatregelen
en het oplossen van hydraulische knelpunten.
Het afvoeren van water in polders is lastig, omdat de weg naar een gemaal vaak
lang is en profielen van watergangen smal, waardoor de doorvoercapaciteit wordt
beperkt. Een gevolg is dat de sloten bij het gemaal nagenoeg droog staan, terwijl
midden in de polder het water tot de slootrand komt en het maaiveld inundeert.
Dit probleem speelt ook op hoger schaalniveau, in de boezem van Amstelland. Het
gemaal in Zeeburg heeft een grote capaciteit en blijft noodzakelijk voor de hoogwaterbemaling
van de Amstel- en stadsboezem. Enkele bottlenecks, met name in de
binnenstad van Amsterdam, staan deze efficiënte afvoer in de weg (zie deel 2 Het
systeem boven water). Door slechte afvoer kan het water stroomopwaarts stijgen en
worden verstedelijkte polders bedreigt met overstroming. In de laagste gedeelten
van de veenweidegebieden zijn de waterstanden in de natte perioden van het jaar in
de huidige situatie al hoog. Extra neerslag kan dan niet of nauwelijks worden geborgen.
Hoewel het gebruik, veenweide, dus grasland, hoge waterstanden relatief goed
verdraagt, wordt het bij grote en langduriger wateroverlast (vooral in het voorjaar)

op langere termijn de vraag in hoeverre dit gebruik economisch rendabel is en de
huidige gebruiksfuncties gefaciliteerd kunnen blijven worden.
Omgaan met watertekort
Hogere temperaturen en veranderende neerslagpatronen leiden, in de zomermaanden,
tot toenemende watertemperaturen en drogere omstandigheden die van
invloed zijn op de beschikbaarheid van zoet water en op de kwaliteit van het water.
De droogte is het gevolg van een toename van de verdamping en van het optreden
van meer en langduriger perioden zonder neerslag.
De mate waarin dergelijke periodes met minder neerslag optreden, is vooral afhankelijk
van wijzigingen in de luchtcirculatiepatronen waar ons land in de toekomst
(mogelijk) mee wordt geconfronteerd.
De droogte zal belangrijke gevolgen hebben voor uiteenlopende vormen van
gebruik. Lagere waterstanden op de rivieren verminderen de bevaarbaarheid. In de
zomer van 2003 kon op de Waal (de belangrijkste vaarweg van West-Europa) alleen
in het midden van de vaargeul gevaren worden. Als lage waterstanden door droogte
vaker gaan voorkomen heeft dat verstrekkende consequenties voor de economische
ontwikkeling van West-Nederland.
In de zone rond het Amsterdam-Rijnkanaal en het Noordzeekanaal wordt op verschillende
plekken water ingenomen voor de elektriciteitsproductie. In 2003 werd
op de lage watertoevoer gereageerd door het opzetten van de waterpeilen in de
kanalen (inlaat vanuit de Lek) en het uitmalen via IJmuiden. Dit zorgde voor continue
stroming van het water, waardoor de koelwaterproblematiek onder controle kon
blijven. De vraag is of dit in de toekomst nog kan als de beschikbaarheid van water
verder afneemt. Bestaande en nieuwe bedrijvigheid zullen hier rekening mee moeten
houden. Ook intensieve, hoogwaardige teelten (glastuinbouw, bollenteelt, tuinbouw
en boomkwekerijen en boomgaarden) zullen relatief grote negatieve gevolgen
ondervinden van de toenemende droogte.
Een toename van droogte draagt (extra) bij aan de inklinking van de veengebieden,
waardoor de bodem nog sneller daalt en landschappelijke en ecologische waarden
worden bedreigd.
Door de droogte zal er minder zoet water beschikbaar zijn om de verziltende
regionale systemen door te spoelen. Zeewater komt onder andere via de sluizen bij
IJmuiden het land binnen. Daardoor is het water van het Noordzeekanaal brak. Voor
een deel is verzilting en een hoog zoutgehalte van nature aanwezig in een aantal
diepe polders in West-Nederland. Het zoute grondwater dat onder druk naar boven
komt wordt zoute kwel genoemd. Eén van de meest toegepaste oplossingen om
verzilting te bestrijden, ondermeer om agrarisch gebruik voort te kunnen zetten, is
doorspoelen met zoet rivierwater. Noord-Holland ten noorden van het Noordzeekanaal
gebruikt grote hoeveelheden Markermeerwater voor het doorspoelen en op
peil houden van het watersysteem. Ook de Amsterdamse grachten worden doorgespoeld
met water vanuit het Markermeer/IJmeer. De gevolgen van de proef die nu
loopt om alleen te spoelen als zuurstofmetingen dat nodig achten, moeten nog in
beeld worden gebracht.
Door een stijgende zeespiegel zal het zoute water zich verder stroomopwaarts
verplaatsen en via de waterinlaatpunten ook de boezem en de daarmee verbonden
polders verzilten. In theorie zal er naarmate de verzilting toeneemt, meer doorgespoeld
moeten worden. Maar dit zet de zoetwatervoorziening in het westen van
Nederland nog meer onder druk. Nu wordt bij de verdeling van het schaarse rivierwater
bepaald in welke volgorde het schaarse water aan de verschillende gebruikers
wordt toebedeeld (zie deel 2 Het systeem boven water). Het gaat een probleem
worden als in de toekomst droge perioden (zoals in 2003) langer gaan duren en er
minder zoet rivierwater beschikbaar is. Uiteindelijk is het een kwestie van accepteren
en zal het nodig zijn om over te gaan op minder zoutgevoelige soorten zowel in de
land- en tuinbouw als voor de aanplant van stedelijk groen en op gebruiksfuncties
die minder zoet water vragen.
Het IJsselmeer, de nationale regenwaterton
45

Waterberging op particulier terrein
De Deltacommissie adviseert om het IJsselmeer in de toekomst te benutten als
nationale regenton om over voldoende zoet water te kunnen beschikken. Om het
IJsselmeer als zoetwatervoorraad te gebruiken, is een peilverhoging nodig en
aanpassingen in het watersysteem in de regio om grote fluctuaties mogelijk te maken
en te zorgen dat er voldoende ruimte blijft voor berging en afvoer van piekbuien.
Sinds de aanleg van de Afsluitdijk is de getijdendynamiek weg uit de voormalige
Zuiderzee. Het peilbeheer is voor het IJsselmeer kunstmatig en wordt door Rijkswaterstaat
uitgevoerd door bij sluizen water te spuien of in te laten. Vanaf de aanleg
van de Houtribdijk geldt dat beheer apart ook voor het compartiment Markermeer/
IJmeer. De streefpeilen in beide meren, het IJsselmeer en Markermeer/IJmeer, zijn
nu nog identiek.
Bij het huidige, tegennatuurlijke peil staat het water hoog in de zomer (NAP -0,20m)
en laag in de winter (NAP-0,40m). Vanwege de aanvoer van smeltwater zou hoger
in de winter en heel erg hoog in het voorjaar normaal zijn. Ook zou normaal, dus
46
natuurlijk, zijn dat het peil vervolgens in de zomer naar beneden zakt, omdat de
aanvoer minder is en er verdamping optreedt. Dit natuurlijk peilverloop zou het
beste voor de natuur in het gebied zijn.
Dat kunstmatige peil is er echter niet voor niets. In de winter is het peil uit oogpunt
van veiligheid zo laag mogelijk waardoor er ruimte wordt gecreëerd voor wat er
eventueel via de piekafvoer van de IJssel aan water bijkomt. Daarnaast stuwt de wind
bij zware storm het water op waardoor de dijken het zwaar te verduren hebben. Ook
op zee kan het in die tijd flink waaien. Bij een noordwestenstorm en springvloed is
spuien (bij de Afsluitdijk) bijvoorbeeld soms zelfs onmogelijk, terwijl de aanvoer van
water via de IJssel wel doorgaat. In die situatie is de extra ruimte voor water nodig.
Voor het vergroten van de zoetwatervoorraad en een verbetering van de ecologische
ontwikkeling wordt veel verwacht van een seizoensgebonden peil: wel laag in de
winter, maar het peil eerder in het voorjaar opzetten (i.p.v. maart al in februari wanneer
de kracht van stormen afneemt) en meer ruimte voor peil uitzakken in de zomer
naar een lager peil in het najaar. Een helemaal natuurlijk peilverloop is niet mogelijk
vanwege de veiligheid in de winter en de zoetwatervoorziening in de zomer. Het is
wel zaak op te letten dat vrachtschepen in sluizen niet vast gaan lopen, dat funderingen
niet worden aangetast en dat er nog steeds water ingelaten kan worden in
Noord-Holland. Stijging of daling van het peil kan hinder geven aan een klein deel
van de recreatievaart, feitelijk alleen aan boten met de hoogste masten en grootste
diepgang.
Als structureel wateraanvoer vanuit het IJsselmeergebied wenselijk wordt, is een
geschikte route nodig waarlangs het water naar West-Nederland wordt getransporteerd
zonder dat dit tot problemen leidt. In de droge zomer van 2003 is de
‘Tolhuissluisroute’ gebruikt voor het transport van zoet water uit het IJsselmeer naar
het westen van het land, maar die kan niet permanent functioneren als aanvoerroute,
omdat dan de afvoer van water vanuit de Amstel- en stadsboezem onmogelijk wordt
en de scheepvaart in Amsterdam langdurig gestremd wordt. Een onderzoek, vanuit
waterbeheer en ruimtelijke ordening, naar alternatieve mogelijkheden voor doorvoer
van water is nodig. En dan nog is het de vraag of het voldoende is. Hierin zullen
scherpe keuzes gemaakt moeten worden welke gebieden en functies meer zout kunnen
verdragen of dat functies moeten veranderen. Het besluit, welke gebieden meer
zelfvoorzienend moeten worden en welke functies (bepaalde natuurgebieden die

Bomen zorgen voor verkoeling
Bewoners hebben behoefte aan meer waterrecreatie plekken
gevoelig zijn voor zout water) zoet water blijven krijgen, wordt nationaal afgewogen
en in 2015 genomen.
De huidige drinkwaterproductie heeft potentie voor optimalisatie. Het productieproces
functioneert goed, maar aanpassingen zijn nodig om in de toekomst voldoende
en betaalbaar water te kunnen blijven leveren. Met de combinatie van brakke kwel
wordt het productiesysteem meer flexibel en klimaatrobuust. Dat is nodig, omdat
de belangrijkste zorg voor het drinkwater de waterkwaliteit van de Rijn is bij lage
afvoeren.
In stedelijk gebied is het zoetwatertekort aanleiding voor onderzoek of in plaats
van het schone IJsselmeerwater, brak IJ-water een goed alternatief is voor het
doorspoelen van de grachten. Een ander gevolg van langdurige droogte is dat het
grondwaterpeil kan dalen als de verdampingsverliezen niet worden aangevuld vanuit
het oppervlaktewater. Daardoor kunnen de koppen van de houten funderingpalen in
de oudere stadsdelen droog komen te staan. Het is mogelijk dat droge zomers vaker
gaan voorkomen en de houten funderingen op den duur vervangen of geïmpregneerd
moeten worden door beton, maar dat is een lastige en prijzige opgave gezien
de vele monumenten die de stad telt. Door de gedifferentieerde bodemopbouw is
nog onduidelijk hoe groot het probleem precies is. Van belang is hier meer grip op
te krijgen en in kaart te brengen waar het probleem zich, naast de gebieden rond de
oude stadsparken, voordoet. Slimme manieren om grondwaterpeil te beïnvloeden en
op een andere manier funderen zijn oplossingsrichtingen.
Omgaan met temperatuurstijging
In de discussie over klimaatverandering is het verschijnsel urban heat island nog een
vrij onbekend verschijnsel. In een stad is het door de concentratie van activiteiten
en verkeer altijd warmer dan in het landelijke gebied. In 2009 gaven metingen in
Amsterdam en Rotterdam overdag een temperatuurverschil aan van 7°C. Dit komt
omdat in steden meer verhard oppervlak aanwezig is waardoor er minder verdamping
plaatsvindt; er is minder wind die voor afkoeling van gebouwen zorgt en het
zonlicht wordt in steden door asfalt en bebouwing meer geabsorbeerd dan in de omliggende
gebieden. Uit onderzoek is bekend dat het vaker en langdurig voorkomen
van hitte een steeds groter probleem wordt voor de gezondheid met vroegtijdige
sterfte, ziekte en arbeidsuitval als meest in het oog springende symptomen.
Amsterdam ligt in de invloedssfeer van de zeewind, dichtbij open water en heeft
veel groen en water binnen de stadsgrenzen waardoor het hitte-eilandeffect hier nu
47

nog vrij beperkt is. Bomen in straten en parken hebben een verkoelend effect: door
de schaduwvorming is de temperatuur onder bomen lager en ze absorberen minder
zonlicht dan bijvoorbeeld asfalt.
Door hogere temperaturen als gevolg van klimaatsverandering neemt het aantal
extreem warme dagen toe. In sterk versteende gebieden binnen de metropool zal
tijdens warme zomers de vraag naar verkoeling toenemen en in het algemeen de
behoefte om gebouwen hittebestendig te maken.
Maatregelen om (nieuwe) gebouwen hittebestendig te maken (en gebruik van
airconditioning te voorkomen) variëren van groene daktuinen en gevels en materiaal
dat minder warmte absorbeert tot lichte dakbedekkingen en aanpassingen die
natuurlijke ventilatie bevorderen. En op bouwblokniveau zorgen onderbrekingen van
de gevel voor een betere windcirculatie.
Parken, groene pleinen en terrassen met bomen zullen intensiever worden gebruikt
en de betekenis van groen en water in de directe woonomgeving wordt nog belangrijker
bij de woonlocatiekeuze. Groene steden scoren niet voor niets hoog als het
gaat om locatiekeuze van bedrijven en bewoners.
Een visie op groen en blauw in de stad is hard nodig, want het zijn dé oplossingen
voor de omgang met hitte. Groen en water in privé en openbare ruimten is van
wezenlijk belang voor een aangenaam leefmilieu. Groene daken kunnen enerzijds
ingezet worden voor waterberging en houden in warme perioden de hitte buiten.
De diepe stadplassen en het IJ vormen een belangrijke bron van verkoeling voor de
stadsbewoners. Het water is koel en door de grote open ruimte is op hete dagen
hier vaak nog net een zuchtje wind te vinden. Toegankelijkheid en inrichting van
de openbare oevers en het water kan op veel plekken beter zonder dat dit grote
investeringen vergt. Op eenvoudige wijze zijn zitsteigers, waterstoepen en kleine
strandjes aan te brengen waardoor het verblijf in de stad ook gedurende de zomermaanden
plezierig is.
In de 19e eeuwse gordel is relatief weinig water te vinden, terwijl het percentage
verhard oppervlak hier hoog is. Het toevoegen van oppervlaktewater is vanwege
de beperkte ruimte niet realistisch. Het plaatsen van bedriegertjes of waterspuwers,
speelbadjes en waterspeelplekken, is wel mogelijk en maakt van de openbare ruimte
een aangename en aantrekkelijke plek.
48
Als het langere perioden erg warm wordt, zal de behoefte aan zwemwater toenemen,
tegelijkertijd zal de watertemperatuur toenemen wat een bedreiging is voor
de kwaliteit (algengroei, botulisme) en kan leiden tot gezondheidsrisico’s. Waar
het water stilstaat ligt stankoverlast op de loer, zowel in kleine als in grote wateren.
Voldoende doorstroming en natuurlijke oevers zijn maatregelen die de kwaliteit van
het water op peil houden.
Tijdens de zomer in 2003 mochten elektriciteitscentrales geen (opgewarmd)
koelwater lozen in verband met gevaar voor thermische verontreiniging van het
oppervlaktewater. Ondertussen is de norm verruimd, maar dit kan op termijn één van
de grootste vraagstukken in de regio worden.
Organisatie van het waterbeheer in de
regio Amsterdam
Watercyclus
In de zogenoemde watercyclus (drinkwatervoorziening, afvalwaterinzameling- en
transport, afvalwaterzuivering, oppervlaktewater- en grondwaterbeheer) zijn verschillende
partijen betrokken, met elk hun eigen taken en verantwoordelijkheden.
Rijkswaterstaat, waterschap en hoogheemraadschap
Waterschappen, hoogheemraadschappen en Rijkswaterstaat zijn de waterbeheerders.
Zij voeren het beheer over de kwantiteit (droge voeten) en kwaliteit van het
oppervlaktewater. Bij grote wateren, zoals rivieren, de zee en belangrijke kanalen, is
Rijkswaterstaat de waterbeheerder. In de regio Amsterdam worden het Noordzeekanaal
en het gemaal in IJmuiden beheerd door Rijkswaterstaat Noord-Holland, het
Amsterdam-Rijnkanaal door Rijkswaterstaat Utrecht en het IJmeer/Markermeer door
Rijkswaterstaat IJsselmeergebied. De overige regionale wateren, waar o.a. ook de
grachten van Amsterdam onder vallen en gemaal Zeeburg worden beheerd door de
waterschappen. Het beheer van de kleinere wateren, vijvers en plassen is de verantwoordelijkheid
van de gemeente.
Waterschappen zorgen voor droge voeten (bescherming tegen overstromingen),
peilbeheer, waterkwaliteit, het zuiveren van afvalwater en vaarwegbeheer. Amster-

Legenda
boezem
afroer
Rijkswaterstaat Noord Holland
Organisatie van het waterbeheer
IJmuiden
Hoogheemraadschap Rijnland
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht
Rijkswaterstaat Utrecht
Rijkswaterstaat
IJsselmeergebied
Waterschap
Zuiderzeeland
dam ligt in het beheergebied van twee waterschappen: Waterschap Amstel, Gooi en
Vecht (AGV) en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK). Verreweg
het grootste deel van de Amsterdamse regionale wateren is in beheer van AGV.
HHNK beheert regionale wateren in het noorden van Amsterdam
Provincie Noord-Holland
De Provincie is verantwoordelijk voor diepe grondwateronttrekkingen en beheert
een aantal vaarwegen. Daarnaast toetst zij het waterbeleid van de waterschappen.
Ook kan zij taken van de waterschappen vaststellen en veranderen.
Gemeente Amsterdam
De gemeente Amsterdam is verantwoordelijk voor de inzameling en het transport
van afvalwater in de stad. Het gaat hier om het rioolwater dat afkomstig is van huizen
en bedrijven. De gemeente voert het beheer en onderhoud aan de riolering uit.
De gemeente is echter niet alleen verantwoordelijk. Huiseigenaren zijn zelf verantwoordelijk
voor hun eigen aansluiting op het openbare riool. Vanaf het aansluitpunt
op het gemeentelijk riool neemt de gemeente de verantwoordelijkheid over. Het
rioolwater wordt via een netwerk van buizen en pompen naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie
(RWZI) gepompt. De RWZI valt onder de verantwoordelijkheid van het
waterschap of het hoogheemraadschap.
De gemeente heeft, op grond van de Wet gemeentelijke watertaken ook een zorgplicht
voor het grondwater en het hemelwater in de stad. Dit laatste houdt in dat de
gemeente zorgt voor de afvoer van regen en smeltwater naar het oppervlaktewater
of naar de riolering. De zorgplicht voor grondwater betekent niet dat de gemeente
aansprakelijk is voor grondwaterproblemen, maar wél aanspreekbaar.
De beleidskaders van de gemeente staan in het Plan gemeentelijke watertaken.
Waternet
De Gemeente Amsterdam en Waterschap Amstel, Gooi en Vecht hebben hun
uitvoerende taken op het gebied van water ondergebracht bij Waternet. Waternet is
het eerste bedrijf in Nederland dat zich richt op de hele watercyclus, van drinkwater
tot afvalwater. Waternet is een uitvoerende organisatie. In het hele werkgebied zorgt
Waternet voor:
productie en levering van drinkwater (in een 9-tal gemeenten)
riolering en schoonhouden van de grachten (gemeente Amsterdam)
zuivering van afvalwater
schoon oppervlaktewater
de bescherming van het gebied tegen overstroming
het juiste waterpeil in rivieren, meren, grachten en sloten
bevaarbaar houden van watergangen
Waternet wordt bestuurd door de gemeente Amsterdam en het Waterschap Amstel,
Gooi en Vecht (AGV). Zij scheppen de voorwaarden waaronder Waternet goed kan
functioneren.
Het werk- en verzorgingsgebied van Waterschap Amstel, Gooi en Vecht omvat
de gemeente Amsterdam en een groot gebied in de provincie Utrecht en Noord-
Holland. Er wonen en werken ongeveer 1,2 miljoen mensen.
49

4 Samenvatting
50
N.A.P.

+20
+10
0
- 10
- 20
- 30
- 40
De Metropoolregio Amsterdam is een veilige en waterbestendige regio. De
manier waarop de stad in de loop van de tijd in wisselwerking met het water is
ontstaan en ontwikkeld, maken het tot een robuuste stad. Nieuwe ontwikkelingen,
behoeften en technieken hebben steeds opnieuw geleid tot aanpassingen
van de stad en het watersysteem. Klimaatverandering en een verdere verdichtingsopgave
in de stad vragen opnieuw om bijstelling.
51

Inleiding
Het klimaat verandert, waardoor de zeespiegel stijgt en rivieren in bepaalde perioden
meer water af zullen voeren. Hierdoor neemt het risico op overstromingen toe.
Bovendien zullen er vaker intensieve regenbuien optreden, die lokaal moeilijk zijn op
te vangen en tot wateroverlast en schade kunnen leiden. Maar ook langere periodes
van droogte en hitte kunnen het stedelijke leefklimaat onaangenaam maken en
zorgen voor verlaging van de grondwaterstand.
Tegelijkertijd zal de stad in toenemende mate transformeren en verder verdichten.
Er zullen meer woningen op het zelfde oppervlak verrijzen, er zal meer in de ondergrond
gebouwd worden en de buitenruimte zal intensiever worden gebruikt. Ook
deze ontwikkelingen zullen het watersysteem onder druk zetten. Daarom moeten er
nieuwe oplossingen worden gevonden voor bijvoorbeeld voldoende waterberging
en een adequaat grondwaterpeil.
Er zijn een groot aantal klimaatopgaven die pas op termijn echt gaan spelen, maar
nu al aandacht en oplossingsrichtingen vragen. De specifieke ligging van de Metropoolregio
Amsterdam op een knooppunt van watersystemen zorgt in combinatie
met de economische bedrijvigheid en het gunstige investeringsklimaat voor een
complexe opgave. Het betreft de sterkst groeiende regio van Nederland waar grote
investeringen gedaan worden.
Voor de regio is het van groot belang dat de verschillende opgaven in samenhang
beschouwd worden. Er liggen volop kansen om klimaatbestendigheid te realiseren
in specifieke waterprojecten, maar aanhaken bij lopende ruimtelijke processen biedt
veel meer en bovendien meer robuuste en efficiënte mogelijkheden.
Het watersysteem
De Metropoolregio Amsterdam is een waterknooppunt. Op deze plek komen het
hoofdwatersysteem (IJsselmeergebied, Amsterdam-Rijnkanaal/Noordzeekanaal) en
de regionale systemen (stadsboezem, Amstellandboezem) bij elkaar. Bijzonder is
dat de Amstellandboezem in open verbinding staat met het Amsterdam-Rijnkanaal
en het Noordzeekanaal. Voor Amstelland is de Amstel de snelweg die overtollig
water uit de polders en veenweidegebieden dwars door de stad afvoert naar het IJ.
52
Vandaar stroomt het richting IJmuiden waar het water gespuid of uitgemalen wordt
op de Noordzee.
In normale omstandigheden lijkt het vanzelfsprekend dat in alle componenten het
water staat op het peil dat we willen en dat het stroomt waar het moet stromen.
Maar in periodes van veel neerslag in eigen land en de bovenstroomse buurlanden,
of tijdens langdurige periodes van droogte, moet er voortdurend aan de ‘knoppen’
worden gedraaid om alle met water verbonden belangen te kunnen blijven dienen.
De regio ligt in dijkring 13, 14 en 44. De veiligheidsnorm van dijkring 44, waarin de
Noordzeekanaalzone en dus ook de IJ-oevers zijn gelegen, is vele malen lager dan
die van de omliggende dijkringen. Dit gebied transformeert in snel tempo van voormalig
havengebied in gemengd stedelijk woongebied. De primaire keringen (de sluis
bij IJmuiden, de Oranjesluizen tussen IJ en IJmeer, de dijken lang het Markermeer/
IJmeer en de keringen langs de Lek) bepalen voor een belangrijk deel de veiligheid
van de regio. Andere waterkeringen en kunstwerken beschermen tegen overstromingen
van regionale wateren of werken als 2e verdedigingslinie bij een overstroming
vanuit de grote wateren. Veel van deze keringen liggen midden in stedelijk gebied
en zijn volledig bebouwd zoals de Amsterdamse stadskering.
De wateropgaven
Met het oog op de toekomstige ontwikkelingen is het van belang te weten waarom
zaken geregeld zijn zoals ze zijn geregeld en de aspecten te kennen die nauw met de
waterverdeling verbonden zijn, zoals veiligheid, wateroverlast, watertekort, droogte
en verzilting. Evenzo is het van belang te weten waar de schoen wringt en welke
knelpunten we kunnen verwachten als de klimaatverandering doorzet. Een integrale
benadering van de vraagstukken vanuit de watersector en de ruimtelijke ordening
gezamenlijk is essentieel.
De opgaven zijn als volgt:
Bescherming tegen overstroming
Om Amsterdam te beschermen tegen overstromingen moeten de primaire keringen
mogelijk worden versterkt om te kunnen voldoen aan de nieuwe veiligheidsnormen.
De vraag is welke regionale keringen (onder andere de westelijke kering van het
Amsterdam-Rijnkanaal) en sluizen nu en de toekomst niet voldoen aan de veiligheids-

normen. Welke beschermingsmaatregelen zijn nodig voor de gebieden buiten de
stadskeringen? Zijn andere maatregelen dan hogere dijken mogelijk zoals ophoging
van de IJ-oevers afdoende en hoe kan het spoortalud als alternatief bijdragen aan de
bescherming van de binnenstad?
Omgaan met wateroverlast
Het beperken van de wateroverlast kan in de eerste plaats door zoveel mogelijk
water vast te houden en te bergen door op lokaal niveau meer open water te creëren
en het realiseren van bergingsvoorzieningen in het straatprofiel, op daken en onder
sportvelden en parken.
Zorgvuldige omgang met de ondergrond is essentieel om grondwateroverlast te beperken.
De ruimte daarvoor is, zeker in de bestaande stad beperkt. Daarnaast moeten
de hydraulische knelpunten (bruggen, woonboten) in het watersysteem worden
opgelost waardoor de afvoercapaciteit verbetert. Niet alle wateroverlast is echter te
voorkomen. In de toekomst zal tijdelijke wateroverlast op straat een kwestie zijn van
acceptatie. Op den duur zal door zeespiegelstijging het gemaal in IJmuiden minder
goed functioneren. Hierdoor zullen ook in de boezem van het Noordzeekanaal en de
stadsboezem grotere fluctuaties optreden. Een deel kan het systeem zelf opvangen,
mogelijk met kleine aanpassingen. Behoud en verbetering van de afvoer bij IJmuiden
en de alternatieve afvoerroute naar het IJmeer (via gemaal Zeeburg) blijft van groot
belang om extreme situaties het hoofd te bieden.
Omgaan met watertekort
Voor de zoetwatervoorziening wordt het IJsselmeer in perioden van langdurige
droogte nog belangrijker. Een goede aanvoerroute naar West-Nederland waarvan de
waterbeheertechnische, ruimtelijke en economische consequenties zijn te overzien
wat betreft kosten is er nog niet. Om ecologie en de zoetwatervoorziening van het
Markermeer/IJmeer in balans te houden wordt gestreefd naar een seizoensgebonden
peil. Het meestijgen van het Markermeerpeil met die van het IJsselmeer is,
conform het kabinetsbesluit, niet aan de orde.
Door de druk op de zoetwatervoorraad is minder water beschikbaar voor het doorspoelen
van het watersysteem. Verzilting zal in sommige gebieden en voor sommige
gebruiksfuncties in zekere mate geaccepteerd gaan worden. Voor de doorspoeling
van de grachten is brak IJ-water een mogelijk alternatief.
In stedelijk gebied is aandacht nodig voor grondwateronderlast (met paalrot als
gevolg). Bouwen in de ondergrond kan leiden tot zowel grondwateronderlast als
overlast, met grote gevolgen, en moet om die reden zorgvuldig gedaan worden.
Door langdurige droogte en een snellere bodemdaling als gevolg wordt de landschappelijke
waarde van de veenweidegebieden aangetast als er geen maatregelen
worden genomen.
Omgaan met temperatuurstijging
Hogere temperaturen en verdere verstening kan het urban heat island –effect
versterken. Het reeds aanwezige open water (IJ, grachten) als openbare ruimte kan
verkoeling bieden. Daar waar nodig kunnen verdere aanpassingen van openbare
ruimten (parken, pleinen, terrassen, stadstranden) door toevoeging van water en
groen voor afkoeling en beschutting zorgen. Het belang van bomen, groene gevels
en daktuinen leveren ook een positieve bijdrage aan de vermindering van het aantal
hitte-eilanden. Aandacht is nodig voor de waterkwaliteit en de koelwaterproblematiek
van energiecentrales.
Amsterdam staat voor een forse opgave. Deels maakt de wateropgave van Amsterdam
onderdeel uit van een veel groter geheel. Deze zullen in nationaal verband
worden opgepakt waaraan het (rijks-) Deltaprogramma hier onder meer uitvoering
aan zal geven. Voor een ander deel staat Amsterdam in samenwerking met de regionale
waterbeheerders zelf aan de lat. De opgaven worden binnen het programma
Water Bestendig Amsterdam uitgewerkt. De ontwikkelingen in het verleden geven
ons hierbij een voorsprong op andere steden. Het concept van de compacte stad
verhoudt zich echter niet noodzakelijkerwijs goed met waterbestendigheid. Slimme
oplossingen en combinaties en een vooruitziende blik zijn nodig om zowel de stad te
ontwikkelen zoals we dat willen, als deze ook waterbestendig te houden. Ruimtelijke
ontwikkeling en waterbestendigheid gaan hierbij hand in hand.
53

Literatuur
Blauw, M., Een buur van formaat. Twintigste-eeuws waterbeheer in Amsterdam-West.
In: Tijdschrift voor waterstaatgeschiedenis 12 (2003).
Dam, Petra J.E.M. van, ‘De tanden van de waterwolf: de rol van de turfwinning bij
het ontstaan van het Haarlemmermeer in de vijftiende eeuw’, Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis
5 (1996), p. 81-91.
Danner, H.S., ‘Droogmakerijen in de zeventiende eeuw’, In: J.J.J.M. Beenakker
en H.S. Danner (red.), Strijd tegen het water: het beheer van land en water in het
Zuiderzeegebied, Zutphen: Walburg Pers, 1992, p. 45-61, 103-104.
De Bosatlas van ondergronds Nederland, Noordhoff Uitgevers Groningen, 2009.
Drimmelen, C. van en R. Koeze, ‘De waterbestendige stad’, 2010.
Drimmelen, C. van en R. Koeze ‘Meerlaagsveiligheidsbenadering toegepast op de
regio Amsterdam’ Plan van aanpak 20 januari 2010.
Groen, J.A. jr., ‘Een cent per emmer. Het Amsterdamse drinkwater door de eeuwen
heen’. Gemeentewaterleidingen, 1978.
Hogenes, C.A.G., Costelijck stadswater: geschiedenis van de Amsterdamse waterhuishouding
in vogelvlucht, Amsterdam: Riolering en Waterhuishouding, 1997.
Kort, J.C., ‘Landverlies aan de noordzijde van de Haarlemmermeer voornamelijk in
de vijftiende en zestiende eeuw’, Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis 6 (1997),
p. 1-7.
Krook, Wiard, ‘Historische watersnoodrampen in het Amstelland: dijkdoorbraken in
Diemen’, Historische Kring Diemen 11 (2001) nr. 2, p. 13-16.
Langelaar, M., ‘De trekvaarten tussen Amsterdam, Muiden en Naarden’, Tussen Vecht
en Eem 14 (1996), p. 87-92.
54
Leenders, K.A.H.W., ‘De interactie tussen mens en natuur in de strijd om land en
water in het zuiden van Holland, 1200-1650’, Holland 36 (2004), p. 142-161.
Lutgert, José, De Waterlandse Zeedijk: de geschiedenis van een oude zeedijk in
Amsterdam-Noord, Amsterdam: Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord,
1994.
Ontwerp Structuurvisie. Amsterdam 2040 Economisch sterk en Duurzaam. Gemeente
Amsterdam, januari 2010.
Plan Amsterdam, Amsterdam Waterbestendig, nr. 2 2008, Dienst Ruimtelijke Ordening,
gemeente Amsterdam.
Randstad in Zicht. Lange termijn perspectieven voor water en ruimtelijke ontwikkeling
in de Randstad ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Water
en Rijkswaterstaat, 2008.
Rooijen, J. van, ‘De drooglegging van Amsterdam. Een onderzoek naar gedempt
stadswater’, 1995 (Stageverslag voortgezet doctoraal Geografie van Stad en Platteland.
Bureau Monumentenzorg Amsterdam).
Sitvast, J., ‘Turfsteken in de Bovenkerkerpolder en de Legmeer’, Amstel Mare.
Tijdschrift van de Vereniging Historisch Amstelveen 3 (1992) nr. 2, p. 12-17; nr. 3/4, p.
38-46.
Sterk Water. Waterpilot Zuidoostlob, Dienst Ruimtelijke Ordening en Waternet, 2009
Van duinwater tot kraanwater in 14 stappen. Waternet
Waterhuishouding en waterverdeling in Nederland, ministerie van Verkeer en
Waterstaat, Directoraat-Generaal Water en Rijkswaterstaat, Waterdienst, 2009
Website Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad

Colofon
Amsterdam Waterbestendig is een publicatie in het kader van het Programma
Amsterdam Waterbestendig van de gemeente Amsterdam. Waternet en de Dienst
Ruimtelijke Ordening coördineren het programma. Het programma levert een
bijdrage aan het NieuwAmsterdamsKlimaat.
Tekst en research
Mariëtte van Baaren
Lay-out en tekenwerk
Femke Haccou, Ronald Rijntjes
Met dank aan
Hanneke Cusell, Paulien Hartog, Kees Hogenes, Rob Koeze, Martine Lodewijk,
Maarten Ouboter, Jeroen Ponten (Waternet)
Auke Brouwer, Ed Buijs, Errik Buursink, Camiel van Drimmelen, Hans Kaljee, Geert
Timmermans, Pim Vermeulen (Dienst Ruimtelijke Ordening)
Peter Beuse (Rijkswaterstaat Noord-Holland)
Beeldmateriaal
Beeldbank Amsterdam
Beeldbank Noord-Holland
Beeldarchief Waterschap Amstel, Gooi en Vecht
Beeldbank Amsterdam Historisch Museum
Bureau Monumenten en archeologie, Gemeente Amsterdam
Contactpersonen Programma Amsterdam Waterbestendig
Camiel van Drimmelen (Dienst Ruimtelijke Ordening)
c.vandrimmelen@dro.amsterdam.nl
Rob Koeze (Waternet)
rob.koeze@waternet.nl
Drukwerk
Zwaan printmedia
10 september 2010
56