De guillotine (Simone van der Vlugt)

De guillotine
Simone van der Vlugt
2001
Malmberg
Uitgever I Den Bosch

Oorspronkelijke titel: De guillotine
Tekst: Simone van der Vlugt
illustraties: Roelof van der Schans
© Uitgeverij Lemniscaat b.v., Rotterdam 1999
Uitgegeven met een licentie van Uitgeverij Lemniscaat
Omslagontwerp: Annemiek Dilven
Foto omslag: ZefaJNikos
Boeklauteursinformatie: Inge Piena
ISBN 90 208 47163
Artikelnummer 155

DEELt
1789

1
Het rumoer is vlakbij. Sandrine de Billancourt steekt haar hoofd
buiten het raampje van de koets en kijkt naar de onrustige menigte
verderop, in de Rue Faubourg St. Antoine. Naast haar veert Julie,
haar kamenier, ongerust overeind.
'0 nee - een oproer!', zegt ze .
Sandrine blijft nieuwsgierig kijken. Ze1fs binnen de dikke muren van
de kloosterschool, waarvan ze net is opgehaald, zijn er geruchten doorgedrongen
over de vele onlusten in Parijs. De school staat in de Marais,
vroeger een gegoede wijk:, tegenwoordig een roerige volksbuurt.
'Niet zo naar buiten kijken, mademoiselle. We moeten niet de
aandacht trekken', zegt Julie dringend.
Sandrine trekt haar hoofd terug.
'Ze zullen ons toch niets doen?'
'Dat weet ik niet zo zeker. Je hoort vreemde verhalen, tegenwoordig.'
'Laat Bernard dan maar snel omkeren', zegt Sandrine.
Julie steekt voorzichtig haar hoofd naar buiten.
'Omkeren, Bemard!' roept ze.
Sandrine hoort de koetsier iets terugroepen, maar kan niet verstaan
wat. De koets maakt een draaiende beweging. In de verte
Hinken luide kreten.
Sandrine hoort Bernard tegen de paarden schreeuwen. De dieren
lopen zenuwachtig een stukje achteruit. De zweep zwiept door de
lucht en de koets schudt heen en weer.
'Wat doet die man toch allemaal!' vraagt Julie zenuwachtig.
'We zullen de draai niet in één keer kunnen maken', veronderstelt
Sandrine.
Na wat achteruit en weer vooruit rijden kunnen ze eindelijk verder.
'Goddank', mompelt Julie.
Maar na een paar meter staan ze met een ruk weer stil. Sandrine
wil net vragen wat er aan de hand is als Bemard het portier opent.
'Ze staan ook aan de andere kant van de straat, mademoiselle',
zegt hij. 'We zijn ingesloten.'
Sandrine haalt diep adem.
8

'We hadden nooit door de Marais moeten gaan', zegt JOOe vol
zelfverwijt.
'Dat gaat moeilijk anders als de kloosterschool daar staat', zegt
Sandrine.
'Ik bedoel dat we hadden moeten omrijden', zegt Julie.
'Met uw permissie, mademoiselle, we moeten wel snel iets
doen', zegt Bernard.
'Kunnen we niet gewoon doorrijden? Ze zullen toch wel opzij
gaan?' meent Sandrine.
'Dat weet ik niet w zeker, mademoiselle. Normaal gesproken
wel, maar dit lijkt wel een opstand!'
Sandrines blik valt op een nauwe zijstraat.
'Kunnen we daardoor?'
Bernard volgt haar ogen. Zijn gezicht drukt twijfel uit.
'Probeer het maar', zegt Sandrine. 'We hebben weinig keus.'
Bernard sluit het portier en springt op de bok. Hij schreeuwt, de
paarden snuiven en zetten zich in beweging. De koets draait een
halve slag. Ze zetten koers naar de zijstraat. Op het moment dat de
smalle ruimte tussen de huizen de koets opslokt, weet Sandrine dat
ze vast komen te zitten. Ze rukt het gordijntje helemaal open en
ziet de muren steeds dichter op zich afkomen.
'Dat wordt niets', zegt Julie somber. Vrijwel meteen staat de
koets stil.
'Het gaat niet, mademoiselle Sandrine!' klinkt Bernards stem.
'Verderop wordt het nog smaller!'
'Rij dan maar achteruit!' roept Sandrine terug.
Bernard probeert het, maar de onrustig geworden paarden
begrijpen er niets van dat ze terug moeten lopen.
Het geschreeuw van de opstandige menigte is al heel dichtbij.
'Dit duurt te lang', zegt JOOe nerveus. 'We moeten hier snel weg
voor ze ons insluiten.'
Haar bezorgdheid slaat over op Sandrine.
'Denk je echt dat ze onze koets zullen aanvallen?' vraagt ze met
groeiende ongerustheid.
'Ik weet het niet, mademoiselle.'
Sandrine en Julie kijken elkaar aan.
'Goed, dan gaan we eruit beslist; Sandrine. 'Mademoiselle!'
9

'Julie, je zegt net zelf dat we hier snel weg moeten!'
'Ja, maar hoe had u zich dat dan voorgesteld? U kunt niet zomaar
de straat opgaan!'
'Misschien als we wat minder opvallen .. .', zegt Sandrine. Ze
kijkt van de eenvoudige grijze jurk van haar kamenier naar haar
eigen japon van brokaat.
'Help me even, Julie.' Sandrine komt half overeind en werkt zich
hijgend van inspanning uit haar wijd uitstaande bovenrok. Ze
schopt haar schoenen uit en maakt haar hoog opgestoken kapsel
los. Sandrine kijkt naar haar onderrok. Nog steeds veel te mooi,
maar het moet maar. Ze scheurt de kanten zoom eraf.
'Mademoiselle Sandrine?' Bernard probeert zich tussen de muur
en het portier te wringen, maar zijn dikke buik belet hem dat.
Sandrine opent zelf het portier en stapt uit. Verbijsterd kijkt de
koetsier naar haar verfomfaaide uiterlijk.
'We gaan eruit', zegt Sandrine.
'Mademoiselle! Dat lukt nooit! U valt veel te veel op!'
'In die koets zeker niet? Geef me je mantel, Julie', zegt Sandrine.
Julie gehoorzaamt zwijgend. Sandrine slaat de donkere mantel
om haar schouders en wendt zich tot Bernard, die nog steeds
wanhopige pogingen doet om zich langs de koets te persen.
'Probeer naar huis te komen, Bernard. En waarschuw dan mijn
vader.'
Ze draait zich om en loopt door de donkere steeg in de richting
van de Rue Faubourg St. Antoine. Julie volgt haar op de voet. Ze
lopen recht in een groep mensen. Hun geschreeuw weerkaatst
tegen de muren van de hoge huizen.
'Wij willen eten!' klinkt het rauw uit vele kelen.
'Geef ons brood!'
Sandrine kijkt angstig om zich heen. Vertrokken gezichten, vlak
bij het hare. Gebrul in haar oor. Vuisten in de lucht. Een stank van
uien en knoflook. Julie houdt haar hand stevig vast. Ai en toe struikelen
ze, waardoor ze al snel onder het slijk komen te zitten. Met
een modderige hand veegt Sandrine een piek haar uit haar gezicht;
ze kijkt om als ze luid gekrijs achter zich hoort. De aandacht van
de menigte heeft zich verplaatst naar de koets in de zijstraat. Het
dak is algauw afgeladen met straatjongens.
10

In het gedrang wordt ze tegen een man naast haar aan gesmakt.
Hij duwt haar ruw terug, maar ze valt opnieuw. Het duurt even voor
ze zich realiseert dat ze de stevige greep van Julie om haar hand mist.
Gejaagd vliegen Sandrines ogen langs de gezichten om haar
heen. Ze gaat op haar tenen staan, maar wordt bijna omvergelopen.
Een zee van mutsen, petten en vette haren deint rondom haar.
Ze draait zich om en om.
Geen Julie.
Paniek grijpt haar bij de keel. Ze opent haar mond om Julies
naam te roepen, maar ze bedenkt zich. Terwijl ze om zich heen
blijft kijken, laat ze zich in de menigte meevoeren door de Rue Faubourg
St . Antoine.
Sandrine durft nauwelijks te kijken naar al die gezichten, zo
dicht bij het hare. Iedere keer als iemand zijn mond opent om iets
te schreeuwen, golft de lucht van knoBook haar tegemoet. Ze
gluurt naar een vrouw die met opgeheven vuist naast haar voortloopt.
Haar gezicht is bleek onder een vaalwitte muts. De grove
omslag-doek om haar schouders stinkt.
De vrouw kijkt Sandrine recht aan. Een uitdrukking van verbazing
verschijnt op haar gezicht. Onzeker kijkt Sandrine terug en
dringt zich dan tussen twee stevig uitziende mannenruggen door.
'Hé!' roept de vrouw.
Met haar ellebogen werkt Sandrine zich naar voren. Over haar
schouder kijkt ze om. Maar het ziet er niet naar uit dat de vrouw
achter haar aan komt. Ze houdt haar ogen zoveel mogelijk op de
rug vóór haar gericht en woelt met één hand door haar haren.
Uit haar ooghoeken spiedt ze om zich heen. Verbaasde blikken,
wantrouwig gefronste wenkbrauwen ...
Ze dringt haastig verder naar voren, het gestomp en gevloek
negerend. Een paar passen schuin vóór haar verliest een vrouw
haar muts. Sandrine werkt zich naar die plek toe. Razendsnel raapt
ze de muts op, voor ze onder de voet kan worden gelopen.
Ze trekt het gore, stinkende ding zo ver mogelijk over haar
hoofd. De mantel van Julie trekt ze vast om zich heen. Jongens met
grote stenen in de hand dringen zich langs haaL Vrouwen met
grimmige gezichten omklemmen bijlen en puntige stokken. Sandrine
blijft om zich heen kijken op zoek naar Julie.
11

'Vooruit meid, loop eens door!'
Een por in haar rug. Ze valt bijna en grijpt een flard van een
hemd vóór haar. De stof scheurt, maar de lange blonde man die het
kledingstuk draagt, merkt het niet.
'Daar! De bakkerij!' schreeuwt hij.
Onmidddlijk zwenkt een hde groep mensen jodend naar de
winkel. Sandrine wordt naar rechts geduwd en struikdt achter de
anderen aan.
'Vooruit! Leeghalen die boel!' schreeuwt de lange man. Hij bukt
zich en even later vliegt er een steen door de ruit van de winkel.
Het sein is gegeven; de stenen vliegen in het rond. Tussen al die
opwinding staat Sandrine er hulpdoos bij. Ze wordt van links naar
rechts geduwd en probeert tevergeefs uit het gedrang te ontsnappen.
Om haar heen kijken de mensen haar geërgerd aan. Eén
vrouw laat een lange, onderzoekende blik over haar glijden. Sandrine
bukt zich en trekt een steen los uit het opengewrikte plaveisd.
Op goed geluk smijt ze die in de richting van de bakkerij.
De lange kerel klautert naar binnen, gevolgd door vele anderen.
De deur van de bakkerij vliegt van binnenuit open. Zakken med
worden naar buiten gesleept. Krijsend storten de mensen zich erop.
Ze scheuren de zakken open, graaien erin, proppen handen vol
meel in mutsen en schortzakken. Het meel vliegt door de lucht; de
straat wordt wit bestoven. Sandrine is de enige die zich niet een
weg naar een van de zakken vecht. Met grote ogen kijkt e toe hoe
twee vrouwen elkaar met de vingers in de ogen prikken om er het
eerst bij te zijn. Eén man wordt door een ander tegen de vlakte
geslagen; de rest gaat op hem staan om een graai in de zak med te
kunnen doen. Het verstikte gekerm van de man op de grond sterft
langzaam weg.
Sandrine ziet een vrouw die helemaal wit is geworden door het
meel op haar gezicht en over haar kleding. De zakken zijn bijna
leeg. Vrouwen en kinderen zitten op hun knieën op de grond en
vegen zoveel mogelijk med van de straat. Sandrine volgt hun voorbeeld.
Ze verzamelt med in haar rok en veegt met haar vuile handen
over haar mantel en haar gezicht.
Verderop in de straat wordt een wapenwinkd geplunderd.
Schreeuwend rennen de mensen door de Rue Faubourg St.
12

Antoine, wit bestoven en met wapens in hun hand. Een stuk verder
worden ze opgewacht door gardesoldaten van de koning. De
oproerlingen begroeten hen met gekrijs en een regen van stenen.
Sandrine kijkt gejaagd om zich heen. De buitgemaakte geweren
knaIlen en een officier valt getroffen van zijn paard.
Opeens spoelt er een golf van schrik over de menigte. Zowel de
officieren als de soldaten, die zich aanvankelijk terugtrokken voor
de woede van het volk, hebben hun sabels getrokken. Hoog te
paard rijden de officieren op het volk in, gevolgd door soldaten te
voet. Een kreet van afgrijzen stijgt op. Iedereen probeert weg te
komen. Dringend en vechtend vallen de mensen over elkaar heen.
Sandrine smakt tegen de grond. Ze haast zich overeind, maar struikelt
onmiddellijk weer, over het lichaam van een vrouw. Huiverend
krabbelt ze omhoog. Aan haar rok kleeft bloed.
En dan ziet ze Julie.
Ze steekt net schuin de straat over, haar hoofd en schouders
gebogen. Sandrine herkent haar snelle, kordate manier van lopen.
'Julie!' gilt ze. 'Julie!'
Julie hoort haar niet. Sandrine tilt haar rok een stukje op en
begint te rennen. Ze botst tegen mensen op, verliest Julie uit het
oog.
'Julie!' gilt ze.
Ze duwt met haar elleboog iemand opzij die in de weg staat.
Daar! Daar staat Julie! Ze heeft haar uitroep gehoord, want ze
staat stil en kijkt zoekend om zich heen. Sandrine vliegt naar haar
kamenier toe en grijpt haar bij de arm.
'Julie!' zegt ze buiten adem.
'Mademoiselle!' De opluchting op Julies gezicht is enorm. Maar
intussen kijkt ze naar de gardesoldaten van de koning, die nog
steeds rondrijden met getrokken sabel.
'Kom snel mee', zegt Julie. Ze haasten zich voort.
'Hierheen', hijgt Julie. Ze trekt Sandrine mee een zijstraat in. Als
ze op adem is gekomen, glijden Julies ogen over Sandrine heen.
'Bent u in orde? Niet gewond?' Haar blik blijft rusten op een
grote, bruinrode vlek op Sandrines rok. 'Wat is dat? Bloed!'
'Niet van mij?' Sandrine lacht beverig.
'Goddank. Hoe is het mogelijk dat we hier levend uit zijn
---;;- ---
-
13

gekomen!' Julie leunt tegen de muur en sluit haar ogen. Sandrine
geeft geen antwoord. Ze kijkt naar de taferelen die zich afspelen in
de Rue Faubourg St. Antoine. Een groep mannen werpt een barricade
op van huisraad, dat in grote haast naar buiten wordt
gesleept. Overal worden barricades opgeworpen. Schreeuwend
smijten de opstandelingen flessen en stenen, die ze uit het plaveisel
loswrikken, naar de gardesoldaten. Overal om hen heen galmen de
noodklokken. De barricades worden in brand gestoken en de lucht
is vol ván rook, geschreeuw en gehuil.
Als ze op adem zijn .gekomen, vluchten Sandrine en Julie weg
door de steeg.
'Weet jij waar we ergens zijn?' vraagt Sandrine.
'Ja, ik ken deze buurt', zegt Julie. 'Maar het gaat ons nog wel
een uur kosten voor we thuis zijn. Uw ouders zijn natuurlijk doodongerust.
Mademoisel1e, wat doet u?'
Ze grijpt Sandrine, die bijna valt, bij de arm.
'Er ligt hier iemand!' Sandrine hijgt van schrik.
'Een jongetje!', zegt Julie.
Ze knielt neer bij het kleine lichaam en neemt het kind onderzoekend
op.
'Ik ken dat kind,' mompelt ze.
Ook Sandrine knielt neer in de modder. De mouw van het kind
is rood gekleurd en zijn been ligt er vreemd bij. Als Sandrine het
been aanraakt, geeft het jongetje een schreeuw.
'Rustig maar', sust Julie. 'We zullen je helpen. Kun je vertellen
waar je woont?'
Als antwoord klinkt er wat gekreun. Sandrine buigt zich over de
jongen heen tot dicht bij zijn gezicht.
'Bourgeois', vangt ze op.
Sandrine kijkt Julie vragend aan.
'De Rue des Francs-Bourgeois. Daar heb ik vroeger vlakbij
gewoond', zegt Julie, en tegen de jongen: 'Hoe heet je?'
'Pierre' , fluistert hij.
'Pierre hoe?'
'Lambertin.'
'Pierre? Pierre Lambertin?' herhaalt Julie. Haar stem klinkt een
beetje verrast.
14

'Ken je hem?' vraagt Sandrine.
'Ik ken zijn vader en moeder', zegt Julie. 'We brengen je naar
huis, Pierre. Maak je maar geen zorgen.'
Ze pakken de jongen onder de oksels. Hijgend slepen ze hem
mee de steeg in.
'Waar is dat, de Rue Bourgeois?' vraagt Sandrine. Haar stem
klinkt hol in de steeg. Ze schrikt ervan.
'Hier vlakbij', zegt Julie.
De schemering is net ingevallen, maar in de nauwe steeg is het al
donker. Aan het einde van de straat flakkert het licht van een lantaarn.
Het lichtschijnsel is als een baken waar ze zich voetje voor
voetje naartoe werken. Maar vlak voor ze de lantaarn bereiken,
wordt het licht verduisterd door een forse gestalte.
Sandrine staat abrupt stil en houdt met een scherp geluid haar
adem in. Julie kijkt verschrikt op.
De man verspert hun de weg. Zijn gezicht blijft onzichtbaar in
de schaduw.
Julie gaat half voor Sandrine staan.
'0 monsieur, wat ben ik blij dat we u tegenkomen!' Ze probeert
haar stem flink te laten klinken. 'We hebben hier een gewond
kind. Zijn arm bloedt en ik denk dat hij zijn been gebroken
heeft.'
De ogen van de man vliegen over het kind heen.
'Ik weet waar hij woont', zegt Julie, gerustgesteld door de
bezorgde aandacht van de man. 'In de Rue des Francs-Bourgeois.'
De man knikt. 'Dat weet ik.'
Zonder een woord te zeggen neemt hij de jongen van hen over.
Julie loopt als vanzelf achter de man aan.
Sandrine kijkt naar de wirwar van donkere straatjes vóór haar.
Met tegenzin volgt ze Julie.
Een paar straten verder houdt de man halt voor een schoenmakerij
en knikt naar Julie.
'Bons eens op de deur.
Julie gehoorzaamt en slaat met haar vuist op de houten deur.
Binnen klinken haastige voetstappen. De deur gaat op een kier
open en een bleek vrouwengezicht wordt zichtbaar.
'Wie is daar?'
15

'Gaston', zegt de man kortaf. 'Doe open, Margot! Ik heb Pierre
bij me. Hij is gewond.'
Met een ontstelde kreet doet de vrouw de deur verder open.
'Pierre!' Ze vliegt op haar zoontje af en neemt hem van Gaston
over. Dan valt haar oog op Julie en Sandrine. Een trek van verbazing
glijdt over haar gezicht.
'Bonjour, Margot', zegt Julie.
'Julie!'
'Ja, wij hebben Pierre gevonden. Dit is mademoiselle De Billancourt',
stelt J ulie Sandrine voor.
Margot probeert te buigen met haar zoontje in haar armen.
Sandrine voelt zich opeens wat gegeneerd. Ze geeft Margot een
snelle, geruststellende glimlach.
Achter Margot verschijnt een man met een zware stoppelbaard.
Ook hij kijkt Julie verrast aan.
'Julie heeft Pierre gevonden, Maurice', zegt Margot. 'En ... eh ...
mademoiselle De Brancourt.'
'De Billancourt', zegt Julie.
'0 ... '
'Ik ben blij dat we uw zoon thuis hebben kunnen brengen', zegt
Sandrine vlug. 'Ik hoop dat hij niet ernstig gewond is.'
'Dank u voor uw hulp.' Maurice maakt een snelle buiging voor
Sandrine. De woorden zijn beleefd genoeg, maar het klinkt Sandrine
in de oren alsof hij zich nauwelijks kan voorstellen dat zij iets heeft
bijgedragen aan Pierres redding.
Maurice neemt de jongen van Margot over en draagt hem naar
binnen. Het hele gezelschap volgt hem. Ze komen in een vertrek
dat dienst doet als schoenmakerswerkplaats en winkel. Achter elkaar
aan gaan ze door een smal, donker gangetje naar de woonkamer.
Pierre wordt op een houten bank gelegd met kussens erop, bij het
haardvuur.
Sandrine kijkt om zich heen. Er staat alleen het hoogstnoodzakelijke
in de woonkamer; een tafel met een verschoten kleed
erover, een bank en een paar stoelen, een kast vol borden. Op de
schoorsteenmantel staan een paar tinnen blakers waarin kaarsen
een flakkerend licht verspreiden.
'Eh, gaat u hier zitten, madame', zegt Maurice ongemakkelijk.
16

Hij wijst naar een stoel in een hoek van het vertrek.
Sandrine laat zich op het randje van de stoel zakken. Ze verbe­
tert het eerbiedige maar verkeerde 'madame' niet.
'Pierre?' Margot buigt zich over haar zoon heen. 'Pierre, zeg
eens wat? Heb je pijn?'
Sandrine kijkt naar het doodsbleke gezicht van Pierre. Zijn arm
bloedt nog steeds en hij is buiten bewustzijn geraakt.
Gaston bekijkt de wond aan Pierres arm aandachtig.
'Dat lijkt me een houw van een sabel', zegt hij. 'Die wond moet
direct verbonden worden. En dat been ziet er ook niet goed uit.
Daar moet een dokter naar kijken.'
Margot snelt weg. Ze komt terug met schoon water en doeken.
Julie helpt haar met het schoonmaken en verbinden van de
wond. Stijf rechtop op haar stoel, zoals haar moeder haar dat
geleerd heeft, kijkt Sandrine toe. Ze vangt een paar keer Margots
blik, maar dan kijkt de vrouw weg.
'Wat voer jij hier nou uit?' hoort Sandrine haar zachtjes aan
Julie vragen.
'Ik haalde mademoiselle Sandrine van school, maar we kwamen
vast te zitten in een oproer', zegt Julie.
'En ze deden haar. .. mademoiselle, niets?' Margot kijkt ongelovig.
'Ze heeft meteen haar dure kleren uitgedaan en mijn mantel
aangetrokken, en haar haren losgemaakt. Maar ik denk dat het
onze redding was dat er opeens gardesoldaten verschenen. Toen
had iedereen wel iets anders aan z'n hoofd.'
'En onze Pierre zat daar middenin ... Hoe is het mogelijk dat
juist jij hem gevonden hebt!'
'Eigenlijk heeft mademoiselle Sandrine hem gevonden.'
'Maar jij hebt ervoor gezorgd dat hij thuiskwamI'
'Margot, we hebben hem sámen gedragen.'
Sandrine zit stil en recht in haar stoel. Ze doet alsof ze het op
gedempte toon gevoerde gesprek niet hoort. Af en toe kijkt Julie
haar verontschuldigend aan.
Moe leunt Sandrine achterover in haar stoel. Ze voelt zich
hopeloos te veel in die kleine kamer.
Ze kijkt naar Gaston, die met gefronste wenkbrauwen op Pierre
neerkijkt.
17

'Ik zal proberen een dokter te vinden', zegt hij.
Maurice slaat hem dankbaar op de schouder. Gaston tikt tegen
zijn muts en vertrekt meteen. In de deuropening botst hij tegen een
lange, donkere jongeman op.
'Wat is er gebeurd?' De jongeman wringt zich langs Gaston
heen. Zijn ogen vliegen langs al die mensen in de kamer en blijven
rusten op Pierre.
'Pierre! Wat is er met hem!'
'Hij is gewond geraakt in dat oproer', zegt Margot. 'Rustig
maar, het bloeden wordt al minder.'
Pierre is intussen bijgekomen. De jongeman buigt zich over hem
heen.
'Pietre?'
'Ze hadden sabels', fluistert het jongetje. 'Opeens deed mijn arm
zo'n pijn. Ik viel.' En een paard trapte op mijn been.'
'Rustig maar. Het komt wel goed.' De jongeman haalt zijn hand
door Pierres haren. Hij richt zich op en kijkt onderzoekend van
Julie naar Sandrine.
'Bonjour, Philippe', zegt Julie. 'Hoe gaat het met je?'
'Julie ... Wat doe jij hier?' informeert Philippe.
Het klinkt niet erg vriendelijk, vindt Sandrine.
'Philippe', zegt Matgot waarschuwend.
'Wij hebben Pierre gevonden. Gaston schoot ons te hulp.'
Julie wendt zich tot Sandrine. 'Dit is mademoiselle Sandrine de
Billancourt. We k.wamen vast te zitten in die rel.'
Nu kijkt iedereen weer naar Sandrine. Sandrine kijkt ongemakkelijk
terug.
'We zijn erg blij dat Pierre weer veilig thuis is', verbreekt Margot
de gespannen stilte.
'Of hij veilig is, moeten we nog afwachten' merkt Philippe op.
En iets welwillender vraagt hij aan Julie.' 'Hoe gaat het met je moeder?'
'Goed. Ik verdien genoeg om voor haar te kunnen zorgen', antwoordt
J ulie.
'Maar veel tijd om haar op te zoeken heb je niet, hè?' zegt
Philippe. Hij heeft het tegen Julie, maar kijkt naar Sandrine. Sandrine
ontwijkt zijn ogen.
'Ik hoop zo dat Gaston een dokter vindt', zucht Margot.
18

'Ging Gaston een dokter zoeken?' zegt Philippe. 'Dat kan hij
wel vergeten. Iederéén heeft een dokter nodig.'
Margot kijkt nem radeloos aan.
'Ik ga ook zoeken', zegt Maurice. 'En ik zal er een hiernaartoe
brengen, al moet ik hem meesleuren .'
Sandrine kijkt naar zijn brede schouders en gelooft hem op zijn
woord. Margot ook; ze glimlacht haar man bleekjes toe. Dan kijkt
ze weer naar Sandrine.
'Maurice, wil jij gelijk Julie en .. .' Ze aarzelt.
'Sandrine', vult Sandrine vlug aan.
'En mademoiselle Sandrine even naar huis brengen ', maakt
Margot haar zin af.
'Dat duurt toch allemaal veel te lang! Laat pa nou maar een dokter
zoeken', bemoeit Philippe zich ermee. 'Ik breng háár wel thuis.'
Hij knikt zo oneerbiedig naar Sandrine dat er weer een lange
stilte valt.
Maurice schraapt zijn keel, Margot kijkt haar zoon strak aan.
'Dank je', zegt Sandrine rustig.
Phllippe knikt kort. Zonder een woord te zeggen loopt hij de
kamer uit.
Na nog eens uitvoerig bedankt te zijn door de ouders van Pierre
lopen Sandrine en J ulie door het gangetje naar de werkplaats, waar
Philippe op hen staat te wachten. Hij opent de voordeur en dan
staan ze op straat. Het is koud na de warme woonkamer. De volstrekte
duisternis maakt Sandrine nerveus. Philippe loopt met lange
passen voor hen uit en ze moeten flink doorstappen om hem bij te
houden.
De nauwe, smerige steegjes maken plaats voor bredere straten
en pleinen. Ze lopen een flink stuk langs de Seine tot er een brug
verschijnt die hen over de rivier brengt. En dan zijn ze eindelijk in
de Faubourg Saint-Germain.
Opgelucht kijkt Sandrine Julie aan, maar in het donker kan ze
haar gezicht niet goed zien. Ze hoort alleen haar stem, die Philippe
korte aanwijzingen geeft over hoe te lopen.
Als ze door de deftige Rue du Bac lopen, blijft Sandrine plotseling
staan. Philippe kijkt omhoog naar het statige huis met de sierlijk
krullende smeedijzeren hekjes voor de ramen.
19

'Is het hier?' informeert hij.
'Nee, hier woont dokter Riga', zegt Sandrine.
Op Julies gezicht verschijnt een uitdrukking van begrip.
'Denkt u dat hij ... '
'Ja, natuurlijk. Als ik hem stuur', zegt Sandrine.
Julie slaat met de klopper op de deur. Ze wachten enige tijd,
maar alles blijft stil.
'Misschien is hij weggeroepen', zegt Sandrine.
'Maar niet naar de Marais', merkt Philippe op.
Julie laat nogmaals de klopper op de deur vallen.
'Denken jullie nou echt dat een pillendraaier uit déze buurt naar
onze wijk gaat?' zegt Philippe minachtend.
Sandrine noch Julie geeft antwoord. Ze blijven gewoon staan
wachten. Sandrine grijpt zelf de klopper en bonst er met flinke slagen
mee op de deur.
Ze willen net doorlopen als ze gestommel horen.
'Hij is thuis', zegt Sandrine triomfantelijk. En meteen dringt het
absurde daarvan tot haar door; zoveel gewonden in de Marais en
in de Faubourg Saint-Germain liggen de dokters in hun warme bed.
Dokter Rigal doet zelf de deur open. Hij heeft een slaapmuts op
en zonder bril ziet hij er lang niet zo geleerd uit. Slaperig gluurt hij
door een kier naar buiten.
'Bonsoir, monsieur', zegt Sandrine. 'Het spijt me dat we u op dit
uur nog storen, maar we hebben uw hulp nodig.'
De dokter kijkt haar glazig aan. .
'Ik ben Sandrine de Billancourt', helpt Sandrine zijn geheugen
op gang.
'Mademoiselle de Billancourt?' De dokter is op slag wakker.
Verbijsterd kijkt hij Sandrine aan. 'Wat doet ti zo laat op straat?
Is er iets aan de hand met uw vader, of uw moeder?'
'Nee, het gaat om een klein jongetje. Hij is gewond geraakt tijdens
het oproer van vanmiddag, in de Marais. Hij heeft erg veel
bloed verloren en ik denk dat zijn been gebroken is.'
'Een klein jongetje? Wie dan?'
'Pierre Lambertin. Hij woont in de Rue des Francs-Bourgeois.'
'Francs-Bourgeois? Maar dat is in .. .'
'In de Marais, ja.'
20

, .
Dokter Rigal staart Sandrin e aan. Hij begrijpt duid elijk het verband
ni et tuss en een jong etj e uit de Marais en deze ad ellijke jong edam
e.
'Dit is Philipp e Lam bertin. Hij zal u de weg wi jzen, dokt er.
Mogen we ev en binn enkom en, dan kunt u zic h aankl eden ', zegt
Sandrin e vastb eraden.
'0 . .. ja, ik weet ni et .. .'
Sa ndrin e kijkt de dokt er strak aan . 'Het is toch geen probl eem,
dokt er? '
'Eh, nee ... natuur lijk ni et. Komt u binn en. Ev en mijn tas pakken.
Ik ben zo terug.' Met duidelijk e tegenzin loopt de dokt er de
trap op. Sandrin e en Ju li e glimlach en naar elkaar.
'Hi j denkt dat mijn vader me gestuurd heeft', fluist ert Sandrin e.
Philipp e staat haar aan te kijk en alsof hij ni et kan gelo ven wat
hi j meemaakt. Maar hij zegt ni ets.
Ev en lat er komt dokter Rigal gekleed en met een zwarte tas in
de hand naar beneden.
'Voor uit dan maar', zegt hi j kortaf tegen Philipp e, en teg en
Sandrin e: 'W e zull en eerst u ev en thuisbr eng en.'
Zwijgend lop en ze de Ru e du Bac uit. Ze gaan de ho ek om, de
Ru e de Var enn e in, en blij ven ten slott e st aan voor een hoge blind e
muur met een poort van dubb ele hout en deur en. Een heel stuk achter
de muur zijn de hoge venst ers en uitg ebouwde dakraampj es van
het heren huis te zi en.
'Hi er is het', zegt Sandrin e. 'U kunt de rekening naar mijn vader
stur en, dokter.'
De dokt er knikt kort.
Sandrin e kijkt naar Philippe. Heel ev en staart hij haar strak aan.
Dan draait hij zich om en loopt met grote pass en voor de dokt er
uit.
Sandrin e laat de bel naa st de poort kling elen, net zolang tot
Jul es, de porti er, uit het klein e huisje op de binn en plaats verschi jnt
om op en te doen.
.-----J
21

2
'Goddank dat je niets mankeert.' Baron Sébastien de Billancourt
staat in zijn kamerjas in de salon met zijn staartpruikje nog op.
Zijn gezicht is bleek, zijn blik bezorgd.
Naast hem staat Sandrines moeder, nog helemaal aangekleed.
Ze heeft haar witte pruik afgezet en met haar losse bruine haren en
behuilde gezicht ziet ze er opeens weer uit als een moeder, in plaats
van de aristocratische dame aan wie Sandrine gewend is. Sandrine
zit ineengezakt op de sofa. Haar drie jaar oudere zus Michelle zit
naast haar met een arm om haar heen geslagen.
'Ik ben zo blij dat je weer thuis bent ', zegt ze zacht. 'Toen Bernard
vertelde dat jullie in een oproer waren terechtgekomen,
schrokken we vreselijk. Ik heb de hele avond op de uitkijk gezeten.
En je kwam maar niet ... '
'Het is een wonder dat het goed is afgelopen ', zegt de baron
hoofdschuddend.
'Weet je zeker dat je in orde bent? Moeten we de dokter niet
laten halen?' Madelon de Billancourt kijkt bezorgd naar het bleke
gezicht van haar dochter.
'Ik ben alleen maar erg geschrokken, mama', zegt Sandrine. 'Die
mensen ... het was vreselijk.'
'Dat kan ik me voorstellen. Als ik eraan denk wat ze met je hadden
kunnen doen .. .' Haar moeder huivert.
'Ze waren zo mager ', zegt Sandrine zacht. 'Zo ontzettend
mager! Er liep een vrouw naast me en ik zag haar botten door haar
huid steken.'
'Je komt niet meer op' straat', zegt de baron vastbesloten. 'Het
wordt steeds erger. Je kunt niet eens meer veilig over straat in je
eigen koets. De markies de Castries en zijn zoon, Armand-Charles,
zijn laatst met stenen bekogeld toen ze naar het Bois de Boulogne
reden. Dat is toch godgeklaagd!'
'Zoals ze vochten om een handje meel', zegt Sandrine. 'Ze
vertrapten elkaar gewoon! '
'Wat zul je bang geweest zijn!' Michelle kijkt haar jongere zus
met grote ogen aan.
22

Sandrine veegt langzaam een losse krul uit haar gezicht. Ze ziet
steeds die twee vrouwen voor zich, die elkaar te lijf gingen boven
een zak meel.
'Ga maar lekker naar bed', zegt haar moeder. 'Het is nu allemaal
voorbij. Je bent weer thuis.'
Sandr ine staat op en loopt traag naar boven. Iedere stap
omhoog kost haar oneindig veel moeite. Julie loopt achter haar aan
naar Sandrines slaapkamer. Ze kleedt Sandr ine met vlugge handen
uit en trekt een nachthemd over haar hoofd. Ze raapt de vuile,
kapotte kleren van de vloer, wenst Sandrine welterusten en gaat
naar haar eigen kamer, tussen die van Sandrine en Michelle in.
Op blote voeten loopt Sandrine wat rond op het zachte tapijt; ze
raakt haar vertrouwde spullen aan. Dan gl ijdt ze onder de lakens
en sluit met een diepe zucht haar ogen. Ze denkt aan haar moeders
woorden. Ja, ze is weer thu is. Alles is weer in orde.
Maar ze slaapt slecht. De gebeurten issen van die avond laten haar
niet met rust. Pas tegen de ochtend valt ze in slaap -voor een paar
uur. Als ze haar ogen opent, is het eerste dat ze ziet het vriendelijke
zonl icht in haar kamer; en meteen daarna komt weer het beeld van
een verwrongen vrouwengezicht, dat schreeuwt om brood.
Sandrine spr ingt uit bed. Ze gooit het raam van haar slaapkamer
open en hangt naar buiten om de zoete geur van de bomen,
zwaar van de bloesem, op te snuiven. De parkacht ige tuin staat er
vol mee. Achter haar komt Jul ie de kamer in.
'Goedemorgen', zegt ze. 'Heeft u een beetje kunnen slapen?'
'Nee', antwoordt Sandrine.
Julie knikt begrijpend. 'Ik ook niet best.'
'Gelukkig gaan we morgen naar de Toura ine', zegt Sandrine. Ze
voelt een opgewonden kriebel in haar maag bij de gedachte aan
hun buitenverblijf voor de zomer, kasteel Poissy, vlakb ij Tours.
Nog even en ze kan weer paardrijden langs de Loire, door stille
dorpjes en tussen uitgestrekte wijngaarden door. En na gisteravond
verlangt ze er helemaal naar om Parijs te verlaten. Haar gedachten
gaan naar de familie Lam bertin.
'Julie, kende jij die mensen goed?' vraagt ze.
Jul ie begrijpt meteen wie ze bedoelt.
23

'De familie Lambertin? Ja, ik kom uit die buurt, de Marais. Ik
kwam altijd bij Maurice in de winkel.'
'Heb je daar nog familie?'
'Mijn moeder woont in de Rue St. Paul.'
'Je hebt het nog nooit over je moeder gehad.'
'Ach, wat zou ik moeten vertellen? Ze is oud en slecht ter been',
zegt Julie.
'En je vader?' vraagt Sandrine.
Julie trekt een kanten onderjurk over Sandrines hoofd en zet een
paar heupstukken vast.
'Mijn vader is al jaren dood. Vanaf het moment dat ik kon werken,
heb ik mijn moeder onderhouden.'
'0.' Sandrine kijkt naar haar beeltenis in de grote staande spiegel,
terwijl Julie de knoopjes op haar rug vastmaakt. Als ze klaar is,
draait Sandrine zich om en vraagt: 'Vind je het dan niet erg dat je
moeder daar helemaal alleen zit?'
Juli e glimlacht naar haar. 'Ik ga op mijn vrije dag altijd naar
haar toe.'
'Maar 's zomers! Dan zijn we maanden weg!'
'Ja', zegt Julie. 'Dan moeten buurtbewoners op haar letten.
Kom, dan gaan we naar beneden.'
Zodra Sandrine beneden komt, ruikt ze de versgebakken brioche.
En weer ziet ze de twee vrouwen voor zich die de vingers in elkaars
ogen staken om een hand meel.
Haar ouders en Michelle zitten al aan tafel. Ze kijken alledrie
op als Sandrine verschijnt. Een dienstmeisje schenkt snel een kop
koffie voor haar in en zet een gekookt eitje voor haar neus.
'Goed geslapen, meisje?' vraagt de barones. 'Ik dacht dat je nog
wel even in bed zou blijven.'
'Ik kon niet meer slapen.' Sandrine steekt haar hand uit naar de
heerlijk ruikende brioche.
'Je ziet er anders erg moe uit. Je hebt kringen onder je ogen',
zegt de barones bezorgd.
'Ze rust op Poissy wel uit', zegt Sandrines vader. 'Verandering
van omgeving zal haar goed doen. En waarschijnlijk zijn al die
onlusten na de zomer weer voorbij.'
24

Sandrine kijkt peinzend naar het stuk brioche op haar bord.
'Wist u dat JuIies moeder nu de hele zomer alleen is, papa?'
'Heeft Julie dan nog een moeder?' zegt Michelle.
Sandrine knikt. 'Ze is oud en gebrekkig. Julie zorgt voor haar.'
'O? En straks dan?' Michelle fronst licht haar wenkbrauwen.
'Daar heeft Julie vast wel een oplossing voor bedacht, sust de
barones. 'Daar hoeven jullie je helemaal niet druk over te maken.'
De baron zit nadenkend van zijn koffie te drinken. Over de rand
van het kopje kijkt hij Sandrine aan.
'Waarom liet je Bernard eigenlijk niet omkeren? Wat jullie
gedaan hebben, uit die koets stappen, was levensgevaarlijk!', zegt
hij opeens.
'We konden niet omkeren. Achter ons was ook een opstootje. En
toen probeerden we door een zijstraat te vluchten, maar de koets
kon niet verder. Bemard kon niet eens langs het portier komen!'
'Dat vertelde hij, ja', zegt haar vader grimmig.
Sandrine krijgt opeens een levendig beeld van de ontvangst die
Bemard te wachten stond toen hij zonder háár thuiskwam. Een
onheilspellend voorgevoel bekruipt haar. Ze speurt haar vaders
gezicht af. Het staat nors en hij ontwijkt haar ogen.
'Papa?'
'Ik heb hem ontslagen', zegt de baron.
'Wat! Waarom?'
'Omdat hij geacht werd jou veilig thuis te brengen! Wat heb ik
aan een koetsier die alleen zichzelf in veiligheid brengt?'
'Daar kon Bemard toch niets aan doen? We konden niet meer
voor- of achteruit! En hij kon niet langs het portieI; dus ik heb
gezegd dat hij moest proberen naar huis te komen, om u te waarschuwen!'
'Hij had je nooit alleen mogen laten. Desnoods was hij over die
koets heen geklommen, maar hij had je niet alleen mogen laten.'
Verslagen kijkt Sandrine naar haar bord. De geur die de brioche
verspreidt, maakt haar plotseling misselijk. Bemard is al bij hen in
dienst zolang ze zich kan herinneren. Toen ze nog klein was, liet hij
haar op een van de paarden rondjes stappen op de binnenplaats.
En toen ze groter werd, reed hij haar overal naartoe in de koets.
Wat moet Bemard nu? Ze weet dat hij een groot gezin heeft.
25

'Hoe kon u dat nou doen', zegt Sandrine zacht.
Ze kijkt naar haar moeder, die er nadenkend uitziet.
'Ja', valt de barones haar dochter bij. 'Dat was niet erg verstandig,
Sébastien. Nu zitten we morgen zonder koetsier.'
De volgende morgen vroeg staat de karos, de reiskoets, klaar op de
binnenplaats van het deftige herenhuis in de Rue de Varenne. Vier
paarden zijn ervoor gespannen, die onrustig briesen en met hun
hoeven over de grond schrapen. André, de nieuwe koetsier, bindt
de pagage bijeen op het dak.
Sandrine kijkt toe. Dit is Bernards werk. Hij zou hier fluitend
met de koffers in de weer moeten zijn.
Eduard, de knecht, staat al achter op de treeplank van de karos.
Daar kan hij op de koffers letten en met zijn zweep dieven en bedelaars
uit de buurt houden. Hij is een opgewekte jongeman, maar
vandaa.g staat zijn gezicht nors. Hij begroet de familie eerbiedig,
maar Sandrine ziet dat zijn mond vertrokken is tot een smalle
streep.
Ze stapt snel in de koets. Michelle en Julie komen naast haar
zitten.
'Wat kijkt Eduard chagrijnig', zegt Sandrine op gedempte toon.
'0 ja?', zegt Michelle. Julie zwijgt.
Het wachten is op de baron en de barones. Eindelijk laten ze
zich door André in het rijtuig helpen. Vervolgens klimt de koetsier
zelf op de bok en laat zijn zweep knallen. De hoge wielen van de
karos ratelen over de binnenplaats, de poort door, de Rue de
Varenne in, naar de stadspoort.
Het is een mooie dag om te reizen, De karos rolt door het woud
van Fontainebleau. Als ze het bos uitkomen, zien ze hoe de zon het
groenende koren en de velden vol brem en boterbloemen in een
gouden gloed zet.
De baron kijkt door het raampje naar buiten en slaakt een zucht
van genoegen. Sandrine glimlacht. Zo blij als e ieder voorjaar zijn
om naar de Touraine te gaan, zo opgelucht zijn ze als ze, aan het
einde van de zomer kunnen terugkeren naar Parijs. Overwinteren
in een vochtig, slecht te verwarmen kasteel lokt geen van hen aan.
Eigenlijk is het zo volmaakt, bedenkt Sandrine. 's Wmters naar
26

het theater in Parijs, en 's zomers lekker buiten, ver weg van de
hitt en drukte van de stad.
Urenlang rijden ze voort. Langzaam ondergaat de omgeving een
verandering. Het landschap wordt heuvelachtiger en tussen de
bomen door zijn steeds meer torens van kloosters en kastelen zichtbaar.
Als de zon begint te zakken, naderen ze Orléans. Sandrine en
Michelle zitten stijf en doodmoe tegen elkaar aan gezakt.
De koets hobbelt en schudt over de ongelijke keien, tot ze op
een marktplein blijven stilstaan, vlak voor een verzorgd uitziende
herberg, waar ze altijd overnachten op weg naar P oi ssy. Een eindje
uit de buurt blijven de inwoners van Orléans staan kijken naar het
afladen van de bepakking.
Sandrine waagt een snelle blik op een groepje vrouwen dat een
paar passen van haar vandaan staat. De vrouwen kijken uitdrukkingloos
terug.
Sandrine kijkt naar Julie, maar die loopt al naar binnen. Snel
volgt Sandrine haar de herberg in.
'Zag je die mensen kijken?', zegt Sandrine.
'Ja', zegt Julie.
'Wat is daarmee?' vraagt Michelle.
'Ze waren zo mager', zegt Sandrine. 'En ze stonden zo te staren.'
'Dat is toch altijd zo?', zegt Michelle niet-begrijpend. 'Er staan
altijd mensen te kijken.'
Sandrine gaat voor het raam in de gelagkamer staan en kijkt
naar buiten. De koetsier worstelt nog met de bagage. Eduard staart
maar wat voor zich uit. Hij lijkt zelfs niet te zien dat een van de
jongetjes een uitval doet naar een klein leren koffertje.
'Hé!' schreeuwt André.
Het jongetje schrikt zó dat hij het koffertje laat vallen. Het slot
springt open en de schoonheidsmiddeltjes van de barones rollen
over de keien. Er gaat een luid gejoel op bij de omstanders. Een
vrouw bukt zich en grist razendsnel een pruikenkruller naar zich
toe. Met een lachje laat ze hem aan haar buurvrouw zien, tot
André het ding uit haar hand rukt. Een andere vrouw verbergt een
parfumflesje tussen de plooien van haar rok en een jong meisje
waait zich koelte toe met de beschilderde waaier van de barones.
27

Eduard leunt on verschillig tegen de karos en kijkt toe. André
snauwt hem iets toe. Als Eduard zic h omdraait, ziet Sandrine dat
de strakke streep van zijn mond veranderd is in een brede grijns.
Die nacht wordt Sandrine geplaagd door steeds dezelfde droom:
een grote groep mensen heeft zich voor de herberg verzameld. Ze
schreeuwen niet, ze schudden niet met hun vuisten, ze maken geen
geluid. Zw ijgend staan ze bijeen en kijken omhoog. Door de duisternis
kan Sandrine hun gezichten niet zien, maar ze voelt een
beklemmende dreiging van de zwijgende mensen uitgaan.
Tegen de ochtend vliegt Sandrine in haar slaap overeind en
schrikt wakker. Met bonzend hart kijkt ze om zich heen. Alles is
rustig. Michelle slaapt nog. Het ee rste ochtendlicht probeert door
een kier tussen de luiken naar 'binnen te komen.
Sandrine staat op en opent het luik. Ze worstelt even met het
klemmende glas-in-loodraam tot het losschiet. Ze gooit het open
en buigt zich door de vensteropening naar buiten. Alles is rustig.
Geen zwijgende groep mensen voor de deur. Sandrine ademt diep
de frisse ochtendlucht in. Opgelucht sluit ze het raam.
Haar vader wil zo vroeg mogelijk vertrekken. Terwijl de familie
De Billancourt ont bijt in de gelagkamer van de herberg, sjorren
André en Eduard de bagage weer vast op het dak van de karos. Als
alles stevig vastzit, neemt de familie plaats en stapt Eduard op de
treeplank achter de karos.
Ze laten Orléans achter zich en een tijd later volgen ze een verhard
pad langs de Loire, die glanzend tussen oe vers vol wijngaarden
en bossen stroomt.
De Loire!
Sandrine zit heel recht, haar neus tegen het raampje gedrukt. Ze
geniet van de sprookjesachtige kastelen, die zo plotseling opd uiken
la ngs de rivier. Nog even en ze is thuis. Ze schr ikt op als dè karos
halt houdt.
'Even de benen strekken ', zegt haar vader.
Sandrine heeft het portier al open. Eduard komt net stijfjes van
de treeplank achter de koets af en helpt haar uitstappen. Hij helpt
ook Mic helle en de barones uit de koets en strekt dan zijn rug.
Sandrine slaat hem gade. Ja, je zult je spieren wel voelen als je
28

uren lang acht er op een koets staat en je je st ev ig mo et vast houden.
Ze loopt naa r de riviero ev er, waar Michell e en haa r vad er ov er het
water uitk ijk en.
'Waar zijn we?' vraagt Mi chelle.
'Voorbij Blois ', antwoordt haar vad er. 'Kijk, daar ligt het kast eel
van Ambo i se.' Hi j wijst naar de ov erka nt van de Lo ire waar hoog
op een rots grijze ka ste el muren opdo emen.
'Ik vind het maar een som ber gebouw ', zegt Mi chelle. 'Po issy is
veel mooier.'
'Pa pa, waaro m zit Eduard eig enlijk niet bi j ons in de ko ets?'
vraagt Sa ndr in e.
Haar vader en Mi chelle kij ken haar stomverbaa sd aan.
'Bij óns? '
'Ja, Julie zit to ch ook bij ons.'
'Juli e is een kameni er, dat is een heel verschil . Eduard is maar
een gewon e hu i skn echt. '
'Maar al s het regent wordt hij drijfnat!'
'H et regent toc h niet? Het is een pra chti ge dag.'
'Maar lang ni et altijd. En hij kan toch ook bij André op de bok
zitten? '
'Nee, dat kan ni et. Het is Eduard s taak om erop te lett en dat we
geen bagag e verli ez en. Dat gaat niet als hij er met zijn rug naarto e
zit. En hou er nou ov er op', zegt haar vad er ongedu ld ig.
'Straks hoort hij je nog ', zegt Mi chell e gegen eerd . Ze wend t zi ch
tot haar mo ed er. 'Maman, ik heb trek . Gaan we iets eten?'
'Ja, ik heb ook wel tr ek .' Haar moeder geeft Eduard een tek en.
Eduard haalt de proviandmand tevoor schij n, gevuld met koud e kip
en een fles ro de wijn . De baron es gaat weer in de karos zitt en en
la at zic h daar een stukje kip en een glas wijn brengen. Sand ri ne en
Michelle zitt en op een laag muurtj e, genietend van de fri ss e lu cht
en het uitzi cht op de traag strom end e Loire. Hun va der komt naast
hen zitten .
'Zullen we verdergaan ?' ro ept de baron es uit de karos .
'H è nee ', zegt Mich ell e.
Maar haar vad er staat op. 'Kom, dam es! Nog even volhouden.
Va navond kunn en we genieten van een lek ker haardvuur in de
salon en een go ed e maa ltijd.'
29

Ze stappen weer in. Bij Am bo ise steken ze via de oude stenen
br ug de rivier over. Het grootste gedeelte van het onver harde pad
voert vervolg ens do or het bos, waar grote banen zonlicht door het
jonge groen vall en. Ma ar opeens ope nt het bos zich en strekken
glooiende wijngaarden zich voor he n uit. Een hele tijd rijden ze zo
voort. Da n te kent de zoom va n een nieuw woud zich af en, daar
vl akbij, de hoogste torentjes van een kasteel.
'We zijn er !' Sandrin e en Michel le hang en uit het ra ampje, ma ar
hun moeder ge bie dt hen recht te ga an zitten.
Het park en het kastee l acht er het grot e ijzeren hek zien er verla ­
ten uit. Als ze onder de kasta njebomen door de oprijla an op rijden,
schiet er ee n verschrikte haas voor de karos langs. Ze rijden re cht
op het kastee l af, hobbelend ov er de ke ien, door de overwelfde
gang naar de binnenpl aats.
Zodra Miche l, de oude rentmeest er, de wielen hoort ratelen,
komt hij naar buiten om hen te ver welkome n. Ook zijn vrouw
Cor ine komt haa st ig aanlopen.
'Monsieur Ie baron, madame ! Wat pr ettig om u weer te zien ! En
mademoiselle Michelle, mademoiselle Sandr ine .. .' Mic he l buigt .
De baro n en de barones knikken vrie ndelijk maar formeel .
'Late n we naar bi nnen gaan, ik ben moe', zegt de barone s.
'Ik ben al me t het diner be zig. Wilt u eerst ko ffie?' vraagt Corine.
'Heel gra ag, Corine', knikt de barones.
Sandrine en Mich elle zij n al ac hter Michel aan naar binnen ge lopen.
Sandrine re nt de tr ap op naar haar eigen kam er. Ze tr ekt de
gor dijne n om het hemelbed open en gaat op de rand va n het bed
zitt en. Eduar d brengt ha ar koffers bove n. Ju lie volgt hem op de
voet en begint direct uit te pakken. Daarna loopt ze door naar de
slaa pk am er van Michell e.
Sandrin e gooit het raam van haar sla apkamer open en leunt
naar bu iten. Genietend laat ze haar blik over de vertrouwde omge ­
ving glijden; het beboste park, de go lvende akkers en wijngaarden
daar achter en in de verte het sp itse kerktorentje van het dorp. Een
zacht windje drijft de geur van bloesem naar haar to e. Uit de slot ­
gracht klinkt het luide gekwaak van kikk ers . Sandr ine haalt diep
adem en gl iml acht.
De volgend e ochtend wordt Sa ndrine wakker van het geko er
30

van duiv en. Ze wrijft in haar og en en komt half ov ere ind. Ergens
ben ed en in het kas teel hoort ze de di enstm eiden , die vanochtend uit
het dorp geko men zijn, deur en op en- en dich tdo en. Een hond blaft;
voetstapp en weerkl in ken op de binnenplaats.
Sandrine schu ift de gordijnen om haar bed opzij en slaa t haar
ben en over de rand. Ze heeft niet het geduld om op Ju lie te wachten.
Ze pakt een gemakkel ijk e japo n, kleedt zich vlug aan en gaat
de brede wenteltrap af naar ben ed en. Ee n snell e blik in de eet zaal
vertelt haar dat haar ouders en Michelle nog niet op zijn.
Sandrin e loopt de salon in en kijkt op de pendul e die op de
schoorst eenmantel staat. Zeven uur. Geen wonder dat haa r ouders
nog slap en! Ze dacht dat het al veel lat er was .
Ze loopt door naar de keuken. Door de zwar e, dic hte deur
klinkt gelach en gepraat. Tussen de hog e stemm en van de dienstmeis
jes herkent Sandrine de zwaard ere st em van Eduard . Op het
mo ment dat ze haar hand uitst eekt naar de klink hoort ze de naam
van haar vader vallen, gevo lgd door gegiech el.
Sandrin e duw t de deur open. Onmidd ellijk wordt het stil in de
keuk en. Eduard kijkt betrapt. Hij en de dienstm eisjes staan op en
buigen. Een van de meis jes zegt bedeesd : 'Go ed emorgen, mad emois
elle . Wilt u koffie? Of iets eten ?'
'Nee, nee, nog niet. Ik ga eerst even rijd en. Laat de stalknecht
mijn paard zad elen, ja ?' Het meisj e knikt en verdwijnt.
Sandrine trekt haar mantel aa n en loopt door de keuken naar de
binn enplaats. De prikk elend friss e ochtendlucht verdrij ft haar
ergernis. Na tuurli jk weet ze dat er weleens grap jes gemaa kt wor ­
den acht er hun rug. Daar kan ze oo k niet mee zitt en. Wat haar trof ,
was de kou de blik in Eduards og en.
Sandrin e draai t zich om als ze gekl epper van hoeven ach ter zich
hoort . Een staljongen leidt een bruin paard met zwart e manen naar
haar toe.
'Flori e! ' Sandrine loopt naar het paard to e en streel t het dier
li efd evol over de bles . Ze zet haar voet in de stijgb eug el en wuift de
staljong en, di e te hulp sch iet, w eg .
'Z eg teg en mijn ouders als ze wa kker worden dat ik een st ukje
aan het rijden ben.' Sandrin e spoort het paard aan en rijdt de
binn enplaats ov er, door de ov erw elfd e gang naar de oprij laan . De
31

kastanjebomen wuiven statig naar haar. Ze rijdt het toegangshek
tot het park uit en slaat een zanderige landweg in die het bos in
voert. Het zand dempt de hoefslag van het paard en nu en dan
schiet een verschrikt konijn of een eekhoorn over het bospad. Op
dit vroege uur is het laag aan de grond nog nevelig in het bos. Na
een korte rit wijken de bomen en heeft Sandrine het zicht op glooiende
akkers en wijngaarden. Hier en daar liggen boerenwoningen
en achter de velden begint het dorp. Sandrine volgt het zandpad
tussen de akkers door. De boeren zijn al aan het werk. Ze lijken
haar niet te zien. Sandrine rijdt stapvoets langs en kijkt naar de
gebogen, stug doorwerJrende ruggen. Pas als ze hen allang voorbij
is en ze even over haar schouder kijkt, ziet ze dat ze wordt nagegluurd.
Hier ook al! schiet het door haar heen.
Langzaam rijdt ze op het dorp af. Het heeft maar een paar straten,
waarlangs kleine huisjes staan. In het midden van het dorp is
een plein met een eeuwenoude kastanjeboom en een waterput in
het midden. Eromheen staan een herberg, een looierij, een stal voor
het wisselen van paarden, een bakkerij en een slagerij.
Een groepje mensen staat voor de deur van de bakkerij te praten.
Ze staken hun gesprek als Sandrine voorbijkomt en neigen,
maar ze slaan hun ogen niet neer. Sandrine vraagt zich opeens af
waarover ze stonden te praten. Wat weet ze eigenlijk van deze mensen?
Ze ziet hen iedere zomer, maar ze kent niemand echt.
Sandrine draaft het dorp uit, langs de akkers, terug naar het
bos. De zon verdwijnt achter een wolk. Het woud slokt haar op en
het ruisen van de bomen heeft opeens iets onheilspellends. Ze heeft
een ander pad genomen. Het is veel smaller en leidt dieper het bos
in. Meerdere malen moet ze ver over Flories hals buigen om laaghangende
takken te ontwijken.
Ergens in het struikgewas klinkt gekraak.
Sandrines ogen vliegen langs de bomen, maar ze ziet niets. Ze
houdt Florie in en luistert.
Ja, daar is het weer. Gekraak van takken, gevolgd door gedempte
voetstappen. Florie briest zachtjes. Geschrokken legt Sandrine
haar hand tegen de hals van het paard. De voetstappen houden stil.
Met knikkende knieën spoort Sandrine Florie aan. Ze volgen het
32

ijna onzichtbare pad, maar ergens gaat ze verkeerd, want opeens
is het pad verdwenen. Gejaagd kijkt Sandrine om zich heen. Een
vogel vliegt krassend op uit de struiken. Verder hoort ze alleen het
geruis van de wind in de bomen.
Welke kant moet ze op? Ze gokt op links. Laag over de hals van
het paard gebogen dwingt Sandrine Florie door het dichte kreupelhout.
Gelukkig, daar is het pad weer.
Sandrine gaat opgelucht rechtop zitten. Op hetzelfde moment
voelt ze de haartjes in haar nek overeind gaan staan. Ze draait haar
hoofd om.
Een eindje verderop staat een jongen. Hij is ouder dan zij, groot,
donker en met stevige schouders. Om zijn mond ligt een verbeten
trek. Hij staart naar haar en Sandrine staart terug. Dan kijkt de
jongen onverschillig een andere kant op, alsof haar verschijning
niet méér te betekenen heeft dan het plotseling opduiken van een
haas of hert.
Sandrines ogen dwalen naar beneden. Aan de riem van de jongen
hangen twee dode konijnen. Gestroopte konijnen. Dat is een
halsmisdaad ...
De jongen komt haar bekend voor. Zwijgend kijkt ze in zijn
vijandige ogen. Behalve zij tweeën is er geen levende ziel te bekennen.
Maar ze moet iets zeggen. Laten zien dat ze niet bang is.
'Bonjour', zegt ze zo zelfbewust mogelijk.
'Bonjour, mademoiselle.' Het klinkt stug.
Opeens weet Sandrine wie hij is. Nicolas Bailly, de zoon van een
van haar vaders pachtboeren. Ze is hem weleens tegengekomen als
ze met haar vader meeging op een inspectietocht langs de pachtboerderijen.
Maar op de een of andere manier lijkt de jongen die
nu zo recht en breed voor haar staat in niets op de onderdanige
pachterszoon in haar herinnering. Als hij maar niet denkt dat ze
onder de indruk is van zijn gedrag. Hij durft haar toch niets te
doeu.
Sandrine kijkt weer naar de konijnen.
'Je neemt een flink risico', zegt ze.
Nicolas lacht schamper.
'Kan dat je niets schelen? Terwijl je ervoor opgehangen kunt
worden?'
33

Nicolas kijkt met een ruk naar haar op.
'Wat weet u van honger!' sist hij. 'Ik vraag me af of u ooit één
maaltijd hebt overgeslagen.'
Sandrine drijft verschrikt Florie achteruit.
'Wees maar niet bang, ik doe u niets.' Nicolas kijkt haar
minachtend aan.
'Natuurlijk doe je me niets', zegt Sandrine flink. 'Mijn vader .. .'
'Uw vader', valt Nicolas haar in de rede, 'heeft mijn moeder vermoord.'
Sandrines mond valt open. Ze krijgt een kleur van verontwaardiging.
'Afgelopen winter is ze gestorven. Ziek van de honger, de kou en
de zorgen. Toen ze stierf, was ze niet meer dan een hoopje botten
met een velletje eromheen.'
'Dat spijt me voor je', zegt Sandrine. 'Maar daar kun je mijn
vader toch niet de schuld van geven!'
'0 nee? Wie dan wel?'
Sandrine zoekt naar woorden, maar daar wacht Nicolas niet op.
Hij draait zich om en beent weg. Sandrine spoort Florie aan en
volgt hem stapvoets. Nicolas kijkt niet één keer om.
In gedachten ziet Sandrine de vechtende mensen boven de zakken
meel in de Rue Faubourg St. Antoine. Hoe voelt het als je moeder
doodgaat van de honger? -Terwijl de bossen om je heen vol
zitten met wild?
Aan de rand van het bos rijdt Sandrine Nicolas voorbij. Ze
houdt Florie even in.
'Ik zal het niet vertellen', zegt ze.
Nicolas haalt zijn schouders op. Hij draait haar de rug toe,
maar na een paar passen kijkt hij om. Het lijkt alsof hij iets wil zeggen,
maar hij bedenkt zich. Met grote stappen slaat hij de landweg
in, de konijnen bungelend aan zijn riem.
34

3
'Sinds we hier zijn, doe ik 's nachts geen oog meer dicht', moppert
Sandrines vader op een avond tijdens het diner. 'Die ellendige kikkers
met hun gekwaak! Het gaat de hele nacht door!'
'Ik heb er geen last van', zegt de barones.
'Nou, ik wel. Ik zal er een paar mannetjes op afsturen om ze te
vangen', neemt de baron zich voor.
'WISt u dat jeannette Bailly dood is, papa?' zegt Sandrine
plompverloren. Ze vouwt haar servet open en legt dat op haar
japon. Over de met damast en zilver gedekte tafel heen kijkt ze
haar vader oplettend aan.
'Jeannette Bailly? De vrouw van Léon Bailly?' Haar vader neemt
een stuk wildbraad van de schaal die een dienstmeisje hem voorhoudt.
'Ja. Gestorven door de kou en verhongerd', zegt Sandrine.
Haar vader en moeder kijken verbaasd op van hun bord. 'Gestorven
door de kou én verhongerd', herhaalt de baron sceptisch. 'Dat
lijkt me overdreven.'
'Ze is dood', zegt Sandrine scherp.
'Dat is waar, papa', bemoeit Michelle zich ermee. 'Ik hoorde van
Michel dat er afgelopen winter veel mensen gestorven zijn. Ook
veel kinderen.'
De baron neemt zijn glas op bij de steel. Met een peinzend
gezicht laat hij de donkerrode wijn walsen in het glas. 'Ik weet het
en ik betreur het. Het is een ongewoon strenge winter geweest.'
'Ze geven ons de schuld', zegt Sandrine. 'Iedereen doet zo vijandig.'
'Dat gaat wel weer over.'
'Niet te veel aandacht aan besteden', vindt ook haar moeder.
'Ik hoor iets.' Michelle houdt haar hoofd schuin en luistert
scherp. Van buiten klinkt gedempt geschreeuw. Op dat moment
komt Eduard binnen. Hij buigt beleefd en zegt: 'Monsieur Ie
baron ... Als ik u mag storen .. .'
'Wat is er, Eduard?' vraagt de baron.
'Er staat een groep mensen voor de poort, monsieur. Ze eisen
brood.'
35

'Ze éisen brood?'
'Dat is wat ze zeggen,' monsieur.'
'Belachdijk!'
'Papa, geef het ze', smeekt Sandrine.
'Je hoeft niet bang te zijn, kindje. Die poort zit stevig dicht', zegt
haar vader geruststellend.
'Ik ben niet bang, ik wil gewoon graag dat ze iets te eten krijgen.'
'Sinds wanneer komen onze pachters dingen éiselll?', zegt. de
barones verontwaardigd. 'Als we doen wat ze vragen, staan ze hier
iedere avond. Straks eisen ze dat ze bij ons aan tafel mogen zitten.'
Michdle schiet in de lach.
'Papa .. .', dringt Sandrine aan.
'Laat ze de restjes uit de keuken brengen', zegt de baron tegen
Eduard.
De huisknecht knikt, buigt stijfjes en verlaat de eetzaal.
Een paar weken later slaat de droogte toe. Midden juni staat de
zon te gloeien boven de karige gewassen. Het is zo heet dat er diepe
scheuren in de kurkdroge grond trekken. Eén keer schrikt iedereen
op van een heftig onweer dat de boeren op het land overvalt. Sandrine
blijft de hde dag binnen. Sinds ze een grote boom langs de
oprijlaan door inslaande bliksem gevdd zag worden, is ze bang
voor onweer. Zelfs binnen de stevige muren van het kasted vodt ze
zich niet op haar gemak. Als ze aan tafel gaan voor het diner rommelt
het nog wat na, maar dan trekt het gelukkig weg.
'Vanavond eten we kikkerbilletjes', zegt de baron opgewekt.
'0, heeft u die vreselijke kikkers laten vangen?' vraagt Michelle.
'Ik kon er niet van slapen vannacht. En het was ook nog zo warm.'
'Ja, ik heb ze laten vangen. Vanavond slapen we weer goed.'
Sandrine pakt haar mes en vork en begint aan haar kikkerbilletjes.
Wat zou Nicolas vanavond eten? Zou hij nog een keer hebben
durven stropen? Misschien vindt hij het risico nu wd te groot,
met hen in de buurt. Ze kijkt naar haar vader, die zich de kikkerbilletjes
goed laat smaken.
'Weet u wat ik niet begrijp" zegt ze.
'Hmm?'
'Waarom we hier niet blijven. 's Winters, bedoel ik.'
36

Sandrines vader kijkt op en veegt zijn mond af aan zijn servet.
, 's Winters ? Waarom zouden we 's winters hier blijven?'
'Gewoon, toezicht houden.'
'Waarop? Al het werk wordt in de zomer gedaan. In augustus is
de oogst binnen.'
'Maar de druivenpluk moet dan nog beginnen.'
'Daar hebben we Michel voor. Die regelt dat al jaren.'
'Dat weet ik wel, maar is dat eigenlijk niet de taak van de land­
heer? Van u dus?'
De baron opent zijn mond om iets te zeggen, maar Sandrine is
hem voor.
'En is het ook niet de taak van de landheer om voor de pachters
te zorgen?'
Nijdig gooit haar vader zijn servet neer.
'Dat zijn jouw zaken niet, Sandrine.'
'Maar ik vind gewoon .. .'
'Sandrine!' waarschuwt haar moeder.
Sandrine kijkt verontwaardigd in het rond.
'Waarom mag ik niet zeggen wat ik vind?'
'Omdat het jouw zaken niet zijn, zoals je vader al zei. Eet nu
maar door.'
'Ik heb geen trek meer. Als u me wilt excuseren, papa, mama .. . '
Zonder op antwoord te wachten schuift Sandrine haar stoel naar
achteren en verlaat de eetkamer. Als ze de gang instapt, ziet ze
Eduard snel weglopen. Heeft hij aan de deur staan luisteren?
Bevreemd kijkt Sandrine de knecht na.
Ze gaat naar haar kamer. In de zitbank voor het venster kijkt ze
wat naar buiten. Als er na een tijdje op de deur wordt geklopt, ver­
wacht ze Julie, maar het is Michelle die binnenkomt.
'Wat deed je nou raar?', zegt ze.
'Ik deed helemaal niet raar. Ik vroeg alleen maar wat.'
'Ja, maar van die vreemde dingen. We blijven toch nooit hier in
de winter?'
'Vind jij dat dan niet verkeerd?' wil Sandrine weten. 'Papa is de
landheer! Hij heeft verantwoordelijkheden hier. Niet in Parijs. De
pachters zijn afhankelijk van hem. En de afgelopen winter zijn er
heel veel gestorven.'
37

'Wat kan papa er nou aan doen dat het zo'n strenge winter is
geweest', zegt Michelle.
'Dat bedoel ik niet. Als hij hier gebleven was, had hij toestemming
kunnen geven om hout te kappen en te gaan jagen. Ik begrijp
trouwens toch al niet waarom dat verboden is.'
'Kom nou! Stel je voor dat het hele dorp zomaar kon nemen wat
het wilde! Ze zouden het hele bos leeghalen!', zegt Michelle.
'Niet als je ze wijst wáár ze mogen jagen en hout kappen, zodat
ze de winter kunnen doorkomen. In plaats daarvan stelt papa een
paar opzichters aan die iedereen die het verbod overtreedt, mogen
neerschieten. '
'0 Sandrine .. .', zegt Michelle met een zucht.
'Het is toch zo? Waarom mag ik dat niet zeggen?'
'Je mag het wel zeggen, maar ... Zie jij papa en maman hier de
hele winter zitten? En ons? Wat zouden we in hemelsnaam allemaal
moeten doen? Het hoogtepunt van Poissy is de dorpskroeg!'
Sandrine staart haar zuster aan.
'Ik had het ook niet over vermáák.'
'Waarover dan? Wou je op het land aan het werk of zo?'
Sandrine zwijgt. Ze weet het eigenlijk zelf niet precies. Maar het
gevoel dat ze hier een heleboel taken laten liggen, dringt zich steeds
sterker aan haar op.
De volgende dag leidt Sandrine Florie de landweg op die naar d
boerderij van Nicolas voert. Uit haar zadeltassen steken een paar
broden en ze heeft ook een brioche en een flinke ham uit de keuken
gehaald. Het hooi op het land ligt er nog steeds kletsnat bij na het
onweer van gistermiddag; het verspreidt een zoetige geur.
Het erf voor de pachtboerderij is leeg, op een klein meisje na. Ze
zit in de deuropening een uitje te snipperen boven een keteltje. Als
ze Sandrine ziet aankomen, staat ze haastig op en maakt een buiging.
Sandrine stijgt af en glimlacht het kind vriendelijk toe.
'Bonjour.'
'Bonjour, mademoiselle', zegt het meisje eerbiedig.
'Wat ben je aan het doen?' vraagt Sandrine.
'Soep maken, mademoiselle.'
38

. . -;;--- - ;'-
Sandrine kijkt in het keteltje. De bodem wordt bedekt door een
laagje gras en blaadjes. Sandrine draait zich om en haalt de brioche
uit haar zadeltas.
'Ik heb iets voor je meegenomen.'
'Dank u, mademoiselle.' Het meisje pakt de brioche aan.
Sandrine gaat in de deuropening staan en kijkt zwijgend in het
rond. In een hoek ligt een berg vuil wasgoed en de vloer is bezaaid
met rommel. De haard is in geen tijden meer schoongemaakt, zodat
de sintels door de hele woning liggen.
Léon Bailly, Nicolas' vader, zit aan de eettafel, zijn ellebogen op
het ruwe blad. Zijn haar is grijs, slordig geknipt en zijn baard zit
vol klitten. Met gebogen hoofd zit hij aan tafel, één hand om een
fles geslagen.
Sandrine aarzelt. Uit niets blijkt dat Nicolas' vader haar aanwezigheid
heeft opgemerkt. Ze voelt er weinig voor dichterbij te komen
of hem aan te spreken.
'Bonjour, monsieur Bailly', zegt ze, flinker en opgewekter dan ze
zich voelt.
Geen reactie.
Geen raad wetend met haar houding doet Sandrine een stap
naar voren. 'Ik heb uw dochtertje een brioche gegeven. Ik heb voor
u ook iets meegenomen, kijk .. .'
Ze legt vlug de broden en de ham voor hem op tafel en doet
weer een stap terug. Nicolas' vader staart naar de ham. In zijn
holle ogen verschijnt een vreemde blik.
Hij schuift zijn stoel naar achteren en staat op. Hij mag dan
mager zijn, zijn lengte is indrukwekkend. En zijn handen zijn
groot. Zonder een woord te zeggen kijkt hij Sandrine aan. Sandrine
dwingt zichzelf tot een glimlach. Léon Bailly komt langzaam op
haar af. Sandrine wordt bang. Ze aarzelt tussen blijven staan of
wegrennen.
Ze had moeten wegrennen.
Ze weet het als de grijze, starende ogen zich in de hare boren.
Sandrine draait zich om en doet een uitval naar de deur. Twee grote
werkmanshanden schieten naar voren en grijpen haar bij de keel.
Vaster, steeds vaster.
Sandrine opent haar mond maar er komt niet meer dan een
39

zielig gekerm uit. Haar handen trekken vergeefs aan een van de han­
den om haar keel.
Lucht, lucht!
Het bloed bonkt dreunend tegen haar slapen. Lucht, lucht!
Ze heeft haar mond wij dopen. Zwarte vlekken dansen voor
haar ogen. Ze hoort de vreemde geluiden die uit haar keel
omhoogkomen.
Dan klinkt er een schreeuw achter haar. Iemand stort zich op
hen, ze valt en de handen om haar keel verdwijnen. Ze ademt diep
in, maar het doet verschrikkelijk pijn. Hijgend en piepend ligt ze op
de smerige vloer. Achter haar dringen geluiden van een worsteling
tot haar door, dan is er stilte.
'Mademoiselle?' Iemand draait haar om en helpt haar half over­
eind, zodat ze zit. Het is Nicolas. Sandrine kan maar aan één ding
denken: weg van hier!
Ze trekt zich aan een stoel omhoog en Nicolas haast zich haar te
helpen. Ze wankelt, maar hij houdt haar stevig vast.
Een snik verbreekt de stilte.
Sandrines ogen schieten door de woning. Nicolas' vader zit in
een hoek op de grond, zijn hoofd tegen de muur. Er zit bloed aan
zijn mond en hij huilt.
Sandrine rukt zich los uit Nicolas' greep en vliegt naar de deur­
opening.
, Mademoiselle Sandrine !'
Ze luistert niet. Ze struikelt naar haar paard en trekt zich met
haar laatste krachten aan het zadel op.
'Mademoiselle! '
Sandrine gunt Nicolas niet meer dan een vluchtige blik. Ze wil
weg en snel ook.
Met een paar stappen is Nicolas bij haar. Hij pakt de teugels van
Florie vast en zegt dringend: 'Wat gaat u doen? Geeft u hem aan?
Mademoiselle, ze zullen hem ophangen!'
Sandrine spoort Florie aan, maar Nicolas laat de teugels niet los . .
Sandrine schopt wat harder in Flories flank. Het paard hinnikt
onrustig, gooit het hoofd omhoog en dan moet Nicolas wel losla­
ten. Sandrine galoppeert weg.
'Hij is de enige die ik nog heb!' schreeuwt Nicolas haar na.
40

Sandrine stormt verder. Het bloed suist in haar oren. In een
levensgevaarlijk tempo jaagt ze Florie over de landweg, het bos
door, terug naar het kasteel. Pas als ze de oprijlaan invliegen, houdt
ze haar paard in. Ze kunnen niet zo de binnenplaats opdenderen.
De bedienden hoeven niet te merken hoe overstuur ze is.
Iets kalmer rijdt ze de binnenplaats op, laat zich met slappe
benen van Florie glijden, gooit de leidsels naar een toeschietende
stalknecht en haast zich naar binnen. De stalknecht en een
voorbijlopend dienstmeisje kijken haar bevreemd na.
Sandrine holt de grote trap in de hal op en gooit de deur van
haar slaapkamer achter zich dicht. Met trillende vingers draait ze
de sleutel om in het slot.
'Mademoiselle Sandrine?' Daar heb je Julie al.
'Wat is er? Lucille zei dat u huilde. Mademoiselle?'
Sandrines hand glijdt naar haar keel. Ademen en slikken doet
nog steeds pijn.
'Mademoiselle, doet u de deur eens open. Toe, anders haal ik
uw vader', hoort ze Julie zeggen.
Sandrine kijkt op. Alsjeblieft niet! Het woedende gebulder van
haar vader en de zenuwachtige bezorgdheid van haar moeder kan
ze nu zeker niet hebben. Eigenlijk is Julie de enige die kalm blijft
als er iets is gebeurd.
Sandrine loopt naar de zware houten deur en draait de sleutel om.
Julie duwt de deur meteen open. Haar ogen worden groot. 'Made­
moiselle! Wat is er gebeurd?' Ontzet bekijkt ze Sandrines hals.
'Het doet pijn', fluistert Sandrine.
'Het lijkt wel of u .. .' Julie maakt haar zin niet af. Ze trekt San­
drine mee naar het bed, schuift de bedgordijnen opzij en duwt
Sandrine op de rand van het bed.
'Wat is er gebeurd? Uw hals zit vol plekken!'
Sandrine pakt een zilveren handspiegeltje van het kastje naast
haar bed. Julie heeft gelijk. Je kunt de vingerafdrukken duidelijk
zien zitten. Ze huivert.
'Wie heeft dat gedaan?' vraagt Julie dringend. Sandrine schudt
haar hoofd.
'Weet u het niet? Een onbekende? Een zwerver misschien?'
vraagt Julie.
41

Zal ze het zeggen? Maar dan heeft Julie de plicht om haar vader
in te lichten. En die zal niet aarzelen om Nicolas' vader te laten
ophangen. De laatste woorden die Nicolas haar toeschreeuwde
toen ze wegvluchtte, blijven maar in haar hoofd galmen.
niet.'
'Ik wil nu graag alleen zijn', zegt ze hees. Julie aarzelt.
'Toe, Julie' , zegt Sandrine. 'Ik zal je later alles wel vertellen. Nu
Haar stem klinkt vriendelijk maar beslist.
Julie knikt met tegenzin. Ze neemt haar rokken bijeen en loopt
naar de deur. De schorre stem van Sandrine houdt haar tegen.
'Julie?'
Julie draait zich om.
'Zeg nog even niets tegen mijn vader en moeder.'
Julie knikt. Ze verlaat de kamer en doet de deur achter zich
dicht. Sandrine staat op en loopt naar het venster. Het bos ont­
neemt haar het uitzicht op de boerderij van Nicolas. Boven, in de
toren, kan ze die wel zien.
Ze loopt haar kamer uit en gaat de gangen door tot ze bij de
smalle wenteltrap komt van een van de vier hoektorens. Langzaam
beklimt ze de uitgesleten traptreden. Enigszins buiten adem komt
ze boven en leunt over de verschansing. De hoogte maakt haar dui­
zelig. Als kind vond ze dit altijd al een griezelige maar heerlijke
plek. Het was streng verboden om hier te komen. Michelle en zij
slopen altijd de trap op en dan speelden ze jonkvrouw. Of ze
zwaaiden naar de pachters, die met hun gezinnen op het veld aan
het werk waren.
Sandrine kijkt in de richting waar Nicolas woont. Wat gebeurt
er in dat huis? Waar hebben zijn vader en hij het nu over? Lange
tijd blijft ze zo staan. Dan draait ze zich om en loopt naar beneden.
42

4
'Een zwerver?' herhaalt Sandrines vader.
De baron staat in de salon, te midden van de renaissancestoel­
tjes en wandtapijten. Zijn vrouw zit bleek maar heel recht op de
sofa. Door het venster valt het zolicht op haar gepoederde pruik.
Zelfs als ze een schok te verduren krijgt, blijft maman een voor­
name dame, bedenkt Sandrine.
'Een zwerver', bevestigt ze.
Haar moeder slaakt een zucht. 'Ik heb het nooit prettig gevon­
den dat je helemaal alleen uit rijden gaat.'
'En je hebt die man dus niet herkend?' vraagt de baron.
Sandrine schudt haar hoofd. 'Het ging allemaal zó vlug! Hij
trok me van Florie af en toen .. .' Ze huivert.
'Ik zal de hele omgeving laten uitkammen', neemt haar vader
zich verbeten voor. 'Die schoft zal de galg niet ontlopen, dat beloof
ik je!'
's Nachts droomt Sandrine van grote handen die op haar afkomen;
steeds opnieuw beleeft ze die wurgpoging. Het duurt wel een week
voor de blauwe plekken op haar hals een beetje wegtrekken. Ze
verdrijft de tijd met bordspelletjes spelen met Michelle en borduren
met haar moeder. Haar vaders verbod om er alleen op uit te gaan
was onnodig; ze durft niet eens meer naar buiten. Er hangt een
eigenaardige, broeierige sfeer in het dorp.
Op een ochtend bereikt hen het bericht dat de Bastille door de
Parijzenaars is bestormd en ingenomen. De Bastille! De meest
gevreesde gevangenis van Frankrijk! Die indrukwekkende steen­
massa is nu afgebroken door het gewone volk. In het dorp hangt
een feeststemm.ing na dat nieuws. En de vijandigheid tegenover de
landheer en zijn familie neemt toe.
Een week later ziet Sandrine Nicolas weer. Ze rijdt in het gezel­
schap van haar vader over de landweg die langs de pachtboerderij
voert. Nicolas is aan het werk in het veld, vlak langs de weg. In
plaats van te buigen richt hij zich in zijn volle lengte op.
43

'Brutale vlerk', mompelt de baron terwijl ze hem voorbijrijden.
Sandrine kijkt over haar schouder. Nicolas kijkt hen onbeweeglijk
na.
'Waarom mogen onze pachters eigenlijk niet wat wild schieten?'
informeert Sandrine.
'Omdat het niet van hen is. Ze zouden de wildstand maar
verstoren. '
En uw jachtplezier, denkt Sandrine. Ze voelt zich opeens moe.
'Zullen we maar teruggaan?' stelt ze voor.
Op een warme ochtend, eind juli, zit Sandrine in de grote salon. Ze
speelt wat op het klavecimbel, meer uit verveling dan omdat ze er echt
zin in heeft. Haar vader leest de krant; haar moeder zit over haar borduurraam
gebogen. Door de openslaande deuren komt koelte naar
binnen, en het gekwinkeleer van de vogels in de tuin. De rust wordt
verstoord door een aanzwellend geroffel van paardenhoeven.
De barones kijkt op van haar borduurraam. Ze kijkt haar
echtgenoot veelbetekenend aan. De baron laat zijn krant zakken.
'Dat zal André zijn', zegt hij.
Sandrine houdt op met spelen.
'André?', zegt ze. 'Waar was hij dan naartoe?'
'Je vader heeft hem naar Parijs gestuurd', zegt haar moeder.
'Naar Parijs? Waarom?'
Haar ouders geven haar geen antwoord.
Sandrine spitst haar oren. In de hal wordt iemand ontvangen.
Even later hoort ze voetstappen, en dan zwaait de deur van de
salon open. André komt binnen en maakt een buiging.
'Het is waar; er is een revolutie uitgebroken, monsieur Ie baron.
De koning heeft de burgerwacht erkend. Hij kan nu niets meer
besluiten zonder eerst de Nationale Garde te raadplegen', zegt hij.
Baron De Billancourt fronst zijn wenkbrauwen. 'Dat is onmogelijk.
De koning heeft altijd het laatste woord.'
'Het laatste woord, ja, maar hij kan niet langer aan de wil van
het volk voorbijgaan. Hij moet bijzonder voorzichtig zijn, want
Parijs is woedend. Foulon en zijn schoonzoon zijn tijdens een
opstand gedood en er gaan geruchten dat het volk een aanval
beraamt op het paleis in Versailles.'
44

Foulon? denkt Sandrine. Wie is dat ook alweer?
'Een groot aantal edelen die aan het hof te VersailIes verbleven
zijn gevlucht, monsieur. Als u dat ook wilt doen, is dit het juiste
ogenblik.'
Baron De BiIlancourt kijkt bedachtzaam voor zich uit. 'Wat
doet de koning?'
'De koning heeft geweigerd het land te verlaten. Hij hoopt de
zaak te sussen door het volk zijn zin te geven en hun Nationale
Vergadering te erkennen.'
'Koning Louis zal nooit toestaan dat die zogenaamde Nationale
Vergadering werkelijk iets krijgt in te brengen, peinst de baron.
'Als de koning het niet nodig vindt om weg te gaan, zie ik daar de
noodzaak ook niet van in.'
'Sébastien .. .', komt de barones tussenbeide. 'De edelen vluchten
toch niet voor niets?'
'Vlucht iedereen?' wendt de baron zich tot André.
'Nee heer, lang niet iedereen.'
De baron knikt, alsof daarmee alles gezegd is. Hij geeft met een
handbeweging aan dat André kan gaan. André buigt en verdwijnt.
'Ik begin dit toch wel verontrustend te vinden', zegt de barones.
'Het is wat onrustig, maar dat gaat allemaal wel weer over. De
koning heeft besloten naar de klachten van zijn volk te luisteren.
Door ze hier en daar hun zin te geven worden ze wel tevredenge­
steld', antwoordt haar echtgenoot. 'Geloof me, als we in Parijs
terugkeren, is alles weer rustig.'
'Ik weet het niet. Het duurt al zo lang. En de sfeer in het dorp
staat me ook niet aan.'
Sandrine staat op van het klavecimbel en loopt naar haar
slaapkamer. Ze gaat in de nis in het venster zitten en kijkt naar bui­
ten. Als het in Parijs onrustig blijft, gaan ze misschien niet terug.
Dan overwinteren ze hier. Maar de hele winter in het kasteel, met
niets dan het park om in te wandelen ... En daarbuiten de vijandige
gezichten van de dorpelingen ... Wat gebeurt er toch allemaal? Ze
vond het hier altijd zo heerlijk! Nu staat ze 's morgens op met een
onbestemd gevoel van narigheid.
Ze denkt aan vorige week, toen ze met z'n vieren in de karos
naar Tours gingen. De dorpelingen bleven langs de kant van de weg
4S

staan, zoals altijd, en keken hen na. Maar hun blikken waren
vijandig, en een buiging maakten ze niet.
In de dagen daarna blijven de geruchten, verspreid door postkoet­
sen en koeriers, maar komen. Overal in de Touraine zouden kastelen
worden bestormd. Autoritaire burgemeesters worden opgehangen
aan lantaarnpalen voor hun eigen huis. En als ze het moeten gelo­
ven, worden in Tours de huizen van aristocraten bestormd en de
eigenaren vermoord.
'Het schijnt dat een heel leger van landlopers en struikrovers
door het land trekt om te plunderen waar ze kunnen', zegt de baro­
nes bezorgd.
Het is een warme middag. Ze zitten in de tuin in de schaduw
van een groepje bomen. Sandrine leest voor de zoveelste keer in
Robinson Crusoë, haar lievelingsboek. De zon kiert door het gebla­
derte en werpt licht- en schaduwplekken op de bladzijde. Een
dienstmeisje schenkt thee in.
'Wat heeft dat allemaal met ons te maken?' vraagt Michelle
angstig. 'Wij zitten hier toch veilig?'
Haar moeder geeft geen antwoord.
'Natuurlijk zitten wij hier veilig', zegt de baron bedaard. 'Dit is
een kasteel, gemaakt om aanvallers buiten te houden.'
Sandrine en Michelle wisselen een blik. Het water in de slot­
gracht is niet al te diep. En ze weten heel goed dat dit kasteel
gebouwd is voor de sier, niet om een bestorming af te weren.
Het theeuurtje verloopt erder in stilte. Zodra ze zich kan
excuseren, schuift Sandrine haar stoel naar achteren en loopt de
steile trap van de toren op. Halverwege blijft ze abrupt stilstaan.
Voetstappen!
Nieuwsgierig en bevreesd tegelijk volgen haar ogen de ronding
van de trap omhoog, maar ze ziet nog niemand. Wie loopt daar?
Zal ze teruggaan? Ach nee, het is vast iemand van het personeel.
Alleen ... wat hebben die in de toren te zoeken?
De vlugge voetstappen komen dichterbij. Het geluid weerkaatst
tegen de dikke muren. En dan staat onverwacht Eduard voor haar.
Hij botst bijna tegen haar op in zijn haast naar beneden te komen.
Betrapt kijkt hij Sandrine aan, maar hij herstelt zich meteen.
46

'Pardon, mademoiselle', zegt hij, op haar neerkijkend.
'Het geeft niet.'
Voor ze aan de ronding in de trap begint, kijkt Sandrine nog eens
om. Haar blik ontmoet die van de huisknecht, maar Eduard slaat
zijn ogen niet neer. De manier waarop hij terugkijkt, is op het onbe­
schaamde af. Sandrine kijkt hem bevreemd aan. De knecht draait
zich om en dan loopt Sandrine ook door. Buiten adem komt ze op de
borstwering. Tussen de kantelen door laat ze haar ogen glijden over
het vredige landschap. Geen bende woeste plunderaars te zien. Geen
geluid verbreekt de stilte. En toch voelt ze zich slecht op haar gemak.
Wat had Eduard hier te zoeken? Er is hier helemaal niets, behalve het
uitzicht. Is dat het? Stond hij op de uitkijk? Maar waarvoor?
Sandrine blijft lange tijd staan, ervan overtuigd dat er een grote
stofwolk in de verte zal verschijnen zodra zij zich omdraait. Uitein­
delijk loopt ze met een zucht de trap weer af.
De hele verdere middag blijft Sandrine een akelig, drukkend
gevoel houden. Ze maakt om niets ruzie met Michelle en ergert
zich aan de afwezige houding van haar ouders. Zelfs de dienstmeis­
jes lijken gevoelig te zijn voor de stemming in het kasteel. Snel en
zwijgzaam vervullen ze hun taken.
En de hele tijd blijft Sandrine het betrapte gezicht van Eduard
bij. Waar is hij eigenlijk?
Sandrine realiseert zich dat ze hem al een hele tijd niet meer
heeft gezien, terwijl hij anders toch meestal in hun buurt is. Opeens
wantrouwig geworden loopt ze naar de keuken. Er komt geen
geluid achter de deur vandaan. Sandrine duwt hem open.
De keuken is leeg.
Dat is zo ongewoon dat Sandrine met stomheid geslagen rond­
kijkt. Waar is de kokkin? Ze zou allang bezig moeten zijn met het
voorbereiden van de maaltijd!
Haastig loopt Sandrine de gang door, zoekend om zich heen kij­
kend. Maar ze ziet niemand. De dienstmeisjes zijn ook opeens ver­
dwenen. Op henzelf na is het kasteel gewoon verlaten.
Gealarmeerd loopt ze terug naar buiten.
'Papa! MamanI' roept ze. 'Iedereen is weg!'
'Weg?' herhaalt haar vader. 'Hoe bedoel je, weg?'
'De kokken, de dienstmeisjes ... Ze zouden in de keuken bezig
47

moeten zijn, maar er is helemaal niemand. En binnen ook niet!'
De baron fronst zijn wenkbrauwen. Hij steekt het gazon over,
naar de binnenplaats.
'Eduard!' hoort Sandrine hem roepen. En nog eens: 'Eduard!'
Eduard verschijnt niet op het bevelende geroep. Alleen Julie
komt haastig aanlopen.
'Monsieur! Wat is er aan de hand? Waar is iedereen?' vraagt ze
verontrust.
Sandrine en Michelle hollen, zo snel hun lange rokken dat toe-
staan, naar de binnenplaats.
De barones volgt wat waardiger.
'Julie?', zegt ze vragend.
'Ik weet niet wat er aan de hand is, madame. Eerlijk niet! Ik ben
bang .. .'
'Ja?' dringt de barones aan.
'Ik weet het niet, madame', fluistert Julie. 'Maar ik heb hier een
vreemd gevoel over.'
'Ik hoor Ü!ts', zegt Michelle.
Ze houden allemaal tegelijk op met praten.
In de stilte die valt, horen ze het allemaal. In de verte klinkt
rumoer. Een langzaam aanzwellend lawaai van vele mensen die
dichterbij komen.
Sandrine vliegt naar binnen. Ze neemt haar rokken bijeen en
holt de torentrappen op. Hijgend komt ze boven. Ze ziet het
meteen: over de velden trekt een grote menigte op naar het kasteel.
Véél meer mensen dan er in Poissy wonen.
Sandrine verbleekt. Met bonzend hart haast ze zich de wentel­
trap af, terug naar de binnenplaats. Daar staan haar ouders,
Michelle en Julie met elkaar te praten. André staat er ook bij.
'Papa! We moeten hier zo snel mogelijk weg. Ze gaan het kasteel
bestormen!' roept Sandrine.
Iedereen draait zich naar haar toe.
'Wat zeg je nou?'
'Bestormen?'
'Wie?'
'Het hele dorp ! En nog veel meer mensen!' roept Sandrine. Op
dat moment komt de oude rentmeester aangehold.
48

'Monsieur Ie baron! Vlucht! Ze hebben fakkels om het kasteel
in brand te steken! En pieken en geweren! U moet hier weg met uw
gezin! Vlug!'
Michelle slaat haar hand voor haar mond. De baron draait zich
abrupt om.
, André, span de paarden in. Michel, vergrendel alle deuren.
Julie, haal onze bagage!'
'Geen tijd, monsieur', zegt Michel met beverige stem. 'Ze zijn
vlakbij. U kunt beter meteen vertrekken!'
Julie haast zich naar de keuken en komt terug met wat proviand
in een mand.
Michel schiet André te hulp in de stallen. Nog nooit heeft San­
drine zo snel de paarden voor de karos zien spannen. "Even later
komt de reiskoets de binnenplaats oprijden.
'Snel, instappen!', zegt de baron. 'Michel, ga naar de poort en
hou je gereed. Zodra we erdoor zijn, sluit je de poort en stappen jij
en Corine in.'
'Met alle respect, monsieur, maar ik laat het kasteel niet onbe­
heerd achter.'
'Dwaas!', zegt de baron geërgerd. 'Wat wou je beginnen tegen
zo'n bende?'
'Ze zullen ons niets doen, monsieur. We hebben zoveel familie
en vrienden in het dorp. En misschien kunnen we ze ervan
weerhouden het kasteel in brand te steken .. . '
De baron kijkt de oude baas een kort ogenblik aan. Dan knikt
hij. Sandrine, Michelle en de barones zijn al in de karos gestapt.
Julie heeft toch nog snel wat bagage bijeengegrist en wil die aan
André geven. Maar de koetsier verspilt geen tijd. Zodra ze allemaal
in de karos zitten zet het rijtuig zich in beweging, de bagage op de
binnenplaats achterlatend. In volle vaart rijden ze de oprijlaan af.
Het grind onder de wielen knarst luid. Het geschreeuw van de
menigte is nu duidelijk te horen.
Michel opent de poort. De eerste opstandelingen slaan de land­
weg naar het kasteel in. Als ze in de gaten krijgen dat de landheer
met zijn familie vlucht, beginnen ze te rennen.
Maar dan ratelen de hoge wielen van de karos al over de
ophaalbrug, door de poort. Michel sluit hem haastig. Het rijtuig
49

slaat rechtsaf en rijdt in vliegende vaart over de landweg, achter­
volgd door stenen en gevloek.
so

5
De karos raast hotsend en botsend voort. In het rijtuig houden de
inzittenden elkaar vast om niet tegen de wanden gesmakt te wor­
den. Sandrine is bang. Met deze vaart kunnen ze elk ogenblik een
ongeluk krijgen. Een van de wielen kan afbreken, of ze kunnen
kantelen als ze door de bocht vliegen. Eindelijk, als de Loire in
zicht komt, houdt André de paarden in. In een rustiger tempo rij­
den ze urenlang voort.
Als de schemering invalt, steekt baron De Billancourt zijn hoofd
uit het raampje en geeft André opdracht bij de eerste de beste fat­
soenlijke herberg te stoppen. In de buurt van Amboise houdt de
koetsier halt.
Ze stappen uit. André springt van de bok en gaat de familie
voor naar binnen.
In de herberg kijkt Sandrine om zich heen. In een hoek van de
gelagkamer brandt een aangenaam vuur. Kaarsen op tafel en olie­
lampjes aan de wanden zorgen voor verlichting. Ze zijn niet de
enige gasten. Hier en daar zitten groepjes deftig geklede mensen stil
en bleek bijeen. Aristocraten, net als zij . Ze kijken niemand aan en
maken zich zo onopvallend mogelijk.
Terwijl de vrouw van de herbergier hun kamers in orde
maakt, zit de familie De BHlancourt in een hoekje van de gelag­
kamer. André en Julie zitten aan een andere tafel met elkaar te
praten.
'En nu?' vraagt de barones zacht. 'Gaan we terug naar Parijs?'
'Wat anders?', zegt haar echtgenoot.
'We kunnen naar het buitenland vluchten.'
'Waar moeten we naartoe in het buitenland? Als een stel banne­
lingen zonder bezittingen leven?' De baron schudt zijn hoofd. 'Ik
zou niet weten waarom. In ons huis in Parijs zijn we veilig genoeg.
Het is godgeklaagd wat er allemaal gebeurt, maar daar zuJlen de
gardesoldaten van de koning ons beschermen.'
De vrouw van de herbergier komt de trap af.
'Uw kamers zijn klaar', zegt ze.
Ze staan meteen op. Tegen extra betaling kunnen ze slapen
51

in aparte kamers, in plaats van in de ruimte die de minder gefor­
tuneerde gasten met elkaar delen.
Sandrine en Michelle hebben samen een bed. Ze kruipen dicht
tegen elkaar aan.
'Denk je dat ze de herbergen ook zullen aanvallen?' fluistert
Michelle.
Sandrine antwoordt niet. Dat is precies waar ze zelf ook bang
voor is. Hier in de herberg vormen ze een gemakkelijke prooi.
'Morgenavond zijn we thuis', fluistert ze terug.
De volgende ochtend vertrekken ze zodra het licht is. André jaagt
de paarden flink op. Langs de weg liggen zwaar beschadigde en
geplunderde karossen.
'Kunnen we niet sneller?' vraagt de barones nerveus.
Sandrine kijkt naar haar moeder. Ze ziet bleek en haar japon is
gekreukt. Maar ze heeft vanochtend zoals altijd haar hoge, gepoe­
derde pruik opgezet en zit recht en waardig op haar plaats.
Sandrine kijkt naar buiten. Kloosters en kastelen doemen in de
verte op. Maar telkens als ze er vlak langskomen, blijken de muren
zwartgeblakerd te zijn, en de deuren versplinterd. Op de gazons
liggen kapotgetrapte schilderijen, delen van meubelstukken, flarden
kleding.
'Mon Dieu; mompelt de baron.
Michelle en Sandrine kijken hun ouders geschokt aan.
'De meesten zullen wel zijn gevlucht', stelt de baron zijn doch­
ters gerust.
Sandrine kijkt uit het raampje en ziet een verwoest klooster, dat
half schuilgaat achter hoge bomen, aan zich voorbijtrekken. Tussen
de takken van de bomen bungelen donkere silhouetten. Sandrine
drukt haar neus tegen het raampje. De bruine zoom van de pij van
een monnik flitst aan haar voorbij.
Verschrikt kijkt ze weg, recht in de ogen van haar vader. Hij
houdt haar blik vast en schudt langzaam en nadrukkelijk zijn
hoofd. Voorzichtig knikt hij naar Michelle, die met gesloten ogen
stijf naast haar zit.
Bleekjes staart Sandrine naar haar voeten. Ze durft nauwelijks
meer naar buiten te kijken. M en toe gluurt ze uit haar ooghoeken.
52

De reis bestaat niet alleen maar uit verschrikkingen. Tussen de
kastelen werken de boeren rustig op het land, alsof ze niets
gemerkt hebben van wat zich in hun omgeving heeft afgespeeld. Ze
rijden de hele dag door, maar schieten niet erg op. Bij ieder stadje
en iedere brug moeten ze halt houden voor patrouillerende sol­
daten van de Nationale Garde. Met veel geschreeuw laten de sol­
daten van de burgerwacht alle voorbijgangers stoppen.
'Daar gaan we weer', zucht baron De Billancourt.
Er verschijnt een nors, vuil gezicht voor het raampje van de
karos, dat onbeschaamd naar binnen kijkt.
'Aristo's!' schreeuwt hij en spuwt tegen het portier. Sandrine
grijpt Michelles hand. Ze laten elkaar pas los als de soldaat een
gebaar van doorrijden maakt.
'Waar moet dit allemaal naartoe?' mompelt de barones ontzet.
'Ik vraag me af waarom de koning niet ingrijpt.'
'We moeten maar rustig afwachten tot het ergste voorbij is', zegt
de baron gelaten. 'Als het uit de hand loopt, grijpt de koning wel
in.'
'Het is al uit de hand gelopen', zegt zijn vrouw.
Aan het einde van de dag bereiken ze doodmoe Parijs. Ook
bij de stadspoorten staan soldaten, die eruitzien als landlopers.
Vrijwilligers die de Revolutie steunen, gekleed in vuile uniformen,
met hoge zwarte hoeden waarop een driekleurige kokarde prijkt.
Ze maken grove grappen in een bijna onverstaanbaar dialect en
drijven Sandrines vader tot het uiterste met hun onbeschofte je en jou.
De pruik van de barones wordt van haar hoofd getrokken en
opnieuw gepoederd - met het stof van de straat. Een grapjas plast
eroverheen en gooit de pruik terug in de karos. De barones zwijgt
hooghartig.
Sandrine werpt haar vader angstige blikken toe. Zijn gezicht is
donkerrood.
De soldaten lijken niet van plan te zijn hen zomaar door te
laten. Ze drentelen om het rijtuig heen en roepen elkaar van alles
toe wat Sandrine niet verstaat. Aan de andere kant van de poort, in
de stad, blijven voorbijgangers staan. En achter de karos vormen
nieuwkomers een lange rij nieuwsgierige toeschouwers. De meeste
mensen zijn lopend of zitten op krakkemikkige wagens. Sandrine
53

ziet ze knikken naar het familiewapen op de deur van hun rijtuig.
Ze ziet norse gezichten naast de raampjes verschijnen. Er worden
opmerkingen gemaakt, er wordt geschreeuwd. Dan rukt iemand
onverwacht de deur open.
'Eruit!'
Vo or ze het weet, wordt Sandrine aan haar arm uit het rijtuig
getrokken. Julie probeert haar nog vast te grijpen, maar ze is te
laat. Sandrine gilt het uit. Aan de andere kant van de karos worden
haar ouders en Michelle naar buiten gesleurd. Julie moet blijven
zitten. Sandrine vliegt naar haar vader toe, die zijn armen om
haar heen slaat. Haar moeder en Michelle komen dicht bij hen
staan.
Verschrikt kijkt Sandrine naar de vijandige groep mannen en
vrouwen die zich om hen heen verzamelt. Ze voelen aan de fijne
stof van haar japon, wijzen op de mouwen met kanten stroken van
de baron en op zijn schoenen met glimmende gespen. Sandrine ziet
dat haar vader zijn mond opent om woedend uit te vallen, maar
een breedgeschouderde kerel geeft hem een duw. Zijn hand laat een
vuile afdruk achter op de jas van de baron.
'Vervloekte aristo!' schreeuwt de man hem in het gezicht.
André is al van de bok getrokken en wordt in de karos geduwd,
naast Julie. Lachend en schreeuwend rennen de omstanders op het
rijtuig af, stappen in en klimmen op de bok.
'Vooruit!' schreeuwt de breedgeschouderde kerel.
Onder wild gejuich van alle toegestroomde voorbijgangers schiet
de karos naar voren, de poort door. De poortwachters kijken het
met een brede grijns aan.
'En u kunt voor de verandering eens een stukje lopen! Wij zullen
u graag naar huis begeleiden!' spotlacht de brede man met een bui­
ging en een zwaai van zijn muts.
De baron wil een arm om zijn dochters slaan, maar Sandrine en
Michelle worden door vele ruwe handen in de richting van de
poort geduwd. Op korte afstand volgen de baron en de barones. In
de schaduw van de huizen haasten ze zich voort, achtervolgd door
een steeds groter wordende groep, die voornamelijk uit vrouwen
bestaat. Het geklepper van hun klompen en hun krijsend gezang
weerkaatsen tegen de gevels van de huizen.'
S4

ça ira, ça ira
les aristocrats
on les pendra
á la lanterne!
Sandrine kijkt zoveel mogelijk vóór zich. Iedere keer als ze een lantaarn
ziet opdoemen, staat ze doodsangsten uit.
Maar het gezang van de vrouwen over aristocraten ophangen
aan lantaarns klinkt eerder vrolijk dan dreigend. Toch durft ze hen
niet aan te kijken. De aanblik van zoveel hologige vrouwen, in vodden
gekleed en met vette haren die onder hun mutsen vandaan
slierten, maakt haar koud van angst. Ze negeert de beledigingen, ze
protesteert niet als iemand een stuk kant van haar mouw trekt en
ze krimpt alleen heel even in elkaar als er vieze drek door de lucht
vliegt en in haar haren belandt. Ze kijkt voorzichtig om naar haar
vader, die paars van woede ziet maar niets zegt. Haar moeder stapt
met haar kin in de lucht zo waardig mogelijk voort. Begrijpt ze dan
niet dat het juist dát is wat die vieze vrouwen zo razend maakt?
Sandrine zou het haar wel willen toeschreeuwen.
De tocht duurt eindeloos en er sluiten zich steeds meer mensen
bij de stoet aan. Ze lachen en wijzen naar die voorname aristo's,
die voortstruikelen door modder en viezigheid.
En dan, als ze een hoek omgaan, staat daar het rijtuig op hen te
wachten. De laatste oproerkraaiers tuimelen er net uit. Van een
afstand ziet Sandrine al dat de karos zwaar beschadigd is. Het
familiewapen is van de deuren gekrast, de raampjes zijn ingeslagen
en de gordijntjes eraf gerukt.
André wenkt Sandrine en haar familie ongeduldig en ze vliegen
op hem af, de karos in. Nog voor ze kunnen vertrekken, zijn ze al
omgeven door een jouwende menigte.
'Ja, ga dan!' brult de baron door het raam.
André legt de zweep over de paarden en het rijtuig schiet naar
voren. De mensen laten hen zowaar doorgaan. Ze hebben hun pleziertje
gehad.
In de karos durft Sandrine haar vader en moeder nauwelijks aan
te kijken. Bewegingloos zitten ze op de kapotgesneden kussens,
hun gezichten strak van woede en vernedering. Julie zit er aangesla-
55

gen bij. Beschaamd mompelt ze wat verontschuldigingen, maar niemand
antwoordt.
Ze rijden langs het Hotel des Invalides, slaan de Rue de Varenne
in, en na een tijdje stopt de karos voor de poort. Als die openzwaait
en ze de binnenplaats oprijden, blijkt het herenhuis nog in
precies dezelfde staat te zijn als toen ze vertrokken. Sandrine slaakt
een zucht van verlichting.
Jules, de portier, komt hun tegemoet. Verschrikt kijkt hij naar de
gescheurde, vuile japonnen van de barones en haar dochters. Hij
moet de barones ondersteunen als ze het huis binnengaat. Later, als
ze zich heeft opgefrist, gaat Sandrine in een van de vensternissen in
haar slaapkamer zitten. Ze staart naar de inmiddels donkere tuin.
In het huis heerst stilte. Haar moeder ligt met zware hoofdpijn op
bed, Michelle heeft zich teruggetrokken en haar vader zit in zijn
studeerkamer, waar hij ongetwijfeld te veel drinkt. Parijs.
Ze zijn weer thuis. Het voelt alleen helemaal niet zo.
56

DEEL 2
1792-1793

6
Zomaar opeens moet Sandrine aan Nicolas denken. Het is alweer
drie jaar geleden dat ze hem voor het laatst heeft gezien - en dat ze
voor het laatst in Poissy was. Denken aan Poissy is denken aan die
overval. Aan wat er gebeurd had kunnen zijn. En het is denken aan
Nicolas. Heeft hij meegelopen in die opmars naar het kasteel?
Gewapend met een bijl of een fakkel?
En Eduard? Zou hij tegen hen opgetrokken zijn? In ieder geval
hebben ze de knecht nooit meer gezien.
Pas later, toen ze weer in Parijs waren, hoorden ze dat de arme
plattelandsbevolking het hoofd verloren had door allerlei geruchten
die de ronde deden. Geruchten over Oosteruijkse en Pruisische
troepen, die met de steun van de gevluchte Franse edelen de opstandige
boeren kwamen afstraffen. Loos alarm, maar toen waren
kastelen en kloosters in heel Frankrijk al veranderd in rokende
puinhopen. Want de machtige geestelijkheid heeft zich net zo
gehaat gemaakt als de adel. Het heeft ook niet lang geduurd voor
de revolutionaire regering de godsdienst afschafte, zodat alle kloosters
en kerken leeg kwamen te staan.
Sandrines vader is een keer teruggegaan naar het kasteel. De
muren stonden nog overeind, maar binnen was alles wat waarde
had verdwenen. De grote portretten van vele generaties De Billancourts
lagen in een verkoolde hoop op de binnenplaats.
Meestal lukt het Sandrine wel om iedere gedachte aan Poissy
tegen te houden.
Maat nu ineens, als ze op een eindeloze rij wachtenden voor de
bakkerswinkel stuit, moet ze aan Nicolas denken. Wat zou hij
doen? Zou hij meer te eten hebben nu het kasteel is geplunderd?
Heeft hij wat kostbaarheden naar zich toe gegraaid om ze in te ruilen
voor brood? Misschien is hij wel in haar kamer geweest; heeft
hij haar sieraden meegenomen ...
'Kom, mademoiselle', spoort Julie haar aan. Sandrine schrikt op.
'Je zei mademoiselle', waarschuwt ze.
'Ol Ik kan er maar niet aan wennen', zegt Julie met een zucht.
'Het voelt niet góed om u bij de voornaam aan te spreken.'
S8

'Op straat moet je dat toch maar doen', zegt Sandrine. 'Je weet
toch dat ik er geen problemen mee heb.'
'Nee, u niet. Maar madame ... Ik kan haar gewoon niet recht in
haar gezicht burgeres noemen. Stel je voor! Ik kán het niet. En ik
doe het ook niet. Ook al word ik ervoor opgepakt. De nieuwe rege­
ring kan wel zoveel zeggen. Adellijke titels afschaffen, iedereen met
je en burger aanspreken ... Het is heel mooi dat ze vinden dat alle
mensen gelijk zijn, maar om nu in de gevangenis gegooid te worden
als je alleen maar beleefd wilt zijn ... Het gaat me allemaal te ver. '
Sandrine loopt nadenkend door. Dikwijls heeft ze het gevoel dat
Julie meer moeite heeft met de sociale omwentelingen dan zij.
Eigenlijk spreekt haar het idee van gelijke rechten voor iedereen
wel aan. Het betekent in ieder geval dat de mensen in Poissy weer
kunnen jagen en hout kappen in het bos. Maar haar vader kan zich
vreselijk opwinden bij die gedachte. Hij doet altijd alsof hij een
voorstander is van de Revolutie, maar alleen om geen last te krij­
gen met de nieuwe regering. En met zijn personeel, dat gewoon een
klacht indient als ze denken dat de baron hen onrechtvaardig
behandelt. En voor onrechtvaardige edelen heeft de revolutionaire
regering heel vlug de leegstaande kloosters als gevangenis ingericht.
Haar moeder komt nooit meer buiten de tuin sinds ze op straat
joviaal werd begroet en met burgeres werd aangesproken. Ze ligt
vaak hele dagen met hoofdpijn op bed. Haar pruiken poedert ze
met tarwemeel, nu gewone poeder niet meer te krijgen is. Maar
het wordt ook voor hen steeds moeilijker om aan meel te komen.
Ze geven bijna al hun geld uit aan eten en niet langer aan
luxeartikelen, die trouwens bijna niet meer te krijgen zijn. Alleen
in de Rue St. Honoré weet Sandrine nog een voorname winkel,
waar alleen de rijksten zich vertonen. Haar moeder en Michelle
durven niet buiten de poort te komen, maar Sandrine houdt het
niet uit in de achtertuin. Het is een 'prachtige zomer en ze loopt
graag over straat, zelfs helemaal naar de Rue St. Honoré, aan de
andere kant van de Seine. Daar heeft ze net een paar stroken kant
gekocht, om de versleten kanten mouwen van hun japonnen te
vervangen.
De gerepareerde karos staat al twee jaar ongebruikt in het
koetshuis.' Geen edelman haalt het nog in zijn hoofd om in een
59

duur rijtuig over straat te gaan, waar overal gardisten met dreigen­
de pieken rondslenteren.
Sandrine voelt aan haar borst. De grote witte kokarde zit stevig
aan haar lijfje vastgespeld. Zolang ze die draagt, zal geen gardes 01-
daat haar lastigvallen.
Ze lopen de Rue de Varenne in. De dure buurt Saint-Germain is
veranderd. De meeste herenhuizen staan leeg. De verf op deuren en
kozijnen bladdert.
'Ik vind het zo goed dat u dat ding gewoon draagt', zegt Julie.
'Ik heb uw moeder en Michelle er nog nooit mee gezien.'
Sandrine schiet in de lach. Haar moeder met het teken van de
Revolutie op haar borst! Ze laat zich nog liever in de gevangenis
gooien.
'Ik geloof wel in de Revolutie', zegt Sandrine. 'Ik denk dat het
goed is dat er iets verandert. Ik vind ook dat iedereen recht heeft
op voldoende eten. Als ik eraan denk wat er bij ons na een maaltijd
altijd terug naar de keuken ging... En wat dan gewoon werd
weggegooid .. .'
huis.'
'Dat werd het niet', zegt Julie. 'De meiden namen het mee naar
'0', zegt Sandrine.
Ze blijft staan voor de poort van haar ouderlijk huis. De portier
doet open en Sandrine steekt de binnenplaats over naar het brede
bordes. Ze duwt de deur open en stapt de koele hal binnen. Vanuit
de salon komt de hoge, bijna overspannen stem van haar moeder
haar tegemoet.
'Waarom gaan we hier niet weg?' hoort Sandrine haar zeggen.
'Ik ben het zo moe om me als uitschot te laten behandelen! Waar­
om gaan we niet naar KoblenZ?'
'En al onze bezittingen door dat revolutionaire gespuis in beslag
laten nemen?' klinkt de zware stem van de baron. 'Ik peins er niet
over! Dit gaat allemaal al veel te ver. De koning als een misdadiger
opsluiten! In plaats van te vluchten had hij die hele Revolutie de
kop moeten indrukken. Al die schreeuwerds die hem gewoon bij
zijn achternaam noemen - waar halen ze de moed vandaan om
Capet te zeggen in plaats van Majesteit - die had hij op de Place de
Grève moeten laten ophangen. De koning is de baas, niet het volk,
60

en dat had hij heel goed duidelijk moeten maken! In plaats daarvan
gaat hij er midden in de nacht met zijn hele familie vandoor . . . en
wordt weer gepakt. Nu is het te laat. Hij is een gevangene in zijn
eigen paleis en niemand neemt hem nog serieus. En intussen zitten
die blaaskaken van de Nationale Vergadering in de koninklijke
loge in het theater, terwijl er nog steeds mensen op straat sterven
van de honger. Over gelijke rechten gesproken ... bah!'
Sandrine gluurt om de hoek van de deur. Haar vader haalt drif­
tig zijn zilveren snuifdoos tevoorschijn, snuift en niest. Haar moeder
zit op een antiek stoeltje en masseert met haar vingers haar
slapen. Sandrine trekt zich voorzichtig terug en gaat de trap op,
naar haar kameL Ze moet haar vader gelijk geven: tot nu toe heeft
gelijkheid voor iedereen het gewone volk geen hap brood méér
opgeleverd.
Erger nog, er is nu ook nog oorlog uitgebroken. De geëmigreer­
de Franse edelen hebben een leger op de been gebracht. Ze worden
gesteund door vorsten uit het buitenland, die bang zijn dat de vonk
van de Revolutie naar hun eigen land zal overslaan als ze die niet
tijdig doven.
Sandrine gaat voor het raam staan en kijkt uit over de zonnige
tuin. Michelle zit in de schaduw van een boom te lezen. Haar wijd
uitgespreide rokken bedekken het bankje waarop ze zit volledig.
Op het tafeltje naast haar staan een pot thee en een schaaltje met
lekkernijen, waarvan ze zich bijna achteloos bedient.
Sandrine wendt zich af en laat zich op haar rug op het bed vallen.
Het is september en warm. Sandrine zit in de schaduw van een kastanj
eboom in de tuin en waait zich koelte toe met haar waaier. Uit
de hete, stinkende stad dringt een onheilSpellend geruis tot haar
door. De hele zomer heeft de oorlogsdreiging boven Parijs gehan­
gen, maar nu wordt de stad zelf bedreigd en bereikt de spanning
het kookpunt.
Ook Sandrine is bang. Twee weken geleden zijn de Pruisen
onder leiding van de hertog van Brunswijk Frankrijk binnengevallen.
Deze week hebben ze Verdun ingenomen en nu trekken ze op
naar Parijs om een einde aan de Revolutie te maken.
Sandrine durft zich niet meer op straat te vertonen. De haat ten
61

opzichte van de adel neemt de laatste weken weer sterk toe. De
mensen geloven dat de hertog van Brunswijk spionnen heeft onder
de edelen die nog in Parijs wonen, en dat ze van plan zijn de koning
uit de Tuilerieën te bevrijden en hem weer op zijn troon te zetten.
Die avond zit de familie De Billancourt zwijgend aan het diner. Bui­
ten liggen de straten er stil en verlaten bij. Het is juist die stilte die
Sandrine niet bevalt. Ze prikt wat rond op haar bord en spitst haar
oren bij ieder geluid. Heel in de verte wordt de stilte verstoord
door tromgeroffel.
'Wat is dat?' Michelle kijkt op.
Sandrine onderschept de verontruste blik die haar ouders wisse­
len. In de verte klinken schelle kreten.
'Ik ga eens kijken'. Haar vader gooit zijn servet op tafel en loopt
de eetkamer uit. Hij blijft lang weg.
Buiten wordt er weer geschreeuwd, steeds luider en steeds dich­
terbij . De barones schuift haar stoel naar achteren en verlaat haas­
tig de eetkamer. Michelle volgt haar.
Op dat moment beginnen er stormklokken te luiden. Sandrine
vliegt naar het raam van de eetkamer, maar alles wat ze ziet, is de
donkere tuin. Ze gooit de terrasdeuren open. Het onheilspellende
gebeier van de klokken dreunt in haar oren. Ze voelt hoe de haar­
tjes in haar nek overeind gaan staan.
'Mademoiselle Sandrine! Kom vlug!' Julie komt binnen, bleek
en met grote ogen.
'Wat is er? Wat gebeurt er allemaal?' Sandrine laat zich door
Julie meetrekken. In de hal staan haar ouders en zus bijeen. Haar
moeder wringt haar handen. Ze komt naar Sandrine toe en trekt
haar tegen zich aan.
'Laat me los, maman, ik ben geen klein kind! Wat is er aan de
hand ?' vraagt Sandrine dringend.
Jules.
'Ze komen ons halen', fluistert haar moeder. Sandrine kijkt naar
'Het is waar, mademoiselle', zegt Jules beverig. 'André is pols­
hoogte gaan nemen. Overal worden aristocraten uit hun huizen
gesleept en op karren weggevoerd.' Hij wendt zich tot Sandrines
vader. 'U moet vluchten, baron, u allemaal! Snel!'
De baron kijkt door het venster naar de binnenplaats. Vanachter
62

de toegangspoort aan de straatzijde klinken harde stemmen. Er
wordt met iets zwaars op de poort gebeukt.
'Door de tuin, heer! Door het poortje in de tuin!', zegt Jules
dringend.
Op de binnenplaats klinken snelle voetstappen. Dan wordt er op
de voordeur geroffeld.
'Opendoen, in naam van het Vo lk!' schreeuwt iemand.
De Nationale Garde!
'Vlug!' Madame de Billancourt duwt Michelle voor zich uit naar
de eetkamer, waar de terrasdeuren openstaan, en kijkt om waar
haar jongste dochter blijft.
'Schiet op Sandrine!' roept ze geagiteerd.
Sandrine wil achter haar moeder en zuster aan rennen, maar
Julie houdt haar tegen. Met haar vinger tegen haar lippen wijst ze
naar de kast onder de trap, waar een luik zit.
'Snel, mademoiselle. U maakt geen enkele kans als u nu de tuin
inrent', zegt Julie zacht. 'Niet bang zijn, dat luik zit op een heel
ongebruikelijke plaats. Niemand zal u vinden.'
Ze houdt het luik open zodat Sandrine zich in de donkere ruimte
eronder kan laten zakken. Er is precies plaats voor één persoon.
Sandrine kijkt angstig omhoog naar Julie.
'Maakt u zich geen zorgen, mademoiselle. Als ze weg zijn, gaat
u dan naar die mensen in de Rue des Francs-Bourgeois, de familie
Lambertin', zegt Julie zacht. 'Zeg dat ik u gestuurd heb.'
Het luik klapt dicht en het wordt zo donker als Sandrine nog
nooit heeft meegemaakt: een duisternis zonder het minste streepje
licht. Doodsbang draait Sandrine haar hoofd van links naar rechts,
maar ze blijft in een inktzwart niets kijken.
Boven haar begeeft de voordeur het met een enorme klap. Zware
laarzen dreunen door de hal, de trap op. Deuren worden openge­
gooid. Sandrine hoort de luide protesten van haar vader als hij naar
buiten wordt gesleurd. Zijn woedende geschreeuw weerklinkt op de
binnenplaats, maar ze hoort een ondertoon van angst in zijn stem.
Uit de tuin klinkt het gegil van haar moeder en Michelle. Ze wor­
den terug naar binnen gesleept, de hal door en de binnenplaats op.
Hun angstige stemmen worden overstemd door de gesnauwde
bevelen.
63

Sandrine begint te trillen. Ze drukt haar vuist in haar mond om
het niet uit te schreeuwen. Na een tijdje hoort ze wielen de binnenplaats
af ratelen.
'Er moet er nog een zijn!' schreeuwt een stem. 'Doorzoek het
huis!' Nog lange tijd klinken er overal voetstappen. Dan wordt het
stil. Zijn ze weg?
Sandrine krijgt kramp in haar benen. Ze probeert te gaan verzitten,
maar stoot haar elleboog, een hol geluid, dat ver doorklinkt.
Er klikken hakken op de plavuizen in de hal. De deur van de kast
onder de trap gaat open. Hij piept in zijn scharnieren. In doodsangst
krimpt Sandrine ineen.
Nu zien ze het luik. Nu vinden ze haar.
Ze knijpt haar ogen stijf dicht. Boven haar valt de deur met een
klap weer dicht.
De rust keert weer in huis. Sandrine zit op haar hurken in het
donker en rilt onophoudelijk. Niets kan haar ertoe bewegen uit
haar schuilplaats te komen. Ze blijft maar beven en klappertanden.
Uiteindelijk komt ze met veel moeite overeind. Ze duwt het luik
open, trekt zich op aan de rand en worstelt zich omhoog. Stijf en
verkrampt stapt ze uit de kast en loopt aarzelend de hal in. Daar is
het stikdonker, maar ze durft geen licht te maken. De stormklok­
ken luiden niet meer. Haar voetstappen op de plavuizen klinken
luid, veel te luid. Op haar tenen loopt Sandrine door de hal. De
deur naar de salon staat open.
Sandrine kijkt naar binnen. De gordijnen zijn opengerukt en in
het naar binnen vallende maanlicht ziet ze dat alle meubels
omvergegooid zijn. Het zilver is verdwenen; schilderijen zijn van de
muur gerukt.
Sandrine zet de favoriete leunstoel van haar vader overeind. De
kristallen luchter tinkelt zachtjes door de luchtstroom die ze veroorzaakt
als ze door de ,schuifdeuren naar de eetkamer loopt. Op
de drempel blijft ze staan. Ze voelt zich een indringer die zich ver­
gaapt aan een abrupt afgebroken familieleven.
Op tafel staan lege wijnglazen en lege schotels. Die waren nog
vol toen ze aan tafel zaten . Een rode vlek van een omgestoten glas
wijn ontsiert het tafellaken. De stoelen staan ver achteruitgescho­
ven.
64

Sandrine kijkt rond. Zaten ze werkelijk een paar uur geleden
hier nog rustig bij elkaar? Haar keel doet pijn van de ingehouden
tranen. Maar als ze gaat huilen verliest ze haar zelfbeheersing, en
dat mag nu niet gebeuren. Ze moet nadenken. En vlug, want ze
kunnen terugkomen.
Ze haast zich terug naar de hal en gaat de trap op naar de zol­
der, waar de meiden hun kamers hebben. Hierboven zijn geen
ramen, dus ze durft nu wel een kaars aan te steken.
Sandrine kijkt rond in het kamertje van een van de meisjes. Ze is
hier nog nooit geweest. Wat is het klein. En donker.
Ze trekt een kastje open en rommelt tussen mutsjes, ondergoed
en rokken. Moeizaam maakt ze de eindeloze rij knoopjes op haar
rug open, tot ze uit haar japon kan stappen. De vele meters mous­
seline ruisen naar beneden en blijven in een hoop aan haar voeten
liggen. Ze maakt de heupstukken los en gooit ze in een hoek. Ze
trekt ook de kanten onderrok uit en schiet in een eenvoudige grijze
rok. Hij past goed. Het lijfje sluit keurig om haar bovenlichaam.
De rok is iets te kort, maar dat is niet erg. Dat hoort zelfs zo, bij
dienstmeiden.
Ze loopt de trap af en gaat naar haar vaders studeerkamer. Ach­
ter het grote portret van haar moeder bevindt zich een holte in de
muur, waarin een met ijzer beslagen kistje staat. Sandrine maakt
het kistje open en haalt al het spaargeld en wat sieraden eruit. Ze
pakt twee losse zakken uit de kast in haar slaapkamer, bindt die
met een koord om haar middel en stopt het geld en de sieraden
erin. Door een split in haar rok kan ze erbij .
Opschieten nu! Haastig trekt ze haar mantel aan en loopt naar
de grote deur die toegang geeft tot de binnenplaats.
kar.
Op dat moment hoort ze paardenhoeven en het gekraak van een
Ze zijn terug!
Sandrine trekt wit weg. In paniek rent ze terug, de eetkamer in,
en glipt door de terrasdeuren naar buiten. Over het gazon holt ze
naar het poortje achter in de tuin. In het huis worden deuren ge­
opend en dichtgesmeten.
Wild rukt Sandrine aan de klink van het poortje. Op slot! Er
klinken stemmen op het terras.
65

Gejaagd kijkt Sandrine over haar schouder. Ze rent naar een
grote boom in de hoek van de tuin: de enige boom waar ze van
jongs af aan al zonder opstapje in kan klimmen. Voorzichtig zet ze
haar voet op een dikke tak en verplaatst haar gewicht. Hij kraakt
hevig, maar de tak houdt haar.
Het gedempte geluid van snelle voeten over het gazon; het licht
van lantaarns, dat zoekend door de donkere tuin glijdt ... Stemmen
komen dichterbij .
Haastig stapt Sandrine over op de volgende tak. Behoedzaam
klimt ze hoger en hoger. Door de bladeren heen ziet ze de soldaten
van de Nationale Garde bij iedere boom omhoogkijken. Vooral de
boom waaronder een bankje staat, wordt langdurig door lantaarns
belicht.
Sandrines keel wordt droog van angst. Haar hart bonst zo fel en
pijnlijk dat ze bijna geen adem kan halen.
De soldaten lopen nog een tijdje heen en weer. Ze praten met
elkaar, kijken onder struiken, rammelen aan het afgesloten poortje
in de muur en staken dan hun zoektocht. De een na de ander keert
terug naar het huis.
Lange tijd blijft Sandrine in de bopm zitten. Gaan ze echt weg?
Hebben ze haar wéér niet ontdekt? Heel voorzichtig klimt ze naar
beneden. Ze moet zich goed vasthouden, want ze trilt over haar
hele lichaam.
Behoedzaam loopt ze in de richting van het huis, steeds de don­
kerste plekken in de tuin opzoekend. De maan zet het terras in het
volle licht. Sandrine aarzelt lang voor ze die paar stappen over het
terras durft te nemen. Ze luistert scherp, maar hoort alleen het rui­
sen van de wind in de bomen.
De soldaten hebben de terrasdeuren open gelaten. Sandrine
schiet het terras over, glipt naar binnen en leunt met bonkend hart
tegen de muur. Ze luistert scherp. Het huis lijkt leeg te zijn.
Weg! Ze moet hier weg!
Ze holt door de hal naar de voordeur en springt de treden van
het bordes af, de binnenplaats op. De toegangspoort naar de straat
is dicht, maar niet afgesloten. Sandrine opent een van de dubbele
deuren op een kier. Met een snelle blik neemt ze de straat in zich
op. Alles is rustig. Ze loopt zo dicht mogelijk langs de muur de
66

straat uit. Ze schiet de Rue du Bac in en dan nog een zijstraat, een
pleintje over, nog een paar straatjes in, net zolang tot ze geen idee
meer heeft waar ze is. Van tijd tot tijd werpt ze een angstige blik
over haar schouder. Het is nacht, maar de straten zijn nog vol
leven. Met gebogen hoofd, dicht langs de muren, loopt Sandrine
voort. Ergens in de verte klinkt luid geschreeuw. Aan het einde van
de Rue Ste. Marguerite staat een opgewonden menigte voor de
Abbaye, de stadsgevangenis. Het sombere, vierhoekige gebouw met
de twee kleine torens wordt beschenen door vele fakkels. Met
regelmatige tussenpozen klinkt er een vreselijke schreeuw.
Het zweet loopt langs Sandrines lichaam. Toch blijven haar voe­
ten zich voortbewegen in de richting van de Abbaye. Als ze zo
dichtbij is dat ze de gezichten van de mensen kan onderscheiden,
ziet ze dat de meesten gewapend zijn. Pieken steken in de lucht.
Fakkels beschijnen de gezichten, die grimmig naar de gevangenis­
poort kijken. Overal liggen leeggedronken en stukgevallen flessen.
Sandrine drukt zich in de schaduw van een huis tegen de muur.
Op hetzelfde moment gaat er een woest gejuich op. Een zijdeurtje
van de gevangenis gaat open en dan is de straat vol van een
bloeddorstig gekrijs. Bijlen worden opgeheven. De menigte stort
zich als één man op de gevangene die door het zijdeurtje naar bui­
ten wordt geduwd. De langgerekte gil van een mens in doodsnood
blijft tussen de gevels van de huizen hangen.
Vol afschuw trekt Sandrine zich terug, langs de zich verdrin­
gende groep mensen heen. Er liggen lichamen op de grond. Een
hele stapel lichamen, half over elkaar en bloedend uit vele wonden.
Van sommige zijn de hoofden afgeslagen.
Sandrine slaat haar hand tegen haar mond en duwt haar vuist in
haar maag. Ze loopt verder, tegen iedereen opbotsend. Ze struikelt
de donkere straat in en geeft over op haar schoenen.
Met de weeïge lucht van bloed in haar neus rent ze de Rue Ste.
Marguerite uit. Ze ziet mensen in haar richting komen en schiet
blindelings een steeg in waar ze geen hand voor ogen kan zien. Ze
blijft lopen tot ze het geluid van stromend water hoort.
Snakkend naar adem blijft Sandrine staan bij de Seine. De licht­
jes aan de overkant dansen over het zwarte water en strijken over
de boten die langs de oever gemeerd liggen. Sandrine strompelt
67

naar de dichtstbijzijnde schuit en tilt het zeil op dat de lading
bedekt. Ze kijkt snel om zich heen en klautert aan boord. Op de
tast zoekt ze haar weg. Ze stoot hard haar elleboog tegen een kist,
maar dan vinden haar handen een oude doek. Ze strekt zich uit op
de harde houten bodem van de schuit en trekt de doek over zich
heen. Zo blijft ze de rest van de nacht liggen, rillend en zacht huilend.
68

7
Verfomfaaid wordt Sandrine 's morgens vroeg wakker. Haar rug
doet pijn en ze moet zich aan een kist omhoogtrekken om overeind
te komen. Op handen en voeten kruipt ze onder het zeil door naar
de rand van de boot. Het is nog maar net licht. Dichte nevels drij­
ven over de Seine en onttrekken een gedeelte van de Notre Dame
aan het zicht. Verderop ziet ze de torens van de Conciergerie boven
de mistflarden uitkomen.
De gevangenis ...
Sandrine onderdrukt uit alle macht de herinnering aan de vrese­
lijke gebeurtenissen van de afgelopen nacht. Ze huivert in de kille
nevel en klimt stijfjes op de oever. Ze glijdt bijna uit in de modder
en de vuiligheid. Met haar armen kouwelijk om zich heen geslagen
loopt ze een stuk terug, naar de Pont Neuf, die naar het Ile-de-la­
Cité voert. .
Ze weet niet meer waar de familie Lambertin woont, maar het
was aan de andere kant van de Seine.
Sandrine steekt de Pont Neuf over. Op de stenen banken in de
nissen van de brug liggen zwervers te slapen. Hier en daar komen
ze overeind. Sandrine loopt vlug door. Op het lle-de-la-Cité blijft ze
staan bij een man die warme pasteitjes verkoopt. Ze zijn ver­
schrikkelijk duur, maar ze heeft honger. Sandrine haalt wat geld uit
het zakje onder haar rok en krijgt er vier heerlijk geurende pas­
teitjes voor terug. Op een houten bankje langs de waterkant eet ze
ze op.
Langzaam komt het stadsleven op gang. De klokken van de
abdijkerk van Saint-Germain-des-Prés geven het luiden aan elkaar
door. De zwervers op de Pont Neuf maken plaats voor langsrate­
lende huurrijtuigen. Wa svrouwen strijken neer op de zandbanken
langs de Seine. Het geluid van hun waskloppers draagt ver overhet
water. Sandrine loopt terug naar de pasteienverkoper.
'Burger? Ik zoek de schoenmakerij van burger Lambertin', zegt
ze bedeesd. 'Het moet in de Rue des Francs-Bourgeois zijn.'
De man kijkt op.
'Dat is in de Marais, burgeres', zegt hij.
69

'Ja', zegt Sandrine.
'Dan moet je naar de rechteroever. ' De man laat een lange, kriti­
sche blik over Sandrines gestalte glijden. Zijn ogen blijven lange
tijd op haar borst gericht.
'Ja. Kunt u mij vertellen hoe ik lopen moet, burger?' vraagt
Sandrine.
'Dat kan ik, ja.' Het klinkt niet erg toeschietelijk.
Sandrine kijkt de man afwachtend aan. Hij gebaart naar de
overkant van de Seine en begint een lange, ingewikkelde uitleg
waarvan Sandrine alleen het begin onthoudt.
'Dank u', onderbreekt ze hem haastig en loopt door.
Een eindje verder kijkt ze over haar schouder. De man kijkt haar
wantrouwig na. Er zijn meer mensen die naar haar kijken. Sandrine
kijkt omlaag naar haar rok. Grijs, alledaags, niets bijzonders. Wat
heeft ze verkeerd gedaan?
UI dringt het met een schok tot haar door. Ze zegt steeds u. Waar­
schijnlijk praat ze ook te netjes. Te veel als iemand van goeden huize.
Rustig, om niet op te vallen, loopt Sandrine door de hoge smalle
straten.
Misschien weet de familie Lambertin wat er met de gevangenge­
nomen aristocraten is gebeurd. Ze móet haar ouders en Michelle
zien, ze moet weten of ze ongedeerd zijn.
Krantenverkopers schreeuwen het nieuws van de arrestaties
over straat uit. Ze doen goede zaken. In de lange rijen voor de bak- '
kerswinkels lezen de mensen hardop de Vo lksvriend aan elkaar
voor. Een graatmagere vrouw schreeuwt: 'Wat hebben wij daar­
aan? Er is nog steeds geen brood!'
Sandrine gaat aan de andere kant van de straat lopen. Ze voelt
zoveel holle ogen op zich gericht dat ze haastig een zijstraatje in­
slaat. Uit haar ooghoeken kijkt ze om zich heen. Smalle, modderige
stegen komen op het straatje uit. Op iedere hoek, op ieder trappetje
zitten bedelaars. Gehuld in lompen kijken ze Sandrine kwaadaardig
na. Ze verspreiden een enorme stank en Sandrine versnelt haar pas.
Ze gaat de hoek om en loopt een steeg in vol hellende, stinkende
krotwoningen. Groepjes vrouwen staan voor de deuren van hun
woningen te praten.
Sandrine kan haar ontzetting niet verborgen houden. Het lijken
70

wel wilde dieren zoals ze naar haar gluren! Die vertrokken gezich­
ten, die lange vieze haren ...
Langzaam draait ze zich om en loopt terug. Heel even blijft het
rustig achter haar. Ze wil al opgelucht ademhalen, maar dan hoort
ze iets. Ze waagt een snelle blik over haar schouder. De vrouwen
komen een voor een achter haar aan.
Sandrine gaat wat harder lopen. Ze hoort snelle voetstappen
achter zich en dan is ze omgeven door die vieze wijven. Ze schreeu­
wen in haar gezicht, raken haar aan met bleke, dunne vingers,
duwen haar en worden steeds brutaler.
Doodsbang dringt Sandrine onverwacht tussen de groep door en
rent weg. Achter haar gaat een gekrijs op.
'Grijp haar!'
'Een verrader!'
De modder spat hoog op. Sandrine glijdt bijna uit. Hijgend gaat
ze de hoek om. Daar - de uniformen van de Nationale Garde!
'Een aristo! Hou haar tegen!' schreeuwen de vrouwen.
De soldaten van de Nationale Garde kijken met verbaasd opge­
trokken wenkbrauwen naar Sandrine. Sandrine schiet langs hen
heen en verdwijnt in een nauw steegje. In de eerste de beste don­
kere nis verbergt ze zich. Het is een smalle spleet tussen twee hui­
zen. Ze past er precies in.
Met stijf gesloten ogen wacht ze op haar achtervolgers. De
Nationale Garde snelt voorbij. Even later de vrouwen, maar niet
meer zo fanatiek. Een paar haken al af. Ze schreeuwen nog wat
verwensingen door de steeg, dan draaien ze zich om. Sandrine
houdt haar adem in. Ze blijft staan tot de voetstappen en stemmen
van de vrouwen zijn weggestorven.
Met haar hand tegen haar borst gedrukt dwingt Sandrine zichzelf
in een kalmer tempo door te lopen. Waarom vielen die vrouwen
haar nou lastig? Ze heeft geen woord gezegd! Of zouden ze ieder­
een aanvallen die er iets beter uitziet dan zijzelf? Misschien wel; dit
was een echt slop.
Sandrine kijkt om zich heen. Achter haar loopt een jonge vrouw.
Ze wacht tot de vrouw langs haar loopt en nog net op tijd slikt ze
het woord madame in.
71

'Burgeres? De Rue des Francs-Bourgeois?'
De vrouw neemt haar op met een vlugge, wantrouwige blik.
Haar ogen blijven rusten op de lege plek op Sandrines borst.
Haar kokarde! Natuurlijk! Ze is vergeten een kokarde op te
spelden!
Ze loopt maar snel dOOL De ogen van de vrouw branden in haar
rug. Hoe moet ze nu bij de familie Lambertin komen? Ze durft de
aandacht niet meer op zich te vestigen. Een beetje verloren blijft
Sandrine staan. Mensen lopen haar voorbij. Kijken ze nou allemaal
naar haar of lijkt dat maar zo? Sandrine kruist haar armen voor
haar borst. Haar oog valt op twee vrouwen die met elkaar staan te
praten. Een klein kind drentelt om hen heen.
'Maman!', zegt het meisje klaaglijk. 'Gaan we nou naar huis?'
De moeder let niet op haar dochtertje. Ze praat gewoon door.
Het meisje stampt met haar klomp en gooit baldadig haar mutsje
in de modder. Uitdagend kijkt ze naar haar moeder, maar die ziet
het niet eens.
Sandrine kijkt naar het mutsje van het kind, waaraan een witte
kokarde met een stukje lint is vastgemaakt. Als het meisje zich
omdraait en aan haar moeders rok trekt, loopt Sandrine vlug voorbij,
raapt het mutsje op en schiet een zijstraatje in.
Ze holt het straatje uit, slaat een hoek om en trekt de kokarde
van het mutsje. Ze maakt hem met het lintje vast aan het lijfje van
haar rok. Verlicht haalt ze adem. Nu opletten dat ze burger en burgeres
zegt, dan zal het wel gaan.
Ze komt nu in een wat beter gedeelte van de stad: een lange
straat met aan weerszijden winkels. Het lijkt de Rue Faubourg St.
Antoine wel. Daar stuitten Julie en zij op het oproer, nu drie jaar
geleden, toen ze de koets uitvluchtten. Maar die straat is zo lang.
Welke kant moet ze op?
Sandrine kijkt om zich heen. De mensen die hier lopen. zien er
niet zo slonzig uit als die groep vrouwen van daarnet. Ze valt nu
ook niet meer zo op in haar dienstmeidenkleding. Er lopen zoveel
meisjes als zij rond. Ze onderscheiden zich alleen van haar door
hun ingevallen wangen.
Sandrine kiest zorgvuldig iemand uit om de weg aan te vragen.
Een meisje van haar leeftijd. Ze krijgt vriendelijk antwoord.
72

'De Rue des Francs-Bourgeois? Dan moet je dit kleine straatje
in, de Rue de Birague. En dan kom je op een groot plein, de Place
Royale. Ja, en daarachter is de Rue des Francs-Bourgeois.' Het
meisje knikt Sandrine gedag en loopt door.
Sandrine volgt haar aanwijzingen op. Even later staat ze in de
Rue des Francs-Bourgeois. Het is een smalle, levendige straat, vol
werkplaatsen en winkels. Iedereen kent elkaar hier blijkbaar, want
ze hoeft maar één keer naar de familie Lambertin te vragen. Hal­
verwege de straat blijft Sandrine staan voor een grijs stenen huis
van drie verdiepingen met lichtblauwe luiken en smeedijzeren bal­
konnetjes. Boven de deur hangt een uithangbord met een laars. Ja,
hier is het.
Sandrine haalt diep adem en gaat de schoenmakerij binnen. Ze
herinnert zich de werkplaats met de donkere zoldering. Maurice
Lambertin zit aan zijn werktafel, gebogen over een stuk leer. Hij
kijkt op als het belletje van de winkel gaat.
'Monsieur, eh, burger Lambertin?' zegt Sandrine. Maurice kijkt op.
'Wat kan ik voor u doen?'
Sandrine aarzelt. Ja, wat kan hij voor haar doen? 'Julie heeft mij
naar u toegestuurd', zegt ze timide.
'Julie?'
'Ja. Ik ... wij hebben ooit uw zoontje geholpen toen hij gewond
was. U weet wel, tijdens een opstand. Ik ben Sandrine de BiJlancourt.'
Maurice Lambertin knijpt zijn ogen tot spleetjes.
'Sandrine de Billancourt?' herhaalt hij. Sandrine knikt.
Maurice draait haar de rug toe en loopt de werkplaats uit.
'Margot!' roept hij luid.
Sandrine wacht. Ze voelt zich slecht op haar gemak. Heeft ze er
verkeerd aan gedaan hier te komen? Straks verraden ze haar. Maar
wat moest ze anders?
Ergens achter klinken voetstappen. Maurice komt weer binnen,
gevolgd door zijn vrouw. Sandrine herkent haar meteen.
De vrouw kijkt Sandrine onderzoekend aan. Herkennen ze haar
niet? Het is natuurlijk wel een hele tijd geleden ... De angst slaat
Sandrine om het hart.
'Ik ben Sandrine de Billancourt. JuJie heeft mij gestuurd', zegt ze
nog maar een keer.
73

Margot sluit de winkel af. Ze draait zich om en neemt Sandrine
op. 'Mademoiselle De Billancourt. Ja, nu zie ik het. Eh, wat doet u
hier?' vraagt ze.
'Ik ... ik weet het niet. Ik kon nergens anders naartoe. Ik heb de
hele avond in de kast gezeten en toen kwamen ze terug. En Julie
had gezegd ... Julie zei .. .' stottert Sandrine. Haar keel wordt dik en
ze voelt tranen opkomen.
Margot prevelt een verwensing. Ze pakt Sandrine bij de arm en
trekt haar mee naar de woonkamer. Ze duwt haar zachtjes op een
stoel en kijkt Sandrine ernstig en afwachtend aan.
'Wat is er gebeurd?'
'Ze zijn gearresteerd', fluistert Sandrine. 'Mijn ouders, Michelle,
Julie ... allemaal. Gisteravond vielen ze opeens binnen. We zaten net
te eten. Julie heeft mij verborgen onder een luik in de kast. Ik hoorde
ze mijn vader wegslepen, en toen mijn moeder en Michelle ... '
Haar stem breekt. Ze wacht even tot ze zichzelf weer onder controle
heeft. 'Later kwamen ze terug. Om mij te zoeken denk ik.
Maar ik was de tuin ingevlucht en in een boom geklommen. Toen
ze weer weg waren, ging ik snel de straat op. En toen kwam ik
langs de Abbaye .. .'
'Ben je dáár geweest?', zegt Maurice ontsteld. Hij staat in de
deuropening te luisteren. Sandrine ziet hem nu pas.
'Ja, ik dacht dat ik mijn vader en moeder daar kon vinden. Het
was afschuwelijk, er werden steeds mensen de straat opgeduwd.
Buiten stond een hele menigte op ze te wachten en ze sloegen ze zo
dood. Met bijlen en knuppels, wat ze maar bij zich hadden. Er
lagen een heleboel lijken op straat, gewoon boven op elkaar
gegooid.' Sandrines stem klinkt hoog en overstuur.
'0 God', zegt Margot zacht.
'Overal in de stad zijn aristo's opgepakt', zegt Maurice.
'Waarom?', fluistert Sandrine.
Maurice haalt zijn schouders op.
'Ik ... ik heb geld en sieraden meegenomen', zegt Sandrine. 'Misschien
kan ik ze vrijkopen. Als jullie me willen helpen, kunnen
jullie er ook een gedeelte van krijgen. Kijk!' Ze wil het geld
tevoorschijn halen, maar Margot houdt haar tegen.
'Ik denk niet dat dat veel uit zal maken', zegt ze.
74

'Waarom niet? Iedereen wil toch geld verdienen?' zegt Sandrine
nerveus. Ze wendt zich tot Maurice. 'Laten we gaan. Hoe eerder ik
ze vrij heb hoe beter.'
'Weet u dan waar ze zitten?' informeert Maurice. 'Nee, maar
daar komen we wel achter.'
'Waarom is de winkel gesloten?' klinkt een stem achter hen.
Sandrine draait zich om. Een lange, magere jongeman staat in
de deuropening. Sandrine herkent hem meteen. Het is Philippe, de
oudste zoon van het gezin.
'Philippe, dit is mademoiselle De Billancourt. Je weet wel...',
zegt Margot.
Sandrine kan Philippe alleen maar zwijgend aankijken. Philippe
kijkt terug. Om zijn mondhoeken krult een minachtend lachje.
'MaclemoiseJle De Billancourt? Werkelijk? Ik dacht dat ze al die
bloedzuigers naar de gevangenis hadden gebracht.'
'Philippe!' waarschuwt zijn moeder.
'Wat moet zij hier?' wil Philippe weten. 'Enig idee hoe de buurt
zal reageren als ze ontdekken dat we een aristo op bezoek hebben?'
Margot doet een stap naar voren zodat ze tussen Sandrine en
haar zoon in komt te staan. Kort vertelt ze hem wat ze net van
Sandrine heeft gehoord.
'We moeten haar aangeven, óf ze moet zo snel mogelijk de stad
uit', zegt Philippe. 'Hoe willen jullie dat doen, een aristo de stad
uitsmokkelen ?'
Maurice wendt zich tot Sandrine.
'Heeft u familie buiten Parijs?'
Verward kijkt Sandrine van de een naar de ander.
'Eh, ja ... maar ik weet niet of... Ik bedoel, iedereen is gevlucht.
Of misschien wel opgepakt.'
'Ja, natuurlijk', zegt Margot. 'Dacht je nou echt dat ze bij familie
terecht kan?'
'Maman,\je laat haar toch niet hier blijven?', zegt Philippe achterdochtig.
Er valt een gespannen stilte. Het liefst was Sandrine de deur uitgelopen.
'Julie heeft haar hiernaartoe gestuurd', zegt Margot ten slotte.
'Nou en?', zegt Philippe.
75

'Dat zou ze nooit zomaar doen', antwoordt zijn vader.
'Precies' stemt Margot in. 'Ik geloof dat ze erg gesteld was op
mademoiselle De Billancourt.'
'En daarom verborg ze háár en werd ze zelf meegenomen! Ze is
gek!', zegt Philippe bitter.
'Ze zal niet gedacht hebben dat ze gevaar liep', zegt Maurice.
'Misschien hébben ze haar ook wel vrijgelaten.'
Sandrine kijkt hem hoopvol aan. Ja, misschien komt Julie haar
wel halen. Daarom moest ze natuurlijk hier naartoe.
'We wachten het even af', beslist Margat. 'Het is goed mogelijk
dat Julie is vrijgelaten. Tot we meer weten, moet u maar hier blij­
ven.' Ze kijkt naar Sandrine. Sandrine knikt.
Philippe loopt met een schamper lachje naar de deur. 'Als Julie
haar echt komt halen, is ze nog gekker dan ik dacht.'
Margat beent haar zoon achterna. Sandrine hoort hen in de
gang op gedempte toon praten.
'Misschien herinner je je dat het mademoiselle De Billancourt
was die ervoor zorgde dat er een dokter naar Pierre kwam kijken?
Ben je dat soms vergeten?'
'Ach wat!'
'Niks ach wat! Pierre zou het niet gehaald hebben als die dure
dokter niet was gekomen. En een rekening hebben we nooit
gezien.'
dig.'
'Nee, dat zou er nog bij moeten komen.'
'Philippe, we zijn mademoiselle De Billancourt heel wat schul­
'Nee maman. Wij zijn dîe aristo's helemaal niets schuldig. Zij
zijn óns wat schuldig. Al jarenlang.'
Ze lopen door. Sandrine hoort hen nog wel fluisteren, maar kan
niets meer verstaan. Een beetje verloren kijkt ze om zich heen in de
kamer. Ze kruist de blik van Maurice. Hij kijkt Sandrine veront­
schuldigend aan en loopt achter zijn vrouw en zoon aan naar de werk­
plaats. Even later komt Margat met samengeknepen lippen terug.
'U kunt vandaag hier blijven', zegt ze en verdwijnt dan naar de
keuken.
Slecht op haar gemak drentelt Sandrine door de sober gemeubi­
leerde kamer. Hier geen wandversieringen, zoals thuis, maar een-
76

voudige witte muren, zware eikenhouten meubelen, een plavuizen
vloer en een donkere zoldering. Maar het koper op de schoorsteen­
mantel blinkt en in de vensterbank staan een paar potten met rode
geraniums.
Er klinkt gestommel op de traptreden. Een donker jongetje
stormt naar binnen. Als hij Sandrine ziet, blijft hij stokstijf staan.
'Wie ben jij?' vraagt hij verbaasd.
'Ik ben Sandrine.'
'0. Ik ben Pierre.'
Pierre. Hij is een stuk groter nu; een levendig joch met donker
haar en een innemend gezicht. Hij kijkt Sandrine nadenkend aan,
alsof hij zich afvraagt wat een meisje dat hij niet kent hier nou
doet.
Voor Pierre lastige vragen kan stellen, loopt Sandrine naar de
keuken en gaat in de deuropening staan. Het ruikt er naar uien, die
in rijen aan de zoldering hangen. Margat staat met haar rug naar
haar toe.
'Ik moet naar de Abbaye', zegt Sandrine.
'Wat?'
'Ik moet naar de Abbaye, naar de gevangenis. Kijken of mijn
ouders en mijn zus daar zitten. En Julie.'
Margot draait zich om. 'Geen sprake van', zegt ze beslist.
Sandrine krijgt een kleur. 'U kunt mij niet vertellen wat .. .'
'Dat kan ik heel goed. Als u zich nu op straat vertoont, brengt u
ons allemaal in gevaar. U heeft geen idee wat zich daarbuiten alle­
maal afspeelt', zegt Margot scherp.
'Maar mijn ouders .. . '
'Als die nog leven, kunt u toch niets voor ze doen. Zodra u in de
buurt van de gevangenis komt, pakken ze u onmiddellijk op.'
'Ik waag het erop!'
'Nooit!' Margat draait haar de rug toe. Discussie gesloten.
Sandrine moet een paar keer slikken om haar verontwaardiging de
baas te blijven. Zonder er verder nog een woord aan vuil te maken
loopt ze de kamer uit, de werkplaats door, de straat op. De ver­
baasde gezichten van Philippe en Maurice negeert ze.
In de smalle, hoge straten is iets van de dreiging van de afgelo­
pen nachten blijven hangen. Groepjes vrouwen staan voor hun hui-
77

zen te praten, de hoofden bijeen. Sandrine loopt hen snel voorbij.
Het is een heel eind lopen naar de Abbaye. Ze haast zich naar de
Rue Faubourg St. Antoine en verder, naar de oever van de Seine.
Na een heel stuk lopen komt ze uit bij de Pont Neuf. Ze steekt de
brug over, maar eenmaal aan de andere kant van de Seine weet ze
niet precies hoe ze verder moet. Het was nacht toen ze hier beland­
de, en ze was behoorlijk in de war. Maar de weg vragen naar de
Abbaye durft ze niet. Ze loopt door het warnet van straatjes tot ze
de torens'van de Abbaye-gevangenis ziet. Even later staat ze voor
het dreigende, vierhoekige gebouw.
Sandrines hart begint te bonzen. Het is nu stil op straat. De
plassen bloed zijn in de modder getrokken. Rond de gevangenis
hangt een ijzerachtige geur. De mensen lopen het gebouw haastig
voorbij. Hun blikken hebben iets beschaamds.
Iemand legt een hand op Sandrines schouder. Met een gil van
schrik draait ze zich om. Het is Maurice.
'Ik dacht wel dat ik je hier zou vinden', zegt hij. 'Wat voer jij
hier uit? Waarom stormde je zomaar weg?'
Sandrine zegt niets. Ze staat te trillen op haar benen.
Maurice neemt haar bij de arm en voert haar mee naar een café.
Een bel boven hun hoofd klingelt als ze naar binnen gaan. Maurice
steekt zijn hand op tegen de eigenaar van het café. 'Bonjour,
Henri!' Hij drukt Sandrine op een stoel.
'Wacht hier', zegt hij en loopt de deur weer uit.
Slecht op haar gemak kijkt Sandrine in het rond. Ze is nog nooit
in een café geweest. Ze is nog nooit ergens alleen geweest. Aan de
tafels wordt tabakspijp gerookt, koffie gedronken, gepraat en gerit­
seld met kranten. Op de grootste, wit gepleisterde wand is een rode
muts geschilderd, met daaronder in grote letters: 'Vrijheid, Gelijk­
heid en Broederschap.'
Hier en daar gluren mensen naar haar. Een stevig gebouwde
man kijkt zelfs openlijk, met gefronste wenkbrauwen. Omdat ze
een meisje is? Maar daar in de hoek zit ook een vrouw. Ze hangt
over tafel en leest aandachtig in een krantje.
Misschien moet zij dat ook maar doen. Ze zit wel erg recht op
haar stoel. Zo zit niemand. Sandrine zet, net als de vrouw, haar
elleboog op het ruwhouten tafelblad, steunt met haar hand haar
78

hoofd en trekt een willekeurig krantje naar zich toe. Het is de
Vo lksvriend van Marat, maar ze leest er niet in. Uit haar ooghoeken
kijkt ze naar de andere cafébezoekers en ze houdt de deur in de
gaten.
Even later komt Maurice binnen. Hij wenkt haar en Sandrine
volgt hem opgelucht naar buiten.
'Ik heb in het gevangenisregister gekeken', zegt hij als ze over
straat lopen. 'Je ouders en zuster zaten hier.'
Sandrine kijkt hem vol bange vermoedens aan. Ze durft de
vraag die op haar tong brandt, niet te stellen.
'Ze zijn dood', zegt Maurice.
'Nee', fluistert Sandrine. 'Ik geloof je niet.'
'Heette je zuster Michelle? En je moeder MadeIon? En je vader
Sébastien?'
Sandrine voelt zich onpasselijk worden.
'En Julie?' , fluistert ze.
'Haar naam stond er ook bij.' Maurice ziet bleek.
'Maar ... maar ... Julie had toch niets gedaan? Ik bedoel, zij was
niet van adel', stamelt Sandrine.
'Ze zal geweigerd hebben je familie af te vallen', zegt Maurice.
Verdoofd loopt Sandrine door. De zon dringt niet door in de
smalle straten. Pas als ze de oever van de Seine bereiken, lopen ze
de warmte in, maar Sandrine huivert onophoudelijk.
Als ze in de Rue des Francs-Bourgeois komen, loopt Maurice de
winkel voorbij. Hij duwt een poortje in de muur open en gaat via
een steeg aan de zijkant van het huis naar achteren. Op de binnenplaats
zijn lijnen gespannen die vol wasgoed hangen. Margot hangt
een laken op en scheldt op de duiven die de schone was meteen
onderpoepen. Maar één blik op Sandrines witte gezicht brengt haar
tot zwijgen. Vragend kijkt ze Maurice aan, die kort knikt.
'Kom', Margot slaat haar arm om .Sandrine heen en voert haar
mee naar de keuken. Philippe komt aanlopen en Margot beduidt
hem met een handgebaar dat hij weg moet gaan, wat hij negeert.
Margot zet Sandrine op een stoel en schenkt snel wat gekruide
wijn voor haar in.
'Drink dit op.'
Sandrine drinkt. Haar tanden klapperen tegen de beker.
79

'Niet iedereen is het eens met wat er is gebeurd', zegt Margot.
'Lang niet iedereen. Wat daar bij de Abbaye de gevangenen stond
op te wachten was uitschot. De meeste Parijzenaars schamen zich
ervoor.'
'Hoe kun je dat nou zeggen?' windt Philippe zich op. 'Eindelijk
gebeurt er eens iets en dan zeg je zoiets! De Jacohijnen durven tenminste
maatregelen te nemen!'
'Ja? Nou, ik schaam me ervoor', zegt Margot.
'Wat in die gevangenissen zat, heeft alles aan zichzelf te danken',
houdt Philippe vol.
'Zoals Julie?'
Philippe zwijgt.
'Sandrine blijft hier zolang als het nodig is', zegt Margot.
Ze kijkt Philippe strak aan. Hij kijkt even strak terug, maar
slaat als eerste zijn ogen neer.
Sandrine kijkt naar de plavuizen vloer en vraagt zich af of ze
ooit nog op zal houden met trillen.
80

8
Die nacht schrikt Sandrine op uit een vreselijke nachtmerrie. Zwe­
tend vliegt ze overeind in haar bed. Het is stikdonker om haar
heen. Ze heeft gedroomd - maar alles wat ze gedroomd heeft is
echt gebeurd. Haar ouders en Michelle zijn dood. Julie is dood.
Afgeslacht door het gepeupel...
Sandrine begint weer te zweten en te rillen. Ze heeft geen idee
hoe laat het is, maar ze durft niet meer te gaan slapen. Ze hoort de
nachtwaker een paar keer langskomen en uiteindelijk sluimert ze
toch in. Het ochtendlicht dringt al tussen de luiken door naar bin­
nen als ze opnieuw wakker wordt.
Met tegenzin doet Sandrine haar ogen open. Meteen is daar dat
gevoel van doffe, uitzichtloze ellende weer. Geruime tijd blijft ze stil
op haar rug liggen, starend naar de hanenbalken, moed verzame­
lend om op te staan.
Toen Margat gisteren hoorde dat Julie tegelijk met de familie De
Billancourt ter dood was gebracht, zei ze niet veel. Ze troostte
Sandrine met een lange omhelzing. Vanaf dat moment was ze ook
niet meer 'mademoiselle', maar gewoon Sandrine. En Margot ging
meteen de zolderkamer voor haar in orde maken.
Sandrine slaat de dekens van zich af en gaat op de rand van het
bed zitten. Het is een kleine kamer met een schuin dak. Er staan
alleen een ledikant en een kast. Het bed is schoon maar hard en het
verbaast haar nu dat ze zo snel in slaap viel.
Haar oog valt op een bruine rok met een wit lijfje die over een
stoel hangt. Haar eigen kleding is weg.
Sandrine staat op en kijkt om zich heen. Waar zijn de sieraden
van haar moeder? Ze droeg ze bij zich in een zakje onder haar rok,
, maar haar oude rok is weg. Ze zoekt onder in de kast. Nee, ze zijn
weg. Woede en ongeloof overvallen haar. Dat had ze nooit van
Margot verwacht! Of zou Philippe ...
Haar oog valt op een houten kistje dat op een plank in de kast
staat. Ze maakt het open en daar liggen ze: de ringen en de arm­
band van haar moeder. En het geld dat ze bij zich had.
Beschaamd haalt ze de sieraden eruit. Eén voor één doet ze ze
81

om. De stenen in de ringen fonkelen. Sandrine bekijkt ze in het
licht bij het dakvenstertje. Ze draait de armband om en om aan
haar pols. Ze kan hem moeiteloos aan de pols van haar moeder
zien hangen. Snel keert ze zich om en trekt de rok met het witte lijf­
je aan. De sieraden steken vreemd af bij de eenvoudige bruine stof
en de witte kokarde, die er al op zit. Sandrine doet de sieraden af
en legt ze terug in het kistje. Met enige moeite knoopt ze het lijfje
dicht en zet het witte mutsje op dat er ligt.
Ze loopt de kamer uit en doet de deur achter zich dicht. Lang­
zaam gaat ze de trap af. De rok is een stuk korter dan ze gewend is
en laat haar enkels vrij. Als maman dat had gezien ...
Sandrine loopt de laatste treden af en stapt de achterkamer in.
De etenslucht van de . avond ervoor komt haar tegemoet. Ze blijft
aarzelend staan en kijkt de zitkamer in. Philippe zit met verwarde
haren en een slaperig gezicht op de bank bij de haard. Hij kijkt
naar Sandrine, maat zegt niets.
Maurice heeft zijn slaapmuts nog op. Hij is slechts gekleed in
een lange broek en een hemd en krabt geeuwend aan zijn achter­
werk. Zonder een woord te zeggen ploft hij op een stoel.
'Goed geslapen?' vraagt hij aan Sandrine. Sandrine geeft geen
antwoord.
'Wat dacht je nou, pa?' klinkt Philippes schorre ochtendstem.
'Dat ze ook maar één oog dicht heeft gedaan?'
'Uiteindelijk wel', zegt Sandrine.
Pietre komt naar binnen.
'Bonjour, Sandrinel', zegt hij met een stralende glimlach. 'Is
maman er nog niet? Ik heb honger!'
'Ze is brood gaan halen.' Maurice kijkt naar buiten. 'Ik vraag
me af waar ze blijft. Ze is al uren weg.'
Maurice en Philippe zijn allang bezig in de werkplaats als Mar­
got eindelijk thuiskomt.
'Uren in de rij gestaan', zegt ze tussen haar samengeknepen lip-
pen door. 'Uren! En dit is alles wat ik nog kon krijgen.'
Ze legt een hompje brood op tafel.
'Ik heb honger', zegt Pierre. 'Mag ik een stuk?'
'Neem dit maar.'
Margot snijdt een paar plakken ui af. Pierre zet er meteen zijn
82

tanden in, maar Sandrine bedankt. Pierre kijkt haar nadenkend
aan. 'Wie is zij nou eigenlijk?' vraagt hij.
'Ze is gewoon Sandrine en ze komt een tijdje bij ons wonen',
zegt Margot.
'Wat?' Philippe werpt zijn moeder een verontwaardigde blik toe,
die ze even fel beantwoordt.
'Hoe heet ze dan nog meer?' wil Pierre weten.
'Lambertin. Sandrine Lambertin', zegt Margot.
'Dan is ze m'n zus!' roept Pierre lachend.
'Je nicht. En ze komt uit Tours.'
Philippe schudt ongelovig zijn hoofd.
'Het is belangrijk dat we ons daar allemaal aan houden', zegt
Margot ernstig.
'Nou en of. Als we niet willen dat ze onze hoofden op een piek
ronddragen', zegt Philippe sarcastisch.
Sandrine houdt haar blik op de harde, donkere homp brood
gericht.
'Je kan er de hele dag naar kijken, maar hij verandert niet in een
brioche', zegt Philippe hatelijk.
Hij schuift zijn stoel naar achteren en loopt de kamer uit. De
deur gooit hij met een klap achter zich dicht.
Sandrine breekt kleine stukjes van het brood af. Met haar vingers
duwt ze ze in haar mond en ze kauwt lang maar onopvallend.
De anderen hebben hun deel zo op. Mauriee verdwijnt naar de
sehoenmakerswerkplaats. Margot loopt naar de keuken. Even later
ziet Sandrine haar houtjes hakken op de binnenplaats.
Het is opeens erg rustig in de kamer. Sandrine kijkt om zich
heen en ontmoet Pierres onderzoekende blik.
'Jij bent niet echt mijn nicht, hè?', zegt hij. Sandrine aarzelt.
'Maar dat geeft niet, hoor', zegt Pierre. 'Heb je zelf geen huis?'
'Nee.'
'Ook geen vader en moeder?'
'Nee.'
'0 ... en een broertje?'
'Ik had een zus.'
'Ik ook', zegt Pierre.
Het dringt nauwelijks tot Sandrine door wat hij zegt. Een
83

verschrikkelijke hoofdpijn komt opzetten. Ze leunt met haar elle­
boog op de rand van de tafel en wrijft met haar vingers over haar
voorhoofd. Uit alle macht probeert ze zich niet mee te laten nemen
door de golven van verdriet die haar overspoelen.
'Dan heb je nu toch een broertje', troost Pierre.
Sandrine glimlacht door een mist van tranen heen.
'Pierrel' schreeuwt Margot vanaf de binnenplaats. 'De water­
drager is in de straat!'
'Ik moet maman helpen; water halen.' Pierre staat op en rent
naar de keuken om de waterkruik te halen.
Sandrine kijkt hem na. Het dringt nu pas tot haar door wat hij
zei over een zusje. Heeft hij echt een zusje gehad?
Ze staat op en drentelt naar de binnenplaats, waar Margot nog
steeds houtjes staat te hakken. De geluiden weerkaatsen tegen de
huizen rondom.
Sandrine kijkt omhoog langs de muren met de gesloten luiken.
Aan de smeedijzeren hekjes van de balkons zijn lijnen gespannen
waaraan wasgoed te drogen hangt. Het lijkt wel alsof die muren op
haar afkomen. Steeds dichterbij, dichterbij. Ze storten zich op haar.
Ze wordt duizelig ...
Onverwacht voelt Sandrine een hand op haar schouder. Ze
draait zich om en kijkt in het ernstige gezicht van Margot.
'Het lijkt me het beste als je eens iets gaat doen', zegt ze. Sandri­
ne kijkt haar niet-begrijpend aan.
'Je kunt hier niet de hele dag rondhangen. Kom eens mee', zegt
Margot. Ze slaat haar arm om Sandrine heen en voert haar mee
naar de keuken.
Daar is het een bende. Overal ligt vuil wasgoed dat een klamme
geur verspreidt. Pierre draagt hijgend en bezweet de zware water­
kruik naar binnen._
'Dat is drinkwater', zegt Margot. 'Water om mee te wassen
halen we bij de stadsfontein.'
Ze giet het water over in de ijzeren pot die boven het vuur
hangt. 'Zeg maar wat je wilt doen. Water halen of kleren wassen.'
Sandrine gaat ervan uit dat ze het tegen Pierre heeft. Ze is ver­
baasd als Margot háár aankijkt. Moet zij die vieze kleren uitspoe­
len? Dat meent ze toch niet?
84

'Sandrine kookt de was uit,' beslist Margot. 'Wij halen samen
schoon water bij de stadsfontein, Pierre.'
'Mag ik dan straks naar Jean?'
'Ja, als we klaar zijn.' Margot duwt Pierre met één hand naar
buiten.
Sandrine kijkt naar de ijzeren kookpot. Het water begint net te
borrelen. Margot komt terug met een emmer water en giet dat
erbij. Ze sorteert het wasgoed en propt het in de kookpot.
'Wat echt vies is, koken we uit, de rest spoel ik altijd uit in de
Seine', zegt ze en geeft Sandrine een dikke stok. 'Het moet alleen
zonder zeep, want die is niet meer te krijgen. Kijk, hiermee moet je
roeren.' Haar stem klinkt precies als die van Corine, de huishoud­
ster op Poissy, wanneer ze de dienstmeiden bevelen gaf. Zodra Mar­
got zich omdraait, legt Sandrine de stok weg. Ze loopt de keuken
uit en gaat de trap op, naar boven. Ze haalt haar geld en de sieraden
van haar moeder tevoorschijn en verbergt ze onder haar rokken.
'Sandrine!' roept Margot onder aan de trap.
Sandrine antwoordt niet. Ze daalt langzaam de trap af.
'Wat ga je doen?' Margots ogen staan waakzaam.
'Naar huis.'
'Naar huis?'
'Niet ons huis in Parijs. Ik ga naar ons kasteel in de Touraine.'
'En hoe denk je door de stadspoort te komen?'
'Ik vind wel een manier.'
'Sandrine, luister naar me.' Margot pakt haar bij de arm. 'Er
worden voortdurend aristocraten opgepakt bij de stadspoort. Ver­
momd als bedelaar, als dienstmeid, verstopt op een boerenkar ... Je
maakt geen schijn van kans.'
Sandrine rukt haar arm los.
'Wat moet ik dan? Ik kan hier niet blijven! Ik breng jullie in
gevaar!'
'Is dat de enige reden?'
'Ja, natuurlijk. Het is toch zo? Ik bréng jullie in gevaar.'
'Ja, als jij voortdurend wegrent als iets je niet bevalt .. .', zegt
Margot.
eruit.
'Ik laat me niet behandelen als een dienstmeid!' gooit Sandrine
85

'Zo behandel ik je beslist niet. Maar wie hier woont, houdt zich
aan de regels van dit huis. En dat betekent dat er gewerkt moet
worden. Wie niet werkt, eet niet.'
Sandrine haalt een paar muntstukken tevoorschijn.
'Ik kan betalen.'
'Daar gaat het niet om', zegt Margot kalm. 'Wees nou niet zo
dwaas om naar de stadspoort te rennen. Als je echt weg wilt, wacht
dan nog een tijdje tot ze iedereen niet meer zo scherp controleren.'
Daar zit wat in. Sandrine kijkt nadenkend voor zich uit.
Margot loopt terug naar de keuken en gaat aan het werk. Sandrine
gaat voor het kleine venster van de achterkamer staan en
kijkt naar Pierre, die de laatste houtjes staat te splijten.
'Maman!' klinkt Pierres trotse stem. 'Ik heb al het hout gehakt!
Kijk eens, wat een stapel!'
'Je bent een flinke vent', prijst Margot.
Moeizaam sjouwt Pierre de mand hout de keuken in en laat hem
op de plavuizen vallen.
Sandrine gaat in de deuropening staan.
'Zwaar hè?', zegt Pierre tegen haar. 'Maar ik kan dat best tillen!'
Sandrine glimlacht. Ze kijkt naar Pierres handen, die rood en
opgezwollen zijn.
Het water in de kookpot borrelt. Sandrine loopt naar de stookplaats,
pakt de stok en roert het wasgoed om en om.
Margot zegt nog steeds niets. Na een tijd laat ze Sandrine zien
hoe ze het wasgoed eruit moet halen zonder haar handen te branden
aan het hete water.
'Het ergste vuil is er nu wel uit', zegt Margot. 'Vanmiddag spoelen
we alles nog eens uit in de Seine.'
Sandrine zegt niets.
Na het middageten gooit Margot al het wasgoed in een mand.
'Jij gaat zo met Jean spelen?', zegt ze tegen Pierre.
'Ja, we gaan bikkelen.'
'Geen rottigheid uithalen, hè?' Met een flinke ruk tilt Margot de
mand van de vloer. Met een vuurrood gezicht van inspanning loopt
ze weg met het zware, natte goed. Sandrine kijkt haar na. Opeens
wordt ze zich ervan bewust dat Pierre naar haar staat te kijken. Ze
draait haar hoofd om, maar Pierre ontwijkt haar blik. Hij kijkt in
86

de richting van de steeg, waar de klompen van zijn moeder nog
naklinken. Hij maakt een beweging alsof hij zijn moeder achterna
wil lopen, maar Sandrine pakt zijn arm vast.
'Ga lekker bikkelen', zegt ze. 'Ik help je moeder wel.'
Ze haast zich achter Margot aan. Margot vertoont geen enkele
blijk van verbazing of dankbaarheid als Sandrine een van de handvaten
van de mand overneemt.
Samen lopen ze naar de Seine en Margot gaat meteen aan het
werk. Sandrine kijkt toe. Het geroep en gelach van de vrouwen,
vermengd met het geluid van hun waskloppers, voert ver over het
water. Sommigen zitten in lage bootjes, anderen knielen neer op de
zandbanken in de Seine.
'Ik heb niet zo'n ding', zegt Sandrine.
'Een wasklopper? Ik heb er twee meegenomen.' Margot graait
in de mand en haalt een klopper tussen het wasgoed vandaan.
Sandrine gaat op haar knieën in het zand zitten en kijkt hoe
Margot te werk gaat. Dan pakt ze de wasklopper en slaat met alle
kracht die ze in zich heeft op de lakens. Ook al is het nog zo zwaar,
ze houdt niet op met kloppen tot de mand leeg is. En dat duurt
lang.
Met een stijve rug richt Sandrine zich uiteindelijk op. Haar jurk
is kletsnat en plakt aan haar lichaam.
'Zo!', zegt Margot met een zucht. Ze loopt wat heen en weer
langs het water, haar handen stevig in haar rug gedrukt. Ze raakt
in gesprek met een paar andere vrouwen, die ook klaar zijn met
hun werk. Ze kijken nieuwsgierig naar Sandrine. Sandrine hoort
haar naam vallen, en de woorden 'nicht' en 'Tours'. De vrouwen
knikken haar toe en glimlachen.
Sandrine glimlacht terug, maar blijft op afstand. Ze veegt een
piek haar uit haar gezicht en duwt hem terug onder haar mutsje.
Ze voelt zich vies en slordig.
Als maman me zo zag, schiet het door haar heen.
Ze staart over de Seine. De geluiden om haar heen vervagen.
Aan de overkant rijdt een kar, maar ze ziet een koets. Ze ziet haar
moeder en Michelle, met wijduitstaande rokken en gepoederde
pruiken op.
Michelle ...
87

Ze herinnert zich dat Michelle voor het eerst een pruik mocht
dragen tijdens een deftig diner. Zelf was ze daar nog te jong voor
en ze blééf lachen om Michelle. Ze herkende haar zus nauwelijks.
'Ik draag later nooit een pruik!' beweerde ze.
Het ziet ernaar uit dat haar voorspelling uitkomt.
'Sandrine?', zegt Margot.
Verward kijkt Sandrine om. Margot kijkt haar met bezorgde
ogen aan.
'Ga je mee?', zegt ze.
Sandrine knikt en volgt Margot naar huis. Ze is doodmoe en het
gewicht van de natte was is haast niet te tillen. Als ze thuiskomen,
loopt ze een beetje gebogen door de pijn in haar rug.
'Ga maar even zitten', zegt Margot.
Sandrine strompelt naar binnen. Margot hangt de binnenplaats
helemaal vol met wasgoed zodat het schemerdonker is in de kamer.
Ook in de keuken en de achterkamer komt wasgoed te hangen. Het
verspreidt de gronderige lucht van de Seine door het huis en doet
de ruiten beslaan.
Tijdens de avondmaaltijd is Sandrine te moe om iets te proeven.
Haar lepel vindt als vanzelf haar mond.
Een warm bad, denkt ze. Met geparfumeerde olie erdoor en dan
uren liggen weken ...
Waar zouden ze zich hier eigenlijk wassen? Gewoon in de keuken?
Ze huivert bij de gedachte dat iedereen daar zo binnen kan
lopen.
'Wat is er?' Maurice kijkt haar vragend aan.
'Ik voel me zo vies', zegt Sandrine. 'Waar kan ik me wassen?'
'In de tobbe', zegt Maurice. 'Een keer in de week gaan we allemaal
in de tobbe. Maar als je vanavond graag .. . '
'Een keer in de week', valt Margot haar man in de rede. 'Dat is
over twee dagen. Wat denk je dat het kost om al dat water te
verwarmen?'
Maurice knikt en Philippe grijnst.
Zodra de schemering valt, zoekt Sandrine haar bed op. Met stijve,
pijnlijke ledematen kruipt ze onder de lakens. Het enige voordeel
van het geploeter van de afgelopn dag is dat ze onmiddellijk
in slaap valt.
88

9
Halverwege de nacht wordt Sandrine wakker. Met wijdopen ogen
staart ze naar de zoldering. Gespreksflarden vliegen door haar
hoofd. Ze ziet Julies geschokte gezicht voor zich: 'Mademoiselle
Sandrine! Kom snel!'
Ze hoort de angstige hoge stem van haar moeder: 'Ze komen
ons halen!'
'Overal worden aristocraten uit hun huizen gesleept en op karren
weggevoerd.'
'U moet vluchten, baron, u allemaal! Snel!'
'Ga naar die mensen in de Rue des Francs-Bourgeois, de familie
Lambertin. '
En dan het gebank op de poort, het geschreeuw in huis en de
hoge gil van Michelle als ze door soldaten wordt vastgegrepen. En
zij zat daar maar in die kast. Had ze mee moeten gaan? Was dat
beter geweest? Dan waren ze in ieder geval tot het laatst bij elkaar
gebleven. Maar dan was ze nu dood geweest.
'Ik doe dat werk niet meer', zegt Sandrine, als de dag is aangebroken
en iedereen beneden is. 'Ik krijg er pijn in mijn rug van. En kijk
eens naar mijn handen!'
Margot werpt een blik op Sandrines uitgestoken handen. De
knokkels zien rood en de huid is opengebarsten.
'Daar heb ik wel iets voor.' Margot haalt een potje uit de kast en
neemt het deksel eraf. Er zit een vette substantie in waar zo'n vieze
lucht vanaf komt dat Sandrine vol weerzin een stap naar achteren
doet.
'Het helpt,' dringt Margot aan, maar Sandrine schudt snel haar
hoofd.
'Dan niet.' Margot doet het deksel weer op het potje en zet het
terug in de kast.
Sandrine wrijft over haar kapotte handen. Haar huid trekt en is
ontzettend droog. .
Het gaat wel over, denkt ze. Ik moet gewoon mijn handen niet
meer nat maken.
89

Ze duwt geïrriteerd het wasgoed opzij dat nog steeds in de achterkamer
hangt en loopt naar de zitkamer. Ze schrikt op van een
klopje op de keukendeur, die onmiddellijk opengaat. Er komt een
magere vrouw met lang grijs haar binnen. Ze heeft een ei in haar
hand. Nieuwsgierig kijkt ze naar Sandrine. Margot duikt onmiddellijk
achter de vrouw op.
'Zo, en wie is dat?', zegt de vrouw.
'Dit is mijn nichtje uit Tours', zegt Margot.
'Je nichtje?' Het gezicht van de buurvrouw drukt twijfel uit.
'Bedankt voor het ei, Jeanne', zegt Margot.
'Ja, dat zit wel goed. Ik had het toch geleend', zegt Jeanne, en
tegen Sandrine: 'Hoe heet je, kind ?'
'Ze heet Sandrine', antwoordt Margot. 'Ze is de dochter van
Jacques, de broer van Maurice.'
'Werkelijk?', zegt Jeanne. Vol belangstelling neemt ze Sandrine
op. 'Ze is wel fijntjes hè, voor een dochter van Jacques.'
'Ik wist niet dat jij Jacques zo goed kende', zegt Margot. 'Bij mijn
weten heb je hem nog nooit ontmoet.'
'Maar ik heb veel over hem gehoord', zegt Jeanne. Margot trekt
haar wenkbrauwen op.
Sandrine verbergt haar handen achter haar rug. Ze mag dan een
middag de was hebben gedaan, echte werkhanden heeft ze nog lang
niet.
'Sandrine, wil jij Pierre van straat halen? Hij moet wat voor me
doen', zegt Margot. Haar ogen staan waarschuwend. Sandrine
knikt. Ze haast zich niet en als ze met Pierre terugkomt, is Jeanne
weg.
'Dat nieuwsgierige mens,' bromt Margot. 'Het wordt tijd dat we
eens aan jou gaan werken.'
Ze pakt Sandrines hand en bekijkt die aandachtig.
'Nog veel te veel een dameshandje. Daar moeten we wat aan
doen.' Sandrine kijkt naar haar afgebrokkelde nagels.
'Als papa me zo zag', zegt ze zacht.
'Pa', zegt Margot.
Sandrine kijkt haar verwonderd aan.
, Als je pá je zo zag', zegt Margot. Het woord pa spreekt ze hard
en plat uit. 'Zeg me eens na.'
90

'Pá', zegt Sandrine.
Margot schudt haar hoofd. 'Te netjes. Kom op, ie kan beter.'
'Pa', bauwt Sandrine Margot na.
'Beter. Zeg dat maar een tijdje achter elkaar.' Margot staat op en
gaat weer aan het werk. Sandrine blijft zitten.
'Pa', mompelt ze. 'Pa.'
Het woord galmt door haar hoofd. Pa, pa, pa ...
Sandrine rent de trap op, naar haar zolderkamertje. Ze gooit de
deur achter zich dicht en laat zich languit op bed vallen.
Pa, pa, pa ...
Na een tijdje komt Margot zachtjes naar binnen. Het bed kraakt
als ze op het randje gaat zitten. Zonder een woord te zeggen streelt
ze Sandrine over haar haren. Uiteindelijk draait Sandrine zich om en
kijkt Margot met een behuild gezicht aan. Margot pakt haar hand.
'Kom je beneden?' vraagt ze.
Sandrine knikt. Ze veegt met de rug van haar hand over haar
gezicht en loopt achter Margot aan de trap af. De rest van de dag
doet ze zwijgend allerlei huishoudelijk werk. En tijdens de avondmaaltijd
- een pan waterige soep - luistert Sandrine aandachtig
naar haar huisgenoten. Ze gebruiken zoveel woorden die zij niet
kent, dat ze soms moeite heeft om het gesprek te volgen. Zelf zegt
ze niet veel, maar als iemand haar iets vraagt, probeert ze zo goed
mogelijk haar keurige Frans te vergeten.
Na een tijd merkt ze dat ze zich het Parijse dialect al aardig
eigen maakt. De dagen gaan voorbij in een eentonige regelmaat.
Sandrine ontdekt dat ze beter iets om handen kan hebben wat haar
door die eindeloze uren vol verdriet en herinneringen heen helpt.
Het grootste deel van de dag zijn Margot en zij bezig met het
voortdurend terugkerende probleem van voedsel. Daarnaast moeten
ze aan hout zien te komen om het vuur op te stoken. Kolen zijn
te duur. En dan is er nog de nooit aflatende was, en honderd andere
huishoudelijke klusjes. Sandrines handen worden steeds ruwer,
ze wordt magerder en haar maag vraagt voortdurend om voedsel.
Ze merkt dat Margot haar gadeslaat. Af en toe glimlacht Margot
naar haar en dan glimlacht ze maar terug.
's Nachts ligt Sandrine vaak wakker. Dan doet ze de armband en
de ringen van haar moeder om en is ze weer thuis. Ze ligt in haar
91

eigen bed, in haar eigen kamer en ze hoort Julies stem als ze haar
komt helpen aankleden.
Soms wordt ze wakker met de geur van haar vaders snuiftabak
in haar neus. Dan glimlacht ze - tot ze helemaal wakker is.
Het nieuws dat de koninklijke familie gevangen is gezet in de
Temple is het gesprek van de dag. Uit Philippes verhalen begrijpt
Sandrine dat de nieuwe regering, die zich de Conventie noemt, nu
al onderling ruzie maakt over hoe de Revolutie moet worden
voortgezet en dat ze zich hebben gesplitst in twee partijen: de Jacobijnen
en de Girondijnen.
Tot ongenoegen van Maurice laat Philippe. regelmatig het werk
in de schoenmakerswerkplaats in de steek om de bijeenkomsten bij
te wonen van de revolutionaire Parijzenaars, de sans-culotten,
onder leiding van Jean Paul Marat, die hen ook vertegenwoordigt
in de Conventie.
'We worden steeds sterker, steeds machtiger!' vertelt Philippe tijdens
het middagmaal. Zijn ogen gloeien, zoals altijd als hij het over
zijn held Marat heeft. 'De Girondijnen zijn ertegen dat wij nu ook
iets te zeggen krijgen, maar de Jacobijnen luisteren naar ons.
Robespierre heeft gezegd dat ze ons, de gewone mensen, nodig hebben
en dat ze voor onze belangen zuilen opkomen als zij de macht
krijgen.'
'Dan kan Robespierre tevreden zijn. Heel Parijs staat achter de
Jacobijnen' , zegt Maurice.
'De regering kan niet meer om de sans-culonen heen', zegt
Philippe tevreden. 'En als de Girondijnen ons te min vinden om
méé te regeren, dan zullen ze niet lang meer in de Conventie zitten.'
'Daar kon je weleens gelijk in hebben', knikt zijn vader. 'Eén
ding hebben die Jacobijnen in ieder geval goed begrepen en dat is
dat je de wil van een volk nooit moet negeren.'
'Dat is heel mooi, en ik sta helemaal achter de sans-culotten,
maar ik zie niet in waarom jullie er zo smerig bij moeten lopen',
zegt Margot. Haar ogen glijden afkeurend over haar oudste zoon.
Hij is ongeschoren, ongewassen en haveloos gekleed in een zwarte
vestrok en een versleten gestreepte broek. Een lange broek, in
plaats van de elegante kniebroeken van de adel.
92

'Als het aan Marat lag, zouden jullie halfnaakt en krabbend
vanwege de luizen door de straten lopen', valt Maurice zijn vrouw
bij. 'Kun je geen goede patriot zijn en je toch behoorlijk wassen?'
'Ik word ook een sans-culotte!' roept Pierre.
'0 ja? Scheer je je voortaan niet meer?' lacht zijn vader.
'Lach hem niet uit. Hij zal een prima sans-culotte worden. Daar
zorg ik wel voor', zegt Philippe vastbesloten.
'Ja!' valt Pierre zijn broer enthousiast bij.
'Jij kleedt je behoorlijk. Daar zorg ik wel voor', zegt Margot
waarschuwend.
Aan Sandrine gaat het grootste gedeelte van het gesprek voorbij.
Voortdurend spookt die ene naam door haar hoofd.
Marat!
Dat is de man die verantwoordelijk is voor de dood van haar
ouders, Michelle en Julie. Een afzichtelijk mannetje, met kromme
benen en een mager, bleek gezicht. Ze heeft zijn krant, de Volks­
vriend, gelezen en daaruit begrepen dat Marat het volk heeft opge­
hitst om de gevangenen te vermoorden. Omdat de adel een
complot zou hebben gesmeed om te ontsnappen uit de gevange­
nissen en een einde aan de Revolutie te maken.
Wild van woede is het gepeupel van Parijs naar de gevangenissen
opgetrokken. Niet alleen in de Abbaye, maar ook in La Force, de
Salpêtrière, de Conciergerie en ten slotte in Bicêtre zijn in een paar
dagen tijd meer dan 1100 gevangenen vermoord.
'Sandrine?'
Sandrine schrikt op. Maurice kijkt haar vragend aan.
'Loop even mee naar de werkplaats. Ik heb een paar klompen
voor je in de boorbank staan.'
'Klompen?'
'Ja, er zitten gaten in je schoenen. Als het herfst wordt, heb je
meer aan een paar goede klompen.'
Sandrine loopt achter hem aan naar de werkplaats.
'Zo', zegt Maurice en pakt een paar klompen. 'En, hoe is het nu
met je? Raak je al een beetje gewend hier?'
Sandrine haalt haar schouders op.
'Ik begrijp dat het moeilijk voor je is.' Maurice klopt vriendelijk
93

op haar schouder. 'Maar Margot doet echt haar best om te zorgen
dat je je hier thuisvoelt.'
Sandrine laat haar voeten in de klompen glijden die Maurice
haar voorhoudt. Ze voelen zwaar en hard aan.
'Ik zal een zacht leertje onder de kap maken, dan krijg je niet zo
snel last van je voeten', zegt Maurice. 'Vanavond zijn ze klaar!'
Er komt een breedgeschouderde man binnen. Hij komt Sandrine
vaag bekend voor.
'Bonjour Maurice! Ik kom mijn klompen halen.'
'Bonjour Gaston', groet Maurice terug. 'Heb je een ogenblikje?'
Sandrine verstijft. Gaston! Is dat niet die man die Julie en haar
geholpen heeft toen ze Pierre vonden?
Maurice zit nog steeds over haar klomp gebogen. Als hij
opkijkt, kijkt Sandrine hem dringend aan. Haar ogen schieten naar
Gaston. Maurice kijkt verwonderd, maar dan fronst hij zijn wenk­
brauwen. Hij beduidt Sandrine met een hoofdknikje dat ze terug
naar de kamer moet gaan. Te laat.
'En wie is die jongedame daar?' galmt Gastons vrolijke stem.
Maurice komt overeind.
'Gaston .. .' Maurice lacht geforceerd. 'Heb je mijn nichtje al ont­
moet? Ze komt een poosje bij ons wonen.'
'0 ja? Waarom?' Gaston knikt Sandrine toe. 'Bonjour, ik ben
Gaston Bourrier. Smid van beroep. En jij heet .. .'
'Eh... Sandrine' , zegt Sanclrine. Had ze nou maar een andere
naam aangenomen. Maar Margot heeft haar aan Jeanne al als
Sandrine voorgesteld. Zou Gaston haar herkennen? Angstig kijkt
ze naar de grote man voor haar.
Hij kijkt haar geïnteresseerd aan.
'Sandrine? Mooie naam.'
Maurice geeft Sandrine een duwtje in haar rug.
'Sandrine, misschien kun je nu beter Margot gaan helpen. Zou-
den jullie niet ... eh .. . '
'De was doen', knikt Sandrine.
'Precies, de was doen. Ga maar snel.'
'Nog meer was?' dreunt de stem van Gaston. 'Ik was net achter,
en de hele binnenplaats hing vol. Jullie vrouwen wassen wat af!
Hahaha! Zeg, meisje, blijf eens staan. Je komt me zo bekend voor.'
94

me.'
Sandrine kijkt schuw om. 'Ik moet echt gaan. Margot wacht op
'Sandrine, Sandrine ... Ik heb die naam ook al eens gehoord.
Hebben we elkaar echt niet eerder ontmoet?'
'Nee, echt niet .. .'
'Ze komt uit Tours', helpt Maurice. 'Dus dat lijkt me onmogelijk.'
'Dat is een eind weg', bevestigt Gaston. 'Nou, ga Margot maar
helpen. Je kan haast niet wachten. Handig hoor, zo'n ijverig nicht­
je!' Hij lacht luid.
Sandrine doet de klompen uit. Met haar oude schoenen in de
hand schiet ze de gang in. In het halfdonker trekt ze ze aan en luis­
tert met ingehouden adem naar het gesprek van Maurice en Gas­
ton. Ze hoort voornamelijk Gaston praten, maar het gaat niet over
haar.
'Heb je het al gehoord? Er zijn weer een paar aristo's opgepakt.
Ze waren al bij de grens, nota bene. En toen vielen ze door de
mand. Gisteravond zijn ze Parijs binnengebracht. Een of andere
graaf De Charolais of zo, met zijn vrouw en kinderen.'
Sandrine spitst haar oren. Zodra Gaston weg is, haast ze zich
naar Maurice. De winkel is leeg en hij buigt zich net over een half
afgemaakte klomp.
'Wat zei Gaston? Zijn er weer aristocraten gepakt?' Ze kan het
niet helpen dat haar stem beeft.
Maurice kijkt op. 'Ja, gisteravond schijnt er een graaf met zijn
gezin Parij s binnengebracht te zijn.'
'Hoe heette die graaf?'
'Hoe hij heette? 0, dat weet ik niet precies. Hoezo?'
'De Charolais?' dringt Sandrine aan. 'Ik dacht dat ik die naam
hoorde noemen.'
'De Charolais ... ja, ik geloof van wel.' Maurice kijkt haar oplettend
aan. 'Ken je die mensen?'
'Ja', Sandrine ziet bleek. 'Het waren vrienden van mijn ouders.'
'0', zegt Maurice.
'Dat kan je niets schelen, hè? Die paar aristo's', zegt Sandrine
met trillende stem.
'Dat is niet waar. Ik ben niet uit op het bloed van die mensen',
weerstreeft Maurice rustig.
95

'Nee, maar je ligt er ook niet wakker van!' roept Sandrine uit.
Ze loopt naar de gang, grijpt een omslagdoek en gaat via de
winkel de deur uit.
'Sandrine! Waar ga je naartoe?' roept Maurice haar na.
Sandrine geeft geen antwoord. Ze loopt haastig over straat, in
de richting van de Seine. Het kan niet moeilijk zijn om erachter te
komen of het inderdaad die vrienden van haar ouders zijn. Ze moe­
ten ergens ingeschreven staan.
Ze begint bij de dichtstbijzijnde gevangenis, de Conciergerie op
het Ile-de-la-Cité. Maar als ze voor de hoge muren staat, aarzelt ze.
Het is niet ongebruikelijk dat mensen het gevangenisregister komen
inzien, ze hebben er zelfs het recht toe, maar nu ze voor het hol van
de leeuw staat, wordt Sandrine bang. Nerveus loopt ze heen en
weer voor de vierkante klokkentoren. Voorbijgangers bekijken
haar vluchtig. Ze moet nu beslissen; weggaan of naar binnen gaan.
Ze gaat weg.
Aan de andere kant van de Seine klinkt het dreigende trom­
geroffel dat de hele dag doorgaat. Het klinkt hier alleen veel luider
omdat de Place du Carrousel dichtbij is.
Sandrine wil er niet echt naartoe, maar iets dwingt haar. Het
lijkt wel alsof ze geen controle meer heeft over haar eigen ledema­
ten. Haar henen voeren haar als vanzelf over de Quai de l'Horioge,
over de Pont Neuf naar de koninklijke tuinen van het paleis de Tui­
lerieën aan de overkant van de Seine. Het tromgeroffel komt steeds
dichterbij. Vanaf deze afstand kan ze ook gejuich horen opstijgen.
Ze loopt om de Tuilerieën heen, de overvolle Place du Carrousel
op, waar het schavot boven de vele hoofden uitsteekt. Er staat een
rare houten installatie op met een groot scheef mes. Sandrine weet
niet wat het is, maar ze krijgt het er koud van.
Een rij gevangenen staat bleek en stil naast het schavot. Beurte­
lings worden hun namen afgeroepen. Er wordt iemand het schavot
opgeduwd. Het is een jonge man die vreselijk zweet. Als hij het
grote mes ziet, begint hij te schreeuwen.
'Nee! Nee! Genade!'
De beul rukt de kanten kraag van zijn hals weg en duwt hem naar
het hakblok. Hij heeft de hulp van zijn knechten nodig om het
96

hoofd van de jongeman door het gat in de installatie te krijgen.
'Nee, meneer de beul! Wacht even! Ik wiL .'
Klak!
Het scheve mes suist naar beneden. Het hoofd van de jongeman
valt in de mand vóór het hakblok. Het bloed spat in het rond en de
menigte juicht uitzinnig. En de executies gaan maar door. Helemaal
vooraan zit een groep vieze wijven te breien. Bij ieder hoofd dat
valt, springen ze op en schreeuwen om een pluk haar.
Ingeklemd tussen de mensen kijkt Sandrine vol ongeloof toe.
Iedere keer als het mes naar beneden valt, slaat ze snel haar ogen
neer. Eén keer kijkt ze te vroeg op en is ze er getuige van hoe de
beul het hoofd aan de juichende menigte toont.
Sandrine kijkt om zich heen, naar de mannen en vrouwen die
om haar heen staan. Oude mensen, jonge mensen, kleine kinde­
ren ... Hoe kunnen ze zo juichen? Hoe kunnen ze dit aanzien? Het
is toch duidelijk dat de mensen die daar onthoofd worden geen
misdadigers zijn. Aan hun kleding te zien zijn het allemaal aristo­
craten. De één moet het schavot op gesleept worden, de ander
klimt zelf naar boven. Een enkeling schreeuwt: 'Leve de koning!' of
zingt en praat door tot het mes naar beneden suist, maar de mees­
ten zijn zo dapper niet. Er wordt gesmeekt en geschreeuwd en om
uitstel gevraagd.
Wat zou ik doen? spookt het door Sandrines hoofd.
Met een schok herkent ze 4e vrienden van haar ouders: de graaf
en de gravin de Charolais. Ze hebben twee jonge kinderen, die ook
in de rij staan. Om de kinderen de aanblik van het onthoofden van
hun ouders te besparen, mogen ze eerst.
Sandrine kijkt niet. De kinderen huilen en roepen om hun
ouders. Klak! Klak!
Het is snel gebeurd. Zou zo'n dood pijnloos zijn? Klak!
Daar gaat de gravin. Ze wordt meteen gevolgd door haar
echtgenoot.
Klak!
Sandrine voelt zich misselijk worden. Snel buigt ze haar hoofd
en staart naar de grond. Een hele tijd blijft ze zo staan, tot ze zich­
zelf weer onder controle heeft.
Voorzichtig kijkt ze op. Is het afgelopen? Kan ze weg? Nee, het
97

plein staat nog steeds vol. Een jong meisje loopt het trappetje naar
het schavot op. Sandrine kent haar niet, maar ze moeten ongeveer
even oud zijn. Deze keer kijkt ze wel, vol afschuw. De beulsknech­
ten maken de halsopening van het hemd van het meisje open. Ze
staat heel recht en kijkt over de jouwende mensen heen. Er gaat een
schok door Sandrine heen.
Michelle!
Nee, het is Michelle niet. Dit meisje heeft donkerder haar en ze
Îs langer dan Michelle. Toch blijft Sandrine het gezicht van Michel­
le zien.
De beul pakt het meisje bij de arm en dwingt haar op haar knie­
en. Voorzichtig legt hij haar hoofd op het blok. Hoe zou dat zijn -
een laatste gedachte, een laatste blik op de blauwe lucht ... klak!
De valbijl flitst en er klinkt een doffe klap.
Een kar, volgeladen met nieuwe gevangenen, komt aan bolderen.
Ze hebben allemaal het gezicht van Michelle, van haar vader en
moeder, van Julie.
Sandrine veegt de tranen van haar gezicht. Ze beginnen eindelijk
te stromen, maar het lucht niet op. Ze voelt zich leeg en verschrik­
kelijk eenzaam. Als ze om zich heen kijkt, ziet ze dat er meer men­
sen zijn die moeite hebben met al die executies.
Sandrine baant zich een weg terug langs de dringende lichamen.
Als een slaapwandelaarster loopt ze naar huis.
'Sandrine!' Margot schiet op haar af zodra ze de keuken binnen­
stapt. 'Maurice zei dat je zomaar wegliep. Waar ben je geweest? We
waren als de dood dat je ... '
Dan ziet ze Sandrines behuilde gezicht en sluit haar zwijgend in
haar armen.
98

10
Vanaf dat moment mijdt Sandrine de Place du Carrousel met zijn
terechtstellingen. Iedere nacht schrikt ze wel een keer wakker uit een
vreselijke nachtmerrie. En altijd gaan die dromen over haar familie
en Julie, en hoe ze aan hun einde zijn gekomen. Soms ook droomt
ze over vroeger. Over de gezellige avonden als ze met het hele gezin
bij elkaar zaten; over de lange diners waar Michelle en zij kaars­
recht aan tafel zaten en intussen stiekem grapjes over de gasten
maakten met elkaar. Over de zomers in Poissy ...
Als ze weer eens uit zo'n droom over thuis wakker wordt, heeft
ze geen idee hoe laat het is. Ze houdt haar ogen stijf gesloten; ze
wil niet wakker worden. Maar de droombeelden vervliegen toch.
Het gevoel van veiligheid en geborgenheid verdwijnt. Sandrine
draait zich op haar zij en duwt haar vuist in haar maag.
Honger.
De waterige soep van gisteravond heeft dat gevoel geen moment
weggenomen. Nu komt de honger in volle hevigheid opzetten. Ze
kan onmogelijk meer slapen.
Brood ...
Sandrine gaat op het randje van haar bed zitten en rilt in de
tocht die door een spleet onder het raam vandaan komt. Huiverend
begint ze zich aan te kleden.
Opeens ziet ze haar moeder voor zich, zittend achter haar
toilettafel terwijl een kamermeisje haar pruik poedert. Eerst met
gewone poeder, die in dozen werd aangevoerd. Toen poeder niet
meer verkrijgbaar was, gebruikte ze meel.
Meel, nota bene!
Sandrine neemt haar klompen in de hand en sluipt de trap af.
Ze trekt een versleten mantel met kap aan die ze van Margot heeft
gekregen.
Buiten komt de nachtwaker langs.
'Vier uur slaat de klok, burgers. Vier uur slaat de klok', klinkt
zijn monotone stem door de straat.
Sandrine maakt de keukendeur open en loopt de stikdonkere
binnenplaats op. De Rue des Francs-Bourgeois is nauwelijks lichter.
99

Hier en daar brandt een lantaarn die niet meer dan een gelige licht­
vlek om zich heen verspreidt.
Met vlugge stappen loopt Sandrine de straat uit en steekt de Place
Royale over. In de Rue de Birague sluit ze aan bij een rij mensen. Zelfs
op dit uur zijn er nog mensen vóór haar. De rij is zelfs al zo lang dat
hij een bocht maakt, de Rue Faubourg St. Antoine in. Slaperig en
gelaten staan de mensen achter elkaar. Sommigen lijken staande te
slapen, maar zodra de rij in beweging komt, sluiten ze direct aan.
Sandrine staat lange tijd in het donker. De rij schuifelt verder en
ze stapt in het licht van een lantaarn.
'Zeg!' Een gebogen vrouwtje dat een stukje verderop in de rij
staat, kijkt haar scherp aan. Het is oma Brillot, een schrandere
oude vrouw die in de hele buurt bekend is.
'Ben jij niet die nicht van burger Lambertin? Die nicht uit
Tours?' Sandrine knikt.
'Ik dacht dat zijn broer alleen maar zoons had.'
Sandrine geeft geen antwoord.
'Ben je je tong verloren, kind?'
Sandrine is moe en heeft honger. In dit gezeur heeft ze helemaal
geen zin.
'Zie ik eruit als een jongen?' bitst ze.
Oma Brillot grinnikt. 'Nee, maar ook niet als een Lambertin.'
'Ik dacht dat Maurice zijn familie in To urs nooit meer zag',
bemoeit iemand anders uit de rij zich ermee. 'Hij had toch ruzie
met zijn broer?'
Het is buurvrouw Jeanne. Ook dat nog. De rij schuifelt vooruit.
'U kunt doorlopen', zegt Sandrine.
'U!' krijst Jeanne. 'Horen jullie dat?' Iedereen kijkt argwanend
naar Sandrine.
Hevig geschrokken zet Sandrine de kap van haar mantel op en
kijkt een andere kant uit, in de hoop dat de vrouwen haar met rust
zullen laten. Maar Jeanne stelt zich dreigend voor haar op. Ze
vuurt haar vragen op Sandrine af.
'Waarom kennen we jou niet? Waar kom je zo opeens vandaan?
Ben je soms een spionne? Een koningsgezinde?'
'Nee, nee, echt niet!' Sandrines knieën knikken.
Met haar handen in de zij scheldt Jeanne haar de huid vol. 'Het
100

is een aristo! Een vervloekte aristo! Grijp haar! Breng haar naar de
gardes, dan zullen die wel met haar afrekenen!' Een potige kerel
draait zich om. Het is Gaston. Onderzoekend kijkt hij Sandrine aan.
'Mens, kalmeert', zegt hij dan ongeduldig. 'Je denkt toch niet
dat de Lambertins aristo's verbergen? Die zoon van hen is een goeie
sans-culotte. En dit meisje ken ik allang. Bonjour, Sandrine!' Hij
knipoogt naar Sandrine. Aarzelend glimlacht Sandrine hem toe.
Heeft hij haar nu herkend of niet?
Het geroezemoes om haar heen bedaart. Jeanne scheldt nog wat
na, maar de mensen kijken weer voor zich uit.
Ondanks de koelte van de vroege ochtend zweet Sandrine over
haar hele lichaam. Ze durft niemand recht aan te kijken en dus
kijkt ze wat om zich heen. De straat is nog in duisternis gehuld.
Achter haar heeft de rij zich verdubbeld.
Een hele tijd later - de zon komt net op - is Sandrine aan de
beurt. Bakker Moulin heeft nog juist genoeg brood voor Sandrine
en een paar mensen die achter haar staan. De rest moet met lege
handen naar huis.
Het is nu helemaal licht en op de hongerige gezichten tekenen
zich teleurstelling en woede duidelijk af. Sandrine verbergt het
brood onder haar jas en haast zich naar huis. Pas als ze op de bin­
nenplaats is, voelt ze zich gerust. Ze gaat de keuken in en hoort de
anderen praten. Ze duwt de deur naar de eetkamer open. De stem­
men golven om haar heen.
Margot is blijkbaar net met lege handen thuisgekomen. Philippe
staat te schelden van teleurstelling. Maurice kijkt verslagen.
Sandrine zoekt steun bij de deurpost. Ze voelt zich zo licht in
haar hoofd. Het lijkt wel alsof ze zweeft.
'Waar kom jij nou vandaan?' Margot kijkt verbaasd naar San­
drine. 'Ik dacht dat je nog sliep.'
Sandrine haalt het brood onder haar mantel vandaan. Ze kan
het nog net aan Margot geven voor ze flauwvalt.
Ze komt bij op de bank naast de haard. Zodra Sandrine haar
ogen opendoet, ziet ze alleen maar bezorgde gezichten om zich
heen. Zelfs Philippe kijkt verschrikt.
Pierre zit op zijn knieën naast de bank en jammert: 'Ze gaat toch
niet dood?'
101

'Hou op, Pierre' , zegt zijn broer. 'Je ziet toch dat haar ogen weer
open zijn.'
'Laat die jongen', zegt Maurice. 'Hij is zich rot geschrokken.'
Sandrine merkt dat Margat zachtjes haar hand wrijft.
'Hoe lang heb je wel niet in de rij gestaan?' vraagt ze.
Haar gezicht is heel dicht bij dat van Sandrine. Grijze ogen in
een vroeg oud gezicht.
'Vanaf een uur of vier', fluistert Sandrine.
Margat loopt naar de keuken en snijdt een dikke snee brood
voor Sandrine af. Ze smeert er wat meer reuzel op dan gewoonlijk.
Anders worden de afgemeten porties nauwkeurig met elkaar
vergeleken, maar nu protesteert er niemand.
'Ik ben zo blij dat je niet dood bent', zegt Pierre op vertrouwe­
lijke toon. 'Moet je nu heel lang blijven liggen? Net als Louison?'
Sandrine wil vragen wie Louison is, maar Margots verstarde
gezicht weerhoudt haar daarvan. Pierre kijkt betrapt en loopt snel
met zijn bikkels naar de binnenplaats.
Ja, Louison moet zijn zusje zijn geweest. En aan Margots reactie
te zien is ze nog niet zo lang geleden gestorven. Maar waarom heeft
niemand het over haar?
Sandrine kijkt naar Maurice, die met een afwezig gezicht naar
de schoenmakerswerkplaats loopt. Zijn schouders hangen een beet­
je. Philippe volgt zijn vader, maar draait zich in de deuropening om
en kijkt naar Sandrine.
'Vanavond is er een feest in het Palais Royal. Heb je zin om mee
te gaan?' vraagt hij.
Sandrine kijkt verbaasd terug.
'Wil jij Sandrine meenemen naar een feest? Ben je gek?' valt
Margot uit.
'Ze moet zich niet zo afsluiten van de mensen. Daardoor valt ze
juist op' argumenteert Philippe. 'Nou, wil je mee?'
'Nee', zegt Sandrine.
'Waarom niet?'
'Ik heb geen zin om feest te vieren. En zeker geen feest ter ere
van de Revolutie. Daar gaat het toch om?'
'Ja.'
'En wat voor goeds heeft die Revolutie mij gebracht?'
102

Philippe zucht.
'Hoe vaak moet ik je nog uitleggen dat de dood van je ouders
het werk was van een heel andere groep? Van het gepeupel. Ze
werden opgehitst door Marat, dus het waren sans-culotten.'
'Waarom geef je steeds anderen de schuld?' vraagt Sandrine fel.
'Je denkt toch niet dat ik met een bijl bij de gevangenispoort heb
gestaan?' verdedigt Philippe zich.
'Je keurt het goed. Dat is hetzelfde' houdt Sandrine vol. Philippe
zegt niets meer.
Geamuseerd kijkt Margot haar zoon aan.
'Heb je nog steeds zin om Sandrine mee te nemen?' vraagt ze.
'Ja', zegt Philippe. 'Ik wil haar laten zien wat de échte Revolutie
is'.
Sandrine kijkt Margot vragend aan. Ga maar, knikt die.
's Avonds loopt Sandrine met Philippe het hele eind naar het Pal ais
Royal. Het Palais Royal is een paleis waarvan de tuin is opengesteld
voor publiek. In de galerijen die de tuin omgeven, hebben zich
café- en restauranthouders gevestigd .
Philippe draagt, zoals gewoonlijk, een slappe rode muts. Het
onderscheidingsteken van de Jacobijnen, de revolutionaire partij
die steeds populairder wordt onder de bevolking, weet Sandrine
inmiddels. Zelf draagt ze een eenvoudige katoenen jurk, klompen
en een witte muts versierd met blauw-wit-rode strikken.
, Als je meegaat, kleed je je zoals alle anderen' heeft Margot
gezegd. Zodra Sandrine door de poort naar binnen loopt, verandert
haar stemming. Het is gezellig in de tuin van het Pal ais Royal.
Het is een mooie avond en rijen olielampen verspreiden een feestelijk
licht. Overal lopen lachende en pratende mensen. De caféhouders
hebben hun tafels en stoelen buiten gezet en daar zit men te
drinken en naar elkaar te roepen.
Iedereen lijkt Philippe ook te kennen. Ze kunnen de tafels
nauwelijks bereiken, zoveel mensen houden hem aan. En iedere
keer begroet hij hen hartelijk en stelt hij Sandrine, zijn nichtje uit
Tours, aan hen voor.
Naast elkaar schuiven ze aan een ruwhouten tafel.
'Iets drinken?' biedt Philippe aan. Sandrine knikt.
103

De kruik zurige wijn die ze krijgt voorgezet, lijkt in niets op de
dure Bourgogne die ze vroeger dronk. Desondanks laat ze haar
beker volschenken en neemt ze meteen een slok.
'Lekker.'
Philippe lacht haar toe en heft zijn beker.
'Op de Revolutie.'
Sandrine heft eveneens haar beker, maar dan schrikt ze. 'Daar
heb je Jeanne!'
Philippe volgt haar blik. 'Rustig blijven zitten.'
Sandrine houdt haar ogen op het tafelblad gericht. 'Kijkt ze naar
me?'
'Als je zó doet wel. Vooruit, kin omhoog! Kijk rustig om je
heen', zegt Philippe.
Sandrine gehoorzaamt met tegenzin. Ze kijkt recht in de ogen
van Jeanne. Die kijkt verrast.
'Zwaai naar haar' sist Philippe.
Sandrine steekt groetend haar hand op. Jeanne knijpt haar ogen
tot spleetjes.
'Ze komt naar ons toe', zegt Sandrine zenuwachtig.
Philippe staat op. 'Kom, we gaan de Carmagnole dansen. Ha,
buurvrouw!'
Hij begroet Jeanne opgewekt en trekt Sandrine mee. Jeanne
kijkt hen na. Sandrine dwingt zichzelf tot een glimlach, die de
vrouw niet beantwoordt.
'Kom op, dansen' spoort Philippe Sandrine aan.
'Ik weet niet hoe het moet. Wat is dit voor dans?'
'De Carmagnole. Een nieuwe dans; lekker wild', zegt Philippe.
'Doe maar wat, het maakt helemaal niet uit!'
Wild is het zeker. Sandrine raakt er buiten adem van. Dat is
weer eens iets anders dan de precies voorgeschreven stapjes die zij
heeft geleerd. Als ze lachend en nahijgend op een houten bank
neervallen, is Jeanne nergens meer te zien.
Phitippe kijkt om zich heen, naar de gevels van de cafés. 'Hier is
het allemaal begonnen. Hier, in deze kroegen, zat iedereen te schelden
op het oude bewind. Hier sprong Camille Desmoulins op een
tafel en riep iedereen op om al die misstanden niet langer te pikken
en de Bastille te veroveren.'
104

Sandrine kijkt naar de vrolijke mensen om haar heen. Ze dragen
allemaal een blauw-wit-rode kokarde. De meesten hebben, net als
Philippe, een rode muts op. Jong en oud heeft zich verzameld. Geen
vieze oude wijven die de smerigste scheldwoorden rondstrooien,
maar jongens en meisjes van haar eigen leeftijd. Vrouwen met klei­
ne kinderen, jonge vaders die bij elkaar staan te praten en elkaar
toedrinken. Sandrine ziet Gaston en beantwoordt zijn armzwaai.
'Dat is een aardige man', zegt ze.
'Gaston? Ja', bevestigt Philippe. 'En een echte sans-culotte. Zijn
zoontje is afgelopen winter gestorven. Hij had al drie dochters toen
hij eindelijk een zoon kreeg. Maar het kind werd maar een paar
maanden oud. Gebrek aan geld, gebrek aan medicijnen, gebrek aan
brood, gebrek aan kolen en hout .. .'
Sandrine kijkt naar Gaston. En naar al die pratende, lachende
mensen om haar heen. In het licht van de olielampen zien hun
magere gezichten er nog bleker uit.
'Hoe kunnen ze zo blijven lachen?', zegt ze zacht.
'Omdat ze weer hoop hebben', antwoordt Philippe. 'Ze geloven
in de Revolutie. In de rechten van de mens. In betere tijden.'
'Maar er is nog steeds niets te eten.'
'Nee, maar dat komt wel. Je kunt niet verwachten dat de Con­
ventie in één keer aan alle problemen een einde maakt. Zoiets kost
tijd.'
'Mogen wij erbij komen zitten?' vraagt een jonge vrouw.
'Natuurlijk!' Sandrine schuift op voor een opgewekt groepje dat
aan hun tafel komt zitten. De jonge vrouw heeft een broodmager
meisje van een jaar of twee op schoot. Het kind heeft een mutsje
op, versierd met rood-wit-blauwe strikken. Ze trekt haar moeder
aan de mouw en wijst naar Sandrines muts. Over het hoofdje van
het meisje heen lachen Sandrine en de moeder elkaar toe.
Sandrine wendt zich weer tot Philippe. Hij zit haar aandachtig
op te nemen.
'Wat is er?' vraagt Sandrine op haar hoede.
'Je bent veranderd', zegt Philippe.
'Hoezo?'
'Nou, in het begin voelde je je zo duidelijk beter dan wij.'
'Niet beter', zegt Sandrine. 'Anders.'
105

Philippe komt half overeind en zwaait naar iemand die hij een
eindje verderop ziet staan.
'Een vriend', verduidelijkt hij voor Sandrine.
Hij wenkt zijn vriend, die zich door de pratende en lachende
mensen naar hen toe werkt. Sandrine fronst haar wenkbrauwen.
Dat kan toch niet. Dat donkere haar, de manier waarop hij loopt ...
De gelijkenis is wel groot. Als Philîppes vriend dichterbij komt,
weet ze het zeker. Het is hem! Even later staat hij voor haar en kijkt
ze recht in de ogen van Nicolas.
106

11
Nicolas geeft geen enkele blijk van herkenning. Hij begroet Philip­
pe hartelijk en knikt Sandrine vriendelijk toe.
Sandrine krijgt er geen woord uit. Ze kan alleen maar naar
Nicolas staren. Hij is veranderd in die drie jaar, een man geworden.
De jongen van toen, die even groot was als zij, steekt nu ruim een
kop boven haar uit. Maar hij is het.
In het gesprek dat Philippe en Nieolas met elkaar beginnen, valt
het niet op dat Sandrine helemaal niets zegt en alleen maar staat te
staren. Maar op een gegeven moment legt Philippe zijn arm om
haar heen en zegt: 'Laten we het nu niet meteen weer over politiek
hebben! Dit is mijn nicht, Sandrine.'
Zwijgend kijken Sandrine en Nicolas elkaar aan.
Nicolas kent haar met keurig gekapt haar, terwijl haar haren nu
los over haar schouders vallen. En dan die klompen en de eenvou­
dige katoenen jurk ... Toeh maakt Sandrine zich geen illusies. Hij
heeft haar herkend. Ze ziet het aan zijn ogen.
'Leuk je te ontmoeten ... Sandrine', zegt hij.
Vroeger was ze mademoiselle De Billaneourt voor hem. De
dochter van de landheer.
Nieolas komt aan hun tafeltje zitten. Zijn ogen glijden voort-
durend naar Sandrine.
'Woon je in Parijs?' vraagt hij. Sandrine knikt.
'Ze komt uit Tours', zegt Philippe.
'Aha, de Touraine', zegt Nieolas.
'Mijn ouders zijn gestorven', zegt Sandrine zacht. 'Nu woon ik
bij Philippe.'
'Dan hebben we meer gemeen dan ik dacht', zegt Nicolas. 'Mijn
ouders zijn ook allebei dood.' Zijn ogen houden die van Sandrine
vast.
Sandrine doet haar mond open om iets te zeggen, maar sluit
hem weer.
Philippe kijkt van de een naar de ander.
Hij staat op en zegt: 'Kom Sandrine, we zijn hier om te dansen,
weet je nog wel?'
107

Vastbesloten neemt hij Sandrine bij de hand en voert haar mee
naar een open plek tussen de bomen, waar gedanst wordt. Met
tegenzin loopt Sandrine met hem mee. Haar hart bonst fel. Ze
danst in het rond, ze lacht naar Philippe, maar intussen verliest ze
die donkere jongeman, die alleen aan tafel achterblijft en toekijkt,
geen moment uit het oog.
De volgende dag staat Sandrine net over het wasbord gebogen als
ze voetstappen in de steeg hoort. Ze weet meteen dat het Nicolas
IS.
Ze hebben elkaar gisteravond niet meer gesproken. Toen de
dans was afgelopen, was Nicolas verdwenen en kort daarna zijn zij
en Philippe ook naar huis gegaan. Maar de hele ochtend verwacht
ze hem al half en half.
Sandrine richt zich op en wacht tot de voetstappen de binnenplaats
opkomen. Nicolas komt de hoek om en blijft staan. Sandrine
veegt haar handen af aan haar schort en duwt een piek haar terug
onder haar mutsje.
'Kijk niet zo', zegt ze.
'Je hoeft je voor mij niet te schamen, Sandrine.' Nicolas stapt
naar binnen. 'Nom de Dieu! Ik ken je haast niet terug! Eerst twijfelde
ik nog, maar ik herkende je stem.' Hij schudt ongelovig . zijn
hoofd.
Er valt een stilte.
'Hoe ben je hier nou terechtgekomen?' vraagt Nicolas.
'Ik kende deze familie toevallig. Via Julie', zegt Sandrine.
'Julie?'
'Mijn kamenier.'
'Natuurlijk, je kamenier.'
'En mijn beste vriendin.'
'En kun je je redden zonder je kamenier?'
'Ze is dood.'
'0', zegt Nicolas.
Er valt een ongemakkelijke stilte.
'Net als mijn ouders', gaat Sandrine door. 'En mijn zus.'
Nicolas mompelt iets in de geest van 'wat erg' Sandrine richt
zich op en kijkt hem koeltjes aan.
108

'Erg? Vind je dat erg voor me? Ik: dacht dat juist de bedoeling was ...
drie jaar geleden. Of liep jij toen niet mee, met een bijl in je hand?'
'Ik was niet gewapend, nee. En ik zou jou en je familie ook
nooit iets gedaan hebben.'
'Nee, je keek liever toe hoe ánderen het vuile werk opknapten.'
'Dat is niet waar.'
'Nou, daar zullen we nooit achter komen, hé? Jullie kwamen te
laat', zegt Sandrine. 'Weet je, Nicolas, ik heb heel wat keren spijt
gehad dat ik je vader niet heb aangegeven. Wat was hij van plan
met ons? Vast niet veel goeds.'
'Mijn vader is dood', zegt Nicolas. 'De winter nadat jullie
gevlucht zijn, heeft hij zich verdronken in de Loire.'
'Toen ben ik naar Parijs gegaan', vertelt Nicolas. 'Een neef van
mijn vader, Luc, heeft hier een café, in de Rue St. Honoré. Ik
vertrouwde erop dat hij me niet op straat zou laten staan en dat
deed hij inderdaad niet. Maar hij had geen zin om mijn broers en
zusje er ook bij te nemen.'
'Waar zijn die dan?'
'Ik heb ze ergens kunnen onderbrengen. AI voor ik naar Parijs
ging.'
'Waar?'
'Voor Agnes, mijn zusje, heb ik werk gevonden in Tours. Bellenmeisje
bij een rijke familie. De kleintjes zitten in het weeshuis.'
'0 .. .', zegt Sandrine weer.
'Agnes begreep het wel, maar de kleintjes ... Ze snapten er niets
van toen ik hen in dat tehuis achterliet. Ik heb beloofd dat ik ze zo
snel mogelijk kom halen, maar dat is nu alweer drie jaar geleden.
Ik vraag me af of ze me nog zouden herkennen.'
'Hoor je nooit iets van ze?' vraagt Sandrine.
, Agnes heeft iemand gevonden die af en toe voor haar een briefje
naar mij wil schrijven. Maar het kost me altijd de grootste moeite
om iemand te vinden die dat aan me wil voorlezen, laat staan
iets terugschrijven.'
Sandrine laat het hemd dat ze aan het wassen is, in de tobbe glijden.
Ze ziet dat Nicolas van het wasbord naar haar natte schort
kijkt. Ongetwijfeld vergelijkt hij de Sandrine van vroeger met de
109

Sandrine die nu voor hem staat. Onder deze omstandigheden kost
het hem blijkbaar ook weinig moeite haar te tutoyeren.
'En jij zit nu bij de Lambertins. Weet je dat ze daarvoor hun
hoofd kunnen verliezen?' vraagt Nicolas.
'Ja, dat weet ik.'
Nicolas kijkt rond op de kleine binnenplaats.
'Kun je een beetje wennen hier?'
Sandrine haalt haar schouders op.
'Het zijn aardige mensen.'
'Maar?'
'Ik weet niet hoe ik het moet zeggen. Ik voel me gewoon zo
anders. Hoe aardig ze ook zijn, ik voel me nooit helemaal thuis.'
Nicolas knikt. Aangemoedigd door dat begrip gaat Sandrine
verder: 'Soms zit ik aan tafel en dan kijk ik in het rond. En dan zie
ik weer hoe het vroeger was, thuis .. .'
'Met kristal en zilver', vult Nicolas aan.
'Nee, dat bedoel ik niet. Al kan ik soms nauwelijks geloven dat
ik echt met alleen een mes en mijn vingers zit te eten ... Ach laat ook
maar, ik kan het niet uitleggen', zucht Sandrine.
'Nee, natuurlijk niet. Ik ben maar een stomme ongeletterde boer
die met zijn vingers eet. Hoe zou ik zoiets moeten begrijpen', zegt
Nicolas.
om.
'Zo bedoel ik het helemaal niet!'
'Nee, dat zal wel.' Nicolas schudt zijn hoofd en draait zich om.
Gaat hij nou opeens weer weg?
'Nicolas!' roept ze als hij de binnenplaats afloopt. Nicolas kijkt
'Zal ik een brief aan je zusje schrijven?' biedt Sandrine aan.
Nicolas haalt zijn schouders op. Hij draait zich om en loopt
weg. Sandrine zucht en luistert naar zijn voetstappen, die wegster­
ven in de steeg.
De warme nazomer is van de ene op de andere dag voorbij. De
natte, gure herfst geeft meer ongemak dan Sandrine ooit heeft mee­
gemaakt. Voedsel is onbetaalbaar en hoe oud en tochtig het huis is
viel in september niet op, maar nu des te meer. Maar ze hebben in
ieder geval nog een dak boven hun hoofd. Door de voortdurende
110

prijsstijgingen kunnen veel mensen de huur niet meer betalen; ze
worden zonder pardon op straat gezet.
'Ik heb dit nog', zegt Sandrine op een regenachtige ochtend. Ze
legt de sieraden van haar moeder op tafel, waar Margot uien zit te
schillen.
Margot legt het mesje neer. Ze kijkt naar de sieraden, maar
raakt ze niet aan.
'We kunnen ze verkopen. Of naar de lommerd brengen', zegt
Sandrine.
'Dat is niet nodig.' Margot schilt weer verder.
'Ze brengen vast heel wat op!', zegt Sandrine.
'0 ja, vast. Maar hoe wil je aan de Nationale Garde verklaren
hoe je aan die spullen bent gekomen?', zegt Margot. 'Ze weten ook
wel dat er nog aristocraten in de stad zijn, dus houden ze de lommerds
in de gaten.'
'Ik heb ook geld', zegt Sandrine. 'Dat kunnen we toch wel
gebruiken?'
Margot kijkt lange tijd naar de munten die Sandrine op tafel
laat rollen.
'Ja', zegt ze ten slotte. 'Met kleine beetjes tegelijk.' Sandrine laat
zich op een stoel zakken. Toch een beetje opgelucht pakt ze de sieraden
van het ruwe tafelblad.
'Het is wel heel lief van je dat je die sieraden wilt verkopen' , zegt
Margot. 'Droeg je ze vaak?' Ze knikt naar de ringen en de armband.
'Ze waren van mijn moeder', zegt Sandrine.
Margot gooit een geschilde ui in een keteltje.
'Vertel eens iets over haar.'
Een beetje overvallen door dat verzoek denkt Sandrine na. Wat
moet ze vertellen? Koortsachtig zoekt ze naar overeenkomsten
waardoor Margot haar moeder zal waarderen. Maar ze kan niets
bedenken.
'Mijn moeder was heel mooi', zegt Sandrine. 'En ze speelde
prachtig klavecimbel. Ze heeft het mij ook geleerd.'
Ze vertelt over de diners en muziekavondjes die haar moeder
organiseerde en ze hoort zichzelf praten. Margot luistert zonder
haar te onderbreken, maar Sandrine weet dat ze beiden hetzelfde
denken. Uiteindelijk breekt Sandrine midden in een zin haar ver-
111

haal af. Ik ken Margot beter dan mijn eigen moeder, denkt ze.
Margot kijkt op van de ui die ze schilt, maar Sandrine ontwijkt
haar blik. Ze speelt met de armband van haar moeder en voelt zich
een verschrikkelijke verraadster.
Op een dag staat Nicolas onverwacht weer voor Sandrines neus.
Hij is met Philippe mee naar huis gekomen nadat ze een bijeenkomst
van de Jacobijnen hebben bijgewoond.
'Je ziet er slecht uit, jongen', zegt Margot met een kritische blik
op Nicolas. 'Hebben je oom en jij nog wel te eten?'
Nicolas haalt zijn schouders op.
'Niet dus', constateert Margot.
'Ik ben het gewend', zegt Nicolas.
'0 ja? Nou, vanavond eet je maar met ons mee.'
'Nee, jullie hebben alles zelf hard genoeg nodig.'
'Wij hebben tot nu toe iedere dag nog wel iets te eten gehad', zegt
Philippe. 'Er is nog wel eten. Het kost alleen ontzettend veel geld.'
'Ik wist niet dat schoenen en klompen maken zoveel opleverde',
grijnst Nicolas.
Zijn ogen ontmoeten die van Sandrine, die Pierre een verhaal zit
te vertellen. Door Nicolas' plotselinge zwijgen weet Sandrine dat
hij begrijpt hoe de Lambertins aan geld komen.
Dat zal hij wel weer afkeuren, geld van aristo's aannemen, denkt
Sandrine.
Ze weigert Nicolas aan te kijken en gaat rustig verder met haar
verhaal aan Pierre.
'Sandrine, wat doe jij morgen? Naar de stadspoort of naar de
bakker?' vraagt Margot als ze aan tafel zitten.
'Ik ga wel naar de stadspoort', zegt Sandrine.
'Dat lijkt mij ook het beste. Jij krijgt veel meer van die boeren
los dan een oude vrouw als ik,' knikt Margot.
'Maman, jij bent niet oud!', zegt Pierre verontwaardigd. 'Je hebt
nog tanden in je mond! Oma Brillot niet. Geen één!'
Iedereen lacht.
Sandrine kijkt het kringetje rond. Ze glimlacht, maar echt voluit
lachen doet ze niet. Misschien kan ze dat wel nooit meer. Ze kijkt
stiekem naar Nicolas. Hij heeft hetzelfde flauwe glimlachje om zijn
112

mond als zij. Op dat moment draait hij zijn hoofd om en kijkt
Sandrine recht aan. Een paar seconden maar, terwijl iedereen nog
lacht. Maar het is genoeg.
Na het eten staat Sandrine in de keuken en spoelt de borden en
schalen om. Margot ruimt binnen op. Nicolas slentert de keuken
in. 'Sta je iedere ochtend zo vroeg op?' vraagt hij, alsof hij zomaar
een praatje wil beginnen.
'Meestal wel.'
'En dan loop je in het donker helemaal naar de stadspoort?'
'Ja, als het licht wordt en de boeren met kool en zo de stad inko­
men, ben ik er als eerste bij.'
Nicolas knikt.
'Ik heb nog eens nagedacht', zegt hij, 'en ik wil toch graag een
brief naar mijn zusje schrijven. Wil je me daar nog mee helpen?'
'Natuurlijk', zegt Sandrine.
In heel Parijs staan gaarkeukens klaar met warme maaltijden voor
de armen - maar er komen steeds meer hongerige monden bij. Bij
de stadspoorten, maar ook bij de grenzen naar het buitenland,
worden voortdurend aristocraten opgepakt en naar de guillotine
gevoerd om 'geschoren' te worden.
Klak!
Daar valt het hoofd van een oudere gedistingeerde man, schul­
dig bevonden omdat hij zestig jaar geleden als markies is geboren.
Gravin de Noailles wordt op een open gevangenenkar naar de
guillotine gereden en de straten zijn gevuld met schreeuwende men­
sen. Ha, daar gaat die verfijnde dame! Vroeger reed ze rond in een
dure koets, te verwaand om het lagere volk een blik waardig te
keuren. Nu wordt ze op een heel ander rijtuig vervoerd.
Klak!
De gravin is dood. Ze wordt gevolgd door een adellijke jonge­
man, die 'Leve de koning! Leve de koning!' blijft roepen tot het
mes neersuist.
De Jacobijnen discussiëren intussen heftig met de Girondijnen
over wat er met koning Louis XVI, nu gewoon Burger Capet, moet
gebeuren. Iedere avond brengt Philippe tijdens de maaltijd uitge­
breid verslag uit over wat er gezegd is.
113

'De Jacobijnen eisen de doodstraf, zegt hij. 'Het is de enige
oplossing. '
'Dat geloof ik niet.' Margot zet een schaal uiensoep op tafel. 'Ze
kunnen de koning toch gewoon afzetten ?'
'Volgens Marat en Robespierre blijft een levende koning altijd
een bron van onrust', zegt Philippe. 'Een levende koning kan weer
op de troon gezet worden en dan is al ons werk voor niets geweest.
Pas als we met het koningshuis afgerekend hebben, kunnen we
onze deviezen van vrijheid, gelijkheid en broederschap waarma­
ken.'
'Je praat alsof je iets opzegt', zegt Maurice.
'Dat doet hij ook', knikt Margot. 'Hij praat anderen na, die
mooie woorden van een papiertje lezen. Woorden, woorden en nog
eens woorden. Het moesten broden zijn.'
'Die komen er ook', zegt Philippe vurig. 'De Jacobijnen zijn
mannen van de daad! De Girondijnen, die kletsen alleen maar over
hervormingen. Maar het volk en de Jacobijnen willen dat er iets
gebeurt!'
'Als de koning dood is, is er dan weer eten?' vraagt Pierre.
'Nee', zegt Margot.
'Waarom maken ze hem dan dood?'
'Dat doen ze niet', antwoordt Margot. 'Tenminste, als ze ver­
standig zijn.'
'Hoe kun je dat nou zeggen? Heb je wel geluisterd?' roept Phi­
lippe driftig.
'Ik doe meer dan luisteren, ik denk na', bitst zijn moeder. 'We
hebben het hier over de koning! Wat denk je dat er gebeurt als die
door zijn eigen onderdanen vermoord wordt? Dat wordt oorlog!'
'Daarom moeten we ons verenigen', zegt Philippe met gloeiende
ogen. 'Tot nu toe hebben we alle aanvallen van het buitenland afge­
slagen. Niemand kan de Revolutie meer tegenhouden. Wat kijk je
nou, moeder. Je was zo enthousiast toen de Bastille viel!'
Margot zucht vermoeid. 'Misschien, als ze nu snel met brood
komen, dat ik er weer in ga geloven. Maar er is geen brood, er is
geen zeep en geen suiker, en dat is het enige dat me op dit moment
interesseert. En als de Girondijnen daarvoor kunnen zorgen, best,
dan steun ik de Girondijnen. En als de Jacobijnen me te eten geven
114

dan steun ik hen. En als de koning daarvoor terechtgesteld moet
worden, goed, dan moet dat maar. Maar ik gelóóf er gewoon niet
in.'
'Wat vind jij, Sandrine?', zegt Philippe onverwacht.
'Wat?', zegt Sandrine verschrikt. Ze heeft zitten luisteren zonder
zich een mening te vormen.
'Ik weet het niet', zegt ze ten slotte.
'Dan wordt het tijd dat je daarover nadenkt', zegt Philippe.
'Ik denk dat heel veel mensen het niet meer weten, merkt Maurice
op.
'Maman, mag ik nog een beetje?' Pierre houdt zijn bord
omhoog. Margot schraapt met de lepel over de bodem van de soepschaal.
Ze haalt er een paar ringen ui uit die ze op Pierres bord legt.
'Is dat alles?', zegt Pierre teleurgesteld. 'Ik heb nog honger. '
'Het is op', zegt zijn moeder.
115

12
Omgeven door honderden soldaten te paard wordt koning Louis
XVI op een natte, sombere dag in december 1792 uit de Temple
gehaald. Hij wordt in een rijtuig naar de Tuilerieën, zijn eigen
paleis, gereden om daar berecht te worden. Ondanks de neerval­
lende regen staat half Parijs opeengepakt in de straten.
Sandrine zit thuis voor het raam en kijkt naar de plassen op de
binnenplaats. Ze weigert naar de vernederende tocht van de koning
te gaan kijken. Haar vader was vurig koningsgezind. 'De koning
regeert door Gods wil. Wij zijn hem al onze trouw verschuldigd',
zei hij altijd. Ze herinnert zich dat haar vader niet naar het buiten­
land wilde vluchten, alleen omdat de koning in Frankrijk bleef.
Maurice blijft in zijn werkplaats. Margot en Pietre gaan wel
naar de koning kijken. Wa ar Philippe uithangt weet niemand.
'Niemand juichte de koning toe', zegt Pierre als ze thuiskomen.
Als een hondje schudt hij zijn natte haren, zodat de druppels in het
rond vliegen. Ze riepen alleen maar: 'Leve de Republiek' en 'Leve
de Jacobijnen'.
'Niemand durfde te juichen', zegt Margat grimmig. 'Ik denk dat
er nog genoeg mensen op de hand van de koning zijn, maar zolang
niemand weet hoe dit gaat aflopen ... '
'Hebben jullie de koning gezien?' vraagt Sandrine.
'Een glimp van hem. Hij zat verscholen in zijn rijtuig en bleef
zoveel mogelijk bij het raampje vandaan.'
'Ik heb hem gezien!', zegt Pierre opgewonden. 'Ik ben in een lan­
taarnpaal geklommen.'
Sandrines gedachten gaan naar koning Louis, die nu terechtstaat
en zich moet verantwoorden voor mensen die hem haten. Een koning
terechtstellen lijkt zo ongelofelijk, maar dat leek de aanval op aristo­
craten ook. De lichamen die overal op het platteland aan de bomen
bungelden ... En die gruwelijke moordpartijen in de gevangenissen ...
Sandrine huivert. Ze heeft weinig hoop voor de koning.
Het duurt nog weken voor de Conventie met een uitspraak komt.
Intussen breken er voortdurend hongeroproeren uit. Het is januari,
116

het vriest en de straten van Parijs zijn vol tierende mensen met lege
magen.
Sandrine komt alleen op straat als het niet anders kan, en dan
altijd in het gezelschap van Philippe of Nicolas. Hij komt nu dik­
wijls bij hen over de vloer, en Sandrine heeft hem geholpen een
brief aan zijn zusje te schrijven, maar ze zien elkaar alleen in het
gezelschap van anderen.
Op een koude decemberdag stuiten Sandrine, Philippe en Nico­
las op een volksoploop. Het is zo druk dat ze niet goed kunnen
zien wat er aan de hand is.
Sandrine gaat op haar tenen staan. Zo kan ze net boven de hoof­
den uitkijken. Haar oog valt op een graatmagere vrouw die vooraan
in de stoet loopt. In haar armen draagt ze een uitgemergeld kind. De
hele buurt loopt schreeuwend achter haar aan. Sandrine ziet buur­
vrouw Jeanne, ze ziet oma Brillot, ze ziet Gaston en nog veel meer
bekenden. De vrouw met het kind in haar armen kent ze niet, maar
het is duidelijk dat ze de volle steun heeft van de mensen achter
haar, die allemaal wel een kind of geliefde verloren hebben.
'Wat gaan ze doen?' vraagt Sandrine.
'Naar het paleis, denk ik', zegt Nicolas. 'Het is niet het eerste dode
kind dat ze daar komen laten zien. Sommige mensen leggen ze gewoon
op de stoepen van de Tuilerieën neer. Kom, laten we gaan kijken.'
Ze haasten zich achter de woedende menigte aan. Op de Place
du Carrousel, voor de Tuilerieën, staat een enorme mensenmassa.
'Dood aan de verrader!' klinkt het overal.
'De doodstraf voor Capet!'
'Wij willen brood!'
In het paleis, op de tribunes van de Salie de Manège, stijgen nu
en dan dezelfde kreten op. Het is bitter koud, maar geen mens
denkt eraan naar huis te gaan. De hoeveelheid mensen die zich
voor de Tuilerieën verzamelt, blijft maar groeien. Flessen drank
gaan van hand tot hand.
'Ze zijn nu al drie dagen aan het vergaderen. Weten ze nou nog
niet wat het vonnis wordt?', zegt Philippe ongeduldig.
Naast hem draait een man met een vuile rode muts op zich naar
hem toe. 'De laatste stemmen worden geteld. De uitslag wordt zo
bekendgemaakt', zegt hij.
117

Sandrine trappelt met haar voeten om warm te blijven. Ze blaast in
haar handen en protesteert niet als Philippe zijn arm om haar heen
slaat. Nicolas kijkt even opzij en richt zijn ogen dan weer op het paleis.
'Het is koud; wil je naar huis?' vraagt Philippe aan Sandrine.
'Nee', zegt Sandrine.
Het wordt steeds drukker op de Place du Carrousel. Er staan
inmiddels zoveel mensen achter hen dat ze voortdurend naar voren
geduwd worden. Sandrine krijgt een stoot in haar rug en verliest
bijna haar evenwicht. Nicolas gaat achter haar staan en vloekt het
opdringerige volk terug. Alleen het schavot, waarop de guillotine
staat, blijft vrij .
Steeds luider klinkt de roep om de doodstraf, steeds feller wor­
den de beschuldigingen aan het adres van de koning. Dan valt er
een diepe stilte over de Place du Carrousel.
'Stt! Stt!' klinkt het hier en daar.
In de Salle de Manège is het ook stil geworden. Heel vaag is een
stem te horen die de tribunes toespreekt. Sandrine houdt haar
adem in. De uitspraak wordt gedaan ...
Helemaal vooraan, waar de menigte het dichtst bij de Salle de
Manège samendromt, ontstaat beroering. Er wordt geschreeuwd,
het vonnis verspreidt zich vliegensvlug over het overvolle plein. 'De
doodstraf! De doodstraf voor Capet!'
'De meerderheid heeft vóór de dood gestemd!'
Hier en daar wagen een paar koningsgezinden het om 'Gratie!
Gratie!' te roepen.
Doodsbleek wendt Sandrine zich naar Philippe en Nicolas. In
hun ogen gloeit een vuur. Ze ballen hun vuist in de lucht en
schreeuwen en juichen met de anderen mee: 'Dood aan de koning!
Dood aan de koning!'
'Gratie! Gratie!' klinkt het uit een andere hoek.
Verward kijkt Sandrine om zich heen. Kun je vóór de Revolutie
zijn en tegelijk de koning willen sparen? Ze is bang van niet.
De avond vóór de terechtstelling zitten de familie Lambertin en
Sandrine zwijgzaam bij de kachel.
'Ik wil het niet zien', zegt Sandrine.
'We maken ons verdacht als we allemaal thuisblijven', merkt
Margot op.
118

'Philippe gaat toch', zegt Maurice. 'En ik heb een bedrijf draai­
ende te houden.'
Ze willen zelf ook niet, denkt Sandrine.
's Nachts ligt ze wakker. Ze denkt aan haar ouders, aan Michel­
le, aan Julie. Had de koning hun dood kunnen voorkomen? Sandri­
ne luistert naar de wind, die natte sneeuw tegen de ramen jaagt.
Ik mis jullie, denkt ze. Ik mis jullie zo!
Ze sluit haar ogen en bijt hard op haar lip.
Een verdieping lager hoort ze Pierre hoesten. Hij hoest al een
paar nachten zo, maar nu lijkt het wel erger dan anders.
Er gaat een deur open en dicht. Houten planken kraken onder
het gewicht van iemand die heen en weer loopt. Ze hoort een
zwaar, rochelend gehoest en dan een bezorgde stem.
Sandrine schiet overeind. Op blote voeten loopt ze naar bene­
den, naar het kamertje van Pierre. Margat zit met hem op schoot
op het randje van zijn bed. Het jongetje heeft een hoogrode kleur
en na iedere hoestbui snakt hij naar adem.
angst.
Margot kijkt op naar Sandrine. Haar gezicht is vertrokken van
'Hij heeft hoge koorts. Maurice en Philippe zijn de dokter gaan
halen.'
Sandrine gaat naast haar zitten en kijkt ongerust naar Pierre.
Met koortsige ogen kijkt hij terug.
verd.'
'Sandrine ... '
Sandrine pakt zijn hand. 'De dokter maakt je wel weer beter, lie­
'Geen dokter!' Pierre schudt angstig zijn hoofd. 'Ik wil niet! Ik
wil niet, maman!'
'Rustig vent', kalmeert zijn moeder hem. 'Hij doet je geen pijn.
Hij geeft je alleen een drankje.'
'En enge beesten! Net als bij Louison! Ik wil geen enge beesten!'
roept Pierre met schrille stem.
Sandrine ziet dat er tranen in Margots ogen schieten. Luid
gestommel op de trap. Burger Palard, de dokter, komt boven,
gevolgd door Maurice en Philippe.
'Hoe is het met hem?' vraagt Maurice bezorgd.
'Het wordt erger', fluistert Margat.
119

De dokter zet zijn zwarte tas neer en onderzoekt Pierre. Margot
prevelt half verstaanbare gebeden.
'Hoge koorts'. constateert de dokter. 'Heeft u zijn urine'
opgevangen?'
Margot knikt.
De dokter giet de urine in een glazen flesje en houdt dat tegen
het licht van de lamp.
'De' kleur is normaal', zegt hij ten slotte. 'Dat is een goed teken,
maar die koorts moet omlaag. Hij heeft waarschijnlijk kou op zijn
longen en hij is verzwakt. Groente en melk heeft hij nodig.'
Niemand zegt iets.
De dokter haalt een pot met zwarte bloedzuigers uit zijn tas.
Pierre begint te schreeuwen en schopt naar de dokter zodra die in
zijn buurt komt. Maurice en Philippe moeten de jongen samen in
bedwang houden zodat de dokter de bloedzuigers op Pierres
lichaam kan plaatsen. Pierre gilt het uit. Hij kronkelt wild op zijn
bed. De bloedzuigers hechten zich vast aan zijn huid en zuigen zich
vol met de kwade sappen uit Pierres bloed.
'Nee, maman! Nee, maman! Haal ze eraf! Sandrine!' huilt Pierre.
Sandrine heeft niet eens in de gaten dat ze meehuilt. Ze gaat
dicht naast Margot staan.
Eindelijk stopt de dokter de bloedzuigers terug in de pot. Pierre
ligt uitgeput van het huilen op zijn bed. De dokter geeft nog een
koortsdrankje en dan laat Maurice hem uit.
'Gaan jullie maar slapen. Morgen is het weer vroeg dag', zegt
Margat schor. 'Ik blijf bij Pierre.'
'Maar jij moet brood halen', zegt Maurice bezorgd.
'Dat doe ik wel', zegt Sandrine vlug.
Margot kijkt haar dankbaar aan. Sandrine legt haar hand op de
schouder van de oudere vrouw.
'Roep me alsjeblieft als er iets verandert, of als je me nodig
hebt', zegt ze.
Margat knikt en richt al haar aandacht weer op Pierre.
Sandrine loopt naar zolder en kruipt in bed. Haar voeten zijn
ijskoud. Bibberend rolt ze zich op onder de dekens. Toch valt ze
meteen in slaap, maar niet voor lang. Het is nog donker als een
hand op haar arm haar wakker maakt.
120

'Sandrine', zegt Margot zacht.
Sandrine schiet overeind. Hij is dood, denkt ze. Panisch kijkt ze
Margot aan.
'Hij slaapt', stelt Margot haar gerust. 'Ik ga wel brood halen.
Wil jij bij Pierre blijven?'
Sandrine is al uit bed. Ze kleedt zich haastig aan en gaat naar
Pierres kamer. Hij ligt heel stil, maar als ze zijn gezicht voorzichtig
aanraakt, voelt ze dat hij gloeit.
Met een onhoorbare zucht laat Sandrine zich in een stoeltje
naast Pierres bed zakken.
Ik kan keurig vlees en vis voorsnijden, ik kan prachtig klavecimbel
spelen en keurige revérences maken, denkt ze bitter. Hadden ze
me maar geleerd hoe je een ziek kind beter maakt.
Traag glijden de uren voorbij. Pierre begint te kreunen en te
draaien in zijn slaap. Als hij wakker wordt, is hij gloeiend heet.
Sandrine verstaat geen woord van wat hij allemaal roept en mompelt.
Philippe lost haar af zodat ze nog even naar bed kan, maar
Sandrine doet geen oog meer dicht. Ten slotte staat ze maar weer
op en gaat naar beneden. Ze legt de lepels op tafel en zet de aardewerken
borden neer. Dan loopt ze naar de werkplaats. Van daaruit
heeft ze een goed zicht op de straat. Er hangt een dichte mist tussen
de huizen. Margat is nog nergens te bekennen. Het is trouwens
helemaal stil op straat.
Met een schok dringt het tot Sandrine door dat vandaag de
koning wordt onthoofd. Maar meteen daarna denkt ze weer aan
Pierre. Eindelijk komt Margot thuis; doorweekt door natte
sneeuwbuien. Ze heeft een stuk brood weten te bemachtigen, maar
ze legt het neer en loopt meteen naar boven, naar Pierre, die luid
om zijn moeder roept.
Philippe komt met een betrokken gezicht naar beneden en gaat
aan tafel zitten. Mauriee schuift ook aan. Deze ochtend is het
Sandrine die het brood in stukken snijdt.
Als Philippe en Maurice aan het werk gaan, blijft ze alleen
achter. Ze ruimt de eettafel af, haalt water bij de stadsfontein en
spoelt de borden en lepels af. Ze verzamelt de was eri gaat aan het
werk. Een paar uur later komt Margot naar beneden. Ze ziet er
afgemat uit. 'Hij slaapt weer', zegt ze.
121

Ze kijkt in het rond, naar haar huishouden dat door Sandrine
gewoon wordt voortgezet. Sandrine voelt dat dit het juiste moment
is om de vraag te stellen die haar al tijden bezighoudt.
'Vertel eens iets over Louison?'
'Louison .. .' Margots gezicht vertrekt.
Sandrine heeft al spijt van haar vraag. Maar Margot loopt naar
een kastje in de woonkamer, trekt een la open en haalt er een
portretje uit.
'Dit is Louison. Vlak voor haar dood. Ze was die winter tien .
jaar geworden.'
Sandrine pakt het portretje aan. Ze ziet een mager, bleek meisje
dat kleiner lijkt dan haar tien jaar. Ze is blond en heeft blauwe
ogen. Net als zij.
'Ik heb haar helemaal niet gezien, die avond dat ik hier was',
zegt Sandrine.
'Ze lag in bed. Ze was ziek', zegt Margot. 'Ze was vaak ziek.
Daarom hebben we dat portretje laten schilderen.'
'Wanneer is ze precies gestorven?' vraagt Sandrine zacht.
'Vorige winter. Er zijn veel mensen gestorven die winter', zegt
Margot.
Vorige winter, denkt Sandrine. Toen was het inderdaad erg
koud. Michelle en ik klaagden voortdurend omdat we zo'n koude
neus en koude vingers hadden.
'Het spijt me', zegt ze, meer tegen zichzelf dan tegen Margot.
Maar Margot glimlacht haar vluchtig toe.
'Ik hoor Pierre' , zegt ze en loopt naar boven.
Tegen tienen, als Sandrine net wat houtjes hakt op de binnenplaats,
klinkt er in de verte een dof tromgeroffel. Ze laat de bijl
zakken en richt zich op. Het tromgeroffel houdt aan; dreigend en
monotoon. En plotseling is er stilte. Een stilte die de rillingen over
Sandrines rug jaagt. Ze kijkt naar de bijl in haar handen.
De koning is dood.
Onthoofd door zijn eigen volk. Vreemd, maar ze voelt er eigenlijk
niet zoveel bij. Ze ziet steeds het zusje van Nicolas voor zich. Agnes,
met haar spillebeentjes en haar keteltje blaadjes waarvan ze soep
wilde koken.
Op straat klinkt opgewonden geschreeuw.
122

'Het is gebeurd! Het is gebeurd!'
Sandrine holt met klepperende klompen de steeg door en opent
de deur van het toegangspoort je. Overal worden deuren geopend
en stromen de mensen de straat op.
'Hij is dood! De koning is dood!' Uit de kroegen klinkt gezang.
Een grote groep opgewonden fanatiekelingen trekt door de
straat. Ze zwaaien met hun rode mutsen en schreeuwen: 'Leve de
Republiek!' Iedereen die ze tegenkomen, vallen ze enthousiast brul­
lend om de hals. Ze zwalken met de armen om elkaar heen in
Sandrines richting. Sandrine stapt snel terug in de steeg en ver­
grendelt het poortje. Ze gaat de keuken binnen en trekt de deur
nadrukkelijk achter zich dicht. Ze schopt haar klompen uit en
sluipt de trap op naar Pierres kamer. Hij zit rechtop in bed en
wordt gevoerd door zijn moeder. Margot kijkt om en ziet Sandrine
in de deuropening staan.
'Goed nieuws', zegt Margot stralend. 'De koorts is gezakt!'
123

13
De koorts is gezakt, maar Pierre blijft zwakjes. Het grootste gedeel­
te van de dag ligt hij op bed. Het grove, zwarte brood verdraagt hij
niet meer. Keer op keer krijgt hij maagkrampen, tot hij weigert nog
een h;lP te nemen. Sandrine ziet hem voor haar ogen magerder en
magerder worden. Ze brengt heel wat uren zittend aan Pierres bed
door. Ze herinnert zich de verhalen over Robinson Crusoë, die ze
zo graag las tijdens de lange winteravonden, en ze vertelt ze door
aan Pierre. Maar algauw heeft ze daar bijna geen tijd meer voor.
Engeland, Italië, Spanje en de Verenigde Nederlanden verklaren
Frankrijk de oorlog om de barbaarse koningsmoord die ze hebben
begaan. Alle weerbare mannen trekken naar het front om Frank­
rijk te verdedigen. De vrouwen worden tewerkgesteld in door de
regering opgezette werkzalen, waar ze kleding moeten naaien voor
de soldaten. Wie thuis of op het werk niet gemist kan worden,
krijgt vrijstelling, maar Sandrine gaat iedere ochtend naar een
leegstaande kerk die als werkzaal is ingericht. Het is een eind
lopen. De kerk staat helemaal in de wijk Madeleine, vlak bij de
Place de la Révolution, waar tegenwoordig de guillotine staat
opgesteld.
Blazend op haar koude vingers loopt Sandrine door de Rue St.
Honoré. In het voorbijgaan kijkt ze naar het café waar Nicolas
werkt, maar ze ziet hem niet.
Het is koud. Regen en natte sneeuwbuien wisselen elkaar af.
Grote aanplakbiljetten, die de burgers van Parij s oproepen hun
vaderlandse plicht te doen en zich te wapenen, raken los door de
harde wind en waaien over straat.
Sandrine hoort snelle voetstappen achter zich. Op haar hoede
kijkt ze over haar schouder. Buurvrouw Jeanne komt naast haar
lopen.
'Naar de werkzaal?' Jeannes ogen nemen Sandrine vlug op en
blijven rusten op de rood-wit-blauwe kokarde op Sandrines man­
tel. Sandrine knikt.
'En je bent je kokarde niet vergeten ... héél verstandig', zegt Jeanne.
'Ik moet opschieten, ik heb haast.' Sandrine versnelt haar pas.
124

'Dat weet ik; ik moet er ook naartoe', zegt Jeanne. Sandrine
zucht onhoorbaar. Ook dat nog.
'Jij bent toch wasvrouw?', zegt ze.
'Ja, maar daar verdien ik de kost niet mee als er geen zeep is',
zegt Jeanne. Haar gerimpelde gezicht staat verbitterd. 'Weet je, het
zijn de Girondijnen die de hele boel verpesten. Ze hebben het zo
druk met praten over oorlog voeren dat ze óns vergeten. Het wordt
tijd dat de Jacobijnen ze lozen.'
Sandrine past er wel voor op daar een discussie over aan te
gaan. 'Zeg, waarom ben je eigenlijk weggegaan uit Tours ? Mis je je
ouders niet?' vraagt Jeanne.
'Mijn ouders zijn dood.'
'a!' Jeanne trekt haar wenkbrauwen op. 'Daar heeft Margot me
niets van verteld. '
'We praten er liever niet over.' Het kost Sandrine geen moeite
om haar stern gesmoord te laten klinken. Ze hoeft alleen maar aan
haar vader te denken, met zijn dikke buik en zijn staartpruikje.
'Nee', zegt Jeanne. 'Dat zal wel.'
Sandrine kijkt naar Jeanne en ziet dat de ogen van de vrouw
scherp op haar gericht zijn, alsof ze dwars door haar heen kijkt.
In de kerk zijn verschillende vrouwen al aan het werk. Lappen
donkere stof liggen op lange tafels uitgespreid. Daar moeten uni­
formen voor de Franse soldaten van worden gemaakt.
Sandrine probeert uit Jeannes buurt te blijven, maar de vrouw
volgt haar hinderlijk. Ze slaagt er zelfs in een plaatsje tegenover
Sandrine aan tafel te vinden.
Sandrine kan prachtige figuren borduren: vlinders, bloemen,
dieren. Maar een uniform naaien is iets heel anders. Nachtenlang
heeft ze met Margot opgezeten om te leren hoe ze zomen moet leg­
gen en knoopsgaten maken. Ze kan zich nu redden in de werkzaal,
maar ze legt het af tegen de vaardigheid van de andere vrouwen.
Met trillende vingers probeert Sandrine de draad door het oog
van de naald te krijgen. Onder haar oogharen door kijkt ze naar
Jeanne. Gelukkig, ze staat net stof te knippen. Ze moet zich niet zo
zenuwachtig laten maken door dat mens. Gewoon aan het werk
gaan. Sandrine trekt een half afgemaakte broek naar zich toe en
begint.
125

'Nou kind, dat doe je ook niet erg handig!' Annette, de vrouw
die de leiding heeft, buigt zich over Sandrine heen. 'Als je die pijpen
op elkaar legt, naai je ze aan elkaar vast. Kun je straks alles weer
lostornen. Kijk, ik zal het je voordoen. Je legt deze pijp zó neer en
die zó?
'Je zou zweren dat ze zelfs nog nooit een knoop heeft aangenaaid',
zegt Jeanne, opperste verbazing veinzend. 'Heeft je moeder
je niet leren naaien? Of gingen jullie soms naar een naaister?'
Sandrine prikt zich. Ze houdt een uitroep binnen en zuigt op
haar bloedende vinger. Jeannes hand schiet oer tafel en grijpt de
hare.
'Dat doet zeer hè, in dat zachte huidje!· Mijn vingertoppen
waren op jouw leeftijd helemaal stukgeprikt', zegt ze scherp.
'Dan was je ook niet erg handig', geeft Sandrine terug.
De andere vrouwen lachen. Jeanne zakt neer op haar stoel. Ze
laat Sandrine voorlopig met rust, maar blijft haar broedende blikken
toewerpen.
Om vijf uur, als ze naar huis mogen, treuzelt Sandrine lange tijd
om Jeanne de tijd te geven eerder te vertrekken. Als een van de
laatsten verlaat Sandrine de kerk.
'Hè hè! Ik dacht dat je nooit naar buiten kwam!' Nicolas maakt
zich los van de pilaar in het kerkportaal.
Sandrines vermoeide gezicht klaart op.
'Ik kom je ophalen', zegt Nicolas. 'Vind je dat goed?'
'Ja, natuurlijk!'
Het is druk op straat. Op dit uur van de dag lopen de fabrieken
leeg en keert het gepeupel terug van de executies op de Place de la
Révolution.
Nicolas pakt Sandrines hand en voert haar weg uit de drukte. Als
ze langs de Seine lopen laat hij, tot Sandrines spijt, haar hand los. Achter
hen klinkt nog het doffe gebolder van de karren die van de Place
de la Révolution wegrijden, volgeladen met onthoofde lichamen.
Sandrine huivert.
'Je hebt geluk gehad dat je bij de Lambertins terecht kon', zegt
Nicolas.
'Ja, ze zijn alles wat ik nog heb', zegt Sandrine zacht. 'Weet je, ik
besef nu pas hoeveel ik aan Margot te danken heb. Als zij me niet
126

had binnengelaten, had ik nergens heen gekund. Ik zou zeker zijn
opgepakt.'
'Ik ben blij dat dat niet gebeurd is', zegt Nicolas. Sandrine kijkt
hem onderzoekend aan.
'Maar die anderen kunnen je niet veel schelen', stelt ze vast.
'Jawel', zegt Nicolas. 'Maar is het dan niet verschrikkelijk wat
zij ons vroeger hebben aangedaan? Dat je zonder meer aan de galg
gehangen werd omdat je een haas van de landheer had gestrikt?
Dat je op je knieën moest vallen als hij voorbijkwam in zijn koets
en dat je, als je dat niet deed, wel neergegéseld werd? Was dat dan
niet verschrikkelijk? Er gingen door al die mislukte oogsten en veel
te zware belastingen evenveel mensen dood als nu door de guilloti­
ne. Maar dáár werd niet over gepraat. Niet door de aristo's in ieder
geval.'
Sandrine merkt dat Nicolas' oude wrok weer komt bovendrijven.
'Ik herinner me', zegt hij , 'dat ik met mijn vader, mijn broertjes
en Agnes aan het werk was op het land. Het was bloedheet en we
waren aan het hooien. Het was de hele dag al drukkend warm en
mijn vader zei dat we moesten opschieten omdat er onweer op
komst was. Het hooi moest snel naar binnen, anders zouden de
beesten die winter niet genoeg voedsel hebben. We werkten kei­
hard, zelfs de kleintjes. En toen kwam je vader langs. Hoog te
paard beval hij ons onmiddellijk mee te komen. Agnes mocht
doorwerken, maar wij moesten kikkers vangen in de slotgracht van
kasteel Poissy. Want onze landheer had 's nachts zo'n last van dat
gekwaak.' Nicolas' stem klinkt sarcastisch. 'We hebben de rest van
de middag en de hele avond in de slotgracht rondgeplonsd om die
stomme kikkers te vangen. In de stromende regen, want intussen
was het onweer losgebarsten. Het hooi voor de beesten konden we
wel vergeten, dat speelde Agnes natuurlijk niet klaar. We hoopten
nog dat we die kikkers konden meenemen, maar nee, die moesten
we afleveren bij de keuken.'
Sandrine zucht. Ze herinnert het zich nu. Michelle, die klaagde
dat ze niet kon slapen van het kikkergekwaak. Haar vader, die
mededeelde dat hij ze had laten vangen. En zij heeft zich de
kikkerbilletjes goed laten smaken zonder er verder over na te den­
ken wie die kikkers gevangen had.
127

Pas als ze haar stem weer vertrouwt, zegt Sandrine: 'Wat moet je
ons gehaat hebben.'
'Ik haatte je vader', zegt Nicolas. 'En ik had er alle reden voor!
Hij liet ons gewoon creperen!'
'Dat weet ik nu wel', zegt Sandrine. 'Mijn vader heeft fouten
gemaakt, grote fouten. Maar jij kende hem niet zoals ik hem
kende. Hij was ook hartelijk, grappig en, en ... bezorgd!'
'Om jullie misschien.'
'Ja, om ons. En om zijn personeel. Ze hielden allemaal van hem!'
'Allemaal? Ook die knecht die in weer en wind achter op jullie
koets moest staan? En de dienstmeiden, die weer zonder werk en
eten zaten zodra jullie teruggingen naar Parijs?'
'Jij had misschien een hekel aan mijn ouders, maar het waren
wel mijn vader en moeder en ik hield van ze. Ik mis ze', zegt Sandrine
met bevende stem. 'Ik gooi jou toch ook niet steeds voor je
voeten wat je vader mij probeerde aan te doen.'
Die pijl treft doel. Nicolas verbleekt.
'Dat was niet mijn vader die dat deed. In ieder geval niet de
vader die ik kende! Hij was zo verbitterd, zo kwaad! Ik denk dat
het hem opeens te veel werd. Het waren de omstandigheden .. .'
'Onzin!' onderbreekt Sandrine hem. 'Het was je vader! Net zoals
het mijn vader was die jullie slecht behandelde! Dat zit me dwars,
maar het heeft me wel geleerd dat je iemand nooit helemaal kent.'
Er valt een lange stilte. Achter hen komt een kar aanbolderen,
afkomstig van de Place de la Révolution, op weg naar het kerkhof.
Sandrine en Nicolas stappen opzij in de modder langs de oever en
wenden hun hoofd af van de gruwelijke lading die de kar vervoert.
'Ik ben bang', fluistert Sandrine. 'Ik wou dat ik terug kon naar
Poissy. '
'En dan?' zegt Nicolas. 'Je kunt moeilijk weer op het kasteel
gaan wonen.'
'Dat hoeft ook niet. Ik zou volmaakt tevreden zijn met een klein
huis en een stukje grond om van te leven. De belastingen zijn afgeschaft
en het land en de bossen zijn weer van iedereen. Dát heeft de
Revolutie in ieder geval bereikt.'
Nicolas glimlacht. 'En dan ga jij ploegen en zaaien?'
'Ja, waarom niet? Ik doe hier toch ook de was in de Seine?'
128

'Ik zie het gewoon niet voor me. Niet in Poissy.'
'Nicolas! Zie ik er nog uit als een erfdochter?'
'Nee, maar je bent het wel. Je kunt rangen en standen afschaf­
. fen, maar je kunt niet doen alsof ze nooit hebben bestaan.' Sandrine
zwijgt een moment.
'Dat zit dan in jou', zegt ze.
Ze slaan een zijstraat in en lopen zwijgend naar de Rue des
Francs-Bourgeois. Voor de deur staat Nicolas stil.
'Begrijp me niet verkeerd, Sandrine. Ik vind het geweldig zoals
jij je hebt aangepast. Ik moet er alleen nog aan wennen dat ik je
Sandrine mag noemen in plaats van mademoiselle.'
Sandrine knikt.
'Zal ik je morgen weer halen?' vraagt Nicolas.
'Graag.'
'Tot morgen dan.'
Sandrine kijkt Nicolas na als hij wegloopt. Halverwege de straat
kijkt hij over zijn schouder. Betrapt lachen ze naar elkaar. Met een
glimlach om haar lippen loopt Sandrine de steeg door, naar de binnenplaats.
Door de keuken loopt ze naar binnen. Pierre ligt onder
een deken op de bank.
'Sandrine, kijk eens wat ik van buurvrouw Jeanne heb gekregen!'
Hij zwaait met een stuk speelgoed.
Sandrine begroet Margot en Maurice, die aan de eettafel met
elkaar zitten te praten.
'Hard gewerkt, meisje?', zegt Maurice.
Sandrine knikt. 'Nicolas heeft me thuisgebracht.'
'0, daar ben ik blij om', zegt Margot.
'Sandrine!' roept Pierre weer.
Sandrine loopt naar hem toe en gaat op het randje van de bank
zitten.
'Laat eens zien, wat heb je gekregen?'
'Kijk!' Pierre duwt haar een kleine, houten stellage in de handen.
Het scheve mesje is bot, maar kan echt vallen.
'Dit hoort er ook bij!' Pierre pakt een poppetje met wijd uitstaande
rokken en een gepoederde pruik op. Hij legt het hoofd op
het hakblok, trekt aan een touwtje, waardoor het mes neervalt en
het hoofd eraf slaat.
129

'Je kan het er zo weer opzetten hoor!' Pierre drukt het hoofd
weer vast op het poppetje. 'En kijk, ik heb er nog veel meer!' San­
drine kijkt naar de verzameling adellijke poppetjes. Haar oren sui­
zen, een kloppende hoofdpijn komt opzetten.
'Maar ik mag hem niet hebben van maman', zegt Pierre.
'Inderdaad. En ik heb je ook uitgelegd waarom. Gooi dat ding
weg, Pierre. Ik wil het niet meer zien', zegt zijn moeder.
Spijtig schuift Pierre het speelgoed onder de bank.
Voor ze die avond naar bed gaat, staat Sandrine nog een tijd door
het venster naar buiten te kijken. De levendigheid op straat is ver­
stild; de werkplaatsen en winkels zijn gesloten, de mensen zitten in
hun huizen bijeen.
Aan de overkant zwalkt een man voorbij. Hij steekt over en
blijft midden in de straat staan.
'An me reet, de Revolutie!' schreeuwt hij .
Zijn stem galmt tussen de gevels van de huizen.
'An me reet, de Revolutie! An me reet!'
Wat doet hij nou? Sandrine kan haar oren niet geloven. Je kunt
al worden opgepakt als je zonder kokarde op straat loopt, laat
staan als je dit soort dingen roept! Waarom gaat die man niet snel
weg? Waarom blijft hij daar maar staan? Straks komt de Nationale
Garde nog!
Ongerust kijkt Sandrine de donkere straat in.
'An me reet!' schreeuwt de man nog een keer. Hij slentert verder.
Aan het begin van de straat klinken snelle voetstappen. Sandrine
houdt haar adem in. Daar heb je het al. En voor hij het weet, is de
man omsingeld door soldaten van de Nationale Garde. Hij wordt
ruw bij de arm gepakt en meegevoerd naar een van de vele gevan­
genissen die Parijs tegenwoordig telt. Kloosters en paleizen zijn leeg
komen te staan en de revolutionaire regering heeft daar onmid­
dellijk een nieuwe bestemming voor gevonden. En nog schijnen die
noodgevangenissen niet genoeg te zijn. Ze puilen uit van de gevan­
genen. Want Parijs wordt het onophoudelijke geklak van de guil­
lotine een beetje moe en begint te protesteren. Het zijn allang niet
meer alleen edelen die worden opgepakt. ..
Langzaam keert Sandrine zich van het venster af. Ze kleedt zich
130

uit en glijdt onder de dekens. Maar de slaap wil niet komen. Ze
hoort voetstappen op straat en ze spitst haar oren. Iedere nacht is
ze bang dat die voetstappen voor háár deur ophouden. Klaarwakker
ligt ze naar de zoldering te kijken. Ze hoort Maurice de sloten
controleren. Margots voetstappen klinken op de trap. Dan wordt
er op de deur gebonsd. Niet gewoon gebonsd, maar dreigend geroffeld,
begeleid door geschreeuw.
Sandrine vliegt rechtop in bed. Verstijfd van angst wacht ze af.
Er wordt geschreeuwd en opnieuw gebonsd. 'Opendoen, in naam
van het volk!'
Sandrine springt uit bed. Haar ogen schieten door het kleine
kamertje.
Het raam!
Nee, dat is onmogelijk. Zelfs al zou ze zich erdoor kunnen wurmen,
dan zou ze een va! van de derde verdieping nooit overleven.
Ze drukt haar rug tegen het venster en denkt koortsachtig na. 0
God, haar sieraden! Ze duikt onder in de kast en grist het zakje
met de dngen en de armband van haar moeder naar zich toe. Met
trillende handen opent ze het vensterraam en duwt de luiken open.
Ze hangt het zakje aan een dikke splinter aan de buitenkant van
het luik en sluit beide luiken weer.
Voetstappen op de trap.
Niet bij machte om een stap te verzetten wacht Sandrine af.
Margot komt haar kamer binnen. Uiterlijk is ze kalm en beheerst,
maar haar geruststellende glimlach heeft iets verkrampts.
'Sandrine, kom mee naar beneden. Ze gaan huiszoeking doen.
Blijf rustig, m'n kind. Ze hebben geen enkel bewijs!'
Maar dat hebben ze ook niet nodig en dat weten ze alletwee.
Steun zoekend bij de leuning loopt Sandrine in haar lange katoenen
nachthemd de trap af. Margot slaat nog snel een omslagdoek om
haar heen.
Beneden klinken de voetstappen van de soldaten, de scherpe
vragen van de sergeant, Maurices rustige stem.
Margot drukt bemoedigend Sandrines hand en dan stappen ze
de zitkamer binnen. Sandrine weet nog net een verschrikte kreet binnen
te houden. Soldaten met bajonetten lopen door de karnet; trekken
laden open, openen kasten en halen alles overhoop. Pierre staat dicht
131

tegen zijn vader aangedrukt, terwijl de sergeant Maurice aan de tand
voelt.
'Mijn zoon is niet thuis. Hij werkt zelf bij de Nationale Garde.
Ik begrijp niet wat jullie ruer komen doen! Wij zijn eerlijke burgers
en goede patriotten!', zegt Maurice.
'Iemand heeft ons het advies gegeven om op dit adres eens goed
rond te kijken', zegt de sergeant. 'Dat zeggen ze niet zomaar! Wie is
dat?'
Alle ogen richten zich op Sandrine.
'Dat is mijn nichtje. Ze woont hier; ze is wees', zegt Maurice.
De sergeant loopt op Sandrine af.
'Naam?'
'Sandrine Lambertin', fluistert Sandrine.
'Leeftijd?'
'Zestien jaar.'
Secondelang houden de ogen van de sergeant die van Sandrine
vast. Sandrine slaat ze het eerst neer.
'Doorzoek de rest van het huis', beveelt de sergeant.
De soldaten stampen de trap op. Boven haar hoofd hoort Sandrine
ze de boel overhoop gooien. Maar hoe ze ook zoeken, een
triomfantelijke kreet blijft uit.
Ze weten helemaal niet waarnaar ze zoeken, bedenkt Sandrine.
Ze hebben geen enkel houvast. Alleen dat ze in dit huis moeten
rondkijken. Ze gaat op de zitbank bij de haard zitten en trekt Pierre
naast zich. Hij beeft. Sandrine slaat haar arm om hem heen en
glimlacht geruststellend.
Het duurt de sergeant blijkbaar allemaal te lang. Geërgerd
omdat resultaat uitblijft, gaat hij zich persoonlijk met de huiszoeking
bemoeien. Hij opent een kastje in de zitkamer en gooit alles
eruit. Een stapel oude exemplaren van de Vo lksvriend valt op de
grond. De soldaten komen weer beneden. De sergeant kijkt op.
'En?'
'Alleen dit, burger sergeant.'
Eén van de mannen houdt Sandrines muts met de rood-witblauwe
strikken omhoog.
'Hmm! Een goede patriotte, hè?' De sergeant stelt zich voor
Sandrine op. Nu ze zit, lijkt hij helemaal groot en dreigend.
132

'Waar kom je vandaan? Wie waren je ouders? Hoe zijn ze
gestorven? Nou, zeggen we nog wat?'
Sandrines keel wordt droog. Ze likt nerveus over haar lippen en
stamelt: 'Ik kom uit Tours.'
'Ze is mijn lievelingsnicht!', zegt Pierre opeens. 'Ik krijg altijd
cadeautjes van haar. Kijk eens wat ik vandaag heb gekregen! '
Hij bukt zich en haalt iets onder de zitbank vandaan.
De sergeant staart naar het stukje speelgoed met het scheve mes.
'En deze horen er ook nog bij!' Pierre haalt de poppetjes achter een
kussen vandaan en legt er een onder de guillotine. 'Als je zó doet,
valt zijn hoofd eraf. Maar dat kan er ook weer op, hoor.'
De sergeant kijkt van de miniguillotine naar Sandrine. Sandrine
kijkt terug. Deze keer slaat ze haar ogen niet neer.
'We gaan ... voor deze keer!', zegt de sergeant. 'We houden jullie
in de gaten.'
'Misschien kan mijn zoon uitzoeken welke grappenmaker dit
adre.s heeft opgegeven', zegt Maurice.
'Daar zullen wij wel voor zorgen. We hebben het veel te druk
om ons met valse beschuldigingen bezig te houden. Al ben ik daar
nog niet van overtuigd !' De sergeant kijkt dreigend rond. Hij geeft
een kort bevel aan zijn soldaten en dan vertrekken ze.
Margot laat sissend haar adem ontsnappen. Maurice wist het
zweet van zijn voorhoofd. Sandrine voelt hoe haar zenuwen zich
ontspannen en haar lichaam begint te trillen. Ze grijpt zich vast
aan de leuning van de bank om er niet af te vallen.
Pierre zit met zijn speelgoedguillotine op schoot en kijkt van zijn
ouders naar Sandrine.
'Ik was vergeten 'm weg te gooien', zegt hij zacht.
Sandrine schiet in een nerveuze lach en drukt de jongen even
tegen zich aan.
Ze zitten nog een poosje bij elkaar. Maurice pakt een kruik ster­
ke kruidenwijn tegen de schrik. Hij schenkt ieders beker tot de
rand toe vol.
'Dan slaap je goed', zegt hij tegen Sandrine.
Als Sandrine weer op haar kamer is, haalt ze het zakje sieraden
naar binnen en laat zich in bed vallen, dankbaar dat ze thuis slaapt
en niet in een vieze gevangenis. Maar flarden angstige dromen over
133

arrestaties en de guillotine kwellen haar zo dat ze bij het eerste och­
tendlicht opstaat. Ze kleedt zich vlug aan, pakt het zakje met haar
moeders sieraden en verbergt het onder haar lijfje. Margot heeft
zich al aangesloten bij de rij voor de bakkerswinkel; haar mantel is
van de haak verdwenen. Met een donkere mantel om zich heen
geslagen gaat ook Sandrine de straat op. Ze loopt onder de bomen
van de Place Royale door, via de Rue de Birague naar de Rue Fau­
bourg St. Antoine, langs de lange rijen wachtende mensen.
Met een zucht van verlichting ziet Sandrine tussen de huizen
door de Seine liggen. Ze haast zich naar de modderige waterkant
en haalt het zakje met de sieraden tevoorschijn. Eén voor één haalt
ze ze eruit. Liefkozend laat ze de armband van haar moeder door
haar vingers glijden. Ze doet de ringen nog één keer om. Dan
werpt ze alles met een ferme zwaai in het donkere water van de
Seine.
134

14
De zomer van 1793 gaat traag en warm voorbij. Als een
verstikkende deken ligt de hitte boven de stad, terwijl lange rijen
karren vol gevangenen door de straten rijden. De moord op Revo­
lutie-leider Marat door een jong meisje, Charlotte Corday, heeft
een golf van arrestaties teweeggebracht. De Jacobijnen zijn ervan
overtuigd dat er een samenzwering wordt beraamd tegen de Revo­
lutie. Iedereen die ooit zo onvoorzichtig is geweest om een woord
van kritiek op Marat te uiten, wordt opgepakt. De guillotine kan
het aantal executies bijna niet aan.
Daar gaat prins Philippe d'Orléans, lid van de Jacobijnenclub.
Ooit heeft hij zijn eigen stand in de steek gelaten om het volk te
helpen. Maar dat maakt geen verschil. Zijn misdaad is dat hij adel­
lijk bloed in zijn aderen heeft. Hij sterft kalm en waardig. Heel
anders dan madame Du Barry, de minnares van koning Louis XIV.
Met geweld wordt ze het schavot opgesleept en vastgebonden.
'Genade, genade, meneer de beul!' smeekt ze. 'Nog een ogen­
blik, meneer de beul, ik .. . '
Het mes suist en haar hoofd valt in de mand.
Olympe de Gouges, voorvechtster van de rechten voor vrouwen,
beklimt het schavot. Een lastpost, vinden de Jacobijnen. De hele
weg op de kar, tot op het schavot, heeft Olympe de menigte toege­
sproken en opgeroepen zich te bevrijden van hun nieuwe tirannen.
Klak! Olympe zwijgt voor eeuwig.
Een groepje in ongenade gevallen geleerden blijft de hele weg
naar het schavot opgewekt zitten praten en lachen, alsof ze op weg
zijn naar het theater. Eén van hen zit te lezen en legt een bladwijzer
in zijn boek op de plaats waar hij gebleven is. Onverstoorbaar staat
hij op, geeft het boek aan een lotgenoot naast hem en beklimt het
schavot.
'Leve de koning!' roept hij het publiek toe. De beul drukt zijn
hoofd op het blok.
Klak!
Groot is de pret als de beul het afgeslagen hoofd even aan de
haren op en neer laat dansen.
135

En de hitte van de zomer duurt maar voort. Rond de Place de la
Révolution hangt voortdurend de misselijkmakende geur van
bloed. Het is een opluchting als de herfst aanbreekt en regenbuien
het plein schoonspoelen. Sandrine vermijdt het op de Place de la
Révolution te komen. Sinds de inval slaapt ze geen nacht meer
goed. Lange tijd heeft ze zich veilig gevoeld bij de Lambertins.
Opgepakt en terechtgesteld worden was iets wat anderen over­
kwam. Nu is het alsof de guillotine in de Rue des Francs-Bourgeois
is neergezet ...
Op zondag is Sandrine vrij.
'Wat ga je doen vandaag?' vraagt Philippe.
Sandrine geeft niet direct antwoord. Eigenlijk hoopt ze dat
Nicolas haar komt halen om langs de Seine te wandelen, of in een
bootje een eindje te roeien. Soms komt hij haar spontaan halen,
maar even vaak zit ze de hele zondag tevergeefs te wachten. Ze
heeft de familie Lambertin nooit verteld dat Nicolas en zij elkaar al
kenden. Sandrine weet bijna zeker dat Margot hen voor alle veilig­
heid zou verbieden met elkaar om te gaan. Eén ongelukkig gekozen
woord van Nicolas, of een kleine toespeling op hun verleden, zou
haar kunnen verraden. Bovendien is het zoveel gemakkelijker om
met een schone lei te beginnen.
'Het liefst zou ik naar buiten gaan', zucht Sandrine. 'Naar het
Bois de Boulogne of zo.' .
'Dat kan niet', zegt Philippe rustig. 'Ik heb je wel een pas
bezorgd, maar als je de stad uit wilt, word je zo grondig onder­
zocht .... Nee, dat is te gevaarlijk.'
'Dat weet ik wel', zegt Sandrine.
'Er is toch wel iets anders dat jullie kunnen doen? Op de
Champs-Elysées is het nu heerlijk', zegt Margot.
'Ik ga liever ergens anders naartoe', zegt S!mdrine.
'Natuurlijk! Prima! Zeg het maar!' moedi Philippe aan.
'Ik wil naar huis.'
,
Een uur later staan ze in de Rue de Varenne. 5andrine staart naar
de brede poort die toegang geeft tot de binne\1plaats. Boven de
hoge, blinde muur is nog net een stuk van het huis te zien. De verf
136

is afgebladderd, de ruiten zijn smerig. Er spreekt een trieste verla­
tenheid uit die Sandrine hevig aangrijpt. In gedachten ziet ze zich­
zelf met haar ouders en Michelle in een rijtuig de binnenplaats
oprijden. Ze kijkt naar de vensters die uitzien op de binnenplaats.
Ze kan zich moeiteloos de vertrekken erachter voor de geest halen.
Langzaam draait Sandrine de toegangspoort de rug toe. Het meisje
dat daar woonde, is een vreemde geworden. Ze herkent haar niet
meer.
'Vertel eens iets over je ouders en je zuster', zegt Philippe terwijl
ze teruglopen.
Sandrine kijkt hem verrast aan.
'Hoe was je zus? Leek ze op je?' vraagt Philippe.
'Michelle was drie jaar ouder dan ik. Als je klein bent, is dat
veel', zegt Sandrine. 'Maar toch speelden we vaak met elkaar. We
moesten wel; we hadden verder niemand.'
'Zagen jullie nooit andere kinderen?'
'In Parijs wel. Er waren dansavondjes, of we gingen naar het
Bois de Boulogne. Met Julie, natuurlijk. Maar in Poissy hadden we
alleen elkaar. We mochten niet spelen met de kinderen uit het dorp.'
'Vond je dat niet vervelend?'
'Ik wist niet beter. Maar achteraf...'
'Ja?'
'Achteraf vind ik het wel jammer.'
Ze zou Nicolas veel beter hebben leren kennen. Maar dat zegt
ze natuurlijk niet hardop.
Op hun gemak lopen Sandrine en Philippe door de Rue de Bour­
gogne, in de richting van de Seine. Het is een prachtige herfstdag.
De zon schijnt; er zijn veel wandelaars. Ook langs de Seine is het
druk.
Sandrine en Philippe lopen naar de brug die uitkomt op de Place
de la Révolution. Het ge roffel van de trommels en het rumoer van
de toeschouwers is hier al te horen. Hoewel je dat geluid de hele
dag hoort, en je overal in de stad de karren met kaalgeschoren
gevangenen tegenkomt, kan Sandrine er maar niet aan wennen. Ze
weet dat ze niet de enige is. Ze hoort de mensen mompelen in de
rijen voor de bakker, ze ziet steeds meer Parijzenaars met afgewend
hoofd langs de Place de la Révolution lopen. De routes die de
137

karren afleggen, worden steeds veranderd omdat de bewoners van
de straten zenuwachtig worden van die dodenritten.
Aan de andere kant van de Seine neemt Philippe Sandrine bij de
arm en voert haar mee naar een parkje aan de Cours la Reine.
Wa ndelaars strijken er neer op banken onder de kastanjebomen,
met de kans de plotseling neervallende kastanjes op hun hoofd te
krijgen. De grond is bezaaid met opengebarsten bolsters. Het zou
een prettig plekje zijn om even te zitten, als ze niet recht op de
Place de la Révolution hadden uitgekeken.
'Ik loop liever door naar de Champs-Elysées', zegt Sandrine.
'Ja .. .', Philippe kijkt naar de samengedromde massa op het plein.
Het schavot met de guillotine steekt boven de hoofden van de men-
sen uit. Er valt net een hoofd en er gaat een woest gejuich op.
'Soms vraag ik me af waar we in godsnaam mee bezig zijn, mom­
pelt Philippe.
'Wat?' Sandrine denkt dat ze het niet goed heeft verstaan.
'Vroeger dacht ik dat mijn zusje was blijven leven als die Revo­
lutie maar eerder was gekomen', zegt Philippe. 'We hadden het niet
zo slecht thuis, maar voor een ziekelijk kind als Louison was er
gewoon niet genoeg. Niet genoeg melk, niet genoeg verse groente,
niet genoeg geld voor medicijnen. En toen die ene winter, die ver­
vloekt lange, koude winter. .. ' Hij schudt zijn hoofd. 'Toen ze stierf,
was ik razend. De Revolutie was net begonnen, alles zou verande­
ren! Daar geloofde ik heilig in. Voortaan zou er gezorgd worden
voor kinderen als Leuison. Maar dat is niet zo. Er is niets veran­
derd. Wa t doen ze toch allemaal in de Conventie? Waar práten ze
allemaal over terwijl er nog steeds mensen op straat sterven van de
honger? Zie je dat restaurant daar?'
Hij knikt in de richting van de zanderige wandelpaden van de
Champs-Elysées.
Tussen de bomen schemert een gebouw.
'Dat is Restaurant de la Guillotine', zegt Philippe. 'Daar gaan
onze grote leiders iedere avond eten. Biefstuk à la guillotine,
bijvoorbeeld. Ik heb gehoord dat op de spijskaart niet alleen staat
wat je er kunt eten, maar ook wie er die dag is onthoofd.'
Er valt een stilte die alleen verbroken wordt door het lawaai van
de mensen op de Place de la Révolution.
138

'Kom.' Philippe pakt Sandrines hand. 'Het wordt me hier te druk.'
Ze lopen het landelijke pad van de Champs-Elysées op. De
ruisende bomen met hun geelbruine, naar beneden dwarrelende
bladeren hebben een kalmerende werking op Sandrine. De lucht is
doortrokken van de geur van vochtige aarde en rottende bladeren.
Sandrine haalt diep adem. Ze is nog steeds niet bekomen van haar
verbazing. Philippe twijfelt aan de Revolutie! Het liefst zou ze door
willen vragen, maar dit is daar niet de juiste omgeving voor. De
Champs-Elysées is vol wandelaars die opgewekt de executies
bespreken die ze net, op de Place de la Révolution, hebben bijge­
woond. Kinderen rennen met hoepels over het pad en onder de
bomen zitten mensen te genieten van de herfstzon.
Pas als ze een rustig plekje hebben gevonden, vraagt Sandrine:
'Weet je al wie ons heeft aangegeven bij het Veiligheidscomité?'
'Nee. Ik heb het op het stadhuis nagetrokken, maar ik heb niets
gevonden. Het was waarschijnlijk een anonieme tip. Heb je die
houten brievenbus gezien, die bij het Louvre hangt? Daar kun je
een briefje met een beschuldiging in doen', zegt Philippe.
Hij gaat wat dichter naast Sandrine lopen.
'Van de week hebben we een inval gedaan', zegt hij. 'Het was
's avonds laat en die mensen lagen al in bed. Het zouden zeer
gevaarlijke vijanden van de Revolutie zijn, verdacht van verraad en
het beramen van een samenzwering tegen de Jacobijnen. We moes­
ten ze arresteren en zoveel mogelijk bewijzen van hun schuld zien
te vinden. En die vonden we heel gemakkelijk: twee degens, ge­
kruist aan de muur gehangen. Die mensen, een ouder stel, stonden
in hun nachthemd en slaapmuts in de kamer en bezwoeren ons dat
die degens er voor de sier hingen. Dat ze er altijd al gehangen had­
den, vóór de Revolutie al. Ik geloofde ze.'
'Maar de anderen niet.'
'Nee. Die beschouwden een bot keukenmesje al als een
moordwapen.'
'En, wat zei je?'
'Niets! Wat moest ik zeggen ? Dat het een belachelijk bewijs
was ? Dat je aan de verkleuring van het behang kon zien dat die
wapens daar inderdaad al jaren hingen? Dat maakte niets uit; er
was helemaal geen bewijs nodig om die mensen te arresteren. Dat
139

jullie tijdens die inval niet zijn meegenomen, was alleen omdat ze
wisten dat ik bij de Nationale Garde zit. Anders waren jullie zeker
opgepakt, bewijzen of niet.'
'Wil je weg bij het Veiligheidscomité?' vraagt Sandrine.
Philippe antwoordt niet meteen.
'Ik weet het niet', zegt hij. 'Af en toe pakken we mensen op die
werkelijk schuldig zijn. Die de Revolutie willen tegenwerken en de
oude toestand, met de adel aan het hoofd, weer terug willen. Maar
zoveel vaker twijfel ik aan hun schuld. En ik kan niets doen! Ik zou
me onmiddellijk zwaar verdacht maken. En om jou kan ik maar
beter niet de aandacht op me vestigen. Dus al zou ik willen, ik kán
helemaal niet weg bij het Veiligheidscomité. Dat staat gelijk aan
verraad. Helemaal nu ze plannen hebben om mij tot officier te
bevorderen.'
'Officier? Toe maar!'
'Ja, Robespierre is heel tevreden over me. Kun je het je voorstel­
len? Robespierre! Ik zou zijn gezicht weleens willen zien als hij
erachter komt dat ik al die tijd een aristocrate verborgen heb
gehouden.'
'Tegen je zin', zegt Sandrine.
'Niet lang.' Philippe raakt vluchtig haar haren aan. 'Zullen we
maar weer eens naar huis gaan? Anders wordt maman ongerust.'
Sandrine knikt en accepteert de arm die hij haar aanbiedt.
Als ze thuiskomen, staan Nicolas en Pierre op de binnenplaats
een wedstrijdje te doen in schijfjeswerpen.
'Ik winl' roept Pierre. 'Kijk eens, Sandrine! Mijn schijf ligt het
verste weg!'
'Ietsje', zegt Nicolas.
'Niet! Heel duidelijk! Kijk danl Philippe, kijk eens?' Pierre krijgt
rode konen van opwinding.
'Ja, die van jou ligt verder. Maar mij kun je niet verslaan!' Phi­
lippe pakt een schijf en werpt.
Met een kreet neemt Pierre de uitdaging aan. Net als hij zijn
schijf wil gooien, kietelt Philippe hem in de zij. In een oogwenk is
de binnenplaats vol van gelach en geschreeuw.
Nicolas wenkt Sandrine. Ze volgt hem naar binnen. In de keu­
ken zegt hij: 'Ik heb iets voor je.'
140

Verbaasd neemt Sandrine een bruin pakje aan. Ze haalt het
papier eraf en kijkt naar het boek dat ze in haar handen houdt.
'Een boek?'
'Ja, je houdt toch zo van lezen?'
'Ja, zeker. Wat lief van je!'
'Ik heb het om een speciale reden gekocht.' Nicolas neemt het
boek van haar over en bladert het door. Als hij op de bladzijde is
die hij zoekt, geeft hij Sandrine het boek terug. 'Hierom.'
Sandrine staart naar het getekende portret van een oudere man.
Hij heeft een breed gezicht met zware wenkbrauwen waardoor hij
norser lijkt dan hij in werkelijkheid is. Hij draagt een kanten kraag
en een gepoederd staartpruikje. Het is sprekend haar vader. Sandri­
ne blijft maar naar het portret staren. Ze bijt op haar lip en dringt
haar tranen terug.
'Ik liep langs die boekenstalletjes op de Pont Neuf en toen zag ik
iemand in dat boek bladeren', vertelt Nicolas. 'Toen ik dat portret
zag, heb ik gewacht tot die man dat boek teruglegde en toen heb ik
het onmiddellijk gekocht.'
Sandrine kijkt hem met een warme glimlach aan.
'Dank je', zegt ze.
Nicolas glimlacht terug. Een tijdlang staan ze zo, bewegingloos,
en wanneer ze opkijken staat Philippe in de deuropening. 'Kijk eens
wat Nicolas voor me heeft gekocht.' Sandrine laat hem het boek
Zien.
'Zo zo', zegt Philippe.
Hij bladert het boek door, geeft het aan Sandrine terug en loopt
langs Nicolas heen de kamer in. Het ontgaat Sandrine niet dat zijn
vrolijke bui plotseling verdwenen is.
141

15
Met een klap sluit Nicolas de deur van het café. De gestaag neer­
vallende regen veroorzaakt een modderige stroom in de midden­
goot van de Rue de la Convention, zoals de Rue St. Honoré nu
door de Conventie wordt genoemd. Het ijzeren uithangbord waait
heen en weer in de koude wind.
Nicolas draait zich om. Achter de bar staat Luc bekers te spoe­
len en waarschuwingen naar ruziënde klanten te roepen. Het is
druk in het café. Er klinkt een luid geroezemoes terwijl er gedron­
ken wordt en een kaartje gelegd.
In de verte klinkt een onheilspellend gebolder. De gesprekken
vallen stil. Twee rammelende mestkarren gaan voorbij. Nicolas
kijkt over zijn schouder uit het raam. Een flits van bleke gezichten,
kaalgeschoren hoofden, en weg zijn ze.
In het café praat iedereen verder alsof er niets gebeurd is. Nico­
las gaat door met zijn werk.
Hij zou er inmiddels aan gewend moeten zijn. Sinds eind
september de Wet op de Verdachten is ingevoerd, worden er dag en
nacht mensen uit hun huizen gesleept, omdat ze ervan verdacht
worden verdacht te zijn.
En verdacht is iedereen die ook maar iets van kritiek uit op de
Conventie, en in het bijzonder op Robespierre, de leider van de Jaco­
bijnen. Hij woont schuin tegenover het café. Nicolas ziet hem dikwijls
over straat gaan; een kleine man met een staartpruikje, altijd onberis­
pelijk gekleed in een olijfgroene jas met mouwen van Mechelse kant.
Verdacht zijn ook alle familieleden van emigranten, vrienden
van aristocraten en mensen die sympathiseren met de slachtoffers
van de guillotine. Zeer verdacht zijn de Girondijnen omdat ze
geaarzeld hebben de koning te onthoofden. Nu worden ze op bevel
van de Jacobijnen zelf gearresteerd en opgesloten in het Luxem­
bourg, een voormalig paleis.
Nicolas ruimt de tafels af en kijkt naar de deur die openzwaait.
Een druipnatte figuur komt snel naar binnen. Het is Philippe.
'Philippe! Ga zitten. Wat kan ik voor je inschenken?' begroet
Nicolas hem.
142

'Niets. Ik moet je spreken', zegt Philippe.
'Nu? Het is nogal druk.'
'Nu.' Philippe duwt Nicolas naar achteren.
Luc kijkt hem vragend aan, maar Nicolas haalt zijn schouders
op. In het achtervertrek staan Nicolas en Philippe tegenover elkaar.
'Nou, wat is er?', zegt Nicolas.
'Je moet weg uit Parijs.'
'Waarom?'
'Je staat op de lijst.'
Nicolas verbleekt.
'Waarom? Wat heb ik gedaan?'
'Niets', zegt Philippe. 'Daarom ben ik hier, om je te waarschu-
wen. Iemand heeft je blijkbaar aangegeven.'
Nicolas laat zich op een leeg vat zakken. Zijn benen trillen.
'Wie zou mij in godsnaam willen aangeven?'
'Het kan iedereen zijn. Misschien een klant. De stad zit vol ver-
klikkers.'
Nicolas wrijft in zijn ogen en probeert helder na te denken.
'Wat nu?'
'Ik kan je helpen Parijs te verlaten. Pak je spullen en zorg dat je
ergens anders onderdak krijgt. Ik zal voor een valse pas zorgen.'
'Wacht even', zegt Nicolas. 'Waar moet ik vannacht dan slapen?'
'Dat moet je zelf bedenken. Je kan niet met mij mee. De gardis­
ten houden elkaar ook scherp in de gaten', zegt Philippe. 'Laatst is
er een officier van de wacht bij de noorderpoort doodgeschoten
omdat hij twee aristocraten heeft laten ontkomen.'
'En waarom denk je dat ze mij zullen doorlaten? Een pas alleen
is niet voldoende. Tegenwoordig moet je precies uitleggen waarom
je de stad uit wilt en wanneer je weer terug denkt te zijn.'
'Behalve de boeren. Die gaan iedere dag in en uit. Jij bent toch
een boer?'
Nicolas knikt langzaam.
'Nou dan. Je hebt verstand van het boerenbedrijf, dus ze zullen
je niet met strikvragen kunnen pakken. Ik vorder wel een boeren­
kar waarmee je de stad uit kunt', zegt Philippe.
Nicolas haalt wanhopig een hand door zijn haar.
'Goed', zegt hij.
143

'Kom morgenmiddag tegen zessen naar café La Bastille, bij de
Saint-Antoinepoort', zegt Philippe. 'Ik zal zorgen dat op de bin­
nenplaats een wagen klaar staat.'
'Kun je zo snel een pas regelen?'
'Dat moet wel lukken. En 0 ja, je kleding. Mijn vader heeft nog
wel een paar klompen voor je. Wat heb je zelf?'
'Ik heb mijn ouwe hemd nog liggen.'
'Prima. Dat is voldoende.'
Philippe loopt naar de achteruitgang van het café.
'Philippe!', zegt Nicolas.
Zijn vriend kijkt om.
'Bedankt.'
Philippe tikt tegen zijn rode Jacobijnenmuts en duwt de deur
open. Nicolas kijkt hem na. Dan rent hij met twee treden tegelijk
de trap op naar boven om zijn spullen te halen.
'Heb je het al gehoord? De weduwe Capet moet voorkomen. Dat
zou eens tijd worden. Ze hebben het al veel te lang uitgesteld.
Zonde van al dat kostbare brood dat ze haar geven', zegt Jeanne.
Sandrine kijkt op van de broek waar ze een zoom in legt. De
meeste vrouwen knikken. Hun gezichten staan hard en verbeten
door een leven vol zorgen en gebrek.
Sandrine denkt aan koningin Marie-Antoinette. Ongetwijfeld
had al het geld dat ze zo vrolijk aan japonnen en feesten heeft
uitgegeven, nuttiger besteed kunnen worden, maar ze moet wel
zwaar boeten voor haar luxeleventje. Ze zit al maandenlang in een­
zame afzondering opgesloten in de Conciergerie. Haar echtgenoot
is onthoofd, haar kinderen mag ze slechts één keer per dag door
een hoog venster zien, als ze gelucht worden op de binnenplaats.
Ze mag ze niet spreken, niet aanraken, en dat in de wetenschap dat
ze waarschijnlijk niet lang meer te leven heeft.
Sandrine huivert. En ze dacht nog wel dat zij eenzaam was.
Als het vijf uur is, loopt ze haastig naar buiten. Ze kijkt om zich
heen, maar ziet Nicolas nergens. Teleurgesteld loopt Sandrine door.
Nicolas laat het bijna nooit afweten. Als er maar niets gebeurd is ...
Ze slaat een hoek om en Nicolas duikt op. Sandrine onderdrukt een
kreet.
144

'Ik schrik van je!' roept ze uit. 'Wat is er? Waarom sta je hier op
me te wachten?'
Ongerust kijkt ze Nicolas aan. Hij ziet er verschrikkelijk uit.
Bleek en opgejaagd.
'Ik word gezocht', zegt Nicolas. 'Volgens Philippe sta ik op de
lijst. Hij is me vanmiddag komen waarschuwen.'
'Wat!' Het bloed trekt weg uit Sandrines wangen.
'Morgen rond deze tijd helpt hij me te ontsnappen uit Parijs. Op
een boerenwagen.' Nicolas haalt nerveus zijn hand door zijn haar.
'Ik loop niet het hele stuk met je mee. Misschien houden ze jou ook
in de gaten. Ik weet niet wie me aangegeven heeft! Ik weet ook niet
waarom.'
Sandrine ziet de straat door een waas.
'En nu? Waar ga je naartoe?', fluistert ze.
'Terug naar Poissy. Kijken hoe het met mijn broertjes en mijn
zusje gaat. Misschien kan ik weer in de oude pachtboerderij van
mijn ouders wonen. En anders vind ik wel iets.'
Zijn woorden dringen nauwelijks tot Sandrine door. Als ver­
doofd staart ze in de verte. Nicolas gaat weg!
'Neem mij mee', zegt ze dringend. Nicolas kijkt haar verbaasd aan.
'Ik meen het! Neem mij mee!' smeekt Sandrine. 'Ik zou je kun­
nen helpen op de boerderij.'
'Je meent het echt, hè?' Nicolas kijkt haar met opgetrokken
wenkbrauwen aan.
'Ja, natuurlijk meen ik het echt', zegt Sandrine. Nicolas schudt
zijn hoofd.
'Het is te gevaarlijk, Sandrine. De poorten worden scherp
bewaakt.'
'Loop ik hier dan minder gevaar? Ben je die inval vergeten ? Het
had weinig gescheeld of we zaten allemaal in La Force, in de
Abbaye of in het Luxembourg. Door mij !'
'Philippe beschermt je wel.'
'0 ja? Hoe lang nog? Hoe lang zal het duren voor ze hém gaan
verdenken?' Sandrine pakt Nicolas dwingend bij de arm. 'Weet jij
hoe het voelt om iedere nacht wakker te liggen? Om niet te durven
slapen, uit angst dat de Nationale Garde opeens langskomt? Weet
jij hoe het voelt om opeens voetstappen in de straat te horen, zodat
145

je geen adem meer durft te halen tot ze jouw deur voorbij zijn? Ik
heb het gevoel dat het woord adel op mijn voorhoofd geschreven
staat!' Nicolas zwijgt lange tijd.
'Kom morgen rond deze tijd naar café La Bastille', zegt hij
uiteindelijk. 'Zorg dat je iets warms aan hebt.'
De volgende dag hoeit Sandrine alleen 's middags in de werkzaal te
verschijnen. De hele ochtend helpt ze Margot en twijfelt ze of ze
haar in vertrouwen zal nemen. Ze is zo in gedachten verzonken dat
ze nauwelijks in de gaten heeft dat Margot tegen haar praat.
'Wat is er toch met jou?' vraagt Margot.
Sandrine schrikt op.
'Je bent zo afwezig. Waar zit je met je gedachten?'
'Nicolas staat op de lijst', zegt Sandrine zacht. Margots glimlach
verdwijnt.
'Meen je dat?'
'Philippe heeft hem gewaarschuwd. Hij helpt hem vluchten.'
'Dáárom zie je zo witjes. Je bent erg op die jongen gesteld, niet­
waar?'
Sandrine knikt.
'Dan moet je blij zijn dat hij de kans krijgt om te vluchten', zegt
Margot ernstig.
'Dat ben ik ook.'
Zal ze zeggen dat ze met Nicolas meegaat? Nee, beter van niet.
Straks houdt Margot haar tegen.
Na het middagmaal moet Sandrine opschieten om op tijd in de
kerk te komen. Desondanks loopt ze eerst naar de schoenmakers­
werkplaats. Ze kijkt naar Maurice, die met een paar repen leer
voor zich aan de snijtafel zit. Hij kijkt op en glimlacht.
'Werk ze, meisje!'
'Ja ... Dag Maurice.'
Sandrine draait zich om.
'Kom op, Sandrine! Wat loop je te treuzelen? Straks kom je te
laat!' spoort Margot haar aan.
Sandrine slaat haar armen om Pierre heen en knuffelt hem.
'Hé, laat me los!' roept Pierre.
'Dag Margot', zegt Sandrine.
146

'Dag kind.' Margot kijkt haar oplettend aan. 'Alles goed?'
'Ja hoor.' Na een korte aarzeling omhelst Sandrine Margot ook.
'Weet je, ik heb je nooit bedankt voor alles wat je voor me hebt
gedaan.'
'Dat hoeft ook helemaal niet. Dit is je thuis', zegt Margot.
'Ja', zegt Sandrine zacht.
Ze glimlachen naar elkaar. Sandrine pakt haar mantel en loopt
de binnenplaats op. Op het laatste moment kijkt ze nog even over
haar schouder. Margot staat in de deuropening van de keuken. Er
ligt een nadenkende uitdrukking op haar gezicht.
147

16
De middag gaat tergend langzaam voorbij. Het is koud in de kerk.
Buiten slaat de regen met vlagen tegen de ramen. Om vijf uur haast
Sandrine zich naar buiten. Het regent nog steeds, maar niet meer
zo hard. Sandrine trekt de kap over haar hoofd en begint te lopen.
Zorgvuldig de stromen modderwater ontwijkend loopt ze dezelfde
route als altijd, naar huis. Ze slaat de Rue Paubourg St. Antoine in,
maar loopt door waar ze anders afgeslagen zou zijn. Ze houdt de
kap ver over haar hoofd, ook als het niet meer regent.
Pas als ze het café La Bastille nadert, kijkt ze op. Aan de over­
kant van de straat blijft ze wachten tot Nicolas haar komt halen.
Het duurt lang. De mensen kijken naar haar en dus loopt ze wat
heen en weer. Na enige tijd ziet ze Philippe uit de steeg naast het
café komen. Hij beent weg zonder op of om te kijken.
Waar blijft Nicolas nou? Ongeduldig houdt Sandrine haar ogen
gericht op de steeg. Ja, daar is hij !
Nicolas laat zich heel even zien in de steeg en wenkt haar.
Sandrine steekt haastig de modderige straat over en loopt door
de steeg naar de achterkant van het café.
Zoals Philippe beloofd had, staat daar een boerenkar klaar. Een
linnen huif beschermt de lading, die uit groenteafval bestaat, tegen
regen en wind. Nicolas staat tegen de wagen geleund. Hij heeft een
boerenkiel aan en een rode muts op zijn hoofd. Zijn gezicht is
bleek en gespannen.
knikt.
'Ben je er klaar voor?', zegt hij met vreemde stem. Sandrine
'Heeft Philippe een pas voor je meegenomen?' vraagt ze.
'Ja, kijk maar. Ziet er goed uit, hè?' Nicolas haalt het document
tevoorschijn.
'Ja. Nou, dan kunnen we gaan, hè?', zegt Sandrine.
Nicolas knikt. 'Heb je een warme mantel aan? Goed zo. Ga op
de bodem van de wagen liggen, onder dat afval. Bij de poort zullen
ze de huif er wel afhalen om de lading te doorzoeken, maar ik denk
niet dat ze al die troep eraf gaan scheppen. Maak je zo klein moge­
lijk en beweeg je pas als ik zeg dat het veilig is. Goed?'
148

Sandrine knikt bleekjes.
Nicolas pakt haar bij de schouders.
'Het komt wel goed', zegt hij .
Hij kust haar kort maar stevig op de lippen en laat haar weer
los. Sandrine kruipt zo ver mogelijk weg onder het groenteafval. Ze
hoort Nicolas nog wat rommel boven op haar gooien en dan trekt
hij de huif over de wagen.
Het is donker onder al die rommel. Sandrine houdt haar hand
voor haar mond. De stank van het afval is verschrikkelijk, maar
erger is dat ze bijna geen lucht krijgt. Om niet in paniek te raken
denkt ze aan de kus die Nicolas haar net gaf. Voorzichtig raakt ze
haar lippen aan.
De wagen zet zich in beweging. Sandrine voelt dat ze een draai
maken en langzaam door de steeg rijden. Opnieuw een draai. Nu
rijden ze door de straat, op weg naar de stadspoort.
Sandrine beschermt haar gezicht met haar arm tegen de verrotte
groente en schillen. Het kleine beetje lucht onder het afval verbruikt
ze snel. Ze voelt zich draaierig worden.
Volhouden, prent ze zichzelf in. Straks zijn we vrij .
De boerenwagen houdt halt. Nu staan ze in de rij. Ze herinnert
zich de lange rij wagens voor de stadspoort. Ze heeft er vaak
genoeg gestaan als ze eten ging halen bij de boeren, vol verlangen
om met ze mee de stad uit te rijden.
'Halt!' wordt er geschreeuwd.
De officier van de wacht is een lange man met vet, sluik haar.
Hij draagt een lange jas en hoge zwarte laarzen.
Nicolas probeert de wantrouwige blik die de man op hem werpt
zo rustig mogelijk te doorstaan.
'Wat heb je daar in die wagen?' bast de officier.
'Troep, burger officier', zegt Nicolas, beleefd maar niet te onderdanig.
'Schillen, groente die ik niet heb kunnen verkopen. Niks bijzonders.'
'Dat maken wij wel uit.' De officier loopt om de wagen heen en
kijkt hem scherp aan. 'Hoe komt het dat ik jou helemaal niet ken?'
'U kent waarschijnlijk mijn moeder wel. Zij komt iedere dag
langs. Maar ze is ziek, vandaar dat ik hier nu zit.'
'Je moeder, hmm? Hoe ziet ze eruit?'
149

'Tja ... grijs haar, witte muts. En 0 ja, ze mist een voortand!', zegt
Nicolas, alsof dat de doorslag moet geven. De meeste vrouwen van
die leeftijd missen wel een paar tanden.
'Grijs haar, witte muts. Daar kan ik veel mee! Papieren!' Bevelend
steekt de officier zijn hand uit.
Nicolas overhandigt hem zijn pas. Hij gaat nonchalant verzitten,
beantwoordt een denkbeeldige groet van een andere boer en
steekt zijn hand op naar iemand in de verte, die verbaasd terugkijkt.
Intussen houdt hij uit zijn ooghoeken de officier in de gaten.
'Hmm', zegt de man.
Nicolas steekt zijn hand uit, maar hij krijgt zijn pas nog niet
terug.
'Afstappen!' beveelt de officier. 'Ik wil weten wat je precies op je
wagen hebt. Haal die huif eraf.'
'Tuurlijk, best', stemt Nicolas in. Hij springt van de wagen, laat
de huif zakken en gooit een paar handen groenteafval van de ene
kant naar de andere. 'Troep, niets dan troep. Dat krijgen de varkens
thuis, begrijpt u? Geen mens moet het meer hebben.'
De officier geeft zijn wachters een seintje. Een gardist met een
gerafelde broek en een vuil hemd loopt naar de wagen toe en steekt
zijn bajonet links en rechts in het afval. Nicolas leunt onverschillig
tegen de kar, peutert wat vuil onder zijn nagels vandaan en wacht
met angstig bonkend hart op een schreeuw van Sandrine.
De officier en de wachter verwijderen zich een eindje van de
wagen. Op gedempte toon praten ze met elkaar en knikken naar
Nicolas en de lading op de wagen. Nicolas klimt weer op de bok en
neemt de leidsels in zijn hand.
De officier loopt op hem af en overhandigt hem zijn pas. Na een
lange, onderzoekende blik zegt hij: 'Rijden maar.'
Nicolas tikt tegen zijn rode muts, laat de leidsels op de paardenrug
neerkomen en de wagen rolt door de poort.
Het is gelukt, het is gelukt! dreunt het door Nicolas' hoofd.
Het bloed suist in zijn oren. Het liefst zou hij het paard in draf
willen laten gaan, maar hij blijft in hetzelfde kalme gangetje
doorsukkelen. Net als hij Sandrine iets toe wil sissen, schalt er een
bevelende stem door de lucht.
'Halt!'
150

Nicolas kijkt over zijn schouder. Dat kan toch niet voor hem
bedoeld zijn?
'Halt!' klinkt het weer. 'Terugkomen!'
Nicolas' vreugde maakt plaats voor paniek. Ervandoor! In volle
galop! Nee, dat is waanzin. Ze hebben hem zó ingehaald. Terug
dan maar. Misschien is er niets bijzonders en laten ze hem weer
gaan. Met een droge keel van angst keert Nicolas de wagen en rijdt
terug. Een vijftal gardisten, met op hem gerichte bajonetten, wacht
hem op.
'Ik was wat overhaast', zegt de officier met een grijnslachje. 'Ik
vind dat je wel erg veel afval overhoudt voor een stad die niets te
eten heeft. Leeghalen, mannen!'
Nicolas springt van de wagen. Van zijn onverschillige houding is
niets meer over. Steeds meer afval belandt op de keien. Al het bloed
vloeit weg uit Nicolas' gezicht.
Een dichte haag nieuwsgierige voorbijgangers verzamelt zich op
korte afstand. Nicolas ziet een stukje van Sandrines mantel door
het afval schemeren.
'God in de hemel, als u er werkelijk voor ons bent, help ons dan
nu!' bidt hij inwendig.
Hij durft bijna niet te kijken. Als hij een triomfantelijke schreeuw
hoort, sluit hij heel even zijn ogen. Dan kijkt hij naar de wagen en
ziet Sandrines angstige gezicht tussen het afval. Ruwe soldaten­
handen sleuren haar van de wagen. Ze valt op het plaveisel en
wordt hardhandig omhooggetrokken.
Woedend vliegt Nicolas op de verantwoordelijke soldaat af,
maar hij wordt door de anderen omvergeschopt. Als hij opkijkt,
wijst de punt van een bajonet naar zijn keel.
'In naam van de Republiek arresteer ik u wegens verdacht
gedrag. Neem ze mee!', zegt de officier luid.
Sandrine en Nicolas worden geboeid en op hun eigen wagen
gezet. Begeleid door vier soldaten rijden ze terug de stad in. Een
honende, jouwende menigte achtervolgt hen, gooit met handen
groenteafval en overstelpt hen met scheldwoorden.
Sandrine staart naar de planken waar ze net nog op lag. Het ge­
krijs van het gepeupel dat achter de wagen aanloopt, dringt nauwe­
lijks tot haar door. Ze kan nog niet goed bevatten wat er is gebeurd.
151

Het ging allemaal zo snel. Het ene moment waande ze zich vrij, het
volgende moment spatte de zeepbel uit elkaar. Ze durft Nicolas nauwelijks
aan te kijken. Dit is haar schuld. Alléén was hij zeker ontkomen.
De rit naar de gevangenis lijkt uren te duren. Pas als ze de Rue
de Tournon inslaan, kijkt Sandrine op. Voor haar liggen de machtige
muren van het Palais du Luxembourg. Ze is er weleens binnen
geweest met haar ouders en Michelle, als gasten van de graaf de
Provence. Maar de graaf is gevlucht, het paleis werd in beslag
genomen door de revolutionaire regering en wordt nu als gevangenis
gebruikt.
Uit het wachthuis naast de poort komen twee schildwachten
met grote honden naar buiten. Ze houden hun lantaarns omhoog
en bekijken de gevangenen op de kar. De honden grommen dreigend.
'Doorrijden maar!'
Ze hobbelen de ongelijke binnenplaats van het Luxembourg op.
Sandrine en Nicolas worden van de kar getrokken en door een
grote deur naar binnen geduwd. In een hoek zit een man achter een
schrijftafel. Hij kijkt niet eens op als Sandrine en Nicolas de hal
binnenkomen. Grote handen fouilleren hen. Dan worden ze naar
de griffier geleid.
'Naam?' vraagt de man achter de schrijftafel kortaf.
'Nicolas Bailly.'
De griffier schrijft zijn naam in het gevangenisregister.
'Naam?'
'Sandrine ... Bonnet.'
De griffier schrijft het op. Een cipier met een rammelende sleutelbos
komt het vertrek binnen. Evenals de griffier draagt hij een
zwarte broek en een rood vest; hij heeft een vuile rode muts met
een kokarde op zijn lange haar.
'Meekomen', zegt de cipier.
Met hun handen nog geboeid op hun rug volgen Sandrine en
NicoLis de man door een gang, een trap op, nog meer gangen door,
waarbij vele hekken geopend worden en rammelend weer in het
slot vallen.
Het is duidelijk dat het paleis al enige tijd als gevangenis wordt
152

gebruikt. Een muffe, ongezonde geur heeft zich tussen de muren
genesteld. De gangen, eens vrolijk en licht, zijn schemerig door de
verduisterde vensters.
'Hier naar binnen.'
De cipier gooit een deur open en laat Sandrine eerst naar binnen
gaan. Nicolas volgt en de cipier sluit de deur af. Roerloos staat
Sandrine in het tamelijk grote en lichte vertrek; een van de staatsiezalen
van het paleis vóór de Revolutie. Tientallen ogen staren haar
nieuwsgierig en meelevend aan. Een groep vrouwen zit aan een
lange tafel te lezen of te borduren. De hoeken van het vertrek en de
plaatsen bij de vensters worden in beslag genomen door mannen.
'Vooruit, doorlopen.'
De cipier drijft Sandrine en Nicolas voor zich uit door de zaal, naar
een lange gang waarop vele deuren uitkomen. Ze staan allemaal open.
'Hier is nog een plekkie voor jou!', zegt de cipier.
Hij bevrijdt Nicolas van zijn boeien en geeft hem een duwtje in
de richting van een lege cel. Sandrine gebaart hij dóór te lopen, de
hoek om naar een andere gang. Ze blijven staan voor een kleine
cel. Er ligt iemand op een stromatras met de rug naar hen toe.
De cipier maakt Sandrines handen los en wijst haar het stromatras
bij de andere muur.
'Die is voor jou.'
Hij draait zich om en beent weg, rammelend met zijn sleutelbos.
Doodstil blijft Sandrine in de deuropening staan. Iedere spier in
haar lichaam verzet zich ertegen dat ze die vochtige, smerige cel in
moet. Het hoeft ook niet. Blijkbaar kunnen ze hier vrij rondlopen.
Mannen en vrouwen worden zo te zien ook niet gescheiden. Dat
betekent dat ze Nicolas kan blijven zien. Die gedachte lucht haar
een beetje op. Het maakt dat ze haar verstijfde spieren weer onder
controle krijgt en langzaam de cel in kan lopen. Behalve de twee
stromatrassen op de grond staan er nog een tafel, twee stoelen en
een po. Daarmee is de cel vol.
De vrouw op het stromatras draait zich om. Een weinig
geruststellend gezicht kijkt Sandrine aan. Secondelang staren ze
elkaar aan. Dan draait de vrouw Sandrine de rug weer toe. Sandrine
vlucht de cel uit. Ze loopt haastig door de gang. Halverwege komt
Nicolas haar tegemoet en zwijgend omhelzen ze elkaar.
153

Sandrine is nog te geschokt om te kunnen huilen en ze kan geen
woord uitbrengen. Het lijkt wel alsof haar keel zit dichtgeschroefd.
Ze kan het ook niet opbrengen zich bij de andere gevangenen te
voegen. Nicolas evenmin. Ze blijven in de sombere gang staan,
dicht tegen elkaar aan, tot de avondklok de gevangenen verplicht
ieder naar hun eigen cel te gaan. Met een dikke stok drijft de
gevangenen bewaarder iedereen door de gangen. Sandrine ziet
Nicolas in zijn cel verdwijnen. Ze houdt zich goed tot ze zelf de
deur van haar cel ziet dichtvallen. Haar celgenote zit met opgetrok­
ken knieën op haar stromatras. Sandrine negeert haar. Ze laat zich
op haar bed vallen, haar gezicht naar de muur en blijft zo liggen;
verstard van ellende.
154

17
Het grootste deel van de nacht ligt Sandrine wakker. Het dunne,
smerige stromatras bezorgt haar luizen en pijn in haar rug. Hoe
heeft ze ooit haar bed bij de Lambertins hard en ongerieflijk kunnen
vinden?
In die stille donkere uren overvalt haar de paniek die ze vlak na
haar arrestatie heeft weten te onderdrukken. Ze zit gevangen. Ze
zal worden voorgeleid aan het Tribunaal. Ze zal oog in oog staan
met de Officier van Justitie, Fouquier-Tinville. Ze zal het doodvonnis
over zich horen uitspreken.
Met een ingehouden kreet vliegt ze overeind en staart in het
donker. Ze is nat van het zweet. Ze wacht tot haar hart weer tot
bedaren komt voor ze gaat liggen. Is Nicolas ook wakker? Dat zal
haast wel.
Sandrine sluit haar ogen en probeert het beeld van de guillotine
te verdrijven. Uiteindelijk valt ze toch in slaap en als ze haar ogen
weer opent, is het wat lichter.
Heel even weet Sandrine niet waar ze is, maar dan herkent ze
haar cel. Liggend op haar rug vecht ze tegen de golf van wanhoop
die haar overvalt. De vrouw op het andere stromatras snurkt.
Sandrine blijft doodstil liggen tot ze voetstappen en luide stemmen
in de gang hoort. Het zijn de gevangenenbewaarders die de deuren
komen openen.
'Opstaan!' schreeuwen ze naar binnen.
Sandrine staat op. Ze strijkt de kreukels uit haar rok en haalt
haar vingers door haar haren. Alsof ze zo de straat op kan lopen,
zet ze haar mutsje op. Achter haar komt haar celgenote overeind.
Ze ziet er niet meer zo passief en afgetobd uit. Nu pas ziet Sandrine
dat ze lang niet zo oud is als ze had gedacht. Tegen de dertig misschien.
De vrouw knikt haar toe.
'Goedemorgen', zegt Sandrine.
De vrouw lacht, maar het klinkt niet vrolijk.
'Ja', zegt ze. 'Goedemorgen. Ik ben Cécile Pontier.'
'Sandrine ... Bonnet.'
Cécile hoort de korte aarzeling.
155

'Bonnet? Prima hoor, meid. Mij maakt het niet uit: Ze hijst zich
overeind en strijkt eveneens haar rok glad. 'Hoe zie ik eruit?'
'Wel goed ... geloof ik:
'Mooi. Dat is belangrijk in mijn beroep', zegt Cécile.
'Wat is je beroep dan?'
'Laten we zeggen dat ik veel liefde geef. Aan iedereen', zegt
Cécile.
'0:
'Soms ook aan die vuile zwijnen die ons hier het leven zuur
maken', zegt Cécile. 'Het is de enige manier om af en toe iets
gedaan te krijgen.'
Sandrine knikt maar wat.
'Heb ik je nu geschokt?' vraagt Cécile. 'Je bent toch zeker geen
aristo?'
'Nee, nee!'
'Nou, rustig maar. Mij maakt dat niet uit. Er zitten er hier
genoeg, al geven ze dat niet toe. Anders zijn ze meteen aan de
beurt. Ga je mee?'
Cécile gaat Sandrine voor door de gang en groet links en rechts
de vrouwen die uit hun cel komen. Onderweg stelt ze Sandrine aan
iedereen voor.
'Dit is Sandrine Bonnet. Wees aardig tegen haar, ze is net
binnengebracht. '
Ze lopen naar een kleine binnenplaats met een pomp waar de
vrouwen zich kunnen wassen. Onder het toeziend oog van de
gevangenen bewaarders met hun grote honden helpen de vrouwen
elkaar hun haar te doen en bekijken ze elkaars uiterlijk bij gebrek
aan een spiegel. Vervolgens verspreidt iedereen zich. De een gaat
terug naar haar cel, anderen wandelen wat door de gangen. Sandri­
ne loopt met Cécile mee terug naar het vertrek waar iedereen gis­
teravond bijeen zat. Ze kijkt uit naar Nicolas, maar ziet hem niet.
'Heb je een beetje kunnen slapen, kind?' Een blonde, al wat
oudere vrouw kijkt Sandrine vriendelijk aan.
'Niet echt', zegt Sandrine.
De vrouw legt haar hand op Sandrines schouder.
'Ik ben Amélie Dupont. Kom even bij ons zitten.' Ze leidt San-
156

drine naar een klein gezelschap dat bij het venster zit. In het bleke
ochtendlicht dat door de vuile ruiten valt, zit een meisje van een jaar
of tien in een boek te bladeren.
'Dit is mij n dochter Juliette', zegt Amélie Dupont. 'En dat zijn
meneer en mevrouw de Chätelard.'
Een jonge vrouw met bruine krullen knikt Sandrine vriendelijk
toe. 'Zeg maar Josette. Dit is mijn man, Geoffrey.'
Aan de hoffelijke manier waarop Geoffrey opstaat voor Sandri­
ne, ziet ze dat dit geen mensen uit het gewone volk zijn.
'Bespeel je een instrument, Sandrine?' vraagt Josette belangstel­
lend. Sandrine denkt aan het klavecimbel, waaraan ze vele uren
heeft doorgebracht.
'Nee', zegt ze. Haar ogen zoeken Nicolas.
'U moet weten dat we 's middags dikwijls muziek maken', zegt
Geoffrey.
Het is te idioot voor woorden! Ze zitten hier te wachten op hun
dood en praten over muziekinstrumenten.
Sandrine kijkt naar de deur en ziet iemand met donker haar bin­
nenkomen. Vlug excuseert ze zich en loopt naar Nicolas toe.
'Sandrine .. .' Nicolas glimlacht niet. De sporen van een slapeloze
nacht zijn duidelijk op zijn gezicht te lezen.
Ze gaan dicht tegen elkaar aan bij het venster staan.
'Weet je wie hier ook zitten?', zegt Nicolas zacht. 'Vergniaud,
Hébert, Chaumette en de andere Girondijnen. Ze zitten hier al vier
maanden vast.'
'Vier maanden!', fluistert Sandrine.
'De gevangenissen zitten stampvol. De rechtbank kan zoveel
beschuldigingen niet aan. Het kan voor ons ook nog wel maanden
duren voor we moeten voorkomen. We moeten de moed niet ver­
liezen, Sandrine. Ik heb een goed gesprek gehad met mijn celge­
noot, die man daar. Hij zei dat de Revolutie wel snel afgelopen zal
zijn. Er móet wel een einde aan komen als de leiders elkaar al naar
de guillotine sturen.'
Zijn woorden dringen nauwelijks tot Sandrine door. Ze staart
naar de man die Nicolas met een hoofdbeweging aanduidde.
'Is dat je celgenoot, die oudere man met dat witte haar?'
. 'Ja.'
157

'Die ken ik! Dat is markies d'Harcourt.' Sandrine verbleekt.
Nicolas kijkt naar de markies, die geen enkele keer in Sandrines
richting kijkt.
'Kende hij je goed?'
'Hij kwam naar de dineetjes en bals die mijn ouders organiseerden.
Ik heb hem nooit echt gesproken, maar hij herkent me vast.'
'Dat hoeft niet. Je weet zelf niet hoe enorm je veranderd bent.
En je zit hier als Sandrine Bonnet. Je hoeft alleen maar vol te houden
dat je zo heet,' stelt Nicolas haar gerust.
Maar Sandrine blijft bezorgd kijken en gaat met haar rug naar
de markies toe staan.
De ochtend gaat voorbij met kleine karweitjes. Wie het geluk
heeft meer dan één kledingstuk bij zich te hebben, wast de rok of
broek van de vorige dag. Er wordt uit eigen beweging schoongemaakt
om de boel een beetje leefbaar te houden. Of je van hoge of
lage geboorte bent, speelt daarbij geen rol. Sandrine ziet tot haar
verbazing de trotse, hooghartige markies d'Harcourt water halen
op de binnenplaats en broederlijk een potje triktrak Spellèn met een
eenvoudige kleermaker.
Tussen de middag worden ze allemaal het grote vertrek
uitgedreven, de gangen door, naar een andere zaal.
'Wat gebeurt er?' vraagt Sandrine verschrikt.
'We gaan eten', stelt Cécile haar gerust.
Van overal stromen gevangenen toe, streng bewaakt door
cipiers, tot de eetzaal vol zit. Het grote vertrek zIet er gebruikt uit.
De tafels zijn niet schoongemaakt en hier en daar liggen etensresten
op de grond.
'Van de vorige groep', zegt Cécile. 'We zitten hier met zo'n duizend
man. Dus we eten in drie groepen. Laat me raden: soep,
groente in vocht en varkensvlees met kool.'
Haar voorspelling komt uit.
'Het is altijd hetzelfde', zegt een donkerharige vrouw tegenover
Sandrine. 'Behalve dat er de ene keer meer haren in de soep zitten
dan de andere keer.'
Berustend vist ze alles wat niet in de soep thuishoort eruit.
Sandrine kijkt naar Nicolas, die het voorbeeld van de vrouw
volgt en gewoon begint te eten. Opeens moet ze denken aan die
158

eerste maaltijden bij de Lambertins. Hoe ze het smakeloze, grove
voedsel nauwelijks weg kreeg. Ze pakt haar lepel en eet zonder
ernaar te kijken.
Later heeft Sandrine buikpijn en moet ze voortdurend naar de
stinkende po in haar cel. De donkerharige vrouw, die Marie-Rose
heet, kijkt haar medelevend aan.
'De eerste dagen loop je leeg', zegt ze. 'Daarna went het. Ach,
zou ie mij een plezier willen doen? Wil jij deze wol voor me ophou­
den?' Ze houdt een grote streng rode wol omhoog. Sandrine knikt
en vouwt de wol om haar handen. In een rap tempo wikkelt Marie­
Rose er een bol van.
'Mijn tante stuurt me zo nu en dan wat op. Dan heb ik iets te
doen', zegt ze. 'Ik brei er sokken van, want ik heb 's nachts altijd
zo'n last van koude voeten.' Ze kijkt Sandrine onderzoekend aan.
'Waarvoor zit jij hier?'
'Ik wilde alleen maar uit Parijs weg', zegt Sandrine.
'Zonder geldige pas, neem ik aan. En die knappe jongen daar, is
dat je vriend? Cécile, dat hoertje met wie jij een cel deelt, die had
hier ook een vriend. Gearresteerd omdat hij zonder kokarde over
straat liep. Hij is gisteravond opgehaald, vlak voordat jullie
binnenkwamen. '
Marie-Rose zwijgt een moment. 'Mijn broer is gevlucht naar het
buitenland. Hij was gedeserteerd uit het leger. We bleven elkaar
schrijven, maar mijn brieven zijn onderschept bij de grens. Ik ben
gearresteerd op de beschuldiging in verbinding te staan met een
landverrader.'
'Hoe lang zit je hier al?'
'De hele zomer. Het zal wel niet zo lang meer duren voor ik aan
de beurt ben.'
'Soms worden er mensen vrijgesproken', zegt Sandrine.
'Ja, soms', Marie-Rose glimlacht vluchtig.
De dag kruipt voorbij. Aan mensen om mee te praten geen gebrek;
iedereen wil van Nicolas en Sandrine weten hoe de situatie buiten
de gevangenismuren is. Hun medegevangenen slaken kreten van
afschuw als ze horen dat koningin Marie-Antoinette voor het revo­
lutionaire Tribunaal is geroepen. Ze druipen teleurgesteld af als
159

Sandrine en Nicolas hen niet kunnen geruststellen over een snel
einde van de Revolutie.
Zo dicht op elkaar gepakt leert Sandrine de anderen snel ken­
nen. Ze sluit vriendschap met Marie-Rose. Sandrine vermoedt dat
ze van adel is, door Mafie-Roses zachte, beschaafde stem, haar
gracieuze manier van lopen en tientallen andere kleine dingen. Ze
sluit eveneens vriendschap met Cécile, maar al die vriendschappen
gaan tot een zekere hoogte. Niemand is degene voor wie hij of zij
zich uitgeeft. Je weet nooit of dat wat je hoort de waarheid is.
Marie-Rose ontkent dat ze van adel is en Sandrine dringt niet aan,
zoals Marie-Rose háár geen lastige vragen stelt. Alleen Cécile lijkt
oprecht. Af en toe ziet Sandrine haar verdwijnen met een van de
cipiers. Wie had ooit gedacht dat ze nog eens zou omgaan met een
hoer?
Aan het einde van de middag zitten ze in het laatste daglicht bij­
een als het grote, zware toegangshek knarsend openzwaait.
Er valt een doodse stilte.
Een monotone bel snerpt door de gangen en cellen. Als één man
staat iedereen op en loopt de trap af, naar buiten.
Vernet, het hoofd van de cipiers, staat met een lijst in zijn han­
den op de binnenplaats. Achter hem staat een open kar, omgeven
door soldaten van de Nationale Garde.
Sandrine voelt de angst om zich heen. Ze ziet dat Josette de
hand van haar man pakt. Amélie Dupont trekt haar dochter tegen
zich aan. Haar ogen schieten angstig van links naar rechts.
Iedereen kijkt onbeweeglijk naar Vernet, die met luide stem de
namen opleest die op het stuk papier staan. Wie genoemd wordt,
stapt naar voren en wordt meteen gescheiden van de anderen. In
een steeds langer wordende rij wachten ze tot het oplezen van de
namen beëindigd is.
'Jean-Pierre Fleury, vijfendertig jaar, advocaat, beschuldigd van
belediging van Robespierre!'
'Josette de Chatelard, dertig jaar, beschuldigd van samenzwering
tegen de Revolutie!'
'Geoffrey de Chätelard, drieëndertig jaar, ex-kapper van de her­
tog van Coigny, beschuldigd van samenzwering tegen de Revolu­
tie!'
160

, Amélie Dupont, negenendertig jaar, naaister, beschuldigd van
het verborgen houden van koningsgezinden!'
Er lijkt geen einde aan de lijst te komen. De namen weerklinken
in de binnenplaats. Eindelijk zwijgt Vernet.
De ongelukkigen krijgen een kwartier om afscheid te nemen en
hun spulletjes uit hun cel op te halen. Josette en Geoffrey de Chäte­
lard blijven staan. Ze hebben niets nodig dan elkaar.
Amélie Dupont maakt zich met moeite los uit de knellende
omhelzing van Juliette. Ze kust haar dochter en duwt haar in de
armen van Marie-Rose.
'Zorg alsjeblieft voor haar', zegt ze zacht.
'Nee!' schreeuwt Juliette. 'Maman!'
'Meekomen!' gebiedt de gevangenenbewaarder.
Amélie Dupont loopt mee. Haar dochter verbergt haar gezicht
tegen het lichaam van Marie-Rose.
Sandrine kijkt roerloos toe hoe de gevangenen die zijn opgeroe­
pen, op de kar worden geholpen. Nog een groet, een laatste blik,
een opgestoken hand. Het grote hek zwaait piepend open en de kar
ratelt over het plaveisel naar buiten.
Minutenlang blijft Sandrine staan. Ze heeft het ijskoud, maar
haar voorhoofd gloeit. Het gesnik van Juliette dringt vaag tot haar
door. Er komt iemand naast haar staan. Sandrine kijkt opzij en ziet
het doodsbleke gezicht van Nicolas. Met de armen stijf om elkaar
heen lopen ze weer naar binnen.
161

18
De nachten zijn het ergst. Met niets dan duisternis om haar heen
ligt Sandrine wakker. Ze luistert naar de ademhaling van Cécile,
naar de holle voetstappen van de cipiers die de ronde doen door de
gangen, naar een jammerende kreet die opeens ergens opstijgt, en
dan moet ze moeite doen om het zelf niet uit te schreeuwen.
Overdag grijpt ze, net als de andere gevangenen, iedere bezigheid
aan om de gedachte aan de guillotine te verdrijven. Ze schrijven
gedichtjes, voeren toneelstukjes op, maken muziek en roddelen
alsof ze in hun eigen huiskamer zitten. Nieuwkomers worden gretig
ondervraagd. Door hen, en door de straatventers voor het
Luxembourg, vernemen ze het nieuws van de executie van konin.
gin Marie-Antoinette. Haar dood doet een golf van beroering door
de gevangenis gaan. Maar tegen zessen, als de kar de binnenplaats
oprijdt, maakt iedereen zich alleen nog maar zorgen om zijn eigen
hachje. Hoe meer tijd er verstrijkt, hoe banger Sandrine wordt dat
ze op een dag haar naam hoort afroepen. Iedere dag, als ze zich
moeten verzamelen op de binnenplaats, houden Nicolas en zij stevig
elkaars hand vast, tot Vernet zijn lijst laat zakken.
Sandrine sluit vriendschap met Valérie Malesherbes. Het is een
meisje van haar leeftijd dat samen met haar ouders en zuster is binnengebracht
op verdenking van samenzwering met de vijand -
welke vijand is niet duidelijk.
Om de verveling te verdrijven leent Sandrine garen en een naald
van Valérie en daarmee borduurt ze de ingewikkeldste patronen op
haar rok.
'Wat mooi!', zegt Valérie vol bewondering. 'Waar heb je dat
geleerd?' Sandrine houdt verschrikt op met borduren.
'0, van mijn moeder', zegt ze na een korte stilte. 'Ze was naaister.'
Oktober gaat voorbij met veel regen en november begint koud.
Bovendien wordt het steeds sneller donker. Het grote vertrek dat
gebruikt wordt als zitkamer, wordt maar voor een deel verlicht
door de kroonluchter en de olielampjes die in de nissen bij de ven-
162

sters staan. Daarbij zijn de 'zitkamer' en de vochtige cellen slecht te
verwarmen. Als de eerste vorst inzet, lijdt iedereen kou. Iedere dag
verzamelen zich familieleden bij het grote toegangshek, hopend een
glimp op te vangen van hun gevangen echtgenoot, zoon of dochter.
Wie nog sieraden of geld buiten de gevangenismuren heeft, laat
zijn familie dat meenemen om er de cipiers mee om te kopen. Vo or
een kostbare ring of een buidel munten willen de gevangenen­
bewaarders wel een paar extra dekens in de cel van de gevangenen
gooien.
's Nachts houden Sandrine en Cécile zich warm door dicht tegen
elkaar aan te gaan liggen.
'Het geeft geen pas dat alleen wij van extra kleding kunnen pro­
fiteren', zegt markies d'Harcourt. 'Ik stel voor dat degenen met
geld de anderen steunen.'
De anderen stemmen in.
Sandrine kijkt naar de markies. Wat is er weinig over van die
deftige heer van vroeger. Zijn huid is doorschijnend wit en door­
groefd met vouwen en rimpels. Maar het meest opvallend is de
verandering in zijn gedrag. Ze herinnert zich zijn neerbuigende
opmerkingen over het gewone volk, zijn onverschilligheid voor hun
armoede. Zoals haar eigen vader ...
Intussen blijven de leeggekomen plaatsen volstromen met nieu­
we gevangenen. Eén van hen bezorgt Sandrine de schrik van haar
leven.
'Clairel', fluistert ze. 'daire de Vincennes!'
'Ken je haar?', fluistert Nicolas terug.
'Ja, ze woonde vlak bij ons, in de Rue de Grenelle. Ik ging niet
veel met haar om, want ze is een paar jaar ouder dan ik. Maar
Michelle kende haar goed.' Sandrine bijt ongerust op haar nagel.
Markies d'Harcourt heeft haar blijkbaar nooit herkend, maar
die hoop kan ze bij daire gerust laten varen. Als hun blikken
elkaar kruisen, kijkt Claire Sandrine lange tijd aan voor haar ogen
verder glijden. Het duurt een paar dagen, maar dan schiet Claire
Sandrine aan. Sandrine zit in de vensterbank in een boek te lezen
dat ze van markies d'Harcourt gekregen heeft.
'Je bent het echt!' Claire schuift ongevraagd naast haar op het
houten bankje.
163

Sandrine kijkt haar niet-begrijpend aan.
'Jij bent het toch, Sandrine?' , zegt Claire, opeens onzeker.
'Ja, ik heet Sandrine ... Sandrine Bonnet. Maar ik ken jou niet.'
'Sandrine Bonnet? Nee, jij bent toch Sandrine de Billancourt?'
'Nee hoor.'
Claire kijkt haar ongelovig aan. Sandrine glimlacht vriendelijk.
'Wel', zegt Claire vastbesloten. 'Ik weet het zeker. Ik begrijp wel
dat je niet herkend wilt worden en ik zal ook niet aandringen.
Maar we weten allebei dat je niet Bonnet heet.'
Sandrine haalt haar schouders op en leest verder. Maar Claire is
nog niet klaar.
'We waren op tijd gevlucht', zegt ze. 'Maar we waren zo stom
om terug te komen. Mijn vader maakte zich ongerust over ons
huis. Hij had gehoord dat de bezittingen van vluchtelingen aan de
staat vervielen, daarom wilde hij terug. Hij dacht dat we geen
gevaar zouden lopen als hij zich revolutionair opstelde. En dat was
ook zo. We hebben al die tijd gewoon in de Rue de Grenelle
gewoond. Tot ze binnenvielen. Ze gaven niet eens een reden.'
Sandrine laat haar boek zakken.
'Waar zijn je ouders dan?'
'Ze zijn naar La Force gebracht.'
'Waarom jij niet?'
'Er was daar geen plaats meer.'
'0 .. . '
Sandrine maakt niet de fout naar Claires broer François te vra­
gen. Claire zegt ook niets. Misschien hoopt ze dat Sandrine zich
alsnog verraadt door een vraag of een onvoorzichtige opmerking.
Tot Sandrines opluchting loopt Claire eindelijk weg.
'En?' Nicolas komt aanslenteren.
'Ze is niet overtuigd', zegt Sandûne bezorgd.
'Dat hoeft ook niet. Als ze je maar met rust laat.' Nicolas komt
naast haar zitten.
Sandrine leunt tegen hem aan.
'Wat zouden we nu gedaan hebben als onze vluchtpoging was
geslaagd?', zegt ze dromerig.
'Daar moet je niet aan denken.'
'Ik kan aan niets anders denken! Denk jij dan nooit aan Poissy?'
164

'Natuurlijk wel; voortdurend.'
'We kunnen toch doen alsof we er zijn? Dan is het net alsof we
toch gevlucht zijn, alsof we weer thuis zijn', zegt Sandrine. Nicolas
zucht. Als hij ergens niet aan wil denken, dan is het aan thuis.
Maar Sandrine ziet er zo slecht uit. Haar gezicht is sterk vermagerd
en haar ogen staan dof.
'Ik zie steeds het dorp en de velden voor me. Weet je nog, dat
zonnebloemveld achter jullie boerderij ?' SandrÎne zucht.
'Ja .. . '
Sandrine ziet de pijn op Nicolas' gezicht. Ze slaat haar armen
om zijn hals en laat haar voorhoofd tegen het zijne rusten. Als ze
opkijkt, ziet ze door het venster een meeuw vliegen. De witte vleu­
gels bewegen langzaam door de grijze lucht, over de binnenplaats,
tot ze achter de muren van het Luxembourg verdwijnen.
'Waar denk jij dat je naartoe gaat als je dood bent?' vraagt
Sandrine zonder Nicolas los te laten.
'Ik weet het niet.'
'Vroeger gdoofde ik in de hemel', zegt Sandrine triest. 'Nu weet
ik niet eens meer of ik wel in God geloof.'
'Ik geloof dat je geest teruggaat naar de plek waar je tijdens je
leven gelukkig bent geweest', zegt Nicolas.
'Ik was gelukkig in Poissy', zegt Sandrine.
Nicolas glimlacht. 'Dan zien we elkaar daar weer terug.'
Op een koude nacht in december schrikt Sandrine wakker. Ze
hoort voetstappen in de gang, er worden namen geschreeuwd, deu­
ren van cellen worden opengegooid.
Een nachtelijk transport!
Met stokkende ademhaling wacht Sandrine af of de wachters
haar cel voorbij zullen gaan. Maar ze blijven staan. De deur zwaait
open. Sandrine en Cécile beschermen hun ogen tegen het plotselin­
ge licht van de lantaarn. In de deuropening staat de zwarte gedaan­
te van een van de bewakers.
'Cécile Pontier?'
'Ja.'
'Opstaan en maak je klaar. Je wordt overgebracht naar de Con­
ciergerie .'
165

'Ik ben klaar.'
Cécile omhelst Sandrine. Zonder verder een woord te zeggen
verlaat ze de cel en volgt de bewaker. Sandrine hoort hun voetstap­
pen wegsterven in de gang. Hier en daar worden nog meer deuren
opengegooid.
De volgende dag zit iedereen zwaar aangeslagen bijeen. Tiental­
len van hen zijn de afgelopen nacht weggehaald. In de loop van de
dag worden hun plekken ingenomen door een stroom nieuwe
gevangenen. Ze weten te vertellen dat Fouquier-Tinville zich heeft
voorgenomen de veertig overvolle gevangenissen in Parijs flink te
zuiveren. Zowel in La Force, de Temple als in het Luxembourg
worden de gevangenen ervan beschuldigd een opstand te beramen.
Voor het gemak worden ze per groep beschuldigd en veroordeeld.
De gevangenissen stromen leeg.
Vanaf dat moment leeft iedereen in nog grotere onzekerheid.
'Vroeger wisten we tenminste dat ze ons tot zes uur 's avonds
met rust zouden laten', zegt Valérie ontdaan. 'Nu hebben we zelfs
die troost niet meer.'
Op ieder moment van de dag komen de karren de binnenplaats
oprijden. Het geknars waarmee het zware hek openzwaait, veroor­
zaakt iedere keer een enorme paniek. Sandrine verwacht voort­
durend dat haar naam of die van Nicolas genoemd zal worden,
maar steeds weer krijgen ze een dag respijt.
Ze hoort Marie-Roses naam vallen. Ze nemen kort maar innig
afscheid van elkaar. Een kus, een paar gefluisterde afscheidswoor­
den en de kar voert haar weg.
Op een koude wintermiddag wandelt Sandrine naast Valérie
door de gangen. Aan het einde van de gang verschijnt een bewaker.
'Roep je ouders en zuster!' schreeuwt hij naar Valérie.
'Waarom?' vraagt Valérie verbaasd.
'Om naar de Conciergerie te gaan!'
Alle kleur trekt in één keer weg uit Valéries gezicht. Sandrine
grijpt haar vriendin beet en ondersteunt haar.
'En ik dan?', fluistert Valérie. 'Moet ik niet mee ?'
Ze vliegt door de gang, op zoek naar haar familie.
Sandrine gaat op weg naar de binnenplaats, waar wielen over de
keien ratelen. Ze hoort Vernet luid de namen opnoemen.
166

Sandrine loopt langs Nicolas' cel, die uitkijkt op de binnenplaats.
Markies d'Harcourt staat bij de tafel en stalt er zijn bezittingen op
uit.
'Er is nog een transport gekomen', zegt Sandrine.
'Ik weet het, Sandrine. Ik ben ook opgeroepen.'
'0 .. .' Sandrines adem stokt.
'We worden allemaal op een dag opgeroepen.' De markies kijkt
haar vriendelijk en volkomen rustig aan. 'Ik ben er klaar voor.
Mijn vrouw is me al ontnomen en ik heb geen kinderen. Daarom
wilde ik jou dit ter herinnering geven.' Hij geeft haar een gouden
zegelring. 'Die heeft je vader me ooit gegeven, als verjaardagsca­
deau. Ik geef hem nu graag aan jou, zodat je af en toe nog eens aan
me zult denken.'
Verbijsterd kijkt Sandrine hem aan.
'Kijk uit voor Claire', zegt de markies ernstig. 'Ik heb haar een
brief zien schrijven aan de openbare aanklager, Fouquier-Tinville.
Het zou me niets verbazen als ze probeert jou te verraden om zelf
..
vrijspraak te krijgen. Vaarwel, Sandrine.'
Hij buigt zich over haar hand; zijn lippen raken die nét niet,
zoals de etiquette het voorschrijft. Dan strijkt hij zijn vest glad,
alsof hij op het punt staat uit dineren te gaan, en loopt zijn cel uit.
Sandrines benen worden slap. Ze voelt zich duizelig en zoekt
steun bij de deuropening. Op de binnenplaats wordt nog steeds de
lijst voorgelezen.
Nicolas!
Dodelijk ongerust holt Sandrine de gang door, de trap af, de
binnenplaats op. Daar staat iedereen in een beklemmende stilte bij­
een. De ongelukkigen die al opgeroepen zijn, worden op de kar
geduwd. Sandrines ogen vliegen langs de gezichten.
Nicolas staat bij het groepje toeschouwers.
Een golf van opluchting stuwt Sandrines angst weg. Ze gaat snel
naast Nicolas staan en pakt zijn hand.
De ouders en zuster van Valérie worden op de kar geholpen.
'Nee! Nee!' schreeuwt Valérie. 'Neem mij ook mee! Neem mij
ook meel' Ze vliegt naar de kar en probeert erop te klimmen.
terug.
'Nou, is het nog 's afgelopen?' blaft de bewaker en trekt haar
167

Vernet stapt naar voren.
'Laat haar meegaan', zegt hij. 'Het zal toch niet zo lang meer
duren voor ze aan de beurt is.'
Met een kreet holt Valérie over de binnenplaats naar de kar,
klimt erop en stort zich in de armen van haar ouders. Sandrine
krijgt tranen in haar ogen. Ze kijkt naar Nicolas, die het tafereel
met rood omrande ogen aanschouwt.
'Sandrine Bonnet, voorheen De Billancourt, zestien jaar,
beschuldigd van verraad tegen de Republiek!'
Als verlamd staren Sandrine en Nicolas elkaar aan.
'Sandrine Bonnet, voorheen De Billancourtl' klinkt het weer.
Het is zover.
Sandrine stapt naar voren. Ze kan het bijna niet geloven. Ze
draait haar hoofd en kijkt naar Claire. Die staat in haar richting te
kijken, maar ontwijkt Sandrines blik.
'Iedereen heeft vijftien minuten om zich gereed te maken!' roept
Vernet.
Sandrine beweegt zich niet. Ze ziet Nicolas op zich afkomen. Ze
strekt haar armen naar hem uit en hij trekt haar dicht tegen zich
aan. Ze spreken geen woord.
Eindeloos lang blijven ze zo staan.
'Tijd is om, meekomen!' beveelt de cipier.
Nog heel even houden ze elkaar vast. Nicolas kust haar, en nog
een keer. Zijn donkere ogen zijn vlak bij die van Sandrine.
'Poissy', fluistert hij.
'Poissy', herhaalt Sandrine zacht.
'Nou, vooruit!', zegt de cipier geïrriteerd.
Zonder hulp klimt Sandrine op de open kar, helemaal achteraan.
Ze komt naast markies d'Harcourt te zitten, die onmiddellijk
haar hand pakt. Omgeven door gardesoldaten rijdt de kar de
binnenplaats af. Sandrine kijkt naar Nicolas. Zijn altijd zo rechte
rug is nu licht gebogen. Hij kijkt terug zolang hij kan.
Met een harde klap en veel gerammel slaat het hek dicht. De kar
verdwijnt in de menigte op straat.
168

19
De kar hobbelt door de Rue de Tournon. De schemering van de
winterse namiddag valt in. De mensen haasten zich door de
sneeuwbuien over straat. Bitter ziet Sandrine dat ze niet op- of
omkijken als de kar hen passeert. Maar hoe vaak heeft ze zelf niet
haar hoofd afgewend of naar de grond gestaard? En nu zit ze er
zelf. Morgen wacht haar een proces, overmorgen de guillotine.
Ijskoude rillingen lopen via haar rug naar haar armen en benen.
Ze voelt de haartjes in haar nek overeind staan.
Markies d'Harcourt drukt stevig haar hand.
In de verte klinkt het rumoer van een grote groep schreeuwende
mensen. Sandrine besteedt er geen aandacht aan. Ze gaan een
lange, nauwe straat in en het lawaai komt steeds dichterbij. Halverwege
de straat wordt de doorgang versperd door een menigte
schreeuwende vrouwen.
'Brood! Geef ons brood!'
'Wij willen brood! Waar is ons brood?'
De officier van de escorte probeert de gevangenenkar nog te
keren, maar daarvoor is het te laat. De straat is te smal en ze zijn al
omgeven door de woedende vrouwen.
Angstig kijken de gevangenen om zich heen, maar de woede is
niet tegen hen gericht. De menigte let niet eens op hen, zo vertrouwd
zijn ze geraakt met de almaar voorbij trekkende karren.
'We zitten midden in een opstand', zegt markies d'Harcourt
tegen Sandrine. 'Moet je zien, we kunnen geen kant meer op!'
Hoop gloeit op in zijn ogen. Maar het komt niet bij de menigte
op om de gevangenen te bevrijden. Ze zijn maar in één ding geïnteresseerd
en dat is voedsel. Op een aanplakbiljet aan een muur ziet
Sandrine een aankondiging over het verstrekken van gratis broden.
De officier van de wacht rijdt woedend-om de kar heen en probeert
met zijn zweep de mensen uiteen te jagen. Tevergeefs, het zijn er te
veel. De paarden hinniken onrustig en schudden met hun hoofden
als ze worden aangespoord.
'Boei de gevangenen en haal ze van de karl' roept de officier
boven het lawaai uit tegen zijn soldaten. Is hij bang dat de
169

aandacht van de menigte zich naar de kar zal verplaatsen?
Sandrine zit helemaal achter op de kar en wordt als eerste
geboeid. Ruwe soldatenhanden binden een touw om haar polsen,
maar niet te strak. Een ruk aan haar arm en ze staat in de sneeuw.
Ze voelt een stevige greep om haar bovenarm als ze door de dringende,
duwende menigte wordt geleid, een donkere steeg in.
Waarom gaan ze daarin, zonder lantaarn? En waar blijven de
anderen? Voorzichtig kijkt Sandrine op naar haar begeleider. Het is
de officier zelf. Hij draagt een zwarte lakense broek en een blauwwit-rode
sjerp over zijn uniform.
'Vlug,' hijgt hij.
Er is iets bekends aan die stem.
Sandrine kijkt weer omhoog, maar het is te donker om het
gezicht van de officier te kunnen zien.
De steeg komt uit op een spaarzaam verlichte straat en
onmiddellijk slaat de officier opnieuw een donkere steeg in. Als hij
triomfantelijk lacht, begint er iets te dagen bij Sandrine. Zodra ze
weer in het licht lopen, kijkt ze de officier oplettend aan.
'Philippe!' Sandrine snakt naar adem.
'Had je dat nog niet begrepen? Het is gelukt, Sandrine! Je bent
vrij!' Weer die triomfantelijke lach.
Vrij ! Sandrine voelt zich duizelig worden. Ze grijpt Philippes
arm en hij ondersteunt haar snel.
'Gaat het?' Bezorgd kijkt hij haar aan.
'Ja, ja, laten we snel verdergaan.' Angstig kijkt Sandrine om,
maar er is niemand die hen achtervolgt. Het geschreeuw van de
menigte is al ver achter hen.
Ze haasten zich over de Pont Neuf naar het lle-de-Ia-Cité. Sandrine
volgt Philippe door een wirwar van kleine oude straatjes tot
ze een nauwe straat vol smerige krotten inslaan. Er staan maar een
paar fatsoenlijke huizen en voor één daarvan staat Philippe stil.
Het is een zadelmakerij, die er donker en verlaten uitziet.
'Dit huis staat leeg', zegt Philippe. 'Geen mens die ons hier vindt.'
Hij haalt een sleutel uit zijn zak, opent de deur en laat Sandrine
voorgaan. Aarzelend bestijgt ze de stikdonkere trap.
'Gewoon doorlopen en bij de eerste deur die je ziet blijven
staan', zegt Philippe achter haar.
170

Sandrine ziet helemaal geen deur. Het is aardedonker in het portaal.
Philippe dringt langs haar heen en opent op de tast een deur.
Hij gaat naar binnen en steekt snel een paar olielampjes aan.
Sandrine kijkt rond in een nagenoeg kale kamer. Er staan maar
een paar stoelen en een kast die op instorten staat.
Philippe sluit de deur af, loopt naar Sandrine toe en trekt haar
stevig tegen zich aan. Sandrine beantwoordt zijn omhelzing.
'Goddank', zegt Philippe alleen.
'Ik kan het nog niet goed geloven', zegt Sandrine. 'Ik was me al
aan het voorbereiden op de guillotine.'
Philippe neemt haar onderzoekend op. 'Je ziet er uitgehongerd uit.'
'Dat klopt, maar ik denk niet dat ik nu een hap door mijn keel
zou kunnen krijgen.' Sandrine lacht beverig en barst vervolgens in
tranen uit.
Philippe laat haar uithuilen en klopt troostend op haar rug.
'Het is voorbij . Het is voorbij ', herhaalt hij telkens.
Na een tijdje komt Sandrine wat tot bedaren en maakt ze zich
los van Philippe.
'Misschien dat je je wat beter voelt als je je hebt gewassen', zegt
Philippe. 'Je moet van die vreselijke gevangenislucht af. Kijk, daar
liggen schone kleren.'
Sandrine kijkt naar de bruine rok, de grijze blouse en de fijne
witte halsdoek die over de leuning van een stoel hangen. Schone
kleren!
Philippe stapt het gangetje in en wijst naar een smal vertrek dat
daarop uitkomt.
'Daar is de keuken.'
Sandrine neemt de schone kleren mee en Philippe trekt zich
terug in de kamer ernaast. Sandrine stapt uit de vuile jurk, die ze
wekenlang heeft gedragen. Het is een opluchting om zich te wassen
en andere kleren aan te trekken.
'Dat is beter', zegt Philippe als ze klaar is. 'Weet je dat ik je
nauwelijks herkende toen je op die kar zat?'
De herinnering aan de kar doet Sandrine rillen.
'Was die broodopstand toeval?' vraagt ze.
'Wat denk je?'
'Maar hoe heb je dat voor elkaar gekregen?'
171

'Gewoon, door overal te verkondigen dat er een voedseltransport
was binnengekomen en dat er brood uitgedeeld zou worden.'
Sandrine denkt aan de uitgehongerde gezichten van de mensen
en kan zich hun razende teleurstelling wel voorstellen.
'En nu?', zegt ze.
'We moeten weg uit Parijs. Mijn ouders en Pierre zijn een paar
dagen geleden al vertrokken. Maar we moeten opschieten; de
stadspoort sluit over een half uur.'
S,andrine blijft roerloos staan.
'En Nicolas dan?'
'Sandrine, het spijt me, maar ik kan niets voor hem doen.'
Verbijsterd kijkt Sandrine hem aan.
'Waarom niet? Je hebt mij toch ook gered!'
'Ja, en het zal niet lang duren of de Conventie komt erachter.
Misschien zijn ze er al achtergekomen. Je begrijpt toch wel dat ik me
niet meer bij het Luxembourg kan laten zien?' argumenteert Philippe.
'Het is nauwelijks een uur geleden!', zegt Sandrine. 'We hebben
nog tijd!'
'Sandrine, het is te gevaarlijk. Iedereen die in en uit gaat, wordt
streng gecontroleerd.'
'Maar jij bent officier!'
'Dan nog. Alleen Fouquier-Tinville kan zonder controle in en uit
lopen. En stel dat ik zonder problemen binnenkom, hoe had je je
het dan verder voorgesteld? Dat ik gewoon met Nicolas weer naar
buiten wandel?'
Sandrine heeft moeite om haar tranen tegen te houden. Ze zakt
neer op een gammel stoeltje. Even, heel even, had ze de duizelingwekkende
hoop dat Philippe ook een plan had gesmeed om Nicolas
te redden.
'Het spijt me, Sandrine', zegt Philippe zacht. 'Nicolas is ook
mijn vriend.'
'Ik weet het', zegt Sandrine toonloos. 'Je hebt al eens geprobeerd
hem te redden. En het zou gelukt zijn als ik niet was meegegaan.
Misschien mag ik het je ook niet vragen, maar je hebt je leven ook
voor mij gewaagd .. . '
'Dat is toch iets heel anders. Ik zou mijn leven onophoudelijk
wagen voor jou.' Philippe knielt bij haar neer. 'Toen ik ontdekte
172

dat je gearresteerd was, kreeg ik de schok van mijn leven. Je kwam
maar niet thuis en toen we van een nieuwe arrestatie bij de stads­
poort hoorden, kreeg mijn moeder meteen argwaan. Ik ben onmid­
dellijk gaan uitvissen wie er precies gearresteerd waren. Vanaf dat
moment heb ik voortdurend geprobeerd jullie namen van de lijst af
te houden. Ik heb jullie dossiers zoekgemaakt, maar je naam ver­
scheen evengoed op de lijst. Je eigen naam: De Billancourt. Iemand
heeft je verraden.'
'Claire. Om vrijspraak te krijgen.'
'Het heeft haar niet veel opgeleverd. Ze zit nog steeds vast', zegt
Philippe.
Nicolas ook. Sandrine schudt haar hoofd en verbergt haar
gezicht in haar handen. Philippe kijkt haar somber aan.
'Je denkt aan Nicolas', zegt hij.
'Ja ... Is er echt geen manier om hem te bevrijden?'
'Het spijt me .. . '
Er valt een lange, trieste stilte. Buiten klinken zeven galmende
slagen van de Natte Dame.
'We moeten gaan', zegt Philippe.
Sandrine veegt over haar ogen.
'Waar gaan we naartoe?'
'Naar de Provence. Daar heb ik familie.'
Sandrine kijkt naar het venster, waar een warreling van sneeuw­
vlokken tegen de donkere lucht afsteekt. Maar wat ze ziet, is het
kasteel van haar voorouders, het portret van haar vader en moeder
in de hal, de hoge torens met uitzicht op de wijngaarden.
'Ik wil naar huis', Ruistert ze. 'Ik wil naar Poissy.'
Philippe kijkt zwijgend op haar neer.
'Goed', zegt hij. 'Dan gaan we naar Poissy.'
Langzaam loopt Nicolas de binnenplaats van het Luxembourg af,
de trap op, de lange gang door. In zijn cel valt hij op zijn stroma­
tras neer en staart met grote ogen en bloedeloze lippen voor zich
uit. Hij drukt zijn handen tegen zijn oren, maar hij hoort de bons
waarmee het hek achter de kar dichtviel telkens weer.
Een diepe neerslachtigheid verlamt zijn lichaam.
Sandrine is weg. Wat nu voor hem ligt zijn eindeloze dagen, zon-
173

der de hoop ooit nog haar stem te horen, haar gezicht te zien. Was
hij ook maar opgeroepen.
Het wordt langzaam donkerder in de cel. De gangen liggen er
verlaten bij; iedereen zit bijeen in de zitkamer. Nu en dan komt er
een cipier langs die een onderzoekende blik naar binnen werpt. Op
de binnenplaats klinkt een luide, woedende stem in de avondlucht.
Vernet geeft zwakjes en onderdanig antwoord. Dat is ongewoon.
Er moet iets gebeurd zijn. Maar het kan hem niet schelen wat.
Doodmoe strekt Nicolas zich uit op zijn stromatras. Hij ligt op een
hobbel. Nicolas trekt aan zijn deken, maar krijgt de hobbel er niet uit.
Hij komt overeind en slaat de deken weg. Stomverbaasd kijkt hij naar
de zwarte broek die over zijn stromatras ligt uitgespreid. Eronder liggen
een rode muts en een grauw hemd, zoals de bewakers dragen.
Niet-begrijpend kijkt Nicolas op de kleding neer. Hoe komt dat
nou hier?
En dan begint hij over zijn hele lichaam te beven. Allerlei
vermoedens flitsen door zijn hoofd. Hij weet niet precies wat dit te
betekenen heeft, maar hij begrijpt wel dat dit misschien het wonder
is dat hij niet meer verwachtte.
Snel, snel!
Met trillende handen en knikkende knieën kleedt Nicolas zich
uit en trekt het bewakerspak aan.
Vlug, vlug!
Er kan elk moment weer een cipier langskomen. Vóór de avondklok
en het sluiten van de cellen moet hij weg zijn.
Hij trekt de rode muts ver over zijn hoofd, sluipt naar de
deuropening en gluurt om de hoek.
Niemand te zien.
De meeste gevangenen zitten nog in de zitkamer bijeen, want
daar is licht, en een vuur. De bewakers zitten waarschijnlijk te dobbelen
in hun eigen vertrek.
Nicolas glipt zijn cel uit. Zijn voetstappen klinken hol in de
verlaten gang. Vlak langs de muur haast hij zich voort.
Voetstappen.
Aan het einde van de gang komt iemand aanlopen. Nicolas' hart
begint fel te slaan. Het liefst zou hij omkeren, maar hij dwingt
zichzelf rustig door te lopen. Hij herkent de man die hem tegemoet
174

loopt meteen. Het is de Officier van Justitie, Fouquier-Tinville.
Nicolas knikt hem onderdanig toe en wil doorlopen, maar Fou­
quier-Tinville blijft staan.
aan.
'Waar ga jij naartoe?' informeert hij .
Hij houdt zijn lantaarn omhoog en kijkt Nicolas onderzoekend
'Mijn dienst zit erop, burger', stamelt Nicolas. Koud zweet
loopt over zijn rug.
'Weet je wie ik ben?'
'Jazeker; burger Fouquier-Tinville.'
'En je dienst zit erop? Dat komt goed uit. Je weet waar Robespierre
woont? Goed, je moet hem een brief bezorgen. Loop even mee.'
De openbare aanklager draait zich om en loopt terug de gang in. In
het vertrek van de cipiers zitten twee gevangenen bewaarders aan tafel.
Boven hen brandt een fel licht. De cipiers maken beleefd ruimte voor
de openbare aanklager. Nicolas blijft in de deuropening staan. Fou­
quier-Tinville schrijft haastig een bericht. Hij verzegelt de brief en staat
op.
'Er zijn een paar gevangenen ontsnapt tijdens het transport naar de
Conciergerie, dus er is haast bij', zegt hij en geeft de brief aan Nicolas.
'Ik denk niet dat ze me erdoor zullen laten, burger', zegt Nicolas
met onvaste stem.
'Dat regel ik wel even.' Fouquier-Tinville loopt voor Nicolas uit
door de gangen, de trap af. Grendels worden weggenomen, sloten
geopend. Als in een droom gaan de hekken knarsend open. De
honden van de bewakers worden weggesnauwd. Nicolas' hart slaat
zo heftig dat hij nauwelijks adem kan halen. Hij loopt achter Fou­
quier-Tinvilk aan over de binnenplaats. Er staan veel bewakers hij­
een. Vernet loopt met lange, woedende passen heen en weer.
Nicolas houdt zijn hoofd een beetje afgewend van de bewakers
en volgt Fouquier-Tinville met grote, onverschillige passen. Zijn
klompen knerpen in de sneeuw.
Fouquier-Tinville blijft staan voor het guichet. 'Doorlaten!
Dienstopdracht!' beveelt hij. De bewakers kijken verbaasd naar
Nicolas. Ze kennen hem niet, maar aan de Officier van Justitie stel
je geen vragen. Het kleine deurtje in het hek gaat open en Nicolas
loopt naar buiten, de donkere besneeuwde straat in.
175

20
In grote haast pakt Philippe zijn spullen.
'Laten we gaan', zegt hij. 'Het is al half acht; de poort gaat bijna
dicht.'
Sandrine heeft niets om mee te nemen. Haar oude jurk, met de
gevangenisgeur er nog aan, laat ze liggen waar ze hem neergegooid
heeft, in de keuken.
'Kom.' Philippe zet Sandrine een rode muts op. Hij pakt haar
hand en leidt haar de donkere trap af. Beneden opent hij de deur en
gearmd lopen ze de straat op. Een officier en zijn liefje; twee goede
patriotten. De sneeuw valt in dikke vlokken neer. Het witte tapijt
op straat licht op in de duisternis. Sandrine ademt de koude lucht
diep in. Na de weerzinwekkende stank in de gevangenis ruiken de
straten van Parijs bijna fris.
Onderweg houdt Philippe een rijtuig aan waarin ze nog net een
plekje vinden. Diep weggedoken in haar mantel zit Sandrine in een
hoekje. Ze vertrouwt geheel op Philippe.
Het rijtuig gaat door de Rue de To urnon. Met brandende ogen
staart Sandrine naar de muren van het Luxembourg. Blijdschap om
haar vrijheid en een intens verdriet om Nicolas vechten om voor­
rang. Ze blijft kijken tot een dichte sneeuwsluier het hoekige
gebouw aan het oog onttrekt.
Philippe legt zijn hand op die van Sandrine.
'Het spijt me', zegt hij zacht. 'Ik heb gedaan wat ik kon.'
'Dat weet ik', zegt Sandrine mat.
Bij de zuidelijke stadspoort wordt alles gereedgemaakt om de
poort te sluiten. De onverbiddelijke wacht houdt het rijtuig tegen.
De bajonetten worden geheven.
'Halt! Papieren!'
De koetsier overhandigt zijn papieren aan de gardist. De soldaat
leest ze, werpt een peilende blik op de koetsier en geeft hem de
papieren terug. Dan opent hij het portier van het rijtuig. 'Papieren!'
Passen en vrijgeleiden worden doorgegeven.
'Valentin Rosier? Wie is dat? Doel van de reis?'
De oudere heer die tegenover Sandrine zit, doet nauwkeurig verslag.
176

'In orde.'
Hij krijgt zijn papieren terug.
'Philippe Lambertin? Doel van de reis?'
'Ik ga mijn familie in Orléans bezoeken met mijn verloofde',
zegt Philippe rustig.
De soldaat laat zijn ogen over Philippes officiersuniform glijden.
Hij neemt zijn pas door en vervolgens die van Sandrine. 'MireilIe
Lavoisier? Is zij dat?'
'Dat klopt.'
De soldaat gooit het portier dicht en maakt een gebaar naar de
koetsier.
'Doorrijden! Leve de Republiek!'
'Leve de Republiek', zegt de koetsier gehoorzaam.
Hij klakt met zijn tong en de twee paarden zetten zich in beweging.
Het rijtuig rolt door de poort en volgt het hardbevroren pad,
richting Orléans.
Rustig, verwachtend dat hij ieder moment teruggeroepen kan worden,
steekt Nicolas de Rue de Vaugirard over. Kalm, kalm, niet
gaan rennen. Maak ze niet achterdochtig.
Hij kijkt niet één keer om. In een dicht sneeuwgordijn loopt hij
door de Rue de Tournon. Een harde noordoostenwind bijt in zijn
gezicht. Het brengt hem een beetje tot zijn positieven.
Hij is vrij!
Maar nu? Waar moet hij naartoe? Het maakt niet uit, als het
maar ver van het Luxembourg is. Hij loopt en loopt tot hij langs de
Seine staat. Ijsschotsen drijven voorbij en doen de pijlers van de
houten bruggen kraken. Verderop steken de sombere torens van de
Conciergerie tegen de nachtelijke hemel af.
Sandrine!
Nicolas blijft staan en kijkt naar de torens boven de dikke
muren. Hij huivert en steekt zijn handen in zijn zakken.
Er zit iets in.
Nicolas haalt het tevoorschijn en kijkt naar de sleutel in zijn
hand. Waarschijnlijk de huissleutel van de eigenaar van het pak.
Maar wat doet dat briefje eraan?
In het licht van een straatlantaarn bekijkt Nicolas het vluchtig.
177

Er staat een eiland op getekend, dat hij herkent als het Ile-de-Ia­
Cité door het schetsje van de Notre Dame. Daaronder is een straatje
aangegeven waarbij een lantaarn staat afgebeeld. Een pijl wijst
naar een huis met een tekeningetje van een zadel erbij.
Nicolas staart naar het briefje in zijn hand. Hij begrijpt niet precies
wat het te betekenen heeft, maar hij weet wel dat dit niet voor
de bewaker bestemd is. En dat dat pak niet toevallig onder zijn
dekens lag.
Er is er maar één die hiervoor verantwoordelijk kan zijn: Philippe!
Een woeste vreugde maakt zich van Nicolas meester. Als Philippe
zijn nek heeft uitgestoken voor hém, dan zal hij dat zeker hebben
gedaan voor Sandrine!
Opeens herinnert hij zich de woorden van Fouquier-Tinville: 'Er
zijn een paar gevangenen ontsnapt tijdens het transport naar de
.
Conciergerie, dus er is haast bij.'
Zou het mogelijk zijn dat Sandrine tot die ontsnapte gevangenen
behoort? Hoop gloeit in hem op.
Hij bestudeert het briefje nog eens goed en komt tot de conclusie
dat Philippe de Rue de la Lanterne moet bedoelen. Die is
immers vlak bij de Notre Dame.
In de schaduw van de hoge huizen loopt Nicolas naar de Pont
Neuf en steekt de brug over. Dankbaar laat hij zich door de duistere
straatjes van het Ile-de-Ia-Cité opslokken. Zonder enige moeite
vindt hij de Rue de la Lanterne.
Het uithangbord van een zadelmaker vertelt hem waar hij moet
zijn. Met ijskoude vingers probeert Nicolas de sleutel in de deur
naast de winkel. De deur gaat open. Een donkere trap ligt voor
hem. Nicolas sluit de deur achter zich en loopt naar boven.
Sandrine!
Hij moet zich beheersen om haar naam niet uit te schreeuwen.
De trap komt uit op een stikdonker portaal. Op de tast vindt hij
de deur en het slot. Achter de deur is alles rustig. Geen voetstappen,
geen stem die vraagt wie daar is.
Nicolas duwt de deur open en stapt de kamer binnen. Hier en
daar staan wat olielampjes, die Nicolas aansteekt met de tondel die
ernaast ligt. Verwonderd kijkt hij rond.
Het vertrek is leeg, op wat wankel meubilair na. Nicolas loopt
178

een smal gangetje in dat uitkomt op de keuken . Op de grond ligt
een jurk die hij uit duizenden herkend zou hebben. Hij raapt hem
op en ruikt de vertrouwde gevangenislucht.
Sandrine! Maar waar is ze? En waar is Philippe?
Hij kijkt in de keukenkastjes en vindt een homp brood en wat
verlepte sla. In de kleine slaapkamer die aan de keuken grenst, liggen
een gestreepte broek en een zwart vest op het bed. Op het stapeltje
kleding ligt een leren zakje. Nicolas pakt het en keert het om.
Geldstukken rammelen in zijn hand.
Geld, kleding ... Er is op hem gerekend.
De torenklok van de Notre Dame slaat. Acht slagen klinken
over het Ile-de-Ia-Cité. Nicolas loopt terug naar de woonkamer. Hij
gaat voor het venster staan en kijkt naar de verlaten straat onder
hem. Acht uur; de stadspoorten gaan dicht.
En opeens begrijpt hij het: ze zijn weg.
Op dit moment zijn ze bij de stadspoort of misschien al buiten
Parijs. Hij weet zeker dat Philippe Sandrine niets verteld heeft over
zijn ontsnapping en hij begrijpt ook waarom.
Verslagen zakt Nicolas neer op een gammel uitziend stoeltje.
Opeens betwijfelt hij of hij ooit op de lijst heeft gestaan. Was het
geen verzinsel van Philippe om hem de stad uit te krijgen, weg van
Sandrine? Hun vriendschap is danig bekoeld toen zij bij de Lambertins
in huis kwam. Ja, dat moet het zijn. Philippe wilde hem weg
hebben en hij is er met open ogen ingetrapt. Dat Sandrine met hem
meeging, zal voor Philippe een lelijke streep door de rekening zijn
geweest.
Nicolas keert zich abrupt af van het raam en loopt naar de
slaapkamer. Hij doet het bewakerspak uit en trekt de gestreepte
broek aan. Dan pas ziet hij dat er iets onder ligt. Verrast houdt hij
zijn adem in.
Een pas!
Nicolas zakt neer op de rand van het bed en draait het kostbare
document om en om. Hij kan de stad uit!
Maar vanavond niet meer. Hij zal moeten wachten tot morgenochtend,
als de poort weer opengaat.
Nicolas strekt zich uit op het bed. Er ligt maar één dunne deken
op. Met de schone kleren aan, de deken tot over zijn kin
179

getrokken, probeert hij te slapen. Het grootste gedeelte van de nacht
ligt hij echter wakker.
Vroeg in de ochtend staat hij op en verlaat de woning. Het is
nog donker op straat. Een vers pak sneeuw verbergt de modder en
het vuil en geeft de smalle straten een frisse aanblik.
Nicolas haalt diep adem. Door de tintelend koude lucht gaat
zijn bloed krachtiger stromen. Zijn vastberadenheid keert terug.
Philippe heeft nog niet gewonnen.
Met vlugge stappen loopt Nicolas door. Met opzet gaat hij niet
naar de Saint-Antoinepoort, maar naar de poort aan de zuidkant
van de stad. De kans dat de soldaten bij de Saint-Antoinepoort
hem herkennen is niet groot, maar hij wil het risico toch niet lopen.
De zuiderpoort is al open. De eerste boerenkarren rijden door de
straat. Nicolas gaat wat langzamer lopen. Nu pas realiseert hij zich
dat hij niet weet wat voor naam er op zijn pas staat.
Hij kijkt naar de soldaten die voor de poort heen en weer lopen
en hun voeten warm stampen. Zijn hart gaat sneller slaan. Met een
onverschillig gezicht loopt Nicolas op de wacht af. De soldaten staken
hun geijsbeer. Hun gezichten staan waakzaam, bajonetten worden
geheven.
'Naam!'
Nicolas haalt zijn pas tevoorschijn. De soldaat bestudeert het
document zorgvuldig. Zijn ogen glijden over Nicolas' sansculottenkleding.
'Je bent al vroeg op pad', zegt hij.
'Ik heb gisteren familie bezocht, maar ik ging te laat weg. De
poort was al dicht.' Nicolas haalt zijn schouders op. 'Nou ja, zo
erg was dat niet. Het was al donker en het is nog een heel eind
lopen naar Chartres.'
'Zeker! Ik zou maar gauw gaan.' De soldaat geeft de pas terug.
'Bedankt.' Nicolas tikt tegen zijn rode muts. 'Leve de Revolutie!'
De soldaten herhalen zijn woorden en doen een stap opzij. De
bajonetten zakken. Nicolas loopt de poort door; niet te snel en niet
te langzaam. Hij kijkt niet om. Zijn hart gaat als een razende
tekeer, maar deze keer wordt hij niet teruggeroepen.
Een stukje verderop begint het bos. Nicolas houdt zijn ogen op
de donkere zoom gericht. Ver achter hem klinkt het geratel van een
180

oerenkar. Het soort karren waarop ze in Parijs gevangenen ver­
voeren.
Nicolas versnelt zijn pas. Hij haalt gejaagd adem.
Het pad is slecht begaanbaar door de diepe karrensporen in de
bevroren modder. Nicolas gaat langs de kant lopen. De wagen
komt dichterbij.
Nicolas bereikt de eerste bomen en dan slokt het woud hem op.
Verlicht haalt hij adem. De wagen is nu vlak achter hem. Voorzich­
tig kijkt hij over zijn schouder. Een gewone boerenkar, zo te zien.
Geen reden om het bos in te rennen.
Nicolas gaat aan de kant staan. Iedere spier in zijn lichaam is
gespannen. De kar rammelt door de bocht. De boer op de bok
knikt naar hem en tikt tegen zijn muts. Nicolas knikt voorzichtig
terug. Hij blijft op zijn hoede.
De kar rijdt hem voorbij en hij laat zijn adem ontsnappen. Maar
in de volgende bocht staat de kar stil. Nicolas loopt langzaam door.
Het zou verdacht zijn nu om te keren. Als hij vlakbij is, draait de
boer zich om. Hij werpt een blik op Nicolas' met stro gevulde
klompen.
'Wou je soms meerijden?' vraagt hij.
Opluchting stroomt door Nicolas heen.
'Graag!', zegt hij en trekt zich op aan de bok.
'Waar moet je naartoe?' vraagt de boer.
'Naar Poissy, bij Tours.'
'Zo ver ga ik niet. Maar je kunt een stuk meerijden', zegt de
boer. Hij tikt met de leidsels op de kont van het schonkige paard en
de kar zet zich in beweging.
181

NAWOORD
Al is er veel veranderd in de tweehonderd jaar die sinds de Franse
Revolutie zijn verlopen, toch kun je het Parijs van de achttiende
eeuw nog goed terugvinden; vooral in de Marais, een wijk met
smalle straatjes en grauwe, hoge huizen. In het Musée Carnave1et,
een voormalig herenhuis in de Marais, is een museum gevestigd dat
zich wijdt aan de geschiedenis van Parijs in het algemeen, en aan
die van de Franse Revolutie in het bijzonder.
Hoe vreemd het ook klinkt, de guillotine was oorspronkelijk als
een menslievende daad ontwikkeld. Dr. Guillotine had zo te doen
met misdadigers die met botte bijlen onthoofd werden, dat hij een
apparaat uitvond dat je met één klap, snel en pijnloos, kon onthoofden.
Of het inderdaad pijnloos was, zullen we nooit weten,
maar snel ging het zeker. Alleen al in de periode van 21 december
1793 tot 27 juli 1794 - iets meer dan een half jaar - vielen er 2.400
hoofden. En dan praten we alleen over Parijs, terwijl alle grote steden
in Frankrijk op de executieplaats een guillotine hadden staan.
De guillotine heeft op verschillende plaatsen in Parijs gestaan. Het
Parijse volk zag haar in april 1792 voor het eerst op de Place de
Grève, de executieplaats in Parijs. Daarna kwam het apparaat op
de Place du Carrousel te staan en tijdens de hoogtijdagen van de
Revolutie stond het op de Place de la Révolution (het plein dat
tegenwoordig Place de la Concorde heet). Daar staat het ook als dit
boek eindigt, in de winter van 1793, maar de Revolutie ging
natuurlijk door. Tijdens de laatste stuiptrekking van de Revolutie,
in juni en juli 1794, stond de guillotine op de Place du Tröne Renversé
(het Plein van de Omvergeworpen Troon), de huidige Place
de La Nation.
Vanaf juli 1793 waren de veertig gevangenissen In Parijs geen
moment meer leeg. Ontroerend zijn de brieven die bewaard zijn
gebleven van de gevangenen uit die dagen. Het zijn verslagen van
getuigen die, vanuit het raampje van hun cel, hun medegevangenen
naar de guillotine zien vertrekken. Het zijn de afscheidswoorden
van een man aan zijn vrouw, van een moeder aan haar kinderen,
182

maar dikwijls 'Ook pogingen om de openbare aanklager, Fouquier­
Tinville, om te kopen. Duidelijk is dat Fouquier-Tinville zijn taak
serieus opvatte. Na de Franse Revolutie werd een aantal van die
smeekbrieven teruggevonden, met het papiergeld er nog bij.
Uiteindelijk slokte de Revolutie haar eigen kinderen op: de grote
politieke leiders begonnen elkaar te wantrouwen en degene met de
grootste mond stuurde de anderen naar de guillotine. Nadat Maximilien
de Robespierre, de leider van de Jacobijnen, op die manier al
zijn politieke tegenstanders uit de weg had geruimd, was hij oppermachtig.
Hij was zo fanatiek dat het wel leek alsof hij van plan was
heel Frankrijk te guillotineren.
Maar hij had niet alleen vrienden in zijn politieke partij. De
meeste Jacobijnen voelden hun hoofd erg los op hun schouders zitten
en durfden geen woord van kritiek op hun leider te uiten. Tot
Cambon, de beheerder van de financiën, eindelijk opstond en
Robespierre zelf in staat van beschuldiging stelde. Toen Robespierre
het woord wilde nemen, werd er van alle kanten 'Weg met de
tiran!' naar hem geschreeuwd. De leider van de Revolutie werd
gearresteerd en naar de gevangenis overgebracht, waar hij probeerde
zelfmoord te plegen. Hij hield aan die poging echter alleen een
gebroken kaak over. Op 28 juli 1794 verloor hij zelf zijn hoofd op
het schavot en daarmee kwam er een einde aan het bloedvergieten
- maar ook aan de Revolutie, die met zoveel mooie idealen en
hoopgevende gedachten voor een betere toekomst was begonnen.
Op een betere toekomst moest het arme volk nog een hele tijd
wachten. Weliswaar was de adel flink uitgedund, maar de gevluchte
edelen keerden terug naar Frankrijk. Vervolgens deed een onbetekenende
soldaat uit het revolutionaire leger een greep naar de
macht. Hij werd groot onder de naam Napoleon Bonaparte.
Al heeft de Franse Revolutie het volk in eerste instantie niet veel
opgeleverd, ze heeft wel de aanzet gegeven tot ons huidige rechtssysteem.
Onder de heerschappij van Napoleon werd de wetgeving
ingrijpend veranderd. De macht van de adel brokkelde verder af en
langzaam begon er iets van een democratie te ontstaan. En daarmee
heeft de Franse Revolutie, ondanks het feit dat ze ontaardde in
onrecht en bloedvergieten, uiteindelijk toch haar doel bereikt.
183

VERKLARING VAN ENKELE
IN DIT BOEK GEBRUIKTE BEGRIPPEN
Sans-culotten: vurige Revolutiegezinden die zich welbewust onderscheidden
van de adel door hun slordige kleding. Hun naam betekent
letterlijk 'zonder broeken', waarmee de elegante kniebroeken
van de adel werden bedoeld.
Jacobiinen: fanatieke revolutionaire partij, die met de grote
steun van het gewone volk de macht greep. Ze dankten hun naam
aan het klooster van de Jacobijnen, waar ze in het begin van de
Franse Revolutie bijeenkwamen.
Girondijnen: gematigde revolutionaire partij, die in 1793 door
de Jacobijnen van verraad werd beschuldigd; 21 van haar leden
werden onthoofd. De naam 'Girondijnen' is ontleend aan de rivier
de Gironde, waar de afgevaardigden van deze partij vandaan kwamen.
ArÏ5to: Franse afkorting van het woord 'aristocrat'; iemand uit
een voorname familie.
184

Simone va n der Vlugt
--
Leven en werk
Simone van der Vlugt werd op 15 december 1966 in Hoom geboren als Simone Watertor.
Als kind was ze al dol op schrijven. 'Mijn ouders konden me geen groter plezier doen dan
me een pak papier te geven dat ik helemaal vol mocht schrijven. Toen ik wat ouder was,
kreeg ik van hen een typemachine. Ik vond het geweldig om verhalen te schrijven, boek­
jes te maken. Het omslag tekende ik zelf en plakte ik met plakband vast' Ook op school
schreef ze graag opstellen en wanneer die werden voorgelezen in de lagere klassen,
stimuleerde haar dat nog meer. Toen ze op een dag een boek las dat was geschreven
door een meisje van twaalf jaar, realiseerde ze zich met een schok dat ook kinderen
schrijver konden zijn. 'Ik was zelf dertien en het werd me opeens duidelijk dat ook kinde­
ren verhalen konden schrijven die gepubliceerd werden. Ik heb toen voor het eerst een
verhaal naar een uitgever gestuurd. Die gaf me raad over hoe ik mijn schrijfstijl kon ver­
beteren en stimuleerde me om door te gaan. Vanaf dat moment stuurde ik ieder jaar iets
op en steeds kreeg ik mijn werk terug met bemoedigende brieven, kritische brieven en
één keer met een heel dom advies, namelijk om eerst mijn school maar eens af te maken
voordat ik me met schrijven bezig zou houden. Dat advies heb ik gelukkig niet opgevolgd
- ik ben steeds blijven schrijven waardoor ik veel tijd heb gehad om te oefenen.'
Leren en werken
Nadat ze haar havo-diploma had gehaald, ging ze naar de lerarenopleiding voor de
vakken Nederlands en Frans. Een opleiding voor schrijvers bestaat niet en als die wel
bestond, had ze die waarschijnlijk toch niet gedaan. Een boek gepubliceerd krijgen is
al moeilijk, maar een boek schrijven dat zo succesvol is dat je er van kunt leven, dat
leek haar bijna onmogelijk.
Maar één van de vakken op de lerarenopleiding was creatief schrijven en toen ze
merkte dat ze die lessen het leukst vond, realiseerde ze zich weer dat ze toch wel
heel graag schrijfster wilde worden.
To en ze haar studie had afgerond, waren er geen banen in het onderwijs en ging ze
werken als secretaresse bij een bank. 's Avonds bleef ze echter schrijven aan een
historische jeugdroman. Maar overdag werken en 's avonds schrijven, dat viel niet
mee en toen in 1993 haar dochter Esmée werd geboren, kreeg ze het nog drukker.
Maar het boek kwam at. Ze stuurde het naar Lemniscaat en die wilde het publiceren.
Dat was De amulet. Gestimuleerd door dat succes zegde ze haar baan op en werd
tuil-time schijtster.
185

Schrijven is werken
Een historische roman schrijven, dat doe je niet eventjes. Dat is hard werken. Simone
vertelt: 'Ergens in mijn achterhoofd ontstaat een idee voor een boek, bijvoorbeeld
door iets wat ik lees of op televisie zie. Als het idee wat vastere vormen heeft aan­
genomen, ga ik op zoek naar informatie. Een verhaal moet namelijk wel kloppen. Als
ik schrijf dat iemand met een verrekijker de zee aftuurt, moet ik zeker weten dat ze
die in die tijd al hadden. Door alles wat ik lees, ontstaan er vanzelf nieuwe ideeën
die ik voor mijn boek kan gebruiken.
Voor ik met het schrijven van een nieuw verhaal begin, zoek ik altijd eerst de plaats
van handeling op. In ons huis is wat de vakanties betreft weinig ruimte voor demo­
cratisch overleg; we gaan op vakantie naar de landen waar mijn boeken zich afspe­
len. Gelukkig vinden mijn man en kinderen dat ook leuk. Op die manier kom je niet
alleen op toeristische plekken, maar zie je ook andere delen van een land waar je
anders misschien makkelijk aan voorbij zou gaan. Eenmaal op de plaats van bestem­
ming maak ik foto's en film ik alles wat ik wil onthouden voor mijn verhaal: de omge­
ving, de straat waar de hoofdpersoon woont. In musea koop ik oude kaarten of
posters van schilderijen uit de tijd waarin mijn verhaal speelt. Te rug thuis hang ik die
boven mijn werktafel, zodat ik tijdens het schrijven het gevoel heb dat ik me hele­
maal in een bepaalde historische periode bevind.' En dan begint het schrijven pas.
Daarvoor moet ze veel uren aan de tekstverwerker zitten. Eenzaam werk, maar haar
familie denkt mee. Haar vader, die veel over geschiedenis leest, raadt haar vaak boe­
ken aan. Met haar moeder bespreekt ze de verhaallijn van elk boek een paar keer
voordat het naar de uitgever gaat. En haar man leest het manuscript door om de fou­
ten eruit te halen.
En dan ...
AI haar historische romans zijn op deze manier geschreven. 'De amulet' speelt in
Duitsland in 1630 en gaat over Nina die moet vluchten voor heksenvervolging.
'Bloedgeld' gaat over een Nederlandse jongen uit 1653 die aanmonstert op een VOC­
schip waarop muiterij uitbreekt. 'De guillotine' vertelt het verhaal van Sandrine de
Billancourt die tijdens de Franse revolutie moet onderduiken om in leven te blijven.
'Zwarte sneeuw' speelt in Zuid-Limburg, in 1845 waar Emma zich verzet tegen een
leven lang werken in de kolenmijn en haar nieuwste historische roman heet 'Jehan­
ne' en gaat over het leven van Jeanne d Arc, de legendarische Franse heldin.
Kritieken
De romans van Simone van der Vlugt zijn vanaf het allereerste moment positief ont­
vangen. Jongeren en volwassenen, iedereen was enthousiast. Zowel 'Bloedgeld' als
'De amulet' werden getipt door de Jonge Jury en 'De guillotine' kreeg een eervolle
vermelding van de volwassen jury van de Gouden Zoenen in 2000 en werd genomi­
neerd door de Jonge Jury in 2001 . Zwarte sneeuw werd genomineerd voor de Gou­
den Uil in 2001.
Recensenten vinden over het algemeen dat de boeken van Simone van der Vlugt
186

spannend zijn, en dat je van het begin tot het eind geboeid. wordt. Ze vinden ook dat
de boeken historisch juist en knap verteld zijn en ze vergelijken haar daarom vaak
met Thea Beckman. Toch hebben ze ook meestal wel kritiek. Jan Staes zegt in het
tijdschrift 'Lees idee' bijvoorbeeld over 'De guillotine' dat hij het jammer vindt dat je
alleen de gevoelens van de hoofdpersoon leest, en weinig te weten komt over ande­
re personages. Ook over de ruimtebeschrijving is hij niet helemaal tevreden. 'Een
beschrijving van de Parijse binnenstad met zijn smalle straatjes zou hier op zijn
plaats zijn geweest en zou een mooi contrast vormen met de grote executiepleinen
die wel uitvoerig aan bod komen. Nu krijg je enkel een beeld van bovenaf, niet van
binnenuit, en ruik, proef of zie je het vuil en de modder niet die de straten van Parijs
ontsierden ' AI met al vindt hij het boek spannend, maar een beetje oppervlakkig.
Bibliografie
1995 De amulet (historische jeugdroman)
1996 Bloedgeld (historische jeugdroman)
1999 De guillotine (historische jeugdroman)
1999 Noodlanding in het oerwoud (een boek voor beginnende lezers)
1999 Mijn zusje wordt vermist (boek voor beginnende lezersl
1999 Potverdrie, Sophie! (kleuterverhalen)
2000 Zwarte sneeuw (historische jeugdroman)
2001 .Iehanne (historische jeugdroman)
Stijlkenmerken en thematiek
Wanneer je de historische jeugdboeken van Simone van de Vlugt leest; dan vallen de
overeenkomsten je al meteen op. Het zijn spannende boeken waarin de hoofdper­
soon moet zien te overleven in moeilijke omstandigheden. En doordat die avonturen
zich afspelen in het verleden, geniet je niet alleen van een spannend verhaal, maar
leer je er nog ook wat van. Toch heb je niet het gevoel dat je een geschiedenisles zit
te lezen. Dat komt doordat de schrijfster de historische informatie helemaal in het
verhaal verwerkt en je naar de gebeurtenissen laat kijken via de gedachten en
gevoelens van de hoofdpersoon. Daardoor kun je je goed inleven in dat meisje of die
jongen die een paar eeuwen geleden leefde. Ook zorgt het begin van elk boek dat je
helemaal 'in' het verhaal komt, want je va lt middenin een heel enge of spannende
gebeurtenis.
Zoek je meer informatie?
www.boektoppers.nl
voor nog meer schrijversinfo, quizzen en de beste links!
187

Genre en thema
Over het boek ...
De quilloti ne
Deze historische jeugdroman gaat over de belevenissen van een adellijk meisje tij­
dens de Franse Revolutie.
TItelverklaring
De guillotine is het onthoofdingsapparaat dat tijdens de Franse revolutie werd uitge­
vonden. Deze executies maken veel indruk op Sandrine, aangezien haar ouders ook
op deze manier zijn gedood. Zijzelf weet maar net aan dit hakmes te ontsnappen.
Personages
Sandrine de Billancourt is een adellijk Frans meisje, maar ze is anders dan haar famj­
lieleden. Die genieten van hun luxe leventje en bekommeren zich niet om de armen.
Sandrine doet dat wel. Ze redt een arm jongetje door te zorgen dat hij een goede arts
krijgt en maakt ze zich veel zorgen over de honger en armoede van de bevolking.
Daarnaast is ze ook intelligent en dapper. Ze redt zich uit gevaarlijke situaties door­
dat ze steeds snel een goede oplossing bedenkt. Hierbij hecht ze niet aan spullen.
Ook niet wanneer die haar heel dierbaar zijn. Ze scheurt haar kleren aan flarden en
gooit haar moeders sieraden in de Seine wanneer die haar zouden kunnen verraden.
Toch kost het haar veel moeite om te wennen aan het arme leven.
Baron Sébastien de Billancourt, de vader van Sandrine is vóór de revolutie een rijk en
machtig man. Hij heeft geen begrip voor de argumenten van de armen en blijft trouw
aan de koning.
Barones Madeion de Billancourt is een mooie dame die Sandrine leert borduren en
klavecimbel spelen. Tot het einde toe houdt ze vast aan haar aristocratische gewoon­
ten. Ze kan niet wennen aan de veranderingen.
Margot lambertin is een eerl ijke arme vrouw met een groot hart. Ze aarzelt niet om
Sandrine in haar huis op te nemen wanneer die daar om vraagt en behandelt haar als
een dochter. Ze helpt Sandrine, maar stelt ook eisen aan haar.
Maurice Lambertin, haar man, is een vriendelijke schoenmaker die, net als zijn
188

vrouw, niet aarzelt om Sandrine onderdak te bieden. Hij staat Sandrine bij met raad
en daad omdat hij begrijpt hoe gevaarlijk Parijs voor een adellijk meisje is.
Phillipe is de oudste zoon van Maurice en Margot. Hij is een officier bij het leger van
de Nationale Garde en een fanatieke voorstander van de revolutie. Hij kan maar
moeilijk accepteren dat zijn ouders een aristo in huis nemen. Toch wordt hij later ver­
liefd op haar en zet hij zijn leven voor haar op het spel.
Pierre, het jongste kind van de Lambertins, is een vriendelijk jongetje. Doordat Julie
en Sandrine hem tijdens een oproer vinden met een sabelhouw in zijn been, leert
Sandrine de familie Lambertin kennen.
Nicolas Bailly is rustige, zorgzame pachterszoon op het landgoed van Sandrines
vader. Doordat ze elkaar ooit tegenkwamen terwijl hij aan het stropen was, herken­
nen ze elkaar op een feest in Parijs. Ze worden verliefd op elkaar.
Vertelsituatie
Het verhaal in dit boek, wordt verteld d.m.v. een zij-perspectief. Alle gebeurtenissen
worden beschreven vanuit de ogen van Sandrine. Alleen wanneer Philippe een
vluchtplan bespreekt met Nicolas wordt het verhaal verteld via Nicolas, Sandrine is
daar niet bij.
Structuurffijd
De Guillotine bestaat uit 20 hoofdstukken waarin steeds een belangrijke gebeurtenis
of verandering wordt beschreven. Die hoofdstukken zijn verdeeld over 2 delen. Deel 1
gaat over 1789, wanneer Sandrine voor het eerst iets van de onlusten merkt. Deel 2
beschrijft 1792/1 793, de tijd waarin de meeste executies plaatsvinden.
In het nawoord vertelt Simone van der Vlugt iets over de achtergrond van dit verhaal.
Ruimte
Vooraan in De guillotine staan twee kaartjes: één van het centrum van Parijs en één
van Frankrijk met de steden uit het verhaal. Op die kaartjes kun je alle plaatsen vin­
den die in het boek genoemd worden.
De familie De Billancourt woont 's winters in een groot. deftig herenhuis aan de Rue
de Varenne in Parijs. Het huis wordt van de straat gescheiden door een hoge muur
met een poort erin. Op de binnenplaats woont de portier in een klein huisje en ook in
huis is er veel personeel. Die slapen op zolder in kleine kamertjes zonder raam. Zelf
heeft de familie veel ruimte en luxe. 's Zomers verblijven ze op hun kasteel in Poissy.
Fictie/werkelijkheid
Zoals voor al haar historische boeken, heeft Simone van der Vlugt ook voor deze
roman uitgebreid onderzoek gedaan. Sandrine de Billancourt is een verzonnen perso­
nage en de andere personen zijn dat ook, maar veel andere dingen zijn op de werke-
189

lijkheid gebaseerd. De straten en gebouwen in het boek waren er in de werkelijkheid
ook en door te kijken naar oude schi lderijen kon ze heel realistische beschrijvingen
maken.
Dok sommige gebeurtenissen heeft ze niet zelf bedacht. De terechtstelling van de
koning bijvoorbeeld, heeft echt zo plaatsgevonden en ook koningin Marie-Antoinette
is zo triest aan haar einde gekomen als in het boek wordt beschreven.
Behalve naar zulke historische feiten, heeft Simone van der Vlugt ook onderzoek
gedaan naar het dagelijks leven in die tijd. Haar informatie over het leven in de
gevangenis heeft ze bijvoorbeeld gebaseerd op een boek met brieven en dagboek­
fragmenten van edelen die tijdens de Franse Revolutie in de gevange(lis zaten te
wachten tot ze aan de beurt waren voor de guillotine. Door die brieven kon ze begrij­
pen hoe het er aan toe ging in die gevangenissen. Wat mensen aten, hoe de cipiers
heetten en welke ontsnappingspogingen er werden gedaan.
Kritieken
Net als de andere historische jeugdromans van Simone van der Vlugt, is ook De guil­
lotine goed ontvangen.
Zowel door volwassenen- als jeugdjury's wordt het zeer gewaardeerd. En in de
Drentse en Groningse dagbladen stond bijvoorbeeld: 'De guillotine' is werkelijk een
prachtig boek. Een boeiend verhaal dat speelt in een interessante tijd, leidt je op de
leukste manier door een geschiedenisverhaal en een verhaal over liefde en vriend­
schap.'
Ook Jan Staes is enthousiast in het tijdschrift Leesidee van juli 1999. Hij is er van
overtuigd dat heel wat lezers het boek prachtig zullen vinden, maar hij vindt het jam­
mer dat je bijvoorbeeld over de gevoelens van de personages weinig te weten komt:
'Hoe voelt het als een arme moeder er opeens een aristocratische dochter bijkrijgt?
En wat denkt een jonge revolutionair die op de vijand verliefd wordt? Als lezer kun je
je allerlei bedenkingen maken, van de auteur kom je het niet te weten .. .'
www.boektoppers.nl
190