De Bomentaal van Slotervaart - Stadsdeel Nieuw-West - Gemeente ...

De Bomentaal van Slotervaart
Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Slotervaart

• 2
Inhoudsopgave
t
t
t
t
t
Voorwoord 3
Samenvatting 5
Inleiding 7
Cultuurhistorische positie van de
Westelijke Tuinsteden 9
Den Haag – Morgenstond en Moerwijk 10
Rotterdam – Pendrecht 11
Amsterdam – Westelijke Tuinsteden 12
Toepassing van straat- en laanbomen 14
Bomenstructuurplan Nieuw West 15
De Bomentaal in Slotervaart 16
Parklaan 17
Laan in gras 17
Laan in verharding 17
Singel 18
Bomenrand 18
Poort 18
Scherm 19
Gevelritme 19
Blok – niveau woonveld 19
Bomen los 20
t
t
t
Carré 20
Haak 20
Accent 21
Blokje (woonblok) 21
Cesuur 21
Conclusie 24
De reeks van bomenplankaarten 24
Willem Nakkenstraat – traditioneel 26
Willem Nakkenstraat – met Bomentaal 27
Conclusies 29
Spelregels Bomentaal 30
Spelregels typologie 31
Bijlagen 32
Legendablad Bomentaal 32
Legendablad boomsoorten 33
Colofon 36

Als bestuurder van het stadsdeel Slotervaart met groen en
openbare ruimte in m’n portefeuille ben ik trots op het
uit brengen van ‘De Bomentaal van Slotervaart’. Het realiseren
van een goede herontwikkeling van de Amsterdamse Stadsdelen
in Nieuw West brengt grootschalige kaalslag teweeg
en een fors bouw programma. De druk op het gebruik van de
onbebouwd blijvende (semi)openbare ruimte neemt toe. Voor
velen is het in de carroussel van harde ruimteclaims verleidelijk
om juist op het groen te ‘snoeien’. Een groen referentiekader
en/of gebiedsgewijze monitor voor de (her)ontwikkeling van het
bomenbestand, anders dan de beperkte toets op grond van de
kapverordening, bestond tot dusverre niet.
Door de taal van de bestaande bomen en bomen-ensembles te
herkennen en te erkennen, en in de vernieuwingsoperaties te
laten spreken, hebben we een stevig groen kompas in handen
gekregen. Een gids voor het behoud van waardevol groen
erfgoed en een leidraad voor het lommerrijk aankleden van de
nieuwe buurten, straten en pleinen in harmonie en profiterend
van wat jaren geleden als groene dooradering van West werd
geplant en inmiddels tot wasdom is gekomen.
De bomentaal zal worden gebruikt als servicedocument voor
alle partijen, die bij de voorbereiding, uitvoering en beheer
van de stedelijke vernieuwingsgebieden zijn betrokken.
• 3
Voorwoord
Leer de taal spreken van de bestaande bomen, leer hem
vertalen naar de nieuwe uitleg. Het opstellen van beplantingsplannen,
het saneren van overbodig groen. Het wordt allemaal
eenvoudiger met de bomentaal.
Ik spreek de hoop uit dat het taalgebied van ‘De Bomentaal
van Slotervaart’ zich verder zal uitbreiden tot geheel West en
wellicht zelfs een bruikbaar instrument kan vormen in andere
nationale stedelijke vernieuwingsopgaven.
Een bijzonder woord van dank gaat uit naar ir. Frank de Josselin
de Jong en Patrick Tramper, die het initiatief hebben genomen
tot het schrijven van de bomentaal. •
Paulus de Wilt
Stadsdeelwethouder Slotervaart

Laan in gras (stadslaan)
• 4

• 5
Samenvatting
De openbare ruimte in de Westelijke Tuinsteden van
Amsterdam verandert. In de buurten waar stedelijke
vernieuwing plaats vindt kan de huidige situatie als gevolg
van sloop en nieuwbouw ingrijpend wijzigen. Wanneer
een compleet nieuwe stedenbouwkundige structuur is
ontworpen, heeft dit onvermijdelijk gevolgen voor de
aanwezige groenstructuur. Bomen en overige beplantingen
kunnen gedeeltelijk worden ingepast, maar geregeld zien
we ook dat de aanwezige bomen om uiteenlopende redenen
moeten worden vervangen. In de wijken waar deze stedelijke
vernieuwing niet plaats vindt, kunnen ook veranderingen in
het openbaar gebied nodig zijn, die echter minder ingrijpend
zijn. Voor de aanwezige bomen en beplantingen kunnen deze
veranderingen echter ook gevolgen hebben.
De naoorlogse woonwijken van de Westelijke Tuinsteden zijn een
belangrijke periode in de ontwikkeling van Amsterdam. Deze
wijken verschillen in hun opzet en inrichting van de grachtengordel,
de oude wijken daaromheen of het Amsterdam-Zuid
van Berlage. Ook recente wijken zijn karakteristiek verschillend
ten opzichte van deze naoorlogse periode. Niet alleen
verschillen deze wijken van andere wijken in Amsterdam uit
eerdere of latere perioden. De Westelijke Tuinsteden zijn ook
een kenmerkende benadering binnen deze periode, wanneer
we een vergelijking maken met dergelijke woonwijken elders
in Nederland. Door de Westelijke Tuinsteden te vergelijken met
Morgenstond / Moerwijk in Den Haag en Pendrecht in Rotterdam
blijkt de unieke aanpak van Amsterdam. De toe passing van
de straat- en laanbomen is een essentieel onder deel van de
ruimtelijke opzet van deze wijken. Niet alleen aan de gebouwen
maar ook aan de bomen kun je al herkennen waar je bent!
De Sector Burger en Buitenruimte van het Stadsdeel Slotervaart
heeft het initiatief genomen voor een onderzoek naar de
toepassing van bomen in de naoorlogse woonwijken van
Amsterdam-West. De plaatsing en keuze van de bomen blijkt
een integraal onderdeel te zijn van de gehele stedelijke ruimte.
Het onderzoek levert een compleet beeld op van de gehanteerde
principes bij het gebruik van bomen. Deze principes blijken
nog steeds van grote waarde te zijn bij de groene aankleding
van de nieuw te ontwerpen openbare ruimte. Ingegeven
door de zorg voor deze kenmer kende toepassing van bomen in
de naoorlogse woonwijken zijn alle wijken van Amsterdam-West
geanalyseerd. Daarna is deze eerste verkenning uitgewerkt
voor de wijken in het Stadsdeel Slotervaart. Bij dit onderzoek
is een bijzondere en karakteristieke toepassing gevonden van
straat- en laanbomen in deze woonwijken: de Bomentaal van
Slotervaart. De plaatsing van de straat- en laanbomen blijkt een
onderdeel van een cultuur historisch belangrijke aanpak, die
specifiek is voor de periode van de tuinsteden in Amsterdam.
De onderdelen van de Bomentaal worden vervolgens type
voor type toegelicht. Hierbij wordt aangesloten bij het eerder
gepubliceerde onderzoek van het Bomenstructuurplan Nieuw
West. Dit onderzoek richt zich op de toepassing van bomen
in de hoofdstructuur van Amsterdam-West, het zogenaamde
Raamwerk. Het onderzoek van het Stadsdeel Slotervaart geeft
hieraan een vervolg voor de toepassing in de woonstraten van
de Woonvelden. Aan vijf typen voor de hoofdplanstructuur
worden tien typen toegevoegd, die kenmerkend zijn voor de
woonwijken in Amsterdam-West.
Om deze cultuurhistorische Bomentaal levend te houden
zijn drie nieuwe plankaarten ontwikkeld: de Boomtypologie,
het Bomenplan en de Boomsoortenkaart. Met een voorbeelduitwerking
voor een straat in Overtoomse Veld wordt de
toepassing van deze kaarten uitgelegd en zichtbaar gemaakt.
Tenslotte zijn spelregels geformuleerd voor de toepassing van
de Bomentaal en het gebruik van geëigende boomsoorten voor
elk boomtype.
Met deze kaarten hebben de ontwerpers aan deze woonwijken
een hulpmiddel bij de hand om de straat- en laanbomen
een gelijkwaardige positie te geven in het krachtspel om de
vierkante meters openbare ruimte. En kan de Bomentaal een
inspirerende rol vervullen voor de toekomst van deze bijzondere
woonwijken. •

Bomenrand
• 6

• 7
Inleiding
De Westelijke Tuinsteden in Amsterdam staan voor een
ingrijpende stedelijke vernieuwingsoperatie. Een groot aantal
woningen wordt gerenoveerd of gesloopt en ver vangen
door nieuwe bebouwing. Nieuwe bebouwings typen vinden
een plek in de open verkaveling van de tuinsteden, zoals
min of meer gesloten bouwblokken van hoogbouw of
aaneengesloten rijen van laagbouwwoningen.
Dit leidt tot een aanpassing van de kenmerkende repeterende
open bouwblokken, die vaak in woonhoven zijn
gegroepeerd. Het leidt eveneens tot een verandering van
het openbaar gebied. Waar bebouwing wordt toegevoegd
blijft minder openbare of collectieve ruimte over. Ook
zonder verdichting ontstaan veranderingen in het openbaar
gebied.
Door de verandering van de huidige openbaar toegankelijke
collectieve tuinen naar min of meer afgesloten gebieden
ontstaat een sterkere scheiding tussen collectieve privéterreinen
en de openbare ruimte. Een ver dichting van het
openbaar gebied kan hiervan het gevolg zijn, waardoor tevens
een intensivering van het gebruik plaats vindt.
Voor de gebieden die niet in de stedelijke vernieuwing worden
getransformeerd vinden de veranderingen minder drastisch
plaats, maar misschien meer geleidelijk of onopvallend.
Ook hier veranderen gebouwen van functie en vergen soms
aanpassing van het gebouw; er vinden wegreconstructies
plaats en volgroeide bomen moeten worden vervangen.
De openbare ruimte ondergaat ook veranderingen door
wijzigingen in het ruimtegebruik ten opzichte van de oorspronke
lijke situatie. De huidige parkeerbehoefte maakt het hier en
daar nodig om meer parkeerplaatsen aan te leggen in het openbaar
gebied. Hierdoor zal meer verharding in het straatprofiel
moeten worden toegevoegd.
Daar staat tegenover dat de brede trottoirs in de tuinsteden
hier en daar ter discussie kunnen worden gesteld. Wanneer het
aandeel van de collectieve tuinen meer afgezonderd wordt van
het openbaar gebied zijn de brede trottoirs minder ingebed
in een grote groene ruimte. Dit kan aanleiding zijn om op
sommige plaatsen een gedeelte van het trottoir te vervangen
door beplanting.
Bij de Stedelijke Vernieuwing staan we voor de vraag wat de
waarde is van het bestaande groen. Dient de destijds gekozen
groenstructuur en het huidige bomen- en groenareaal onverkort
te worden gehandhaafd en leidraad te zijn voor (her)ontwikkeling
van het bestaande en nieuwe maaiveld?
Dit roept de vraag op of de manier waarop bomen in de
Westelijke Tuinsteden zijn geplaatst, typerend genoemd kan

Inleiding • 8
worden voor deze stadsdelen. In dat geval is er niet alleen
sprake van een kenmerkende verkavelingopzet en groenstructuur
op het niveau van het Raamwerk (de zogenaamde Schotse
Ruit). Ook op het niveau van de woonvelden, die ingebed
liggen in dat Raamwerk, en zelfs op het laagste niveau van het
individuele woonblok, kan de modernistische stedenbouw een
kenmerkende werkwijze hebben opgeleverd. De plaatsing van
de straat- en laanbomen zijn dan onderdeel van een cultuurhistorisch
belangrijke aanpak, die specifiek is voor de periode
van de tuinsteden.
De toenmalige Ontwerpgroep Boventerritoriaal van de Dienst
Openbare Werken heeft in 1984 een studie gepubliceerd de
met titel ‘Bomenstruktuurplan voor de stad Amsterdam’.
Deze studie heeft twee motieven. Allereerst dient het om straatbomen
een volwaardiger rol in het ruimtelijk bestemmingsbeleid
te laten spelen. Het tweede motief is om een globaal
ontwerp voor de boombeplanting op hoofdlijnen vast te
leggen. Hierdoor kan het functioneren van de stad zichtbaar
gemaakt worden en de oriëntatie binnen de stad verbeterd.
Deze motieven zijn nog steeds onverminderd belangrijk en
actueel. Juist bij ingrijpende veranderingen in een stadsdeel
van Amsterdam is het daarom belangrijk om de kenmerkende
verschillen met andere delen van de stad te behouden.
Geïnspireerd door dit onderzoek zijn de ontwerpers van het
stadsdeel Slotervaart op zoek gegaan naar de wijze waarop
straat- en laanbomen in de Westelijke Tuinsteden zijn toegepast.
Ook in de toepassing van bomen verschillen deze wijken van
bijvoorbeeld de grachtengordel, de dichtbebouwde wijken van
rond 1900 of het Nieuw-Zuid van architect Berlage.
Dit heeft tot de verrassende ontdekking geleid van een
kenmerkende en bijzondere manier waarop bomen een plek
hebben gekregen in de lanen en straten van deze wijken.
Een unieke en rijke manier van bomenplaatsing is opgespoord
in de woonvelden van de tuinsteden. Een welsprekende
‘Bomentaal’, die het verdient te worden uitgesproken èn
gekoesterd bij alle veranderingen in de Westelijke Tuinsteden. •

Cultuurhistorische positie
van de Westelijke Tuinsteden
• 9
De eigen karakteristiek van de Westelijke Tuinsteden in
Amsterdam kan het beste herkend worden door deze
te vergelijken met naoorlogse wijken in andere steden.
Deze karakteristiek toont zich allereerst op het niveau
van het uitbreidingsplan als geheel, waarin de ruimtelijke
compositie van de nieuwe wijken is opgetekend.
Een goed voorbeeld van een dergelijke vergelijking is te
vinden in het artikel ‘De lange weg van Gooiland naar
het nieuwe Ganzenhoef’ van Maurits de Hoog en Eric van
der Kooij in Blauwe Kamer 6-2001. Hierin vergelijken de
schrijvers onder meer de wijken Morgenstond en Moerwijk
in Den Haag met Pendrecht in Rotterdam en de Westelijke
Tuinsteden van Amsterdam.
Een ander niveau waarop de naoorlogse wijken van elkaar
verschillen is die van de woonvelden. In een recent uitgevoerd
onderzoek voor het Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke
Ordening en Milieu (Tussen Park en Stad, publicatie in voorbereiding)
zijn vier verschillende types van woonvelden beschreven.
Het eerste type is het straattype: een netwerk van straten
ordent de verkaveling, waarin eengezinswoningen en portiekflats
met hun ingangen naar de straat zijn gericht.
Het tweede type is het stempeltype, dat is gebaseerd op een
wooneenheid van ongeveer 150 woningen, die bestaan uit een
combinatie van laagbouwwoningen, middelhoogbouw portiek-
etagewoningen en galerijflats. Door spiegeling van deze
combinatie, het stempel, ontstaat een herhalend patroon.
Het derde type is het ensembletype. Door het verdwijnen van
de portiekwoningen ontstaat een combinatie van laagbouw
en hoge galerijflats. Om overlast vanuit de hoogbouw te voorkomen
zijn plantsoenachtige tussenruimtes ontstaan, waardoor
hovenverkavelingen in grotere ensembles zijn gevormd.
In het laatste type, het parktype, zijn laagbouw en hoogbouw
ruimtelijk gescheiden. De hoogbouw vergt een grotere gevelafstand
om voldoende zonlicht te waarborgen, waardoor de
tussenruimtes parkachtige afmetingen hebben aangenomen.
De combinatie van ruimtelijke structuurkenmerken en de
typerende verkaveling op het niveau van de woonvelden geven
elke naoorlogse woonwijk een eigen en karakteristieke positie. •

Cultuurhistorische positie van de Westelijke Tuinsteden • 10
Den Haag – Morgenstond en Moerwijk
Het Uitbreidingsplan Morgenstond en Moerwijk werd in 1949
door architect W.M. Dudok vervaardigd voor de uitbreiding
van Den Haag in zuidwestelijke richting. Het plan toont een
wijd raster van doorgaande straten, waterlopen en groenstroken.
Lange bebouwingsstroken begeleiden deze hoofdwegen
en op markante punten in het grid is bijzondere
bebouwing aangebracht.
De waterlopen en groenstroken zijn veelal gecombineerd met
de hoofdwegen in het plan. Hierdoor is een duidelijk onderscheid
ontstaan tussen de hoofdwegen en de onder geschikte
woonstraten. De toepassing van straat- en laanbomen
verduidelijkt dit onderscheid. Langs de grotere wegen staan
grote bomen in twee of vier rijen. In de smalle woonstraten zijn
kleinere bomen toegepast, soms van verschillende soort aan
weerszijde van de straat.
De woonblokken zijn van het straattype. De voordeuren van de
portiek-etageflats komen alle uit op de straat. De bouwblokken
vormen een bijna gesloten bouwblok; door weglating van de
hoekwoning ontstaan losse bouwstroken die samen een rechthoek
vormen. De opening naar de binnentuin maakt het groen
van de tuin zichtbaar vanaf de straat. Toch is door het bijna
gesloten blok een duidelijk verschil voelbaar tussen het openbare
groen langs de wegen en het groen van de collectieve
binnentuinen.
2
1 Icoon van de stedenbouwkundige structuur
2 De bomen staan in het trottoir en begeleiden de straat
3 In de kleinere straten staan de bomen in de grasstrook voor het woonblok
4 De groenstructuur van Morgenstond en Moerwijk
De wegprofielen zijn zorgvuldig vormgegeven en door een
goed beheer nog steeds van grote schoonheid. De bouwblokken
liggen niet direct aan het trottoir, maar zijn door een
smalle grasstrook hiervan gescheiden. Het woningblok trekt
zich hierdoor als het ware terug van de straat; de grasstrook
voor de woningen maakt het straatprofiel groener en geeft de
bewoners van de flats meer privacy.
De bomen in het profiel volgen steeds de lengte van de straat,
maar zijn niet overal aan de straat gekoppeld. Soms staan de
bomen in het trottoir langs de straat; dan horen de bomen
duidelijk bij de straat. Elders staan de bomen in de grasstrook
voor het woonblok; hier trekken ze zich als het ware terug van
de straat. Doordat het bouwblok van de ene tot de volgende
straathoek loopt, krijgen de bomenrijen telkens de lengte van
de straat. •
3
4
1

Cultuurhistorische positie van de Westelijke Tuinsteden • 11
Rotterdam – Pendrecht
De Rotterdamse wijk Pendrecht maakt deel uit van de
Zuidelijke Tuinsteden, die vanaf de vijftiger jaren zijn
gebouwd.
Het plan van stedenbouwkundige Lotte Stam-Beese kent
een indeling in vier compartimenten die ontstaan als gevolg
van een centraal assenkruis. Oost-west loopt de hoofdontsluiting
van de wijk, de huidige Slinge; noord-zuid loopt
een groenstrook met een waterloop. Op het kruispunt van
het assen kruis ligt het winkelcentrum aan het Plein 1953.
De beide hoofdlijnen van dit assenkruis zijn niet benadrukt
door een opvallend aangezette bomenbeplanting. Alleen
door een enigszins grotere maat onderscheiden deze hoofdruimtes
zich van de ruimten binnen de vier woonvelden.
De woonvelden zijn opgebouwd uit herhalende stempels
van eenzelfde combinatie van hoogbouw portiek- en galerij -
woningen en laagbouw. Door spiegeling van deze stempels
ontstaat een afwisselend patroon in de woonvelden. Het
stempel is gebaseerd op de wooneenheid, de échelon
domestique; dit is een verzameling van 50 tot 150 gezinnen,
die gebruikmaken van dezelfde dagelijkse voorzieningen.
Hierdoor ontstond volgens de toenmalige opvattingen de
mogelijkheid voor kennismaking en samen levingsopbouw.
Door de herhalende patronen is geen onderscheid te maken
tussen voorkanten en achterkanten.
2
1 Icoon van de stedenbouwkundige structuur
2 De bomen in de straat sluiten aan op de volumes van de gebouwen
3 Langs de straten staan de bomen in de grasstrook voor het woonblok
4 De groenstructuur van Pendrecht
De ruimte spoelt door tussen de woongebouwen en er is
geen verschil zichtbaar tussen openbaar gebied en collectieve
tuin. De wegen in de hele wijk worden niet begeleid door
boom beplanting. De aanwezige bomen staan in de grasstroken
voor de woongebouwen, tussen de stempels of verspreid in
de collectieve tuinen.
De bomen vormen een architectonisch samenspel met de
bouwvolumes. De bomen zijn steeds gekoppeld aan een
bouwblok en reageren op horizontale lijnen van galerijen
of verticale lijnen van trappenhuizen. Korte rijen Italiaanse
populieren bijvoorbeeld zijn een aanvulling op het samenspel
van laagbouw en gestapelde woningen. Ook binnenstraten
waar de auto’s parkeren worden met blokken van eenzelfde
boomsoort gemarkeerd. Dit maakt de bomen tot een onlosmakelijk
onderdeel van elk stempel. •
3
4
1

Cultuurhistorische positie van de Westelijke Tuinsteden • 12
Amsterdam – Westelijke Tuinsteden
De structuur van de Westelijke Tuinsteden laat zich
beschrijven als een licht vervormd raster van hoofdlijnen
rond een middelpunt: de Sloterplas. Deze hoofdlijnen
bestaan uit wegen, groenstroken en waterlopen. Soms
vallen deze met elkaar samen, maar meestal hebben ze
een zelfstandige positie in het raster. Dit geeft elke lijn van
dit raamwerk een eigen karakter; de verkeersweg is druk
en levendig en de groenstrook stil en rustig. Gedeelten
van deze hoofdlijnen zijn geaccentueerd door markante
en hoge bebouwing, die de hiërarchie verduidelijken.
De hoofdlijnen zijn ook zwaar in de bomen gezet. Langs
de hoofdwegen staan vier rijen bomen; groenstroken en
waterlopen worden begeleid door verspreid staande
bomen en boomgroepen.
De woonvelden tussen de lijnen van het raamwerk zijn opgebouwd
uit hovenverkavelingen van het ensembletype. Open
en gesloten haken van gestapelde en laagbouwwoningen
vormen binnenruimtes, die doorlopen in het openbaar gebied.
De voordeuren kunnen zowel op het openbaar gebied als op
een binnengebied uitkomen. Het onderscheid tussen collectieve
tuin en openbaar gebied is niet duidelijk gemarkeerd. De woonvelden
zijn een herhaling van de hovenverkaveling in ensembles.
Daardoor raken de hoven vaak met hun bebouwde zijde de
ene kant van de straat, de andere kant met de open zijde van
2
1 Icoon van de stedenbouwkundige structuur
2 Regelmatige bomenrijen langs de hoofdwegen
3 Verspreid staande bomen in de woonvelden
4 De groenstructuur van Slotermeer in Amsterdam
het ensemble. De straat krijgt daardoor een asymmetrische
opbouw.
De beplanting van de hoofdwegen in het raamwerk zijn zwaar
aangezet en duidelijk. Op het niveau van de woonvelden
echter is de beplanting langs de straat soms aarzelend. Aan
de ene zijde van de straat volgt een rij bomen de bouwblokken,
maar aan de andere, open zijde ontbreekt de bomenrij. Een
voorbeeld hiervan is de Burgemeester Van de Pollstraat in
Slotermeer. De meest overtuigende voorbeelden zijn de situaties
waar de bomen in een ritmisch samenspel reageren op de
gebouwde massa’s. Daardoor kun je stellen dat de hoofdlijnen
van het raamwerk begeleid worden door bomen op z’n Haags.
In het ritmische samenspel van de bomen met de bouwvolumes
van het ensemble tonen de woonvelden zich op z’n Rotterdams.
En deze combinatie nu is typisch Amsterdams. •
3
4
1

Blokje – niveau woonblok
xxx • 13

De wijze waarop straat- en laanbomen zijn toegepast in de
naoorlogse woonwijken is een uitdrukking van de toenmalige
stedelijke cultuur. Hierin verschilt de aanpak in Den Haag van
Rotterdam en van Amsterdam. Landelijk gezien is er een rijk
palet aan verschillen, die het resultaat zijn van de ideeën en
opvattingen uit die periode.
Deze wijze van toepassing beschrijven is een eerste stap om
de specifieke en eigen werkwijze in elke stad te herkennen.
Het is de opgave om, zelfs bij verdichting van de woningbouw
in het kader van stedelijke vernieuwing, deze eigen toepassingswijze
te hanteren. De eigen karakteristiek per stad
blijft op die manier in stand gehouden, zodat landelijk gezien
de veelkleurige schakering behouden blijft.
Daarnaast zijn de modernistische wijken van na de Tweede
Wereldoorlog ook een eigen tijdsvak in de ontwikkeling van
elke stad. De Westelijke Tuinsteden in Amsterdam zijn stedenbouwkundig
verschillend ten opzichte van de dichtbebouwde
wijken rond de binnenstad, het Nieuw Zuid van Berlage en van
recent ontwikkelde woongebieden.
• 14
Toepassing van
straat- en laanbomen
De plaatsing van straat- en laanbomen speelt hierbij een onlosmakelijke
rol, zoals de voorbeelden uit Den Haag, Rotterdam en
Amsterdam-West aantonen. De bomen zijn een aanvulling van
de woonblokken en spelen compositorisch een verfijnd
samenspel met de bouwvolumes. Omdat de bouwblokken in
elke stad op een eigen karakteristieke wijze zijn gepositioneerd,
kan hetzelfde gesteld worden voor de boombeplanting.
Bij bestudering van de profielen in de Westelijke Tuinsteden
van Amsterdam valt bovendien op dat de straat- en laanbomen
niet gecombineerd worden met parkeerplaatsen. In de dichte
wijken rond de binnenstad worden bomen door ruimtegebrek
tussen de parkeerplaatsen aangeplant. In de ruim opgezette
tuinsteden daarentegen hebben de bomen steeds een eigen
plek in het profiel. In de ruime verkeersprofielen van het Raamwerk
staan de bomen in een grasberm. In de straten van de
Woonvelden staan de bomen op een zelfstandige plaats in het
trottoir, in een plantsoen of groenstrook. Het lijkt erop alsof de
modernistische functiescheiding van Wonen, Werken, Verkeer
en Recreatie tot in het straatprofiel is doorgevoerd.
Deze combinatie van ingrediënten in het openbaar gebied
hebben tot een karakteristiek idioom geleid.
Vernieuwing van dit idioom is mogelijk en gezien de gewijzigde
sociaal-maatschappelijke verhoudingen ook onvermijdelijk.
Voor een cultuurhistorisch verantwoorde vernieuwing is inzicht
noodzakelijk in de oorspronkelijke compositorische kenmerken.
Voor de bomen kan hierbij gesproken worden van de eigen
bomentaal in de Westelijke Tuinsteden. •

Toepassing van straat- en laanbomen • 15
Bomenstructuurplan Nieuw West
In opdracht van het Bestuurlijk Overleg Parkstad heeft
Veenenbos en Bosch landschapsarchitecten in 2002 het
Bomenstructuurplan Nieuw West opgesteld. Hierin worden
de uitgangspunten voor de bomenstructuur op hoofdlijnen
vastgelegd. Voor het Raamwerk van hoofdwegen, waterlopen
en groenstroken zijn de kenmerkende toepassingswijzen
van laan- en straatbomen beschreven. De verschillende
toepassingen zijn getypeerd aan de hand van de structuur van
de stedenbouwkundige opzet van Nieuw West, de maat van
de profielen en de kenmerken van de verkeerswegen.
1 Stadslanen zijn wegen met een breed profiel. Aan de
buiten zijde staan twee of meer rijen bomen in een grasberm.
De wegen zijn de hoofdontsluitingswegen in Amsterdam-
West.
2 Stadswegen zijn een smaller type hoofdweg. De twee en
soms meer rijen bomen staan in de verharding. De wegen
behoren voornamelijk tot de categorie van 50-km wegen
in de verkeersstructuur.
3 Parkways zijn de breedste wegen in Amsterdam-West.
De bomen staan niet in rijen, maar parkachtig verspreid
in brede groene bermen. Dit is in feite een breder type
stadslaan.
4 Singels zijn de brede hoofdwaterlopen in Amsterdam-West.
De bomen staan meestal parkachtig verspreid in de ruime
taluds van de waterloop. Verschillende bomen geven een
afwisselend beeld aan de singel.
Deze vier hoofdtypen van het Raamwerk zijn ook in het
Stadsdeel Slotervaart te vinden. Daarnaast is nog een ander
type te herkennen, die hoort bij het hoogste structuurniveau:
Beplantingsrand van bomen met onderbeplanting langs de
spoorlijn en rijksweg. Zij staan soms in het talud van de spoordijk
of rijksweg en vormen lange stroken die deze hoofdinfrastructuur
begeleiden.
Het Bomenstructuurplan Nieuw West typeert de bomenstructuur
op het niveau van het Raamwerk. Het doet geen
uitspraken op de lagere niveaus van het woonveld en van
het individuele blok.
Om voor deze lagere niveaus de structuurkenmerken te
kunnen beschrijven is het Bomenstructuurplan van Nieuw West
aangevuld. De hoofdtypen van dit plan zijn overgenomen en uitgebreid
met een grote rijkdom aan kenmerkende toepassingen
van straat- en laanbomen in de woonvelden van Slotervaart.
Het resultaat is de rijke Bomentaal van Slotervaart. •
1
2
3
4

Toepassing van straat- en laanbomen • 16
De Bomentaal in Slotervaart
Voor de toepassing van straat- en laanbomen in de moder-
nistische woonwijken van het Stadsdeel Slotervaart is de
Bomentaal opgesteld.
De taal bestaat uit een grote rijkdom van kenmerkende
typen van boomplaatsing in deze wijken. Deze zijn in alle
woonvelden van de Westelijke Tuinsteden terug te vinden.
De verschillende typen worden voor Slotervaart op de
volgende bladzijden in kaart gebracht.
Het is voorstelbaar om een compleet overzicht aan typen
boomaanplant voor heel Amsterdam te maken.
Het eerder genoemde ‘Bomenstruktuurplan voor de Stad
Amsterdam’ geeft bijvoorbeeld een overzicht van kenmerkende
boomtoepassingen. In dit plan wordt sterk uitgegaan van de
verschillende mogelijkheden om bomen te plaatsen. Hierin zijn
typen onderscheiden als onder andere rij, scherm, wand en dak.
De verschillende combinatiemogelijkheden van de bomen ten
opzichte van elkaar zijn hierbij het voornaamste uitgangspunt.
Voor de Bomentaal van Slotervaart is meer naar samenhang
gezocht met de wijze waarop de bomen in het profiel een
relatie aangaan met de aanliggende bebouwing, de verkeersweg
of de waterloop. De nadruk ligt dan op de stedenbouwkundige
toepassing van de straat- en laanbomen en minder
op de ambachtelijke toepassingen van de boom op zich.
Wanneer een dergelijk overzicht voor heel Amsterdam gemaakt
zou worden, kan blijken dat voor de Westelijke Tuinsteden
hieruit een eigen selectie is gemaakt. Deze kan deels overlappen
met de grachtengordel, het Amsterdam van Berlage, maar
vormt in feite een unieke combinatie.
Vandaar het begrip Bomentaal: de letters en klanken van alle
talen kunnen verzameld worden maar een taal maakt hieruit
een eigen unieke selectie.
Het overzicht begint met de vijf genoemde typen van het
Bomenstructuurplan Nieuw West. Om ze qua woordkeus aan
te laten sluiten bij de reeks typen van de woonvelden zijn drie
namen enigszins aangepast:
• Stadslaan is laan in gras
• Stadsweg is laan in verharding
• Parkways zijn parklanen
De Singel is overgenomen en de Beplantingsrand is aan dit
niveau van het Raamwerk toegevoegd. •

Parklaan (parkway)
Cornelis Lelylaan
Toepassing van straat- en laanbomen • 17
Een parklaan is een zeer brede laan, waarbij de bomen verspreid
in brede grasstroken staan. Het parkachtige karakter wordt
benadrukt door het gebruik van verschillende soorten bomen.
Vanwege de ruime opzet komen vooral grote bomen (bomen
van de 1e orde) in aanmerking: es, esdoorn, eik, iep, populier
en linde. •
Laan in gras (stadslaan)
Plesmanlaan
Aan weerszijden van de hoofdrijbaan staan bomenrijen in ruime
grasbermen. De monumentaliteit van de laan wordt uitgedrukt
door toepassing van één soort bomen van een groot formaat.
Vooral de plataan leent zich hiervoor, naast soorten als eik, es,
iep en linde. •
Laan in verharding (stadsweg)
Postjesweg
De bomen staan in de verharding en het profiel is doorgaans
smaller dan de Laan in gras. Aan weerszijden van de rijweg staat
een enkele of een dubbele rij bomen van eenzelfde soort. De
groeiomstandigheid in verharding beperkt de boomsoortenkeus
tot overwegend plataan, linde en iep. •

Singel
Schipluidenlaan
Toepassing van straat- en laanbomen • 18
De aanwezigheid van een waterloop wordt zichtbaar gemaakt
door de boombeplanting niet aan de rijweg maar juist aan de
waterloop te koppelen. Bomen van verschillende soort staan
los gegroepeerd in het talud van de watergang. De vochtiger
groeiomstandigheden lenen zich goed voor populier, schietwilg,
een enkele treurwilg, es en els. •
Bomenrand
Spoorzone oostzijde
De aanwezigheid van een element van de hoogste schaalorde,
zoals de rijksweg A10 en de spoorlijn wordt herkenbaar
gemaakt door een beplantingsrand met hoge bomen, ook
voorzien van onderbeplanting. De allergrootste bomen, zoals
populier, abeel en schietwilg komen hiervoor in aanmerking. •
Poort
Ottho Heldringstraat
Op de overgang van de hoofdverkeerslijnen met grote profielmaten
naar de kleinere straten in het woonveld kan een poort
van bomen aan weerszijden van de rijweg zijn geplaatst. De
poort van bomen overhuift de rijweg waardoor de weg over een
beperkte lengte door een tunnel van groen leidt. Dit maakt de
automobilist duidelijk dat de rijweg een ander verkeersdomein
binnengaat. Bomen met een opgaande en overhuivende
groeiwijze lenen zich voor de vorming van een poort: plataan,
zilveresdoorn, sommige soorten iep. •

Scherm
Hemsterhuisstraat
Toepassing van straat- en laanbomen • 19
In de hovenverkaveling van de woonblokken ontstaat een
asymmetrisch wegprofiel. Aan de ene zijde sluit bebouwing aan
bij het trottoir terwijl de overzijde zich opent naar de hoven of
ook wel naar bijzondere functies als schoolgebouwen. Aan de
open zijde van de straat staat één enkele rij bomen die daarmee
het profiel afsluit. De bomenrij biedt als het ware tegenwicht
aan de huizenrij aan de overzijde van de straat. Bomen met een
meer aaneengesloten groeiwijze lenen zich voor het scherm:
linde, esdoorn, sommige soorten iep. •
Gevelritme
Jan Mankesstraat
In de woonstraten waar de verkeersfunctie niet belangrijk is,
staan de bomen in een rij direct voor het huizenblok. Wanneer
het woningblok ophoudt is ook de bomenrij onderbroken.
De bomen staan in een ritme met de individuele woningen en
kunnen op de woningscheiding zijn geplaatst of in een ritme
met de trappenhuizen. Bomen met een open kroon lenen zich
voor het gevelritme: robinia, sommige soorten iep, fijnbladige
varianten van els. •
Blok – niveau woonveld
Delflandplein
De bomen van het blok op het niveau van het woonveld
staan in een regelmatig verband in een vierkant of rechthoek
gegroepeerd. De bomen vormen een dak boven een pleinachtige
ruimte. Om het niveau van het woonveld te benadrukken
zijn grote bomen toegepast. In verharding plataan, linde en iep;
in gras ook populier en schietwilg. •

Bomen los
Spoorzone westzijde
Toepassing van straat- en laanbomen • 20
Wanneer de bomen los, meestal in ruime grasvlakken, verspreid
staan, ontstaat een parkachtig beeld. Afhankelijk van de betekenis
van de groenstrook kunnen grote of ook kleinere bomen
zijn toegepast. Populier en schietwilg in de grasstrook langs het
spoor en kleinere soorten met een sierwaarde in randen van een
woonverkaveling. In de hoven binnen een woonhof zijn naast
inlandse bomen met sierwaarde (kers, appel), ook exotische
bomen (robinia, christusdoorn, honingboom) of bomen met
markante bladkleur (bruinbladige kers, amberboom) op hun
plaats. •
Carré
Abraham Staalmanplein
Een vierkant of rechthoek van bomen vormt een centrale ruimte
die daardoor de betekenis krijgt van een centraal plein. De
bomen staan voor de bouwblokken rond deze ruimte en kunnen
een open zijde, bijvoorbeeld aan de straatzijde, aanvullen. De
binnenruimte blijft open en biedt ruimte voor een ontmoetingsplek,
een markant object of een paviljoen. De boomsoortenkeus
en het formaat van de bomen maakt de betekenis van het plein
duidelijk: voor de buurt, het stadsdeel of de hele stad. •
Haak
Annette Versluysstraat
Kenmerkend voor de hovenverkaveling in Amsterdam-West
zijn de woonblokken in een open of gesloten haakvorm. Even
kenmerkend is de haak van bomen, die de contravorm maakt
tegenover het bouwblok. De bomen echoën als het ware de rij
woningen. De grootte van de boom is afgestemd op de hoogte
van het bouwblok en de maat van het woonhof. •

Accent
Derkinderenstraat
Toepassing van straat- en laanbomen • 21
Tussen de woonblokken van repeterende wooneenheden staan
bijzondere gebouwen, die enig in hun soort zijn: een school,
een kerk, een kantoor of een verenigingsgebouw. De bijzondere
betekenis van deze gebouwen wordt benadrukt door afwijkende
bomen te gebruiken. Een accent is daarmee een enkele of
een losse groep bomen met een forse kroon, die een zekere
monumentaliteit bieden: paardekastanje, zilver- of zomerlinde,
esdoorn, eik, monumentaaliep. •
Blokje – niveau woonblok
Hemsterhuisstraat
Voor een woonblok of ook wel op de kop van het blok staat een
groepje bomen in een regelmatig verband. De bomen hebben
een decoratieve betekenis; ze accentueren de ingangen of
trappenhuizen van het woonblok of verfijnen de gesloten
kopgevel. Boomsoorten van een bescheiden formaat met een
decoratieve groei- of bloeiwijze lenen zich voor een dergelijk
blokje: kers, appel, meidoorn, lijsterbes of exoten als bijvoorbeeld
honingboom en christusdoorn. •
Cesuur
Delflandlaan / Schipluidenlaan
De voorafgaande typen laten een rijk palet aan verschillende
mogelijkheden zien. Opvallend is dat op de overgang van
verschillende bomentypen een onderbreking van de bomen is
aangebracht. Dit maakt een cesuur, zoals een fluitist adem moet
halen in zijn solopartij. Het doelbewust onderbreken van het
bomenverband benadrukt ook de overgang van woonveld naar
raamwerk, brengt een bijzonder civieltechnisch kunstwerk als
een viaduct onder de aandacht of zet een markant gebouw vol
in de zon. Deze cesuur draagt bij aan de welluidende ritmiek
van de Bomentaal. •

Bomen los
xxx • 22

xxx • 23

De toepassing van de verschillende typen wordt geïllustreerd
aan de hand van Overtoomse Veld. Hier vindt een sterke
verdichting plaats als gevolg van de stedelijke vernieuwing.
De wijk telt ongeveer 2600 woningen. Hiervan worden er
-afgerond op hele cijfers- zo’n 1300 woningen gesloopt.
Daarvoor in de plaats worden weer 2600 nieuwe woningen
teruggebouwd. Hierdoor vindt onvermijdelijk een zekere
mate van verdichting plaats in het openbaar gebied.
Bovendien zal de scheiding tussen collectieve privé-gebieden
en het openbaar terrein sterker worden. Om het groene
karakter van deze wijk te behouden moet zeer zorgvuldig
naar de aanwezige bomenstructuur worden gekeken.
De karakteristieke boomtypen van Overtoomse Veld zijn weer-
• 24
Conclusie
De reeks van bomenplankaarten
gegeven in de kaart Boomtypologie. Deze kaart is gemaakt
op basis van een analyse van de huidige boomtypologie.
Rekening houdend met de plannen voor de nieuwe bebouwing
is de toekomstige typologie weergegeven. Met name het
noordelijk deel van de wijk is al verder uitgewerkt in de stedenbouwkundige
en architectonische opzet. Hier is de kaart al
gedetailleerder uitgetekend dan voor het zuidelijk gedeelte
tussen Postjesweg en Jongkindstraat. De boomtypologie is
hier vooral als leidraad en inspiratie weergegeven voor de
toekomstige planontwikkeling.
De Boomtypologie kan vervolgens vertaald worden in het
Bomenplan. Hier zijn de streepjes en blokjes van de kaart
Boomtypologie uitgewerkt in bomen van verschillend kroonformaat.
De bomen kunnen op deze kaart als het ware geteld
worden: elke afzonderlijke boom is hierop weergegeven.
Daarna is op de Boomsoortenkaart de keus voor de boomsoorten
aangegeven. Te zien is dat de belangrijkste boomsoorten
met een eigen kleur zijn aangegeven. De kaarten
vergelijkend blijkt dat de verschillende typen, die in
Overtoomse Veld voorkomen, met een eigen boomsoort zijn
benadrukt.
De opzet van de kaarten is om richting te geven aan de invulling
van het openbaar gebied in toekomstige deelplannen, zonder
deze al te zeer vast te leggen.
De drie kaarten Boomtypologie, Bomenplan en Boomsoortenkaart
zijn daarmee een uitwerking en verfijning van het eerder
vastgestelde Uitwerkingsplan Raamwerk/Openbare Ruimte
Overtoomse Veld. •
Boomtypologie

Conclusie • 25
Bomenplan Boomsoorten
Hoe verschilt deze werkwijze nu van de traditionele aanpak?
En hoe gaat het met de bomen verder wanneer er in de straat
parkeerplaatsen een plek moeten krijgen? Ook straatmeubilair
als verlichting en ondergrondse afval containers kan concurreren
met de plek van de bomen.
Om dit toe te lichten wordt het gedeelte van de Willem
Nakkenstraat en Jan Mankesstraat uitvergroot. Deze straten
liggen tussen de Postjesweg en Piet Mondriaanstraat. •

Conclusie • 26
Voorbeelduitwerking
Willem Nakkenstraat – traditioneel
De betekenis van de Bomentaal laat zich goed illustreren
met het voorbeeld van de Willem Nakkenstraat en Jan
Mankesstraat in Overtoomse Veld.
De bestaande bebouwing wordt hier aangevuld met
een haak aan de zuidzijde langs de Postjesweg en een
compact blokje achter het noordelijke blok aan de Piet
Mondriaanstraat. De dichte woonbebouwing vergt de
aanleg van voldoende parkeer plaatsen op de straat.
Een gedeelte van de parkeer plaatsen is vormgegeven
als langsparkeerplaatsen, een groot gedeelte van de
parkeer plaatsen zijn haaks opgelost.
In de traditionele uitwerking zijn telkens vier parkeerplaatsen
afgewisseld met een boom. Tussen de haakse parkeerplaatsen
en het bestaande bouwblok ligt een grasstrook met hagen
omzoomd. Tussen de grasstroken staan eveneens bomen in een
afwisselend ritme met de bomen tussen de parkeerplaatsen.
Deze boomplaatsing leent zich voor een grote boomsoort als
bijvoorbeeld een iep. Deze vijftien bomen vullen het profiel op
een elegante wijze.
De getekende oplossing is niet slecht en zeker niet lelijk. In veel
oudere wijken van Amsterdam zou een dergelijke inpassing van
de parkeerplaatsen een goede oplossing zijn. Nader beschouwd
blijkt echter dat de plaats van de bomen sterk ingegeven wordt
door de plaats van de geparkeerde auto’s. Het ritme van de
bomen volgt de indeling van de parkeervakken. Dit veroorzaakt
een in elkaar schuiven van de verschillende onderdelen van het
profiel, waardoor de inrichting van de straat compact wordt.
En dat is juist zo verschillend van de ruime en royale opzet in
de Westelijke Tuinsteden. •

Conclusie • 27
Voorbeelduitwerking
Willem Nakkenstraat – met Bomentaal
Het kan anders. De toepassing van de Bomentaal laat een
benadering zien, waarbij de plaats van de bomen niet het
resultaat is van de benodigde parkeerplaatsen, maar van
de stedenbouwkundige compositie van de straat.
Kenmerkend voor de Amsterdamse aanpak van de boomplaatsing
in de Westelijke Tuinsteden is een koppeling aan
de bouwmassa’s in de woonvelden. Door het verband met
de rijweg in de woonvelden los te laten, gaat als het ware de
snelheid eruit en komt de auto echt tot stilstand. Met andere
woorden: de auto bepaalt niet de inrichting van de woonstraten;
dit is het domein van de voetganger en fietser!
De hoofdopzet van het parkeren blijft hetzelfde: aan de ene
zijde van de straat langsparkeren en aan de andere zijde twee
vakken met haaksparkeren. De beide vakken zijn onderbroken
ter plaatse van de oversteek naar de overzijde van de straat.
In het grasvlak staan zes groepjes van telkens vier kleine bomen.
Decoratieve bomen als een sierappel lenen zich voor zo’n
situatie en bieden rijke bloesem in het voorjaar. Aan de straat
staan vier grote bomen die de parkeerplaatsen aankleden en
groene massa aan het profiel geven. Hier, midden in het profiel,
zouden grote iepen aangeplant kunnen worden. Tenslotte zijn
twee bomen met een open kroon voorgesteld op de kopgevels
van het bestaande woonblok. Deze kleden de blinde kopgevel
aan voor de woningen in het nieuwe blokje dat met de zonzijde
hierop gericht is. De belangrijkste plekken in de straat worden
met bomen geaccentueerd. De plekken die zo ontstaan bieden
ruimte aan verschillende speelmogelijkheden voor kinderen.
De Bomentaal levert het dubbele aantal bomen op vergeleken
met de traditionele benadering: 30 bomen in plaats van de
15 bomen in het traditionele voorstel. Belangrijker dan het
aantal is echter de ruimtelijke variatie die ontstaat in de straat
en bovendien leent deze plaatsing zich voor drie verschillende
boomsoorten. Hierdoor ontstaat een rijker en parkachtig beeld
in de straat, zoals de Westelijke Tuinsteden bedoeld zijn. •

Poort
Conclusie • 28

Conclusie • 29
Conclusie
Het voorbeeld uit Overtoomse Veld laat zien dat de Bomentaal
hanteerbaar is ook wanneer sterk verdicht wordt in de
naoorlogse wijken. In het besproken voorbeeld verdwijnt
het binnenterrein uit het straatbeeld. Er ontstaat een veel
striktere ruimtelijke scheiding tussen openbaar en collectief
gebied. Dit gegeven kan geaccepteerd worden als een
onvermijdelijke transformatie naar de gesloten stad.
Het voorbeeld laat echter ook zien, dat er geen sprake is
van traditionele, gesloten bouwblokken aan de straat. De
verspringende gevels geven een ruimtelijke afwisseling die
duidelijk verschilt van de vooroorlogse stad. Zelfs bij sterke
verdichting blijkt dat de gevarieerde bouwblokken zich niet
laten transformeren naar de gesloten bouwblokken van de
oude stad.
Een tweede belangrijke conclusie is dat het verschil tussen
Raamwerk en Woonvelden in de Westelijke Tuinsteden nog
steeds van betekenis blijft.
Het Raamwerk van hoofdontsluitingswegen biedt ruimte aan de
doorstroming van het verkeer. De plaatsing van bomen langs de
wegen benadrukt de invloed van het verkeer in deze profielen.
In de Woonvelden lost dit doorstromende karakter op. De auto
‘komt thuis’ en komt tot stilstand. De woonstraten zijn het
domein voor langzaam verkeer en spelende kinderen.
De afwisselende plaatsing van bomen benadrukt het 30-km
regime van deze woonstraten.
De afwisselende aanplant van bomen in het straatprofiel volgens
de Bomentaal verleent de openbare ruimte een parkachtig
aanzien. Juist wanneer de invloed van de rijk aangeplante
binnenterreinen minder zichtbaar wordt door toevoeging van
nieuwe woonbebouwing kan het openbaar gebied hieraan
bijdragen. Variatie in groei en bloeiwijze geeft een grotere
verscheidenheid aan de woonstraten en accentueert de
verschillende ruimtes binnen een straatprofiel.
Deze opzet verduidelijkt de structuur van de Westelijke Tuinsteden:
eenvoudig in hoofdlijnen met inlandse boomsoorten,
rijk in detail in de woonhoven met exoten en woonstraten die
daartussen bemiddelen.
De Bomentaal levert tenslotte een ritmisch samenspel op met
de afwisselende bebouwing. Je kunt hierin spreken van een
‘bomenjazz’. De jazzy plaatsing van de bomen lijkt toevallig
en willekeurig vergeleken bij de strakke laanbeplanting van de
oude stadswijken, maar is op een eigen manier even precies.
Wel biedt de bomenjazz mogelijkheden om individuele
bebouwing uit te lichten, speelplekken of straatmeubilair een
open plek te geven en zijstraten of inritten vrij te laten. De
Bomentaal is onlosmakelijk verbonden met de open en seriële
bebouwingsopzet van de naoorlogse tuinsteden. Het optimisme
van deze stedenbouwkundige opzet is ook vandaag de dag nog
steeds van groot belang. •

Conclusie • 30
1. De Bomentaal wordt zuiver naar één typologie toegepast
Bij een verkeersweg langs een waterloop wordt niet aan de ene
kant van de rijweg een laan in gras of verharding toegepast en
aan de andere kant een losse beplanting van de singel. Of er
is aan weerszijden van de rijweg een aaneengesloten laanbeplanting
òf aan weerszijden van de singel een losse boomgroepering.
In de Woonvelden kan aan de ene zijde van de
rijweg een gevelritme voor een bouwblok staan, terwijl aan de
andere zijde blokjes de entrees naar de portieken markeren. In
beide voorbeelden wordt de typologie in z’n geheel toegepast.
2. In het Raamwerk is de typologie symmetrisch, in de
Woonvelden asymmetrisch
Spelregels Bomentaal
De hoofdplanstructuur van het Raamwerk kent steeds een
symmetrische toepassing van bomen. Aan weerszijden van een
stadslaan of stadsweg staan continue laanbomen in rijen; aan
weerszijden van een parklaan of een waterloop staan de bomen
los gegroepeerd. In de Woonvelden levert de Bomentaal een
asymmetrische plaatsing van bomen: bijvoorbeeld aan de ene
zijde van de rijweg een scherm, aan de overzijde blokjes.
3. Het verschil tussen 50-km en 30-km straten wordt
duidelijk gemaakt
In aansluiting op de symmetrische toepassing in het Raamwerk
en de asymmetrische toepassing in de Woonvelden wordt een
onderscheid aangebracht tussen de 50-km en de 30-km
gebieden. In de profielen met een 50-km regime ligt de nadruk
op het verkeer en beklemtonen de bomen het verkeersgebied.
In de profielen met een 30-km regime lost de rijweg ruimtelijk op
in de stedenbouwkundige compositie van de straat. Het verblijfskarakter
van het woongebied wordt hiermee benadrukt.
4. De orthogonale opzet van de Woonvelden is zichtbaar
gemaakt
De woonbuurten (woonwijken) hebben een orthogonale opzet
waarbij de verkaveling in de noord-zuid richting een andere
invulling heeft gekregen dan de oost-west richting. Door in de
noord-zuid richting consequent andere boomtypologieën toe
te passen in een woonbuurt dan in de oost-west richting wordt
de orthogonale opzet van de Woonvelden zichtbaar gemaakt.
Dit wordt sterker wanneer ook per boomtypologie in de
woonbuurt gekozen wordt voor een eigen boomsoort.
5. De Bomentaal is ritmisch en serieel
Op de lange lijnen van het Raamwerk volgt de Bomentaal
de grote lengte van het profiel. Op sommige plaatsen wordt
bewust een onderbreking van de bomenrijen aangebracht,
zoals een fluitist een adempauze inlast. In de Woonvelden
worden de bomen in een korter ritme aangebracht dat
aansluit bij het ritme van de bouwblokken. De herhaling van
de bouw blokken leidt tot een herhalend motief van de bomen.
Het gebruik van bomen in de woonstraten is daardoor serieel
en afwisselend (jazzy).
6. De bomen staan niet gekoppeld aan parkeerplaatsen
Zowel in de profielen van het Raamwerk als in de woonstraten
van het Woonveld staan de bomen los van het parkeren. Dit
beklemtoont de ruimte en vrijheid in het openbaar gebied van
de tuinsteden. Het ritme van de bomen volgt het stroomprofiel
van de hoofdwegen in het Raamwerk. In de woonstraten van
het Woonveld sluiten de bomen aan op het ritme van de bouwblokken
en de entrees naar de woningen. Nergens bepaalt het
ritme van parkeervakken de plaats van straat- en laanbomen.
7. In het openbaar gebied staan overwegend inlandse
boomsoorten
De profielen van het openbaar gebied worden voornamelijk
ingericht met inlandse boomsoorten, zoals iep, linde,
populier, els of esdoorn. Ook oorspronkelijk uitheemse soorten
die al lang in Nederland zijn geïntroduceerd, kunnen worden
toegepast: plataan, paardekastanje en robinia. In de binnentuinen
of op de overgang van openbaar gebied naar collectieve
tuinen verrijken exoten het bomensortiment. Hier zijn christusdoorn,
honingboom, sierkers, hemelboom te vinden, evenals
bomen met een opvallende gele of bruine bladkleur. •

Conclusie • 31
Spelregels typologie
Type Plaats Kenmerk Boomsoorten
Parklaan Hoofdinfrastructuur van het Raamwerk (50-km gebied) Losse boomaanplant aan weerszijden van de rijweg Es, esdoorn, eik, iep, populier en linde
Laan in gras Hoofdinfrastructuur van het Raamwerk (50-km gebied) Symmetrische bomenlanen in grasbermen langs de rijweg Eik, es, plataan, iep en linde
Laan in verharding Hoofdinfrastructuur van het Raamwerk (50-km gebied) Symmetrische bomenlanen in trottoir of verharde bermstrook Plataan, linde en iep
Singel Watergangen van het Raamwerk en in de Woonvelden Losse beplanting van gevarieerde samenstelling aan weerszijden Populier, es, els, schietwilg, treurwilg
van de waterloop
Beplantingsrand Hoofdstructuur langs de spoorbaan of de rijksweg Beplantingsstrook van bomen en/of struweel Populier, abeel en schietwilg
Poort Op de overgang van Raamwerk naar Woonveld Symmetrische bomenrijen die het profiel overhuiven Plataan, zilveresdoorn, iep
Scherm Langs straten in het Woonveld (30-km gebied) Enkele rij aaneengesloten bomen Linde, esdoorn, iep
Gevelritme Voor het woonblok in het Woonveld (30-km gebied) Rij van bomen met open kroon die aansluit bij de gevelindeling Robinia, iep, fijnbladige els
van een bouwblok
Blok (woonveld) Aan de rand van het Woonveld nabij hoofdplanstructuur Regelmatig geplaatste groep van hoge bomen Plataan, linde, iep, populier en schietwilg
Bomen los Op pleinen, in park of plantsoenstrook en binnentuinen Verspreide aanplant van bomen met gevarieerde samenstelling Inlandse soorten en exoten als robinia,
christusdoorn, honingboom
Carré Op pleinen in het Woonveld Regelmatig vierkant van markante bomen Plataan, linde, iep, paardekastanje
Haak In een woonhof van het Woonveld Contravorm van haakvormig bouwblok Linde, iep, esdoorn
Accent Bij belangrijke, betekenisvolle gebouwen Hoge, markante bomen als solitair of in een kleine groep Paardekastanje, eik, zilverlinde,
esdoorn, monumentaaliep
Blokje (woonblok) Bij ingangen van een woonblok of op de kopgevel Decoratieve groep bomen als detaillering van het woningblok Kers, appel, meidoorn, lijsterbes,
honingboom, christusdoorn
Cesuur In lineaire ruimten van het Raamwerk en het Woonveld Duidelijke onderbreking van de bomenrijen Geen bomen

• 32
Bijlagen
Legenda Bomentaal
Parklaan, bomen los in open grond (Parkway)
Laan, bomenrijen in open grond (Stadslaan)
Laan in verharding (Stadsweg)
Groene oever of talud (Singel)
Bomenrand
Cesuur
Blok hoofdstructuur
Poort
Bossage / Park / Struweel
Herhalend patroon (Haak / U-vorm)
Pleincontour / Carré
Scherm
Gevelritme
Los
Accent
Blok
Onbeplante gevel

Bijlagen • 33
Legenda Boomsoorten
1e orde
Populier
Schietwilg
Hollandse linde / winterlinde
Iep (resistent tegen iepenziekte)
Es
Els
Esdoorn
Eik
Paardekastanje
Plataan
2e orde
Robinia
Berk
Tulpenboom, honingboom, bruinbladige kers, christusboom
3e orde
Appelboom, meidoorn, kers, lijsterbes

Singel

Colofon Opdrachtgever
Sector Burger en Buitenruimte,
Stadsdeel Slotervaart, Gemeente Amsterdam
Werkgroep
Projectbureau Burger en Buitenruimte i.s.m.
Sector Ruimtelijke en Economische Ontwikkeling,
afdeling Stedenbouw en Verkeer
Frank de Josselin de Jong
Guido Hermans, Stadsruimte
Vastgesteld op 25 februari 2009 door de stadsdeelraad Slotervaart,
gemeente Amsterdam
Illustraties
Aksis – atelier voor landschapsarchitectuur, ’s-Hertogenbosch
Stadsruimte, Amsterdam
Foto’s
Patrick Tramper
Frank de Josselin de Jong
Redactie
Frank de Josselin de Jong, Landschapsarchitect, Tienhoven
Ontwerp en opmaak
Krachtveld, Amsterdam