Download hier - Made-in-Europe.nu
Download hier - Made-in-Europe.nu
Download hier - Made-in-Europe.nu
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Digimagaz<strong>in</strong>e voor de verspanende <strong>in</strong>dustrie <strong>in</strong> de Benelux<br />
Thema: additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
RapidPro was<br />
beg<strong>in</strong> maart een<br />
ongekend succes.<br />
Breekt de nieuwe,<br />
digitale productie<br />
door?<br />
Robotfrezen<br />
Sirris en Trento<br />
Robotics Belgium<br />
laten de robot 3D<br />
frezen.<br />
Social media<br />
Ondernemers over<br />
hoe ze social media<br />
gebruiken.<br />
Het nieuwe frezen<br />
Indumatik laat 1<br />
bediener 2000<br />
kronen per maand<br />
frezen.<br />
Cellro<br />
De nieuwe robotcel<br />
van Cellro automatiseertseriegrootte<br />
1.<br />
Océ pr<strong>in</strong>t metaal<br />
Océ ontwikkelt<br />
<strong>in</strong>kjettechniek voor<br />
het pr<strong>in</strong>ten van<br />
zuiver metaal.<br />
Nr 3 - april 2011<br />
Hybride<br />
Hybridemach<strong>in</strong>es<br />
en andere trends<br />
uit de verspan<strong>in</strong>g.
Coverfoto: lasertechnologie is <strong>in</strong><br />
plaatbewerk<strong>in</strong>g al jaren heel gewoon. De<br />
komende jaren breekt het bewerken met<br />
laser ook door <strong>in</strong> de verspan<strong>in</strong>g en digital<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g. In Duitsland doet het<br />
Fraunhofer ILT <strong>hier</strong> veel onderzoek naar.<br />
Onder andere is voor het repareren van<br />
turb<strong>in</strong>ebladen een procesketen<br />
ontwikkeld waar<strong>in</strong> de laser een grote rol<br />
speelt. Va<strong>nu</strong>it het CAD-ontwerp wordt het<br />
werkstuk met de laser opgebouwd en<br />
daarna nauwkeurig nagefreesd. (Foto:<br />
Fraunhofer ILT)<br />
R E D A C T I O N E E L<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e wordt uitgegeven door VOF Franc Coenen<br />
Publiciteit en is onderdeel van het concept <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> / verspan<strong>in</strong>g. De<br />
website en het digimagaz<strong>in</strong>e richten zich op de verspanende <strong>in</strong>dustrie <strong>in</strong><br />
Nederland en België en <strong>in</strong>formeren over efficiënt verspanen en digital<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g.<br />
Redactie: VOF Franc Coenen Publiciteit - T +31 46 4333 123 - Schuttersdreef 72 -<br />
6181 DS Elsloo - E redactie@made-<strong>in</strong>-europe.<strong>nu</strong> Twitter @made<strong>in</strong>europe<strong>nu</strong><br />
L<strong>in</strong>kedIn: <strong>Made</strong> <strong>in</strong> <strong>Europe</strong> Verspan<strong>in</strong>g Advertenties: ACTA Uitgevers-<br />
organisatie - Arno Römers - T +31 475 463 465 E arno@actauitgevers.nl<br />
© VOF Franc Coenen Publiciteit<br />
Verspanen anno 2011<br />
Eerst hebben we het productiewerk verplaatst naar lage<br />
lonen landen; <strong>nu</strong> daar de lonen sterk stijgen, importeren we <strong>hier</strong><br />
<strong>in</strong>flatie, zo las ik onlangs <strong>in</strong> een f<strong>in</strong>ancieel blad. Natuurlijk is het<br />
vervelend dat alles duurder wordt. Maar het biedt ook een kans.<br />
De kans om méér <strong>in</strong> de Benelux, <strong>in</strong> West-Europa te produceren.<br />
In deze uitgave vertelt Bram de Kon<strong>in</strong>g van Cellro dat hij<br />
straks uurtarieven verwacht, waar Ch<strong>in</strong>ezen niet tegenop<br />
kunnen, dankzij de ver doorgevoerde automatiser<strong>in</strong>g. Het Duitse<br />
Indunorm Bewegungstechnik laat het nieuwe verspanen zien:<br />
centraal programmeren, decentraal frezen. Doorlooptijd bij<br />
enkelstuks: 24 uur. En dan is er nog het additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g,<br />
de vervolgstap op wat ooit begon met rapid prototyp<strong>in</strong>g. Het<br />
succes van RapidPro toont aan dat de maak<strong>in</strong>dustrie <strong>hier</strong> oog<br />
voor krijgt.<br />
Er komen nieuwe kansen voor de verspanende <strong>in</strong>dustrie.<br />
Om ze te verzilveren, moet je wel open staan voor nieuwe<br />
technologie en voor de nieuwe manier van werken.<br />
Veel leesplezier.<br />
Franc Coenen<br />
Reageren? franc.coenen@made-<strong>in</strong>-europe.<strong>nu</strong><br />
2 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
R O B O T F R E Z E N<br />
Robotfrezen kan <strong>nu</strong> al<br />
Robotfrezen is al jarenlang<br />
de droom van menige<br />
matrijzenbouwer. Je bent niet<br />
langer begrensd door de<br />
afmet<strong>in</strong>gen van je mach<strong>in</strong>e en de<br />
<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gskosten liggen fors<br />
lager. De nauwkeurigheid -<br />
bepaald door de stijfheid van de<br />
robot - is tot nog toe het<br />
struikelblok. Een onderzoek door<br />
Sirris en Trento Robotics Belgium<br />
wijzen uit dat voor veel<br />
toepass<strong>in</strong>gen robotfrezen<br />
vandaag de dag een reële optie<br />
is.<br />
Het Belgische kennis<strong>in</strong>stituut en de<br />
robot systeem<strong>in</strong>tegrator hebben<br />
de afgelopen twee jaar de nodige<br />
ervar<strong>in</strong>g met het robotfrezen<br />
opgedaan. Vooral met het frezen<br />
van kunststof materialen,<br />
bijvoorbeeld voor medische<br />
orthesen, prothesen maar ook<br />
voor de meubel<strong>in</strong>dustrie,<br />
gietvormen en andere<br />
toepass<strong>in</strong>gen. Allemaal<br />
toepass<strong>in</strong>gen waarbij een<br />
nauwkeurigheid van 0,1 tot 0,2<br />
mm volstaat. “Met die<br />
nauwkeurigheid hebben we het<br />
robotfrezen perfect op punt staan”,<br />
zegt Peter Ten Haaf, projectleider<br />
Advanced Ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g bij Sirris.<br />
Daarmee bedoelt hij dat de cel en<br />
de CADCAM-software (VX/ZW3D)<br />
om het robotprogramma te<br />
maken, uit ontwikkeld zijn en zo<br />
toepasbaar zijn <strong>in</strong> de <strong>in</strong>dustrie.<br />
Stabiele robot nodig In het beg<strong>in</strong><br />
van het project heeft men gewerkt<br />
met een Motomann ES 165 robot,<br />
voorzien van een standaard<br />
freessp<strong>in</strong>del die tot 40.000 toeren<br />
gaat. Deze sp<strong>in</strong>del is aan de robot<br />
bevestigd. Inmiddels staat <strong>in</strong> de<br />
proefcel <strong>in</strong> Diepenbeek een ABBrobot,<br />
een zwaardere uitvoer<strong>in</strong>g.<br />
Hiermee doet men thans ook<br />
testen met alum<strong>in</strong>ium en zelfs<br />
staal. Ivan Bas van Trento<br />
Robotics Belgium: “De ervar<strong>in</strong>g<br />
leert <strong>nu</strong> al dat de nauwkeurigheid<br />
verbetert met zo’n stabielere<br />
robot.”<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 3
Trento en Sirris frezen <strong>nu</strong> met de<br />
robot ook alum<strong>in</strong>ium, zoals dit<br />
profieldeel.<br />
Medische <strong>in</strong>dustrie Een van de<br />
markten waar<strong>in</strong> het robotfrezen<br />
kansrijk is, zo denkt Jan van<br />
Esch van Trento, is de medische<br />
markt. “Ortheses maken voor<br />
patiënten vergt <strong>nu</strong> weken<br />
doorlooptijd, waar<strong>in</strong> veel met de<br />
hand wordt gewerkt en de<br />
patiënt enkele keren terug moet<br />
komen om te passen. Met deze<br />
robotcel maken we passende<br />
ortheses b<strong>in</strong>nen enkele uren.” Er<br />
wordt een scan gemaakt van de<br />
patiënt die een lig- of zitorthese<br />
nodig heeft. Dit digitale beeld<br />
wordt gebruikt om de CADteken<strong>in</strong>g<br />
te genereren die door de<br />
speciale CADCAM-software<br />
verwerkt wordt tot het<br />
freesprogramma voor de robot.<br />
Deze freest daarna uit schuim de<br />
passende vorm, die enkel nog<br />
gecoat hoeft te worden om de<br />
duurzaamheid te verbeteren. “De<br />
terugverdientijd van de <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>g<br />
is voor zo’n toepass<strong>in</strong>g m<strong>in</strong>der<br />
dan een jaar”, zegt Van Esch.<br />
Prototypen Dezelfde toepass<strong>in</strong>g<br />
zien ze ook voor mallenmakers.<br />
Die kunnen op deze manier<br />
perfect een negatief maken.<br />
Trento heeft al opdrachten<br />
uitgevoerd voor de<br />
enterta<strong>in</strong>ment<strong>in</strong>dustrie. De<br />
koppen van de vier Toppers zijn<br />
op basis van een scan uit 1,5<br />
meter grote schuimblokken<br />
gefreesd als decorstuk voor <strong>in</strong><br />
hun show. Jef Loenders, eng<strong>in</strong>eer<br />
bij Sirris, wijst op het voorbeeld<br />
van de polyuretheen lampen<br />
R O B O T F R E Z E N<br />
(Bollards) die vorig jaar voor het<br />
Belgische paviljoen op de Expo <strong>in</strong><br />
Shanghai zijn gefreesd. Hieruit zijn<br />
5-assig simultaan vormen<br />
gefreesd, waardoor het licht<br />
schijnt.<br />
Alum<strong>in</strong>ium en staal<br />
Ondertussen is men gestart met<br />
het robotfrezen van alum<strong>in</strong>ium en<br />
staal. Daarvoor heb je een<br />
stabielere robot nodig. De<br />
projectteamleden denken dat de<br />
ABB-robot voldoende stijf is om<br />
dit aan te kunnen. Peter Ten Haaf:<br />
“Een concrete vraag ligt er van<br />
een profielenmaker, die <strong>in</strong> zes<br />
meter lange profielen slots moet<br />
frezen. Dat gebeurt op een<br />
mach<strong>in</strong>e die eigenlijk veel te duur<br />
is, maar die nodig is vanwege de<br />
lengte van de profielen. Door met<br />
de robot te frezen, denken wij de<br />
kosten te halveren.” Nu ligt de<br />
mach<strong>in</strong>e-uurprijs rond de 120<br />
euro, een robotfreescel kost<br />
ongeveer 60 euro per uur. Hier is<br />
de robot dus zeker concurrerend.<br />
Het programmeren is identiek, of<br />
je dat <strong>nu</strong> voor de robot of voor<br />
een CNC-mach<strong>in</strong>e doet. “Het<br />
vroegere nadeel dat je eerst weer<br />
alles moest vertalen <strong>in</strong> robottaal is<br />
met onze huidige software<br />
weggevallen”, legt Ten Haaf uit. In<br />
pr<strong>in</strong>cipe kun je elke CADCAM<br />
<strong>in</strong>put <strong>hier</strong>voor gebruiken. Het<br />
nadeel is wel dat er we<strong>in</strong>ig<br />
postprocessoren beschikbaar zijn.<br />
En daar zien zowel Ten Haaf als<br />
Van Esch een unieke kans <strong>nu</strong> het<br />
robotfrezen nog niet echt is<br />
doorgebroken. “Hier zouden we<br />
<strong>nu</strong> moeten standaardiseren.<br />
Jammer genoeg is dat bij de<br />
CNC-mach<strong>in</strong>es niet gedaan en<br />
gebeurt dit ook niet meer. Voor de<br />
robot is dit het ideale moment<br />
daarvoor.”<br />
Gereedschapbouw Behalve de<br />
<strong>in</strong>teresse van de profielenmaker<br />
praten Sirris en Trento ook met<br />
een matrijzenbouwer. Jan van<br />
4 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
Esch denkt dat het robotfrezen<br />
ook <strong>in</strong> de gereedschapbouw <strong>nu</strong> al<br />
kan worden toegepast. “Niet voor<br />
de complete bewerk<strong>in</strong>g, wel voor<br />
het voorfrezen. De f<strong>in</strong>ish<strong>in</strong>g kun je<br />
dan op een dure, nauwkeurige<br />
mach<strong>in</strong>e doen.” Dat de robot <strong>nu</strong><br />
m<strong>in</strong>der nauwkeurig freest, doet<br />
niets af aan de voordelen die je als<br />
gereedschapbouwer kunt boeken.<br />
De uurkosten liggen zoveel lager<br />
dat het - zeker bij grotere matrijzen<br />
- loont om het werkstuk om te<br />
spannen. “Je verlost dan de dure<br />
nauwkeurige mach<strong>in</strong>es van het<br />
lange voorfrezen.” Omdat de robot<br />
m<strong>in</strong>der stabiel is dan een CNCmach<strong>in</strong>e,<br />
zal de gereedschapslijtage<br />
wellicht iets hoger uitvallen<br />
als je hardere materialen zoals<br />
alum<strong>in</strong>ium gaat frezen. Die<br />
meerkost zal echter<br />
verwaarloosbaar zijn, schat Ten<br />
Haaf <strong>in</strong>. Er is ook al een<br />
gereedschapwisselaar gebouwd,<br />
eigenlijk identiek aan die van een<br />
CNC-mach<strong>in</strong>e. In de sp<strong>in</strong>del zit het<br />
bekende systeem om het<br />
gereedschap los te laten of vast te<br />
pakken. Waar wel nog een<br />
oploss<strong>in</strong>g voor ontwikkeld moet<br />
worden, is het eventueel<br />
koelsmeren tijdens het verspanen,<br />
V.l.n.r.: Ivan Bas, Peter Ten Haaf, Jef<br />
Loenders en Jan van Esch bij de ABBrobot<br />
waarmee alum<strong>in</strong>ium profielen<br />
worden gefreesd.<br />
R O B O T F R E Z E N<br />
zonder dat je de robot <strong>in</strong> een<br />
mach<strong>in</strong>eruimte plaatst. “Wellicht is<br />
m<strong>in</strong>imaalsmer<strong>in</strong>g <strong>hier</strong> een<br />
oploss<strong>in</strong>g”, zegt Jef Loenders.<br />
Bovendien heeft Trento dit soort<br />
applicaties reeds bij andere<br />
robotprojecten toegepast.<br />
S<strong>in</strong>uTra<strong>in</strong><br />
Geared to the real world<br />
S<strong>in</strong>utra<strong>in</strong> Operate is de CNC stur<strong>in</strong>gsidentieke tra<strong>in</strong><strong>in</strong>gs<br />
software van Siemens voor de PC. Het maakt realistisch<br />
bedienen en programmeren van een S<strong>in</strong>umerik CNC op de<br />
PC mogelijk en is gebaseerd op de nieuwe SINUMERIK®<br />
Operate gebruikers<strong>in</strong>terface. S<strong>in</strong>uTra<strong>in</strong> is geschikt voor di-<br />
Video TRENTO<br />
Video frezen voor<br />
Bollart<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 5<br />
Sirris<br />
Trento Robotics<br />
Belgium<br />
aloogprogrammeren en G-code programmeren en kan<br />
aangepast worden aan de configuratie van de mach<strong>in</strong>e.<br />
Hiermee levert het maximale overeenkomst tussen offl<strong>in</strong>e<br />
geprogrammeerde CNC programma’s en de werkelijke mach<strong>in</strong>e.<br />
U kunt de testversie <strong>nu</strong> gratis downloaden.<br />
www.siemens.nl/cnc4you
A U T O M A T I S E R I N G<br />
Cellro automatiseert<br />
seriegrootte 1<br />
Wat Heidelberg met de<br />
drukkerijwereld heeft gedaan, wil<br />
Bram de Kon<strong>in</strong>g van Cellro<br />
teweegbrengen <strong>in</strong> de<br />
verspanende <strong>in</strong>dustrie. De<br />
advanced smart cell kondigt een<br />
nieuw tijdperk <strong>in</strong> de verspan<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong>. Verspanen zal <strong>in</strong> de toekomst<br />
veel meer procesmatig<br />
aangestuurd gaan worden.<br />
Intelligentie verschuift richt<strong>in</strong>g de<br />
aanstur<strong>in</strong>g van de cel.<br />
6 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
EMO-première Cellro nam dit<br />
jaar voor de eerste keer deel aan<br />
de Demoweek, half maart <strong>in</strong><br />
Veenendaal. In de showroom<br />
annex productiehal werd op dat<br />
moment de nieuwe robotcel<br />
opgebouwd, die na de zomer op<br />
de EMO <strong>in</strong> Hannover <strong>in</strong> première<br />
gaat. Het bijzondere aan deze cel<br />
is dat de robot zelfstandig het<br />
bekken voor de klemm<strong>in</strong>g kan<br />
wisselen, wat bepaald wordt door<br />
het type product dat je gaat frezen.<br />
Ook is de cel voorzien van een<br />
omkeerstation, zodat je <strong>nu</strong> zes<br />
kanten volledig kunt afwerken<br />
zonder dat er nog handjes aan te<br />
pas komen. Na het omkeren haalt<br />
de cel nog een positioneernauwkeurigheid<br />
van 0,02 mm.<br />
Bestur<strong>in</strong>gsfilosofie De echte<br />
vernieuw<strong>in</strong>g zit vooral <strong>in</strong> de<br />
bestur<strong>in</strong>g, legt Bram de Kon<strong>in</strong>g,<br />
ceo van Cellro uit. “De celbestur<strong>in</strong>g<br />
leidt, de mach<strong>in</strong>ebestur<strong>in</strong>g hangt<br />
daar als een slave onder. De<br />
bestur<strong>in</strong>g van de cel ziet wat er<br />
gebeurt <strong>in</strong> de mach<strong>in</strong>e, ontvangt<br />
alle meetdata van de mach<strong>in</strong>e en<br />
kan <strong>in</strong>grijpen als dat nodig is.” Dit<br />
is een fundamentele andere<br />
benader<strong>in</strong>g van automatiser<strong>in</strong>g<br />
dan tot nog toe steeds gebeurt.<br />
Doordat alle <strong>in</strong>formatie over het<br />
product, mach<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen en<br />
het bewerkte product digitaal<br />
worden uitgewisseld, kan de<br />
mach<strong>in</strong>e b<strong>in</strong>nen tien m<strong>in</strong>uten<br />
<strong>in</strong>gesteld worden voor een nieuw<br />
product. “Een product dat nog niet<br />
eerder <strong>in</strong> de cel is gemaakt”,<br />
benadrukt Bram de Kon<strong>in</strong>g. De<br />
A U T O M A T I S E R I N G<br />
mach<strong>in</strong>e wordt dus afgestemd op<br />
de robotcel en niet omgekeerd.<br />
Ervaren CNC-verspaner<br />
Opspannen gebeurt straks<br />
eveneens va<strong>nu</strong>it het systeem. De<br />
software van de advanced smart<br />
cel weet bijvoorbeeld welk product<br />
een zacht bekken vraagt en zorgt<br />
dat de robot dit gebruikt. “Straks<br />
kun je iemand het opspannen <strong>in</strong><br />
een jaar leren, waar je <strong>nu</strong> vele jaren<br />
nodig hebt.” Wat Bram de Kon<strong>in</strong>g<br />
echter vooral wil, is dat verspanen<br />
als een proces wordt benaderd. In<br />
de productieplann<strong>in</strong>g kies je voor<br />
de beste manier om frees- of<br />
draaidelen te produceren. B<strong>in</strong>nen<br />
enkele jaren wil hij de cel zo<br />
<strong>in</strong>telligent hebben, dat deze <strong>in</strong><br />
staat is qua <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen het niveau<br />
van een zeer ervaren CNCverspaner<br />
te evenaren.<br />
Uurtarief onder 50 euro Met<br />
deze automatiser<strong>in</strong>gsoploss<strong>in</strong>g<br />
Bram de Kon<strong>in</strong>g: Ch<strong>in</strong>a straks niet meer goedkoper.<br />
kan West-Europa de concurrentie<br />
met landen als Ch<strong>in</strong>a aan.<br />
Uurtarieven komen met dergelijke<br />
productiecellen onder de 50 euro<br />
per uur. “Ch<strong>in</strong>a is dan niet meer<br />
goedkoper. Hoogwaardige delen<br />
komen <strong>hier</strong>heen of blijven <strong>hier</strong>”,<br />
aldus De Kon<strong>in</strong>g. Dat zal wel<br />
consequenties hebben voor<br />
verspanende bedrijven. Kle<strong>in</strong>ere<br />
bedrijven zullen het op termijn<br />
moeilijker krijgen, verwacht hij.<br />
Verspan<strong>in</strong>g wordt namelijk naar<br />
een hoger niveau gebracht. Daar<strong>in</strong><br />
zul je mee moeten gaan of het<br />
wordt lastig om nog te<br />
concurreren. “Je gaat je <strong>in</strong> de<br />
toekomst onderscheiden met de<br />
mate waar<strong>in</strong> je je productie<br />
organiseert. Je moet keuzes<br />
maken en specialiseren.”<br />
Partners Cellro ontwikkelt deze<br />
robotcel samen met onder andere<br />
Siemens en de Duitse<br />
mach<strong>in</strong>ebouwer Grob. Op de EMO<br />
wordt de robotcel gedemonstreerd<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 7
samen met een Grobbewerk<strong>in</strong>gscentrum,<br />
voorzien van<br />
de Siemens 840 D bestur<strong>in</strong>g.<br />
Bram de Kon<strong>in</strong>g: “Onze<br />
celbestur<strong>in</strong>g moet namelijk heel<br />
diep <strong>in</strong> de bestur<strong>in</strong>g van de<br />
mach<strong>in</strong>e kunnen <strong>in</strong>grijpen. Deze<br />
openheid komt er meer en meer<br />
van de mach<strong>in</strong>ebouwers. Ze<br />
moeten wel.” Siemens staat daar<br />
al langer welwillend tegenover.<br />
Grob net zo. De Kon<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>dt de<br />
samenwerk<strong>in</strong>g tussen de partners<br />
<strong>in</strong> dit project dan ook heel goed.<br />
Na de EMO wil Cellro 2012 gaan<br />
gebruiken om de eerste echte<br />
productiecellen voor klanten te<br />
gaan bouwen. Vanaf 2013 moet<br />
het dan gaan lopen. Bram de<br />
Kon<strong>in</strong>g schat dat de markt alleen<br />
A U T O M A T I S E R I N G<br />
al <strong>in</strong> West-Europa enkele<br />
honderden stuks per jaar groot is.<br />
“Maar we beg<strong>in</strong>nen rustig. Eerst<br />
het concept goed doorontwikkelen.”<br />
Want Cellro belooft<br />
<strong>hier</strong>mee seriegrootte 1<br />
geautomatiseerd te kunnen<br />
maken. Build to order verloopt <strong>in</strong><br />
de verspan<strong>in</strong>g dan volledig<br />
geautomatiseerd.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
Cellro<br />
CAD/CAM & PDM automatiser<strong>in</strong>g<br />
SolidCAM <strong>in</strong> 2011 revolutionair vernieuwd!<br />
De meest gebruikte commando’s zijn verwerkt <strong>in</strong> de Command Manager.<br />
Nieuwe Prob<strong>in</strong>g bewerk<strong>in</strong>g.<br />
Een aparte module Voor Hoge snelheids Ruwen (HSR)<br />
Compleet nieuwe mach<strong>in</strong>e def<strong>in</strong>itie.<br />
Alle beweg<strong>in</strong>gen van de mach<strong>in</strong>e zijn toe te voegen aan een programma.<br />
Vernieuwde gereedschaptabel.<br />
2.5D Toolbox strategieën.<br />
Gereedschapbaan editor.<br />
Verbeterde ruw materiaal bepal<strong>in</strong>g voor frees/draai banken.<br />
Compleet vernieuwde klauwplaten def<strong>in</strong>itie voor draaibanken.<br />
Nieuwe bewerk<strong>in</strong>gen voor draaien.<br />
Verbeter<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> bestaande bewerk<strong>in</strong>gen voor draaien.<br />
Multi turret ondersteun<strong>in</strong>g en synchronisatie.<br />
High-Speed Mach<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
Een revolutionaire nieuwe module: iMach<strong>in</strong><strong>in</strong>g.<br />
Voor meer <strong>in</strong>formatie bel:<br />
0314 377 050 of klik HIER<br />
http://www.cad2m.nl/software/solidcam/<br />
Turn<strong>in</strong>g and Mill-Turn up to 5 axis<br />
Rapid Prototyp<strong>in</strong>g<br />
3D pr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g<br />
3D CAM<br />
Product & Proces<br />
Configuratie<br />
2D naar 3D<br />
CAD/CAM & PDM<br />
automatiser<strong>in</strong>g<br />
van ontwerp naar markt<br />
2.5D Mill<strong>in</strong>g<br />
Productdata<br />
Communicatie<br />
Video smartcell<br />
3D CAD<br />
Product Data<br />
Management<br />
Ontwerp<br />
Validatie<br />
High-Speed Surface Mach<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
Indexed Multi-sided Mach<strong>in</strong><strong>in</strong>g Simultaneous 5 - axis Mach<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
Wire EDM iMach<strong>in</strong><strong>in</strong>g
De dental<br />
frees<strong>in</strong>dustrie is<br />
helemaal<br />
overgestapt op<br />
zogenaamde<br />
blanks, ronde<br />
schijven waaruit<br />
de kronen worden<br />
gefreesd. Efficiënt<br />
<strong>in</strong> materiaalgebruik<br />
en<br />
makkelijk op te<br />
spannen, zoals op<br />
de foto bij de<br />
Datron D5, de<br />
speciaal voor deze<br />
markt ontwikkelde<br />
freesmach<strong>in</strong>e. Met<br />
als bedienersscherm<br />
een iPad.<br />
D E N T A L I N D U S T R Y<br />
Efficiency<br />
VIDEO<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 9
De eerste<br />
bedrijven uit de<br />
metaal<strong>in</strong>dustrie hebben<br />
social media omarmd.<br />
Ze sturen tweets de<br />
wereld <strong>in</strong>, publiceren<br />
foto’s op hun Facebookaccounts<br />
en laten via<br />
4Square hun volgers<br />
zien waar ze zich<br />
bev<strong>in</strong>den. Waarom doen<br />
ze dit? En waar ligt de<br />
grens: wat zeg je wel <strong>in</strong><br />
een tweet en wat niet?<br />
S O C I A L M E D I A<br />
Social media: kle<strong>in</strong>e moeite,<br />
Jan Willem Kaaijk, die<br />
samen met zijn vader<br />
Nico Kaaijk<br />
Metaalbewerk<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
Zaandam leidt, heeft via<br />
social media al orders<br />
b<strong>in</strong>nengehaald.<br />
Bijvoorbeeld een<br />
opdracht voor het<br />
Tropenmuseum <strong>in</strong><br />
Amsterdam. Het contact<br />
daarvoor is gelegd via<br />
YouTube. Via twitter heeft<br />
hij onlangs een order<br />
voor 24 beugels kunnen<br />
noteren. Jan Willem<br />
twittert als een order bij<br />
een tevreden klant is<br />
afgeleverd. “We<strong>in</strong>ig<br />
metaalbedrijven zijn actief<br />
met social media. Dus je<br />
kunt je ermee<br />
veel respons?<br />
onderscheiden”, zegt hij,<br />
eraan toevoegend met dit<br />
soort zaken altijd voorop<br />
te lopen. “Destijds waren<br />
wij een van de eersten<br />
met een e-mailadres.<br />
Konden wij al onze<br />
digitale teken<strong>in</strong>gen naar<br />
lasersnijbedrijven mailen.<br />
Daar hebben we geld<br />
mee verdiend.”<br />
Contacten TopF<strong>in</strong>ish,<br />
leverancier van polijst- en<br />
slijpapparatuur en<br />
loonpolijster, gebruikt het<br />
twitteraccount vooral om<br />
het bedrijf op het web<br />
een gezicht te geven.<br />
Marjet Verhoef: “Het is<br />
voor ons een manier om<br />
nieuwe contacten te<br />
krijgen. Nieuwsberichten<br />
leveren nieuwe bezoekers<br />
op de website op. Het<br />
zorgt zeker voor respons.<br />
We kunnen mensen<br />
ongedwongen <strong>in</strong>formeren<br />
over onze producten en<br />
diensten.” Je kunt<br />
natuurlijk via social media<br />
ook volgen wat er <strong>in</strong> de<br />
branche gebeurt. Dat is<br />
tot nog toe voor Jos<br />
Louwhoff van Tebumo<br />
CNC-Verspan<strong>in</strong>g B.V. uit<br />
Gor<strong>in</strong>chem het<br />
belangrijkste doel, naast<br />
aanwezig willen zijn als<br />
bedrijf. “Oprecht<br />
geïnteresseerd anderen<br />
volgen.” Daarvoor v<strong>in</strong>dt<br />
hij Twitter een ideaal<br />
middel. Beter dan de emailnieuwsbrieven<br />
die hij<br />
regelmatig <strong>in</strong> zijn mailbox<br />
v<strong>in</strong>dt. Het verschil? “Ik<br />
bepaal zelf wanneer ik<br />
naar mijn twitteraccount<br />
kijk. En je kunt heel snel<br />
scannen wat wel en wat<br />
niet <strong>in</strong>teressant is. Je<br />
beslist zelf om iets te<br />
lezen. Mijn mailbox is<br />
toch al druk, met mails<br />
van klanten.”<br />
Verander<strong>in</strong>g Daar wil<br />
Louwhoff liever geen<br />
reclame tussen. Daarmee<br />
slaat hij de spijker op de<br />
kop. Social media<br />
veranderen de manier<br />
hoe mensen <strong>in</strong>formatie<br />
10 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
tot zich laten komen. Dat v<strong>in</strong>dt ook<br />
Marjet Verhoef. “Je kunt selectief<br />
zijn <strong>in</strong> welke mensen en bedrijven<br />
je volgt en bepaalt dus zelf welke<br />
<strong>in</strong>formatie je ontvangt.”<br />
Zakelijk of privé? Bedrijven zijn<br />
soms huiverig voor social media,<br />
bang de controle te verliezen. Bert<br />
Maes, werkzaam bij Haas<br />
Automation <strong>Europe</strong> en op de<br />
market<strong>in</strong>gafdel<strong>in</strong>g verantwoordelijk<br />
voor twitter en een blog onder zijn<br />
eigen naam, herkent dit. “Bij de<br />
lancer<strong>in</strong>g van het blog vreesde de<br />
directie dat dit schade zou kunnen<br />
veroorzaken en diende het dus<br />
strak gedirigeerd te worden. Na<br />
enkele weken hebben we dat los<br />
gelaten. We hebben het systeem<br />
omgedraaid. De directie volgt het<br />
blog en vraagt mij een artikel te<br />
herbewerken als dat nodig is.<br />
S<strong>in</strong>ds de start 15 maanden<br />
geleden, s<strong>in</strong>ds 200 blogposts en<br />
bijna 1.500 twitterberichten is dat<br />
nog nooit gebeurd.” Blogs en<br />
twitter vragen namelijk om een<br />
snelle actie. Dan kun je geen<br />
tijdrovende overleg- en<br />
controlestructuren opzetten. Bert<br />
Maes wijst er verder op dat zowel<br />
het twitteraccount als het blog<br />
onder zijn naam staan<br />
geregistreerd. “Niets wijst erop dat<br />
ik de men<strong>in</strong>g van het bedrijf<br />
verkondig. Daarnaast wordt de<br />
kwaliteit van de artikelen hoog<br />
bevonden.”<br />
Adem <strong>in</strong>houden Maar waar leg<br />
je als ondernemer de grens tussen<br />
wat je wel via twitter - of een van<br />
de andere social media - naar<br />
buiten brengt en wat niet? Een<br />
S O C I A L M E D I A<br />
kant en klare oploss<strong>in</strong>g heeft<br />
Marjet Verhoef niet. “Maar je moet<br />
je <strong>hier</strong> wel bewust van zijn. Wij<br />
zullen nooit alles naar buiten<br />
brengen.” Ze houdt het aantal<br />
berichten bovendien beperkt.<br />
Kwaliteit gaat voor kwantiteit. “We<br />
willen zoveel mogelijk followers<br />
hebben en niet als spam gezien<br />
worden, waardoor mensen ons<br />
unfollowen.” Moet je bijvoorbeeld<br />
vertellen wanneer je naar een klant<br />
gaat? Jos Louwhoff zoekt ook nog<br />
wat wel en wat niet te melden. Af<br />
en toe houdt hij even een paar<br />
tellen de adem <strong>in</strong>, voordat hij naar<br />
het toetsenbord grijpt. “Ik kijk ook<br />
naar mijn volgers, wat doen die.<br />
Maar ik wil niet alles naar buiten<br />
brengen.” Niet alleen de<br />
concurrent kijkt mee; soms heb je<br />
een privé men<strong>in</strong>g die men bij<br />
TopF<strong>in</strong>ish en Tebumo CNC nooit<br />
via het zakelijk account<br />
wereldkundig zal maken.<br />
Gezicht Je bedrijf een gezicht<br />
geven. Dat doet Jan Willem Kaaijk<br />
tot op zekere hoogte wel. Hij ziet<br />
<strong>hier</strong> zelfs een van de sterke kanten<br />
van social media voor kle<strong>in</strong>e<br />
bedrijven <strong>in</strong>. “Als kle<strong>in</strong> bedrijf moet<br />
je het hebben van persoonlijke<br />
contacten. Je moet de menselijke<br />
kant laten zien. Bij grote<br />
aannemers die werk uitbesteden,<br />
is alleen de prijs belangrijk.<br />
Particulieren en kle<strong>in</strong>ere bedrijven<br />
voelen zich juist aangetrokken tot<br />
bedrijven met een gezicht. Daarom<br />
twitter ik ook als ik naar de<br />
schouwburg ga. Wel altijd op een<br />
leuke manier. De tweet moet<br />
bijdragen aan de positieve<br />
uitstral<strong>in</strong>g. Want je moet je bewust<br />
zijn dat tweets schade kunnen<br />
aanbrengen.”<br />
Tijds<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>g Een ander<br />
bezwaar dat vaak door<br />
tegenstanders wordt geopperd, is<br />
de tijd die het kost. Jos Louwhoff<br />
v<strong>in</strong>dt dat meevallen. Hij kijkt af en<br />
toe overdag, vaker ’s avonds.<br />
“Maar het kost niet veel tijd.” Dat<br />
v<strong>in</strong>dt ook Marjet Verhoef van<br />
TopF<strong>in</strong>ish. “Het opzetten van het<br />
account kost even tijd, daarna is<br />
het een kle<strong>in</strong>e moeite om een<br />
bericht te plaatsen waar<strong>in</strong> je veel<br />
nieuws kunt vertellen.” Jan Willem<br />
Kaaijk schat dat het twitteren hem<br />
zo’n twee uurtjes per week kost.<br />
“Ook omdat ik andere mensen<br />
volg. Ik zie het niet als verloren tijd,<br />
want ik volg bijvoorbeeld Euro Inox<br />
en pik daar nieuwe d<strong>in</strong>gen uit op.”<br />
En met de social media<br />
mogelijkheden op een moderne<br />
mobiele telefoon, heb je zo een<br />
foto met een toelicht<strong>in</strong>g van een<br />
mooie klus de wereld <strong>in</strong> gestuurd.<br />
“Zeker de smartphones verlagen<br />
de drempel om te communiceren”,<br />
aldus Jan Willem. “Ik denk dat het<br />
<strong>hier</strong>door een enorme vlucht gaat<br />
nemen.”<br />
http://twitter.com/#!/kaaijk<br />
http://twitter.com/#!/Topf<strong>in</strong>ishMetaal<br />
http://twitter.com/#!/tebumocnc<br />
http://twitter.com/#!/htecbertmaes<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 11
S O C I A L M E D I A<br />
Social media redd<strong>in</strong>g<br />
voor de metaal<strong>in</strong>dustrie?<br />
In het Haas Technical<br />
Education Center (HTEC)<br />
programma worden social<br />
media volop <strong>in</strong>gezet. Het doel:<br />
onder een zo breed mogelijke<br />
doelgroep de boodschap<br />
verspreiden dat het CNCmetaalonderwijs<br />
essentieel is<br />
om de economiche vitaliteit<br />
van een land op peil te<br />
houden. Werken social media<br />
<strong>in</strong> deze <strong>in</strong>dustrietak?<br />
Bert Maes werkt op de market<strong>in</strong>gafdel<strong>in</strong>g van Haas Automation <strong>Europe</strong>.<br />
Hij stuurt bijna dagelijks tweets de wereld <strong>in</strong>, post meerdere keren <strong>in</strong> de<br />
week op zijn blog en houdt het YouTube account actueel. De<br />
Amerikaanse mach<strong>in</strong>ebouwer kiest voor deze mix om naast leraren en<br />
schooldirecties een zo breed mogelijke doelgroep te bereiken. “We<br />
willen ook rechtstreeks jonge mensen, potentiële CNC-leerl<strong>in</strong>gen, en<br />
productiebedrijven aanspreken om hen te <strong>in</strong>spireren,” legt Bert Maes<br />
uit. Door <strong>in</strong>formatie die <strong>in</strong>teressant is voor iedereen die onderwijs, de<br />
12 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
maak<strong>in</strong>dustrie en vooral de<br />
verspan<strong>in</strong>g een warm hart toe<br />
draagt te filteren, wordt het belang<br />
van productie voor de economie<br />
benadrukt. “Verder laten we<br />
mensen <strong>in</strong>zien hoe belangrijk de<br />
productie is <strong>in</strong> onze economie;<br />
maar dat productie niet kan<br />
groeien zonder jonge mensen,<br />
noch zonder <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen van<br />
diverse actoren.” Tot slot wordt er<br />
een l<strong>in</strong>k gelegd tussen het actuele<br />
nieuws <strong>in</strong> de<br />
metaal en<br />
onderwijs en het<br />
HTECprogramma,<br />
om<br />
zichtbaar te<br />
maken hoe het<br />
project bijdraagt<br />
aan het oplossen<br />
van problemen.<br />
De mediamix die<br />
Haas <strong>in</strong>zet, is<br />
breed. De website,<br />
die volgens Bert Maes echter<br />
statisch is. Het blog dat snellere<br />
updates toelaat en Twitter<br />
waarmee je slechts enkele<br />
muisklikken nodig hebt om te<br />
zorgen voor een constante stroom<br />
van <strong>in</strong>houd die iets nieuws en<br />
spannends belooft. “Twitter maakt<br />
het ons ook mogelijk altijd up to<br />
date te blijven. Dat dient dan als<br />
<strong>in</strong>spiratie voor onze blogposts.<br />
Ook YouTube is een essentieel<br />
onderdeel van onze sociale media<br />
mix.”<br />
Onl<strong>in</strong>e tijd op social media Een<br />
Amerikaans onderzoek toont aan<br />
dat daar veel <strong>in</strong>ternetgebruikers uit<br />
de <strong>in</strong>dustrie het grootste deel van<br />
S O C I A L M E D I A<br />
hun onl<strong>in</strong>etijd doorbrengen met<br />
social media. Gevolgd door blogs,<br />
dan door zoekmach<strong>in</strong>es. L<strong>in</strong>kedIn<br />
heeft het grootste tijdsaandeel.<br />
Voor het HTEC-programma is dat<br />
nog onontgonnen terre<strong>in</strong>, aldus<br />
Bert Maes. Hij durft geen<br />
uitspraken te doen over het social<br />
media gebruik <strong>in</strong> Europa. “Door de<br />
vele verschillende talen en de<br />
verschillende lokale social media,<br />
is het meten <strong>in</strong> de <strong>Europe</strong>se<br />
We laten zien hoe belangrijk<br />
productie is voor onze economie en<br />
dat productie niet kan groeien<br />
zonder jonge mensen<br />
<strong>in</strong>dustrie moeilijker.” Hij merkt<br />
echter dat lezers zijn berichten en<br />
blogs doorplaatsen. “Om het<br />
aantal contacten te vergroten,<br />
zullen we echter meertalig moeten<br />
gaan werken of meer op lokale<br />
netwerken gaan opereren.”<br />
Resultaten Wat levert dit <strong>nu</strong> op,<br />
positieve beeldvorm<strong>in</strong>g, discussie,<br />
of ook wellicht nieuwe klanten?<br />
Bert Maes: “Een van de<br />
belangrijkste boodschappen die<br />
we verspreiden, is dat we dr<strong>in</strong>gend<br />
iets moeten doen aan het CNCmetaalonderwijs.<br />
Zonder<br />
gemotiveerde en geïnspireerde<br />
CNC-docenten en -studenten<br />
loopt elk land risico haar<br />
toekomstige economische vitaliteit<br />
te verliezen. Door social media <strong>in</strong><br />
te zetten, leggen we nieuwe<br />
contacten. We hebben via deze<br />
weg al contact gelegd met nieuwe<br />
samenwerk<strong>in</strong>gsnetwerken en<br />
nieuwe klanten (scholen). In de<br />
tweede plaats willen we een<br />
bescheiden rol spelen om<br />
studenten, ouders, overheden en<br />
ondernem<strong>in</strong>gen te <strong>in</strong>spireren.” Pas<br />
op de derde plaats komt de<br />
imagoversterk<strong>in</strong>g voor Haas<br />
Automation.<br />
Persoonlijk<br />
t<strong>in</strong>tje In al zijn<br />
social media<br />
uit<strong>in</strong>gen geeft<br />
Bert Maes zijn<br />
persoonlijke visie<br />
op de<br />
maak<strong>in</strong>dustrie.<br />
Wel een visie die<br />
nadrukkelijk<br />
verbonden is met het bedrijf. “Door<br />
het ontwikkelen van een niche,<br />
willen we deskundige worden op<br />
het gebied van CNCmechanicaonderwijs.<br />
Doordat ik<br />
als een persoon schrijf en niet als<br />
een bedrijf, kom ik meer op<br />
persoonlijk niveau met het publiek<br />
<strong>in</strong> contact. Ik voer een gewoon<br />
gesprek, zonder direct iets te<br />
verkopen. Ik reik <strong>in</strong>houd aan die<br />
<strong>in</strong>vloed kan hebben op carrière-,<br />
f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>gs- of<br />
aankoopbesliss<strong>in</strong>gen.”<br />
Industrie promoten Hij v<strong>in</strong>dt dat<br />
meer metaalbedrijven het nieuwe<br />
fenomeen zouden moeten<br />
omarmen. “Het is een effectief<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 13
middel om producten <strong>in</strong> nieuwe<br />
markten te promoten aan een m<strong>in</strong>imale<br />
kost.” Nog beter zou het zijn als alle<br />
metaalbedrijven niet alleen hun eigen<br />
bedrijf zouden promoten, maar ook hun<br />
hele <strong>in</strong>dustrie. “Gezien het slechte<br />
imago dat de maak- en de<br />
verspan<strong>in</strong>gs<strong>in</strong>dustrie hebben, geloof ik -<br />
ook <strong>in</strong> het licht van de ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong><br />
Ontdek meer over social media<br />
22% van de onl<strong>in</strong>e tijd<br />
Onderzoek door Nielsen heeft uitgewezen dat<br />
22% van de tijd die we onl<strong>in</strong>e zijn, we met social<br />
media bezig zijn. KPN zegt dat 37% van de<br />
Nederlanders dagelijks sociale media gebruikt.<br />
Richard van Hooijdonk zet <strong>in</strong> zijn blog 10<br />
essentiële social media tips op een rij.<br />
L<strong>in</strong>k<br />
S O C I A L M E D I A<br />
de Arabische wereld - dat de macht<br />
van de sociale media redd<strong>in</strong>g kan<br />
brengen.”<br />
14 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011<br />
B2B<br />
Social media kun je goed <strong>in</strong>zetten voor bus<strong>in</strong>ess<br />
to bus<strong>in</strong>ess communciatie. Hieronder een l<strong>in</strong>k<br />
naar 8 tips voor social media gebruik <strong>in</strong> B2B.<br />
L<strong>in</strong>k<br />
FrankWatch<strong>in</strong>g<br />
Een goede <strong>in</strong>formatiebron <strong>in</strong> de Nederlandse taal<br />
is FrankWatch<strong>in</strong>g. Alvast een handig overzicht<br />
van do’s en don’ts van social media.<br />
L<strong>in</strong>k<br />
Social media magaz<strong>in</strong>e<br />
En wil je het allemaal <strong>in</strong> magaz<strong>in</strong>evorm lezen, kijk<br />
dan <strong>hier</strong>onder:<br />
L<strong>in</strong>k<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
Blog van Bert Maes
M A N A R M V E R S P A N E N<br />
CAM-programmeur bedient<br />
— Quisque Massa<br />
robotfreescel van op 200<br />
Een goede frezer die weet hoe je met<br />
programmeren alles uit de kast kunt halen en een<br />
volledig geautomatiseerde bewerk<strong>in</strong>gscel. Meer<br />
heeft Klaus-Dieter Matthes van Indunorm<br />
Bewegungstechnik niet nodig om maandelijks 2000<br />
kronen en bruggen te maken. Doorlooptijd: 24 uur.<br />
Vandaag besteld, vannacht gefreesd, morgen<br />
uitgeleverd. Allemaal unieke producten.<br />
kilometer<br />
Centraal programmeren, decentraal frezen<br />
In de buurt van Hannover heeft Indunorm / Indudent<br />
al een productiecel voor kronen en bruggen <strong>in</strong><br />
gebruik. Dit voorjaar wordt een satellietvestig<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
Duisburg geopend, waar de tweede bewerk<strong>in</strong>gscel<br />
staat. Deze bestaat uit een Röders 5-assig<br />
bewerk<strong>in</strong>gscentrum en een Indumatik Light 8<br />
robotcel. Bijzonder is dat de mach<strong>in</strong>e <strong>in</strong> Duisburg<br />
geprogrammeerd en aangestuurd wordt va<strong>nu</strong>it de<br />
vestig<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de buurt van Hannover. Dat is, denkt<br />
Klaus-Dieter Matthes, het model waar verspanen <strong>in</strong><br />
een aantal markten naar toe gaat. "We gaan centraal<br />
programmeren, want daarvoor heb je de echte<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 15
verspan<strong>in</strong>gsspecialist nodig. De<br />
feitelijke productie doen we<br />
decentraal, omdat onze klanten,<br />
tandtechnische laboratoria, graag<br />
daags na de bestell<strong>in</strong>g hun<br />
producten komen ophalen.<br />
Levertijd is bij ons 24 uur, of 48 uur<br />
als een koerier de bestell<strong>in</strong>g moet<br />
leveren." En wat <strong>nu</strong> voor bruggen<br />
en kronen geldt, kan morgen voor<br />
een heleboel andere producten<br />
gelden, meent Matthes. Immers,<br />
elke kroon is een uniek product.<br />
Ultrakorte levertijden<br />
Dit is een trendbreuk <strong>in</strong><br />
de verspanende<br />
<strong>in</strong>dustrie, zegt Matthes.<br />
Door je automatiser<strong>in</strong>g<br />
heel ver door te voeren,<br />
kun je ook <strong>in</strong> de<br />
enkelstuk productie hele korte<br />
levertijden hanteren. Bij Indudent<br />
betekent dit dat de CAD-files die<br />
voor 16.00 uur 's middags via het<br />
<strong>in</strong>ternetportal worden<br />
doorgegeven, 's nachts gefreesd<br />
worden, ondanks dat elke brug of<br />
kroon uniek is en <strong>in</strong> de cel<br />
meerdere materialen worden<br />
verwerkt, van kobaltchroom en<br />
titaan tot keramiek.<br />
Logistiek De blanks, de ronde<br />
materiaalschijven waar de dentaal<br />
M A N A R M V E R S P A N E N<br />
<strong>in</strong>dustrie op is overgestapt, staan<br />
<strong>in</strong> het magazijn en worden<br />
automatisch door de robot<br />
beladen. Na de bewerk<strong>in</strong>g valt de<br />
brug of kroon <strong>in</strong> een bakje,<br />
voorzien van een RFID chip die<br />
gekoppeld is aan de bestell<strong>in</strong>g. De<br />
robot plaatst ook dit bakje terug <strong>in</strong><br />
het magazijn. "Eigenlijk hebben we<br />
aan de mach<strong>in</strong>e alleen nog een<br />
logistieke medewerker nodig. Deze<br />
neemt de producten uit, scant de<br />
bakjes en dan rollen automatisch<br />
alle verzendformulieren en factuur<br />
“We garanderen 24 uur<br />
levertijd voor gefreesde<br />
kronen”<br />
uit de pr<strong>in</strong>ter en kan de bestell<strong>in</strong>g<br />
verzendklaar worden gemaakt."<br />
Deze medewerker zorgt daarnaast<br />
voor het aanvullen van nieuw<br />
materiaal, verwisselt<br />
gereedschappen en houdt de<br />
mach<strong>in</strong>e zuiver.<br />
Centraal programmeren Het<br />
CAM-programmeerwerk gebeurt<br />
va<strong>nu</strong>it de centrale vestig<strong>in</strong>g bij<br />
Hannover, voor beide<br />
productielocaties. Programmeren<br />
wordt de corebus<strong>in</strong>ess voor de<br />
verspanende bedrijven, verwacht<br />
Klaus-Dieter Matthes. "Daarvoor<br />
hebben we een hele goede frezer<br />
nodig, die de juiste<br />
freesstrategieën maakt om<br />
optimaal te kunnen produceren.<br />
Zonder deze vakman haal je nooit<br />
de productie van 2000 producten<br />
per maand." Afhankelijk van het<br />
materiaal waaruit een brug<br />
gefreesd wordt, duurt dat immers<br />
nog altijd een m<strong>in</strong>uut of acht voor<br />
zirkoon en een kle<strong>in</strong> kwartier voor<br />
kobaltchroom en tot<br />
een half uur voor<br />
complexe bruggen.<br />
Scheid<strong>in</strong>g CAM en<br />
operator Klaus-Dieter<br />
Matthes wil de<br />
komende jaren verspreid over<br />
Duitsland nog meer van deze<br />
productiecellen <strong>in</strong> gebruik nemen.<br />
Regionaal, omdat de markt – de<br />
tandtechnische laboratoria – graag<br />
vandaag bestelt en morgen de<br />
kronen en bruggen komt afhalen.<br />
“We zullen ook <strong>in</strong> andere sectoren<br />
naar een scheid<strong>in</strong>g van CAM en<br />
bedien<strong>in</strong>g toe gaan. Va<strong>nu</strong>it het<br />
jobmanagementsysteem start de<br />
mach<strong>in</strong>e zelf de productie.” En<br />
waar dat <strong>nu</strong> gebeurt voor bruggen<br />
en kronen, vraagt Matthes zich af<br />
VIDEO Freescel<br />
16 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
waarom je dat niet kunt<br />
waarmaken voor knie- en<br />
heupprothesen. Vandaag scant de<br />
specialist de knie van een patiënt,<br />
een dag of anderhalve dag later<br />
ligt een op maat gefreesde<br />
prothese naast de operatietafel.<br />
Als de <strong>in</strong>dustrie daar<strong>in</strong> slaagt, hoeft<br />
niemand zich zorgen te maken<br />
over de opmars van de 3D<br />
pr<strong>in</strong>ttechnieken. “Want”, besluit<br />
Matthes, “wij frezen uit vol<br />
materiaal. Onze prothesen zijn<br />
homogeen. En met een decentrale<br />
productie kun je een goede prijskwaliteit<br />
verhoud<strong>in</strong>g bieden.”<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
Indunorm<br />
Indudent<br />
Röders<br />
www.palio.nl<br />
M A N A R M V E R S P A N E N<br />
De techniek<br />
De cel die Indunorm Bewegungstechnik op de IDS <strong>in</strong> Keulen<br />
toonde, bestond onder andere uit een Röders Tec 408 BD<br />
bewerk<strong>in</strong>gscentrum met een hoog frequent sp<strong>in</strong>del die<br />
maximaal 42.000 toeren per m<strong>in</strong>uut kan frezen. De high end<br />
freesmach<strong>in</strong>e is nodig om bij een <strong>in</strong>schakeltijd van zo’n 20 uur<br />
per dag hoge nauwkeurigheden te blijven waarborgen. Het<br />
aan de mach<strong>in</strong>e gekoppelde Light 8 magazijn telt <strong>in</strong> de<br />
getoonde opstell<strong>in</strong>g 24 plaatsen voor verschillende soorten<br />
blanks en 60 schalen voor gefreesde producten. Afhankelijk<br />
van de productie kan er een groter magazijn worden <strong>in</strong>gezet.<br />
De robotcellenfabrikant biedt zelf ook als loonbedrijf<br />
freescapaciteit aan, op mach<strong>in</strong>es van onder andere DMG en<br />
Hermlé. Met automatiser<strong>in</strong>gsoploss<strong>in</strong>g doet men dat tegen<br />
een uurtarief van 35 euro.<br />
Indunorm Bewegungstechnik bouwt ook robotcellen voor<br />
OEM’ers, zoals voor Hermlé, die dan onder de eigen<br />
merknaam van de fabrikant worden verkocht.<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 17
A D D I T I V E M A N U F A C T U R I N G<br />
Additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
klaar voor echt<br />
productiewerk<br />
Eigenlijk is 3D pr<strong>in</strong>ten al<br />
oud. Umberto Baraldi, werkzaam<br />
bij de vestig<strong>in</strong>g van Sirris <strong>in</strong> Luik,<br />
gaf tijdens RapidPro een voor<br />
velen waarschijnlijk onbekende<br />
terugblik op deze ontwikkel<strong>in</strong>g,<br />
die anderhalve eeuw geleden<br />
begon.<br />
Al <strong>in</strong> 1860 experimenteerde de<br />
Fransman Francois Willème met<br />
26 fotocamera’s om daaruit een<br />
3D afbeeld<strong>in</strong>g af te leiden. In het<br />
Musée Carnavalet <strong>in</strong> Parijs kun je<br />
nog altijd enkele van zijn stukken<br />
bewonderen, eigenlijk dus ’s<br />
werelds eerste 3D gepr<strong>in</strong>te<br />
producten. Waarom het dan toch<br />
nog anderhalve eeuw geduurd<br />
heeft voordat de techniek echt<br />
doorbreekt? Baraldi heeft daar<br />
twee verklar<strong>in</strong>gen voor. De eerste<br />
is dat de noodzakelijke<br />
automatiser<strong>in</strong>g ontbrak om het 3D<br />
pr<strong>in</strong>ten te laten concurreren met<br />
andere bewerk<strong>in</strong>gstechnieken. En<br />
als tweede reden: je hebt<br />
uitv<strong>in</strong>ders die goede ideeën<br />
hebben, maar er geen droog<br />
brood mee kunnen verdienen. “En<br />
je hebt <strong>in</strong>novators die een idee<br />
functioneel maken zodat ze er wel<br />
geld mee kunnen verdienen.”<br />
Deze <strong>in</strong>novators zijn e<strong>in</strong>d jaren ‘80<br />
opgekomen, vooral <strong>in</strong> de VS.<br />
De markten Uit het jaarlijkse<br />
rapport over de markt voor 3D<br />
pr<strong>in</strong>ten – of additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
zoals de nieuwe naam luidt – van<br />
Terry Wohlers blijkt dat zelfs <strong>in</strong> het<br />
Een beenprothese, volledig gemaakt door<br />
laag voor laag het product op te bouwen<br />
(Foto: EOS)<br />
crisisjaar 2009 de vraag naar<br />
additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g technologie<br />
(AM) met 3,3 procent groeide.<br />
Weliswaar het laagste<br />
groeipercentage <strong>in</strong> 22 jaar, maar <strong>in</strong><br />
ieder geval groei. Deze groei komt<br />
volgens de Amerikaanse<br />
marktonderzoeker vooral door de<br />
18 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
gestegen vraag naar goedkopere<br />
3D pr<strong>in</strong>ters. Hoewel Wohlers denkt<br />
dat het tijd zal vergen voordat de<br />
<strong>in</strong>dustrie echter overstapt op AM<br />
als productietechnologie voor end<br />
user delen, voorziet hij tegen die<br />
tijd wel een enorme markt<br />
ontstaan. Op dit moment staan er<br />
wereldwijd zo’n dikke 6000 AMmach<strong>in</strong>es.<br />
Daarmee wordt jaarlijks<br />
1,5 miljard dollar omzet<br />
b<strong>in</strong>nengehaald, schat Wohlers.<br />
Europa is de snelst groeiende<br />
markt, Amerika verliest de<br />
voorsprong uit het verleden en<br />
Azië pakt snel op.<br />
Reserve onderdelen “Denk niet<br />
alleen dat dit iets is voor rapid<br />
prototyp<strong>in</strong>g van kle<strong>in</strong>e delen”<br />
waarschuwt Baraldi van Sirris. “Je<br />
kunt er ook echt functionele delen<br />
mee pr<strong>in</strong>ten.” Hij wijst onder<br />
andere op de Urbee, een met 3D<br />
pr<strong>in</strong>ters van Stratasys gemaakte<br />
auto. Een segment dat volgens<br />
hem groeit, is dat van reserve<br />
onderdelen. Berenschot heeft <strong>hier</strong><br />
onderzoek naar gedaan, samen<br />
met onder andere BMW. Als het<br />
om complexe onderdelen gaat<br />
voor oldtimers, is het voor BMW<br />
goedkoper deze delen per<br />
bestell<strong>in</strong>g te pr<strong>in</strong>ten zolang de<br />
vraag niet groter is dan zo’n 10<br />
A D D I T I V E M A N U F A C T U R I N G<br />
Boven: de groei van de 3D<br />
pr<strong>in</strong>twereld (bron: Wohlers<br />
Report 2010)<br />
Rechts: Sirris-onderzoeker<br />
Umberto Baraldi:<br />
functionele delen pr<strong>in</strong>ten<br />
Website Website Website Website<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 19
Martijn Laar van Berenschot: additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g staat op het punt echte<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g te worden.<br />
stuks. De totale kosten dalen dan<br />
van gemiddeld 832 euro per deel<br />
naar 420 euro. “Heb je meer dan<br />
100 onderdelen per jaar nodig,<br />
dan ga je met AM nat”, aldus<br />
Martijn Laar van Berenschot. Voor<br />
een bepaald onderdeel dat <strong>in</strong> de<br />
A D D I T I V E M A N U F A C T U R I N G<br />
studie is geanalyseerd,<br />
kom je dan op een<br />
kostprijs van 25 euro uit,<br />
terwijl die met de<br />
conventionele<br />
productietechniek niet<br />
hoger ligt dan 0,95 euro.<br />
Totale ketenkosten<br />
Een andere toepass<strong>in</strong>g<br />
die Berenschot heeft<br />
onderzocht, is het pr<strong>in</strong>ten van<br />
titanium implantaten. “Het<br />
implantaat is weliswaar veel<br />
duurder, maar doordat de<br />
operatietijd korter wordt en de<br />
patiënt sneller uit het ziekenhuis<br />
wordt ontslagen, scheelt het <strong>in</strong> de<br />
totale keten veel geld.” Laar’s<br />
conclusie: additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g is klaar om<br />
echte ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g te worden.<br />
“Maar het is geen wondermiddel<br />
voor de hele markt. Je moet de<br />
haalbaarheid <strong>in</strong>tegraal met de hele<br />
keten bekijken. De grote w<strong>in</strong>st zit<br />
<strong>in</strong> het reduceren van het<br />
werkkapitaal en dus goedkoper<br />
maken van de hele keten.” De<br />
belangrijkste drempels zijn volgens<br />
hem de juridische aspecten, de<br />
afschrijv<strong>in</strong>gen op gereedschappen<br />
die er <strong>nu</strong> al zijn en de zogenaamde<br />
switch<strong>in</strong>g costs om op de nieuwe<br />
technologie over te stappen.<br />
The Pr<strong>in</strong>ted World (artikel<br />
The Economist)<br />
Dormer toont resultaten composiet-research<br />
Omdat composieten steeds vaker worden<br />
toegepast, heeft Dormer Tools <strong>in</strong> het Britse Sheffield<br />
een Research Technology Center (RTC) opgericht, dat<br />
onderzoek doet naar gereedschappen voor het<br />
verspanen van composieten. “Bedrijven die<br />
composiet verspanen, zoeken naar kennis op dit vlak.<br />
We<strong>in</strong>ig bedrijven zijn <strong>hier</strong> echt gespecialiseerd <strong>in</strong>”,<br />
zegt Gert de Vries, specialist Aerospace en<br />
Composiettoepass<strong>in</strong>gen bij Dormer Tools Nederland.<br />
Tijdens de Demoweek toonde Dormer enkele<br />
speciale gereedschappen voor het verspanen van<br />
dit sterke maar zeer lichte materiaal. Dit wordt al<br />
langere tijd <strong>in</strong> de aerospace toegepast en meer en<br />
meer <strong>in</strong> de automobiel- en jachtenbouw. Essentieel<br />
is de juiste comb<strong>in</strong>atie van gereedschaps-<br />
geometrie, substraat en coat<strong>in</strong>g om problemen<br />
tijdens het verspanen te voorkomen. Door de<br />
gelaagde structuur van met name koolstofcomposieten<br />
is het materiaal tijdens het mach<strong>in</strong>aal<br />
bewerken gevoelig voor delam<strong>in</strong>atie, verspl<strong>in</strong>ter<strong>in</strong>g<br />
en rafelen. De Vries: “De schu<strong>in</strong>e hoek aan het<br />
gereedschap voorkomt bijvoorbeeld delam<strong>in</strong>atie.<br />
En hoe scherper de PCD-snijkanten, des te beter<br />
de oppervlaktekwaliteit na de freesbewerk<strong>in</strong>g.”<br />
Behalve een aantal algemene regels, geldt bij de<br />
gereedschapskeuze vooral de vraag welk<br />
composiet ga je verspanen? Omdat het vulmiddel<br />
kan verschillen, zijn andere gereedschapsoploss<strong>in</strong>gen<br />
denkbaar. Ook de manier waarop het<br />
composiet is geweven is van <strong>in</strong>vloed.<br />
20 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
R A P I D P R O<br />
3D RapidPro: pr<strong>in</strong>ten: 3D vloek pr<strong>in</strong>ten of zegen breekt door<br />
voor verspaners?<br />
VIDEOFRAGMENT<br />
FLYING CAM IN<br />
HARRY POTTER<br />
Onderdelen die je zo uit je 3D pr<strong>in</strong>ter<br />
haalt. Het kan al lang. Toch lijkt de 3D<br />
pr<strong>in</strong>ttechnologie <strong>nu</strong> pas op het punt te komen<br />
dat een grootschalige doorbraak realistisch is. Is<br />
dit een bedreig<strong>in</strong>g voor de maak<strong>in</strong>dustrie? Of<br />
biedt de techniek nieuwe kansen voor bedrijven<br />
die tot nog toe gewend zijn producten te maken<br />
door materiaal weg te halen?<br />
Markten kunnen snel omslaan. Martijn Laar,<br />
werkzaam bij Berenschot en betrokken bij het<br />
<strong>Europe</strong>es project Custom Fit, schetste tijdens<br />
RapidPro 2011 de verander<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de Duitse<br />
dentalmarkt. Door de opmars van 3D<br />
pr<strong>in</strong>ttechieken voor tandprothesen en de<br />
geautomatiseerde freescellen, is <strong>in</strong> Duitsland de<br />
helft van de Duitse tandtechnische laboratoria<br />
failliet gegaan. In 3,5 jaar tijd. Zodra de voordelen<br />
van een technologie significant zijn, kan het snel<br />
gaan, meent Laar. En dat voordeel hoeft beslist<br />
Deze m<strong>in</strong>i-helikopters worden <strong>in</strong> België gebouwd voor de film<strong>in</strong>dustrie.<br />
Voor de productie van de meeste onderdelen gebruikt Fly<strong>in</strong>g-Cam 3D<br />
pr<strong>in</strong>ttechnieken. L<strong>in</strong>ks een afbeeld<strong>in</strong>g uit een van de Harry Potterfilms,<br />
waar<strong>in</strong> de helikopters gebruikt zijn voor bepaalde effectopnamen.<br />
niet altijd een lagere kostprijs van het fysieke<br />
product te zijn. Exclusiviteit, <strong>in</strong>dividualiteit, maar<br />
zeker ook tijd- en kostenbespar<strong>in</strong>g elders <strong>in</strong> de<br />
keten, kunnen de doorslag geven voor de nieuwe<br />
maaktechnologie. “De bus<strong>in</strong>esscase zit dikwijls <strong>in</strong><br />
wat additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g doet met de keten en<br />
je bedrijf.”<br />
Besparen Hugo Berentsen van Cad2M kan na<br />
afloop van RapidPro slechts één conclusie trekken:<br />
het thema leeft. “Het hoge aantal bezoekers geeft<br />
de <strong>in</strong>teresse van mensen aan.” Cad2M levert 3D<br />
pr<strong>in</strong>ters van Dimension, die <strong>in</strong> ABS-kwaliteit<br />
pr<strong>in</strong>ten. Berentsen schrijft de doorbraak toe aan de<br />
prijsdal<strong>in</strong>g van zowel de pr<strong>in</strong>ters (<strong>nu</strong> vanaf 13,5<br />
mille) als de materialen (25 eurocent per kubieke<br />
centimeter. “In de verspan<strong>in</strong>g kun je enorm veel<br />
besparen als je het maken van mallen voor<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 21
prototypes overslaat. Ten opzichte<br />
van een spuitgietmal bespaar je<br />
duizenden euro’s als je het model<br />
pr<strong>in</strong>t. En de doorlooptijd wordt<br />
vrijwel nihil. Een baco met een bek<br />
die open en dicht kan, pr<strong>in</strong>ten we<br />
<strong>in</strong> anderhalf uur.” Cad2M heeft een<br />
klant die zelfs het e<strong>in</strong>dproduct –<br />
een kunststof beschermkap –<br />
voortaan wil pr<strong>in</strong>ten. “Elke keer<br />
een mal maken is te duur en kost<br />
doorlooptijd.” Vooral dat laatste<br />
aspect weegt zwaar mee: time to<br />
R A P I D P R O<br />
market moet vandaag de dag kort<br />
zijn. 3D pr<strong>in</strong>ten draagt daaraan bij.<br />
Omslag komt er “Je moet ermee<br />
aan de slag gaan en de<br />
mogelijkheden ontdekken”, zegt<br />
Maarten van Teeffelen, directeur<br />
van CNC Consult. CNC Consult<br />
vertegenwoordigt <strong>in</strong> Nederland het<br />
merk Envisiontec, een 3D pr<strong>in</strong>ter<br />
die op basis van vloeibare<br />
kunststoffen werkt. Een sector die<br />
deze mach<strong>in</strong>es al veelvuldig <strong>in</strong>zet,<br />
is de juwelen<strong>in</strong>dustrie. Er worden<br />
Met Landré op voorsprong<br />
De klant wilde functionele<br />
producten<br />
direct va<strong>nu</strong>it CAD <strong>in</strong><br />
een hoge kwaliteit<br />
kunnen produceren<br />
Landré adviseerde<br />
en leverde een<br />
ProJet 3D productiepr<strong>in</strong>ter<br />
van<br />
3D Systems<br />
Met de nieuwste generatie 3D pr<strong>in</strong>ters van 3D Sytems<br />
maakt u functionele producten <strong>in</strong> een high-denition<br />
afdrukkwaliteit. Laat u <strong>in</strong>spireren op www.pr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>3d.com<br />
Lange Dreef 10 | NL-4131 NH Vianen<br />
Tel. 0347 329 329 | www.landre.nl<br />
Verspan<strong>in</strong>g, Plaatbewerk<strong>in</strong>g, Kunststofverwerk<strong>in</strong>g en Rapid ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
modellen gemaakt op basis<br />
waarvan met de verloren<br />
wasmethode de gietvormen<br />
worden vervaardigd. Van Teeffelen<br />
ziet 3D pr<strong>in</strong>ten als een kans voor<br />
de verspanende <strong>in</strong>dustrie. “Het zal<br />
wel wat van de markt weghalen,<br />
maar het schept ook<br />
mogelijkheden. 3D pr<strong>in</strong>ten is een<br />
nieuwe benader<strong>in</strong>g voor<br />
verspaners.” Een klant van CNC<br />
Consult gebruikt de mach<strong>in</strong>es al<br />
voor series van 50 tot 100 stuks.<br />
Een exact omslagpunt is volgens<br />
Van Teeffelen moeilijk aan te<br />
geven. Dat hangt vooral van de<br />
complexiteit af. Hoe lastiger een<br />
product is te frezen, hoe eerder<br />
rapid ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g loont. Volume<br />
is een tweede factor. “De drempel<br />
voor velen is dat ze met<br />
kunststoffen moeten gaan werken,<br />
terwijl ze uit de metaal komen. Ik<br />
ben echter zeer positief, de<br />
omslag komt er.”<br />
Lasercladden Metaal pr<strong>in</strong>ten kan<br />
ook. Maar dat vergt behoorlijke<br />
<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen, bijvoorbeeld <strong>in</strong> een<br />
laser om met behulp van het<br />
laserlicht metaalpoeders neer te<br />
smelten. Een voorbeeld van<br />
metaal producten gemaakt zonder<br />
matrijs, zijn te v<strong>in</strong>den bij VITO <strong>in</strong><br />
het Belgische Lommel. Dit<br />
onderzoeks<strong>in</strong>stituut richt de<br />
aandacht onder meer op<br />
lasercladd<strong>in</strong>g. Filip Motmans,<br />
project manager laser applications,<br />
ziet additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g als een nieuwe<br />
kans. Of een toepass<strong>in</strong>g succesvol<br />
is, hangt af van de functionaliteit.<br />
Een pegel voor de glas<strong>in</strong>dustrie<br />
22 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e aprii 2011
die met lasercladden voorzien is<br />
van een dunne coat<strong>in</strong>g met daar<strong>in</strong><br />
wolfraam-carbide, heeft een veel<br />
langere standtijd gekregen. Een<br />
ander voordeel is een geleiderail<br />
voor een lift, die door de lasergecladde<br />
laag een smerende<br />
werk<strong>in</strong>g krijgt. Een heel bijzondere<br />
toepass<strong>in</strong>g van VITO is het maken<br />
van producten uit zogenaamde<br />
gradiënt materialen. “Per laag<br />
kunnen we de samenstell<strong>in</strong>g van<br />
de mix aan materialen veranderen,<br />
waardoor je geleidelijk aan naar<br />
een materiaal met andere<br />
eigenschappen gaat”, legt<br />
Motmans uit. Bijvoorbeeld op een<br />
bepaald substraat starten met een<br />
erg gelijkend metaal voor de<br />
goede hecht<strong>in</strong>g en dan laag voor<br />
laag toewerken naar een materiaal<br />
met zeer hoge slijtvaste<br />
eigenschappen.<br />
Pr<strong>in</strong>ten vervangt frezen Karl<br />
Wallecan, manager Benelux bij<br />
Seido-Systems, ziet wel degelijk<br />
een verschuiv<strong>in</strong>g van verspan<strong>in</strong>g<br />
naar rapid ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g. Seido-<br />
Systems vertegenwoordigt <strong>in</strong> de<br />
Benelux het Amerikaanse<br />
Stratasys, dat 3D pr<strong>in</strong>ters <strong>in</strong> drie<br />
categoriën aanbiedt. Met name de<br />
Fortus serie is bedoeld voor direct<br />
digital ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g: va<strong>nu</strong>it je 3D<br />
CAD file pr<strong>in</strong>t je je product.<br />
“Steeds vaker zijn dat end user<br />
R A P I D P R O<br />
producten”, aldus Karl Wallecan.<br />
Dat heeft alles te maken met de<br />
beschikbaarheid van goede<br />
materialen. “Waarom zou je<br />
alum<strong>in</strong>ium frezen als je met dit<br />
materiaal net zulke sterke<br />
structuren kunt pr<strong>in</strong>ten?” 3D<br />
pr<strong>in</strong>ten biedt het voordeel dat de<br />
geometrische vrijheid erg groot is.<br />
De vraag naar lichtere<br />
constructies speelt deze<br />
technologie <strong>in</strong> de kaart. Wallecan<br />
Direct digital ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g is<br />
het stadium van prototypes<br />
ontgroeid<br />
denkt dat vooral de beschikbaarheid<br />
van specifieke<br />
materialen voor uiteenlopende<br />
toepass<strong>in</strong>gen de doorbraak van<br />
deze techniek stimuleert. Een<br />
voorbeeld is de medische<br />
handscanner die met een<br />
Fortuspr<strong>in</strong>ter wordt gepr<strong>in</strong>t,<br />
zonder dat een matrijs en een<br />
spuitgietmach<strong>in</strong>e nodig zijn.<br />
Comb<strong>in</strong>atie w<strong>in</strong>t Widenhorn<br />
Industriële Automatiser<strong>in</strong>g was<br />
eveneens een van de exposanten<br />
op RapidPro. Een vreemde eend<br />
<strong>in</strong> de bijt? Jeroen Verbunt: “Wij<br />
willen enerzijds aftasten wat deze<br />
markt doet. Anderzijds denken<br />
wij dat onze producten al<br />
aansluiten bij de vragen.” Hij<br />
denkt dat rapid ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
zowel een kans als een<br />
bedreig<strong>in</strong>g voor de verspanende<br />
<strong>in</strong>dustrie is. Vooropgesteld: het<br />
frezen en draaien van producten<br />
Envisiontec gebruikt vloeibare kunststoffen<br />
voor het pr<strong>in</strong>ten <strong>in</strong> 3D.<br />
Het RM Center toonde deze pr<strong>in</strong>tdelen van<br />
metaal.<br />
Ook lasercladden (VITO) is een techniek om<br />
zonder matrijs 3D delen uit metaal te maken.<br />
Een voorbeeld van een muis gepr<strong>in</strong>t <strong>in</strong> twee<br />
delen met een Dimension pr<strong>in</strong>ter. Hierna zijn<br />
de delen gelakt, wat een goed visueel<br />
prototype oplevert.<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 23
lijft. Maar 3D pr<strong>in</strong>ten gaat ook een deel van de<br />
markt opeisen. Wie beide technologieën<br />
comb<strong>in</strong>eert, kan, zo denkt Verbunt, maximaal<br />
profiteren. Want 3D pr<strong>in</strong>ten heeft beslist<br />
groeipotenties, is zijn overtuig<strong>in</strong>g. “De comb<strong>in</strong>atie<br />
van additief produceren en frezen biedt een heel<br />
nieuwe kans.”<br />
Helikopters Ook Umberto Baraldi van Sirris is<br />
overtuigd van de groeipotenties die additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g heeft. “Ik denk niet dat de techniek<br />
meteen <strong>in</strong> een breed segment concurrerend wordt<br />
met conventionele productietechnieken. Wel <strong>in</strong><br />
bepaalde segmenten.” Dat additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
realiteit is, bewijst volgens hem Fly<strong>in</strong>g-Cam. Dit<br />
van oorsprong Belgische bedrijf bouwt kle<strong>in</strong>e<br />
(1,8 m doorsnede van de wieken) onbemande<br />
helikopters die <strong>in</strong>gezet worden <strong>in</strong> de film<strong>in</strong>dustrie<br />
voor speciale effecten, zoals <strong>in</strong> de Hollywoord<br />
kaskrakers Harry Potter. Baraldi: “Omdat de<br />
productieserie jaarlijks slechts 20 tot 40 stuks<br />
bedraagt, kiest Fly<strong>in</strong>g-Cam voor additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g als productieproces, ook voor de<br />
structuurdelen van de helikopter. Deze worden<br />
gemaakt met selective laser s<strong>in</strong>ter<strong>in</strong>g en<br />
naderhand onderworpen aan de standaard<br />
stresstesten.” Bijkomend voordeel van deze<br />
productietechnologie is dat de helikopters<br />
<strong>hier</strong>door m<strong>in</strong>der zwaar zijn.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie:<br />
Sirris additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
RapidPro 2011<br />
R A P I D P R O<br />
Deze bionische robots zijn een extreem voorbeeld van digital<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g. Fraunhofer toonde ze onlangs op EuroMold. Aan<br />
de hand van enkele criteria heeft speciale software automatisch<br />
het ontwerp gemaakt. De meeste onderdelen zijn daarna met 3D<br />
pr<strong>in</strong>ten vervaardigd.<br />
Landré: doorbraak <strong>in</strong> de productie<br />
Jan van Egmond van Landré Metaalbewerk<strong>in</strong>g<br />
ziet additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g thans doorbreken.<br />
“Voor mij was RapidPro dé bevestig<strong>in</strong>g dat<br />
additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g <strong>nu</strong> aan het doorbreken is<br />
als productietechniek.” Landré levert mach<strong>in</strong>es<br />
om metalen onderdelen <strong>in</strong> 3D te pr<strong>in</strong>ten, zoals die<br />
van Concept Laser en Arcam, dat voor het<br />
smelten een elektronenstraal bundel gebruikt.<br />
Ton de Bruye van Layerwise merkt hetzelfde. Hij is<br />
zelfs verrast door het grote aantal bezoekers van<br />
de beurs die additief vervaardigen al <strong>in</strong>zetten <strong>in</strong><br />
(kle<strong>in</strong>e) serieproductie. “In die z<strong>in</strong> was RapidPro<br />
een echte <strong>in</strong>novatiebeurs voor constructeurs van<br />
een nieuwe generatie.”<br />
Brancheverenig<strong>in</strong>g RapidPro<br />
Mikrocentrum heeft de brancheverenig<strong>in</strong>g RapidPro<br />
opgericht. Daarmee wil men de rapid<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g <strong>in</strong>dustrie <strong>in</strong> Nederland en Vlaanderen<br />
ondersteunen <strong>in</strong> de verdere ontwikkel<strong>in</strong>g. “Het<br />
succes van de beurs en het congres hebben laten<br />
zien dat de 3D technieken momenteel doorbreken”,<br />
zegt Els van de Ven, sem<strong>in</strong>ar manager RapidPro.<br />
Mikrocentrum steekt de bedrijven <strong>hier</strong>bij een<br />
helpende hand toe door de brancheverenig<strong>in</strong>g<br />
RapidPro op te richten. Deze richt zich zowel op<br />
Nederland als Vlaanderen.<br />
Volgens Els van de Ven reageert de markt positief<br />
op het <strong>in</strong>itiatief. Samen met het voorlopig bestuur<br />
worden activiteiten gedef<strong>in</strong>ieerd.<br />
Video RapidPro 2011<br />
24 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
Océ pr<strong>in</strong>t metaal<br />
Pr<strong>in</strong>terfabrikant Océ heeft een<br />
technologie ontwikkeld om puur metaal te<br />
pr<strong>in</strong>ten. Het vloeibare metaal komt direct uit de<br />
<strong>in</strong>kjet pr<strong>in</strong>tkop. Het Nederlandse bedrijf is<br />
<strong>hier</strong>mee veel andere partijen op het vlak van<br />
additief produceren een stap voor, omdat de<br />
componenten niet meer ges<strong>in</strong>terd hoeven te<br />
worden en de <strong>in</strong>kjettechnologie <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
met bijvoorbeeld lasertechnologie relatief<br />
goedkoop is.<br />
CrossRoads project Marcel Slot, directeur<br />
Technology Plann<strong>in</strong>g & Partnership, heeft deze<br />
unieke Nederlandse technologie kort toegelicht<br />
tijdens de kick off bijeenkomst van CrossRoads,<br />
een nieuw Interregprogramma voor de<br />
Nederlandse en Vlaamse maak<strong>in</strong>dustrie. Slot wil<br />
nog niet veel details over de pr<strong>in</strong>ttechnologie<br />
kwijt, omdat Canon, de eigenaar van Océ, de<br />
techniek eerst zelf verder wil ontwikkelen. Wel<br />
houdt hij komende maanden een lez<strong>in</strong>g bij onder<br />
andere het Fraunhofer <strong>in</strong> Duitsland.<br />
Enorm potentieel Slot ziet voor de <strong>Europe</strong>se<br />
maak<strong>in</strong>dustrie een grote kans als het gaat om<br />
M E T A A L P R I N T E N<br />
Marcel Slot.<br />
digital ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g, het pr<strong>in</strong>ten van<br />
componenten. Het pr<strong>in</strong>ten van vloeibare<br />
metalen, die tot 2000 graden C worden<br />
verwarmd, gaat al met onder andere koper,<br />
goud en diverse leger<strong>in</strong>gen. “Het potentieel<br />
van <strong>in</strong>kjettechnologie als maaktechnologie is<br />
enorm”, aldus de Océ-directeur.<br />
Pr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g for ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g Hij ziet de<br />
ontwikkel<strong>in</strong>g gaan van <strong>in</strong>dustrial pr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g,<br />
wat <strong>nu</strong> al <strong>in</strong> onder andere de glas-, papier-<br />
en textiel<strong>in</strong>dustrie gebeurt, naar pr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g for<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g. “Dan gaan we d<strong>in</strong>gen maken,<br />
digitaal. Eén product maken wordt dan net zo<br />
duur als een miljoen producten. Dit is extreem<br />
belangrijk voor ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Europa.” Het 3D<br />
pr<strong>in</strong>ten van producten past volgens Marcel Slot<br />
precies <strong>in</strong> de ideeën die de <strong>Europe</strong>se <strong>in</strong>dustrie,<br />
onder andere met betrokkenheid van CECIMO,<br />
heeft ontwikkeld <strong>in</strong> het kader van het Ma<strong>nu</strong>future<br />
programma. Onderdeel <strong>hier</strong>van is Factories of the<br />
Futures. Als het aan Océ ligt, gaan die fabrieken<br />
van de toekomst dus pr<strong>in</strong>ten. Om ideeën met<br />
anderen te testen en de haalbaarheid te<br />
beoordelen, heeft Océ <strong>in</strong> E<strong>in</strong>dhoven een<br />
applicatiecentrum <strong>in</strong>gericht. Hier kunnen bedrijven<br />
terecht om met experts van de pr<strong>in</strong>terfabrikant<br />
samen te werken.<br />
CrossRoads: van technologie naar bus<strong>in</strong>ess<br />
Het CrossRoads project biedt kle<strong>in</strong>ere en<br />
middelgrote bedrijven de kans om samen met<br />
partners en kennis<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Vlaanderen en<br />
Nederland, nieuwe technologie om te zetten <strong>in</strong><br />
nieuwe bus<strong>in</strong>ess. Dat kan gebeuren op vijf<br />
dome<strong>in</strong>en: oppervlaktebehandel<strong>in</strong>g, embedded<br />
technology, <strong>in</strong>kjet, remote diagnostics en<br />
nanotechnologie. Bedrijven kunnen per project<br />
maximaal 150.000 euro subsidie krijgen. Voor<br />
haalbaarheidsonderzoeken en kle<strong>in</strong>ere projecten<br />
bieden de hogescholen die meedoen<br />
proeftu<strong>in</strong>projecten aan. De f<strong>in</strong>anciële drempel om<br />
<strong>hier</strong>aan deel te nemen is nog lager.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie: CrossRoads project<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 25
A D D I T I V E M A N U F A C T U R I N G<br />
Ultrasnelle scanner doorbraak voor<br />
micromach<strong>in</strong><strong>in</strong>g en additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g<br />
Additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g en<br />
micromach<strong>in</strong><strong>in</strong>g gaan een impuls<br />
krijgen door een ultrasnel en<br />
groot formaat scansysteem,<br />
afgestemd op de hoge<br />
pulsfrequentie van de nieuwe<br />
generatie <strong>in</strong>dustrielasers en<br />
ontwikkeld <strong>in</strong> Nederland en<br />
België. Het scannersysteem kan<br />
tot 50 keer sneller dan bestaande<br />
systemen. Lars Penn<strong>in</strong>g, ceo van<br />
Next Scan Technology, legt uit<br />
hoe deze hoge snelheid wordt<br />
bereikt.<br />
Nieuwe generatie De komende<br />
jaren gaan de verkopen van de<br />
pico- en femtosecondelasers<br />
vertienvoudigen, verwachten<br />
marktonderzoekers. Nu worden er<br />
zo’n 500 stuks van deze ultrakort<br />
gepulste laserbronnen verkocht.<br />
De pulsfrequentie van deze nieuwe<br />
laserbronnen wordt echter zo<br />
hoog, dat de huidige generatie<br />
scanners dit niet bijhoudt.<br />
Daardoor profiteer je <strong>in</strong> de<br />
bewerk<strong>in</strong>g niet maximaal van de<br />
voordelen van deze nieuwe<br />
generatie <strong>in</strong>dustrielasers.<br />
Groter bereik Next Scan<br />
Technology heeft daar <strong>nu</strong> een<br />
oploss<strong>in</strong>g voor ontwikkeld. Lars<br />
Penn<strong>in</strong>g zegt dat hun systeem tot<br />
50 keer sneller kan doordat<br />
enerzijds de schrijfsnelheid<br />
aanzienlijk hoger is, anderzijds het<br />
gebied dat <strong>in</strong> een keer wordt<br />
bestreken, veel groter is. Het<br />
scannersysteem kan een<br />
scanbreedte van 600 mm<br />
bestrijken zonder dat je van setup<br />
moet veranderen. Hierbij blijft de<br />
telecentriciteit, het loodrecht op<br />
het product richten van de<br />
laserstraal, overe<strong>in</strong>d. Dit laatste is<br />
de kern van de oploss<strong>in</strong>g die het<br />
bedrijf uit Enschede heeft<br />
ontwikkeld. “Als je met een huidige<br />
scanner een touchscreen van 32<br />
<strong>in</strong>ch bewerkt, kun je feitelijk<br />
telkens slechts een ansichtkaart zo<br />
groot bewerken en dan moet je je<br />
scanner of product verplaatsen.”<br />
Samen met de snelheid was het<br />
beperkt bereik tot nog toe het<br />
bottleneck <strong>in</strong> nauwkeurige<br />
laserbewerk<strong>in</strong>g op grote<br />
productoppervlakken.<br />
Micromach<strong>in</strong><strong>in</strong>g Deze doorbraak<br />
zorgt ervoor dat micromach<strong>in</strong>g<br />
een enorme productiviteitsverbeter<strong>in</strong>g<br />
kan maken.<br />
Lasermicrobewerken schuift op<br />
richt<strong>in</strong>g de productie doordat<br />
vanwege de tijdw<strong>in</strong>st de<br />
productiekosten dalen. Lars<br />
Penn<strong>in</strong>g denkt dat deze nieuwe<br />
scantechnologie voor meer<br />
toepass<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het<br />
micromach<strong>in</strong><strong>in</strong>g en laserstructureren<br />
gaat zorgen. “Door<br />
een zeer korte pulsduur met<br />
relatief we<strong>in</strong>ig vermogen, wordt er<br />
telkens een heel kle<strong>in</strong> beetje<br />
materiaal weggenomen. Met het<br />
verhogen van de pulsfrequentie<br />
neemt de totale material removal<br />
rate toe.” De comb<strong>in</strong>atie maakt<br />
26 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
A D D I T I V E M A N U F A C T U R I N G<br />
dat de nieuwe scanner zeer nauwkeurige en snelle<br />
bewerk<strong>in</strong>gen kan maken op zowel harde als<br />
zachte materialen. Het optisch systeem onderv<strong>in</strong>dt<br />
daarnaast m<strong>in</strong>imale h<strong>in</strong>der van thermische<br />
uitzett<strong>in</strong>g bij 24/7 gebruik. De<br />
herhal<strong>in</strong>gsnauwkeurigheid van de laserspot blijft<br />
daarmee voor materiaalbewerk<strong>in</strong>g ongekend<br />
hoog: 1 µm.<br />
Additive ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g Het Next Scan<br />
Technology systeem zorgt ook voor meer<br />
mogelijkheden op het gebied van additive<br />
ma<strong>nu</strong>factur<strong>in</strong>g. Systemen die met laser<br />
laagsgewijs producten opbouwen zijn <strong>nu</strong> beperkt<br />
<strong>in</strong> hun afmet<strong>in</strong>gen, door het beperkte bereik van<br />
het scannersysteem. Door de nieuwe<br />
scannertechnologie toe te passen, kunnen ook<br />
grotere producten laag voor laag worden<br />
opgebouwd. Of meer kle<strong>in</strong>ere producten <strong>in</strong> één<br />
productierun, wat eveneens voor een kortere<br />
productietijd en dus lagere kosten zorgt. Lars<br />
Penn<strong>in</strong>g zegt dat het bedrijf <strong>in</strong> de roadmap al heeft<br />
opgenomen<br />
om <strong>in</strong> de<br />
toekomst het<br />
systeem door<br />
te ontwikkelen<br />
zodat er een<br />
nog groter<br />
gebied<br />
bestreken kan<br />
worden zonder<br />
dat dit ten koste gaat van de nauwkeurigheid en<br />
snelheid. “Onze cto heeft aan de wieg gestaan van<br />
het patent die de uitdag<strong>in</strong>g van het zogenaamde<br />
stitchen oplost.”<br />
De technologie wordt momenteel getest door<br />
onder andere Veldlaser, een Nederlandse<br />
toeleverancier aan onder meer de medische<br />
<strong>in</strong>dustrie, en Fraunhofer <strong>in</strong> Duitsland. De foto op<br />
pag<strong>in</strong>a 26 toont het hoge snelheidslaserboren bij<br />
het Duitse onderzoeks<strong>in</strong>stituut.<br />
Microfrezen vergt<br />
uiterste nauwkeurigheid<br />
In het microverspanen gelden voor<br />
spanmiddelen eigen wetten. Haarfijne<br />
freesjes, extreem hoge toerentallen en<br />
zeer enge toleranties stellen bijzonder<br />
hoge eisen aan de opspangereed-<br />
schappen, zoals op de foto een<br />
gereedschaphouder voor microfrezen<br />
van Schunck. De toleranties bij het<br />
bewerken van micromatrijzen is niet<br />
zelden +/- 0,003 mm. (Foto: Schunck)<br />
Lars Penn<strong>in</strong>g: ultrasnelle scanner maakt het<br />
mogelijk de voordelen van de nieuwe laser<br />
optimaal te be<strong>nu</strong>tten.<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 27
Het WZL en Fraunhofer<br />
ontwikkelen samen met<br />
Chiron een 5-assig<br />
bewerk<strong>in</strong>gscentrum<br />
met geïntegreerde<br />
laserunit en robot<br />
(<strong>in</strong>zet).<br />
In mei v<strong>in</strong>dt <strong>in</strong> Aken het<br />
AWK 2011 plaats, een<br />
meerdaagse conferentie voor<br />
<strong>in</strong>dustrie en wetenschap over de<br />
trends <strong>in</strong> de gereedschapmach<strong>in</strong>es.<br />
Korte termijn trends<br />
maar vooral de megatrends die<br />
de sector beïnvloeden, worden er<br />
voor het voetlicht gebracht.<br />
Professor dr. Christian Brecher<br />
van het WZL <strong>in</strong> Aachen blikt<br />
alvast vooruit.<br />
Energiebespar<strong>in</strong>g Een thema<br />
dat de Duitse mach<strong>in</strong>ebouwers<br />
A W K 2 0 1 1 T R E N D S<br />
Energie-efficiency en<br />
<strong>in</strong>telligente<br />
productiesystemen<br />
momenteel nadrukkelijk op de<br />
agenda plaatsen, is<br />
energiebespar<strong>in</strong>g. Professor<br />
Brecher ziet <strong>hier</strong><strong>in</strong> veel potentieel.<br />
Denk dan aan energie terugw<strong>in</strong>nen<br />
en hergebruiken <strong>in</strong> de mach<strong>in</strong>e,<br />
maar ook de energie-efficiency van<br />
de hele periferie van een<br />
gereedschapmach<strong>in</strong>e verbeteren.<br />
“Deze periferie is <strong>nu</strong> vaak<br />
ongeregeld. Met ger<strong>in</strong>ge<br />
<strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen kun je veel<br />
besparen.” Willen maatregelen<br />
geld opleveren, dan zullen de<br />
energieprijzen wel nog verder<br />
moeten stijgen. Want hij vraagt<br />
zich af of klanten <strong>nu</strong> al bereid zijn<br />
te betalen voor energiebespar<strong>in</strong>gsmaatregelen.<br />
Sneller opwarmen<br />
Energieprijzen gaan echter stijgen.<br />
Christian Brecher verwacht<br />
daarom dat energie een factor<br />
wordt waar je <strong>in</strong> je<br />
bewerk<strong>in</strong>gsstrategie reken<strong>in</strong>g mee<br />
gaat houden. “Voed<strong>in</strong>g en snelheid<br />
hebben <strong>in</strong>vloed op het<br />
energieverbruik. Nu hou je daar<br />
nog geen reken<strong>in</strong>g mee omdat het<br />
nog niet loont; <strong>in</strong> de toekomst<br />
wel.” Een oploss<strong>in</strong>g waar hij veel<br />
van verwacht, is het schrijven van<br />
28 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
<strong>in</strong>telligente algoritmen, die de<br />
opwarmtijd van mach<strong>in</strong>es<br />
drastisch verkorten. Volumetrische<br />
compensatie <strong>in</strong> de mach<strong>in</strong>e is een<br />
andere oploss<strong>in</strong>g om eerder de<br />
mach<strong>in</strong>e <strong>in</strong> te kunnen zetten. “Als<br />
we <strong>in</strong> de bestur<strong>in</strong>g de thermische<br />
afwijk<strong>in</strong>g kunnen compenseren,<br />
kun je veel sneller gaan<br />
produceren met de mach<strong>in</strong>e.”<br />
Grondstoffen De Akense<br />
hoogleraar v<strong>in</strong>dt dat je het thema<br />
breder moet trekken. Behalve naar<br />
energie moet je ook naar andere<br />
grondstoffen kijken, bijvoorbeeld<br />
koelsmeermiddelen. “Kunnen we<br />
de volumestroom niet beter<br />
afstemmen op de nauwkeurigheid<br />
of de kracht waarmee we<br />
verspanen?” Bij het WZL <strong>in</strong> Aken<br />
doet men onder andere onderzoek<br />
naar het koelen met ultrahoge<br />
druk, vooral bedoeld om de<br />
standtijd van de gereedschappen<br />
te verlengen.<br />
Hybride mach<strong>in</strong>es Een trend die<br />
de komende jaren zichtbaar zal<br />
A W K 2 0 1 1 T R E N D S<br />
worden <strong>in</strong> de gereedschapmach<strong>in</strong>es,<br />
is hybridiser<strong>in</strong>g.<br />
Meerdere technieken <strong>in</strong> één<br />
mach<strong>in</strong>e. Tijdens het AWK toont<br />
men <strong>in</strong> Aken onder andere laserondersteund<br />
frezen. Ook het<br />
project waar samen met Chiron<br />
aan wordt gewerkt, wordt aan de<br />
conferentiedeelnemers getoond.<br />
Samen met deze mach<strong>in</strong>ebouwer<br />
ontwikkelt men een comb<strong>in</strong>atie<br />
van een 5-assige freesmach<strong>in</strong>e<br />
met een unit voor laseropbouw<br />
van het product en het<br />
laserharden na de verspan<strong>in</strong>g. Een<br />
robot zorgt voor de handl<strong>in</strong>g<br />
tussen beide bewerk<strong>in</strong>gen en<br />
nabewerk<strong>in</strong>gen zoals ontbramen,<br />
re<strong>in</strong>igen en het wegblazen van de<br />
spanen. De hele mach<strong>in</strong>e wordt<br />
va<strong>nu</strong>it één bestur<strong>in</strong>g aangestuurd.<br />
Daar zit momenteel nog de grote<br />
uitdag<strong>in</strong>g <strong>in</strong>. “Maar we zijn er<strong>in</strong><br />
geslaagd om bestur<strong>in</strong>gstechnisch<br />
de mach<strong>in</strong>e als een geheel aan te<br />
sturen”, aldus professor Brecher.<br />
Intelligentie Speelt het thema<br />
energie- en grondstoffenbespar<strong>in</strong>g<br />
vooral op korte termijn, op de<br />
Van l<strong>in</strong>ks naar rechts: prof. Robert Schmitt, prof.<br />
Fritz Klocke, prof. Günther Schuh en prof.<br />
Christian Brecher.<br />
langere termijn ziet Christian<br />
Brecher de megatrend van<br />
<strong>in</strong>telligente productiesystemen.<br />
“Kunnen we cognitieve<br />
productiesystemen ontwikkelen<br />
die verder vooruit kunnen kijken?”<br />
Tot nog toe wordt elke volgende<br />
stap <strong>in</strong> het productieproces<br />
afzonderlijk geprogrammeerd. De<br />
visie van de Akense onderzoekers<br />
is dusdanige systemen te bouwen<br />
die zichzelf configureren en<br />
programmeren, afhankelijk van de<br />
vraag die voorligt. “Het systeem<br />
herkent een taak en genereert<br />
zichzelf voor die taak”, aldus<br />
Brecher. “We staan nog aan het<br />
beg<strong>in</strong> van deze ontwikkel<strong>in</strong>g, maar<br />
het zal komend decennium een<br />
heel belangrijke trend worden.”<br />
Tijdens het AWK toont men <strong>in</strong><br />
Aken de eerste aanzetten voor<br />
zo’n zelfregelend systeem. Er<br />
wordt een montagesysteem<br />
getoond dat zichzelf<br />
programmeert. Het Fraunhofer IPT,<br />
ook een van de organisatoren van<br />
het AWK, liet op EuroMold al een<br />
robot zien die ontwikkeld is met<br />
behulp van artificial <strong>in</strong>telligence.<br />
Op basis van een aantal<br />
uitgangspunten heeft het systeem<br />
zelf een robot ontwikkeld die<br />
<strong>hier</strong>aan voldoet.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie:<br />
AWK 2011 26 en 27<br />
mei <strong>in</strong> Aken<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 29
De laser gaat een veel grotere rol spelen dan tot<br />
nog toe. Bijvoorbeeld voor het aanbrengen van<br />
microstructuren, die een oppervlak<br />
superhydrofoop maken. Hier is dat gebeurd met<br />
een femtosecondelaser. (Foto: Fraunhofer ILT)<br />
H Y B R I D E T E C H N I E K E N<br />
Hybridetechnieken: hype of blijvend?<br />
Samen<br />
gaat<br />
het<br />
beter<br />
Hybride productietechnieken zullen de komende<br />
jaren meer en meer terre<strong>in</strong> w<strong>in</strong>nen, verwacht de Leuvense<br />
professor Bert Lauwers. Laserondersteund verspanen, laser<br />
opbouw of met de laser nabewerken <strong>in</strong> de CNC-mach<strong>in</strong>e,<br />
draaien met ultrasoon ondersteun<strong>in</strong>g. Of frezen en<br />
ondertussen koelen met hoge druk of – zoals MAG <strong>in</strong><br />
Chicago liet zien – stikstof. Het nieuwe decennium wordt<br />
het decennium van gecomb<strong>in</strong>eerde technieken.<br />
30 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
Bert Lauwers, hoogleraar bij de<br />
KU Leuven, is voorzitter van<br />
een werkgroep van de CIRP,<br />
een mondiale organisatie<br />
waar<strong>in</strong> wetenschappers en<br />
onderzoekers uit de <strong>in</strong>dustrie<br />
elkaar ontmoeten. Een<br />
researcher van Pratt & Whitney,<br />
de Amerikaanse fabrikant van<br />
vliegtuigmotoren, is vicevoorzitter.<br />
Doel van de<br />
werkgroep is om meer <strong>in</strong>zicht<br />
te krijgen <strong>in</strong> de <strong>in</strong>teractie tussen<br />
een bewerk<strong>in</strong>gstechnologie en<br />
het materiaal. “Daaruit willen<br />
we nieuwe<br />
technologieën<br />
afleiden”, verduidelijkt<br />
Lauwers. Daarmee<br />
moeten grenzen <strong>in</strong> de<br />
verspan<strong>in</strong>g verlegd<br />
worden. De<br />
werkgroep is<br />
halverwege de<br />
tijdspanne van drie jaar die is<br />
uitgetrokken. Recent is een<br />
overzicht gepubliceerd van<br />
hybride processen <strong>in</strong> de<br />
verspan<strong>in</strong>g.<br />
Trill<strong>in</strong>gen verlagen slijtage<br />
Tijdens de themadag over het<br />
verspanen van moeilijke<br />
materialen, georganiseerd door<br />
het Mikrocentrum bij TNO <strong>in</strong><br />
E<strong>in</strong>dhoven, gaf Bert Lauwers<br />
een overzicht van de resultaten<br />
tot nog toe. En – belangrijker<br />
nog – de potenties die hij en<br />
zijn mede-onderzoekers zien.<br />
Een van de kansrijke<br />
ontwikkel<strong>in</strong>gen is volgens hem<br />
het trill<strong>in</strong>gsondersteunend<br />
H Y B R I D E T E C H N I E K E N<br />
verspanen. Hierbij beweegt het<br />
gereedschap met een<br />
frequentie van 10 tot 80 kHz <strong>in</strong><br />
een amplitude van 1 tot 15<br />
micron <strong>in</strong> de lengtericht<strong>in</strong>g of<br />
eleptisch. Zit de frequentie <strong>in</strong><br />
het onderste bereik, dan is er<br />
sprake van ultrasoon<br />
ondersteund draaien. Bert<br />
Lauwers: “Met name bij het<br />
draaien geeft dit veel effect. De<br />
proceskrachten dalen,<br />
waardoor de gereedschapslijtage<br />
lager is, er m<strong>in</strong>der<br />
braamvorm<strong>in</strong>g optreedt en de<br />
De laserstraal verlaagt de<br />
hardheid van titaan en<br />
Inconel precies op de plek<br />
waar je wilt verpanen<br />
oppervlaktekwaliteit verbetert.”<br />
Door het gereedschap te laten<br />
trillen, kun je bij het draaien de<br />
m<strong>in</strong>imale snedediepte<br />
verhogen.<br />
Optische kwaliteit <strong>in</strong> staal<br />
Het Fraunhofer IPT <strong>in</strong> Aken<br />
heeft voor dit trill<strong>in</strong>gsondersteund<br />
draaien een<br />
gereedschaphouder<br />
gepatenteerd. Het Duitse<br />
<strong>in</strong>stituut slaagt er<strong>in</strong> <strong>hier</strong>mee<br />
staal te bewerken <strong>in</strong> een<br />
optische kwaliteit. Ook <strong>in</strong><br />
Leuven zelf houden de<br />
wetenschappers zich met deze<br />
techniek bezig. In tegenstell<strong>in</strong>g<br />
tot de Duitse aanpak,<br />
onderzoeken de Belgische<br />
wetenschappers of je ook het<br />
werkstuk met behulp van een<br />
piëzo actuator kunt laten trillen<br />
en wat het effect daarvan is.<br />
“Afhankelijk van de materialen<br />
is de oppervlaktekwaliteit soms<br />
beter, soms slechter”, meldt<br />
Lauwers <strong>hier</strong>over. Het bedrijf<br />
MP Interconsult<strong>in</strong>g past het<br />
trill<strong>in</strong>gsconcept dan weer toe bij<br />
het vonken. “Door het werkstuk<br />
te laten trillen, kunnen ze sneller<br />
diepe gaten maken en daalt de<br />
gereedschapslijtage”, zegt Bert<br />
Lauwers <strong>hier</strong>over.<br />
Laser Ondersteun<strong>in</strong>g<br />
van het verspan<strong>in</strong>gsproces<br />
door de laser is<br />
enkele jaren geleden al<br />
getoond door het<br />
Fraunhofer ILT <strong>in</strong> Aken.<br />
De kle<strong>in</strong>ere Duitse<br />
mach<strong>in</strong>ebouwer Rötgers past<br />
het <strong>in</strong>middels toe <strong>in</strong> een van de<br />
mach<strong>in</strong>es. Bert Lauwers: “De<br />
laser maakt het materiaal<br />
zachter waardoor het m<strong>in</strong>der<br />
moeilijk te verspanen is. Vooral<br />
bij materialen zoals Inconel en<br />
titaanleger<strong>in</strong>gen kun je met de<br />
warmte van de laser de<br />
hardheid op de plek die je wilt<br />
bewerken omlaag halen.”<br />
Vooral dit laatste is belangrijk.<br />
Want doordat je met de laser<br />
heel lokaal warmte kunt<br />
<strong>in</strong>brengen, verander je alleen<br />
de hardheid op de plek die je<br />
wilt bewerken. Bert Lauwers<br />
ziet veel toekomst <strong>in</strong> deze<br />
technologie, die echter nog<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 31
veel onderzoek vergt. Met name<br />
voor het laserondersteund<br />
frezen. De willekeurigheid van<br />
de freesbaan maakt het lastig<br />
om met de laser telkens op de<br />
goede plek - vlak voor de<br />
freesbeitel - het materiaal op te<br />
warmen.<br />
Vonken en ECM Een ander<br />
voorbeeld van een hybride<br />
proces waar<strong>in</strong> de CIRPwerkgroep<br />
wel toekomst ziet, is<br />
het comb<strong>in</strong>eren van vonkerosie<br />
met elektrochemisch verspanen<br />
(ECM). Eerst haal je materiaal<br />
weg, daarna slijp je de heat<br />
effected zone weg. “Het idee is<br />
vooral dat je sneller kunt<br />
bewerken”, aldus de Leuvense<br />
professor. Probleem is<br />
momenteel dat de ruwheid van<br />
het oppervlak nog te hoog is. Er<br />
worden ook al proeven gedaan<br />
met het draadvonken van<br />
metaal, ondersteund met ECM.<br />
Dat gaat zes keer sneller dan<br />
alleen draadvonken.<br />
Hoge druk koelen De CIRPwerkgroep<br />
rekent ook het<br />
koelen met hoge druk of met<br />
andere middelen dan<br />
koelsmeeremulsie tot de groep<br />
comb<strong>in</strong>atieprocessen. Die<br />
technieken vatten de<br />
onderzoekers samen <strong>in</strong> de<br />
categorie media assisted<br />
technology. Hoge druk koel<strong>in</strong>g<br />
door de gereedschapschacht<br />
heen is er een voorbeeld van.<br />
“Dit heeft grote <strong>in</strong>vloed op de<br />
spaanvorm<strong>in</strong>g en dus op de<br />
H Y B R I D E T E C H N I E K E N<br />
snijsnelheden en de<br />
gereedschapslijtage, die lager<br />
wordt”, legt Bert Lauwers het<br />
effect <strong>hier</strong>van uit. Ook de vorig<br />
jaar op de IMTS<br />
geïntroduceerde koel<strong>in</strong>g met<br />
stikstof wordt tot deze groep<br />
hybride technieken gerekend.<br />
MAG heeft dit <strong>in</strong> Chicago voor<br />
het eerst getoond en biedt<br />
vanaf dit voorjaar de techniek<br />
aan, zowel als upgrade kit op<br />
bestaande 3-assige mach<strong>in</strong>es<br />
als geïntegreerd <strong>in</strong> de nieuwste<br />
bewerk<strong>in</strong>gscentra.<br />
Verspaanbaarheid Bert<br />
Lauwers: “Door processen te<br />
comb<strong>in</strong>eren, willen we<br />
wegraken uit de conventionele<br />
processen omdat die soms te<br />
beperkt zijn om moderne<br />
materialen nog te kunnen<br />
bewerken. Willen we de<br />
verspaanbaarheid vergroten,<br />
dan is de eerste strategie een<br />
actief pr<strong>in</strong>cipe toevoegen, zoals<br />
Professor Bert Lauwers van de KU<br />
Leuven: hybridetechnieken verleggen<br />
de grenzen van de verspan<strong>in</strong>g.<br />
bij het laserondersteund<br />
draaien. De tweede strategie is<br />
dat je twee bewerk<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> een<br />
mach<strong>in</strong>e gaat doen, zoals<br />
vonken en slijpen. Daarmee<br />
verbeter je niet de<br />
bewerkbaarheid, maar verruim<br />
je het werk<strong>in</strong>gsgebied.” In deze<br />
laatste groep zit bijvoorbeeld<br />
het koelen met hoge druk.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
KU Leuven,<br />
departement PMA<br />
32 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
H Y B R I D E T E C H N I E K E N<br />
Laser ondersteund frezen<br />
Een voorbeeld van een hybride<br />
verspan<strong>in</strong>gsproces is het laser ondersteund<br />
frezen. De laserstraal maakt het harde materiaal<br />
zacht, waarna het beter verspaanbaar wordt of<br />
zelfs überhaupt te verspanen valt, zonder dat<br />
gereedschappen direct afbreken. Een<br />
commerciële toepass<strong>in</strong>g van deze nieuwe<br />
freestechnologie kan b<strong>in</strong>nen enkele jaren realiteit<br />
zijn.<br />
Laserstraal De laser <strong>in</strong>zetten als ondersteun<strong>in</strong>g<br />
tijdens het frezen is een al langer bestaand idee.<br />
Het probleem tot nog toe was echter dat de<br />
laserstraal een relatief groot gebied bestrijkt, wat<br />
tot ongewenste warmte-<strong>in</strong>breng en thermische<br />
belast<strong>in</strong>g leidt. Dit kon echter niet anders omdat<br />
het materiaal vóór de frees opgewarmd moet<br />
worden. Een onderzoeksteam aan het Fraunhofer<br />
IPT en het Werkzeugmasch<strong>in</strong>enlabor (WZL) <strong>in</strong> Aken<br />
heeft <strong>nu</strong> een andere techniek ontwikkeld. Ze leiden<br />
de laserstraal door de sp<strong>in</strong>del. De laserstraal<br />
roteert met het gereedschap mee. Het voordeel is<br />
dat het laserlicht altijd vlak voor de snede op het<br />
werkstuk valt, precies waar je de warmte wilt<br />
hebben. De hoeveelheid warmte die je <strong>nu</strong> <strong>in</strong> het<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 33
werkstuk <strong>in</strong>brengt, ligt vele malen<br />
lager.<br />
Ingebouwd <strong>in</strong> sp<strong>in</strong>del De eerste<br />
mach<strong>in</strong>e die <strong>in</strong> het laboratorium <strong>in</strong><br />
Aken staat, gebruikt een 2,4 kW<br />
Fiberlaser met een laserstraal van<br />
1070 nm. In pr<strong>in</strong>cipe is het een<br />
conventionele motorsp<strong>in</strong>del met<br />
een HSK 100-C<br />
gereedschapopname. Boven <strong>in</strong> de<br />
sp<strong>in</strong>del is een speciale unit<br />
<strong>in</strong>gebouwd met daar<strong>in</strong> de spiegels<br />
voor het richten van de laserstraal.<br />
Ook het procesgas gaat door de<br />
sp<strong>in</strong>del. De optische componenten<br />
zijn <strong>in</strong> het speciale gereedschap<br />
gebouwd, dat modulair is<br />
samengesteld. Het optiek zorgt<br />
ervoor dat de laserstraal precies<br />
op het oppervlak wordt gericht dat<br />
zich vlak voor de snijkant bev<strong>in</strong>dt.<br />
Dal<strong>in</strong>g krachten De eerste<br />
testen met de nieuwe techniek zijn<br />
H Y B R I D E T E C H N I E K E N<br />
het frezen van onder andere<br />
siliciumnitride-keramiek (Si3N4keramiek).<br />
Volgens Michael<br />
Emonts van het Duitse<br />
onderzoeksteam, zorgt de <strong>in</strong>zet<br />
van de laser ervoor dat de<br />
passieve proceskrachten tot 75<br />
procent gereduceerd worden <strong>in</strong><br />
vergelijk<strong>in</strong>g met frezen zonder<br />
laserondersteun<strong>in</strong>g. Ook de kracht<br />
op de snijkant wordt met eenzelfde<br />
percentage verm<strong>in</strong>derd, terwijl de<br />
laterale krachten zelfs met 90<br />
procent worden teruggedrongen.<br />
Als gereedschap heeft men <strong>in</strong><br />
deze testen een PKDsnijgereedschap<br />
gebruikt. Zonder<br />
laserondersteun<strong>in</strong>g breken de<br />
snijkanten direct af, terwijl met de<br />
laserondersteun<strong>in</strong>g de uitbraak van<br />
het snijgereedschap aan de kanten<br />
sterk werd verm<strong>in</strong>derd.<br />
Toepass<strong>in</strong>gen Er zijn legio<br />
toepass<strong>in</strong>gen voor de technologie<br />
te v<strong>in</strong>den, denkt Emonts. Niet<br />
Live demo tijdens AWK 2011<br />
Het laserondersteund frezen is<br />
een van de <strong>in</strong>novaties die<br />
getoond worden tijdens het<br />
AWK 2011, het driejaarlijkse<br />
colloquium van het WZL en<br />
Fraunhofer IPT <strong>in</strong> Aken. Meer<br />
<strong>in</strong>formatie over dit evenement<br />
op 26 en 27 mei is te v<strong>in</strong>den<br />
op AWK 2011<br />
alleen <strong>in</strong> het verspanen van<br />
keramiek, ook bij het frezen van<br />
nikkel- en kobaltleger<strong>in</strong>gen, zoals<br />
Inconel. Doordat de laserstraal <strong>nu</strong><br />
door de sp<strong>in</strong>del kan worden<br />
geleid, kun je het laserondersteund<br />
frezen ook <strong>in</strong>zetten bij het 5-assig<br />
bewerken van complexe<br />
geometrieën. Concrete<br />
toepass<strong>in</strong>gen waar de Duitse<br />
ontwikkelaars aan denken, is het<br />
34 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011
frezen van keramische<br />
dieptrekgereedschappen voor<br />
hoogsterkte staalsoorten,<br />
verspanen van turb<strong>in</strong>es en blisks voor de<br />
luchtvaart- en energiesector, die vaak van nikkel-<br />
of titaanleger<strong>in</strong>gen worden gemaakt. Door de<br />
laserondersteun<strong>in</strong>g neemt de standtijd van<br />
gereedschappen sterk toe.<br />
Toekomst Het WZL en het Fraunhofer IPT<br />
hebben op de eerste mach<strong>in</strong>e aangetoond dat het<br />
concept werkt. Nu gaat men testen doen met<br />
gereedschappen met 2 en 3 snijkanten, tot nog<br />
toe had het gereedschap slechts een snijkant.<br />
Daarna is het aan de <strong>in</strong>dustrie om de techniek<br />
verder door te ontwikkelen.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
H Y B R I D E T E C H N I E K E N<br />
http://www.wzl.rwth-aachen.de/en/<br />
<strong>in</strong>dex.htm<br />
http://www.ipt.fraunhofer.de/<br />
Kompetenzen/Prozesstechnologie/<br />
Lasermaterialbearbeitung/<strong>in</strong>dex.jsp<br />
De freeskop waar de<br />
laserstraal door heen wordt<br />
geleid.<br />
Speltip voor ondernemers:<br />
‘ Dicht het<br />
lek <strong>in</strong> de<br />
achterhoede!’<br />
Energiecoach Willem Hidd<strong>in</strong>k<br />
Bij veel bedrijven <strong>in</strong> de automotive en <strong>in</strong>dustrie zijn door lekkages de kosten van perslucht zo’n 30% hoger dan nodig is.<br />
En dat terwijl perslucht al zoveel energie kost...<br />
Coach Hidd<strong>in</strong>k: ‘Dáár valt w<strong>in</strong>st te behalen! Doe de Persluchtscan op energiecentrum.nl en kijk hoeveel u kwijt bent aan<br />
lekverliezen. En wilt u deze voorkomen? Bestel dan de gratis persluchtbrochure via de website. Zo bespaart u duizenden euro’s.<br />
Dát is makkelijk scoren!’<br />
Kijk voor meer speltips van Energiecoach Willem Hidd<strong>in</strong>k op energiecentrum.nl<br />
Energiecentrum MKB. De ondernemersclub voor energiebespar<strong>in</strong>g.<br />
<strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011 35
Het laatste woord<br />
Maak<strong>in</strong>dustrie onmisbaar!<br />
“In Engeland draagt de<br />
maak<strong>in</strong>dustrie nog maar 11<br />
procent bij aan het Bruto<br />
Nationaal product. Engeland heeft<br />
veel laag betaalde servicejobs. In<br />
Duitsland zie je een samenlev<strong>in</strong>g<br />
met een solide basis van mensen<br />
<strong>in</strong> de middenklasse die goed geld<br />
verdienen. Waar herstelt de<br />
economie sneller?”<br />
Carl-Peter Forster<br />
CEO Tata Motors op persconferentie CARsymposium<br />
Bochum<br />
36 <strong>Made</strong>-<strong>in</strong>-<strong>Europe</strong>.<strong>nu</strong> digimagaz<strong>in</strong>e april 2011