N I E U W S B R I E F 2010 - 2 - RAAP Archeologisch Adviesbureau

verbeelding archeologische vondst
N I E U W S B R I E F
A R C H E O L O G I S C H A D V I E S B U R E A U
Tijdens werkzaamheden van Waterschap Peel & Maasvallei aan de
Tungelroysebeek in Nederweert ontdekten archeologen van RAAP het
skelet van een edelhert uit de steentijd. De botten dateren uit circa
9000 voor Chr. Een bijzondere vondst, want organische resten uit de
Midden Steentijd in Nederland zijn zeldzaam.
Vrijwel zeker is het edelhert het slachtoffer geworden van een jachtpartij. Op
de locatie zijn ook resten van andere oerdieren gevonden en materiaal dat
door mensen is achtergelaten, zoals pijlpunten en schrabbers. De combinatie
van vondsten maakt het beekdal bij Mildert tot een buitengewoon interessante
archeologische archiefkast.
De bewoners van het toenmalige Limburg waren jager-verzamelaars. De
informatiebron over jager-verzamelaars bestaat hoofdzakelijk uit anorganisch
materiaal: vuurstenen artefacten. Nu is er eindelijk een vindplaats ontdekt
met organisch materiaal. Het botspectrum laat zien welk jachtwild hier
destijds rondliep: edelherten, wilde zwijnen, wilde paarden, bevers, reeën
en oerrunderen. Het bot is gevonden op een plek waar het beekdal versmalt
en dieren dus gemakkelijk konden oversteken. Een uitstekende plek ook voor
prehistorische jagers, want het wild kwam naar ze toe. Het edelhert blijkt in
hartje winter geschoten te zijn, het gewei is namelijk volledig uitgegroeid. Dat
wijst erop dat mensen niet allemaal naar het zuiden trokken om de winterse
kou te overleven.
RAAP verzorgt de archeologische begeleiding van de herinrichting van de
Tungelroysebeek. Het waterschap zal het inrichtingsplan aanpassen, zodat
de vindplaats behouden blijft.
Het toeval wil dat er in de
omgeving een grootschalig
natuurontwikkelingsplan is
opgezet, waarvoor als icoon het
edelhert is gekozen. Naar een
idee van RAAP zal de vondst van
het edelhert beleefbaar gemaakt
worden in de vorm van een
kunstwerk.
Vier jeugdige archeologen bij de resten van het
edelhert, dat op 2 december gepresenteerd werd.
INHOUD
Prehistorisch
edelhert
ontdekt
in Limburg
2010 - 2
Archeologisch onderzoek in het voormalige
Concentratiekamp Ameersfoort.
erfgoedzorg
Boeren en archeologie: een kwestie van
zoeken naar werkbare oplossingen.
Archeologische begeleiding met historisch
rendement. Bijvoorbeeld in Brummen.
Niet eerder vertoond: kruipruimteonderzoek
of bouwbiografisch onderzoek.
En verder: Wat u moet weten over de MoMo |
Raadsels rond een prehistorische pot | Grote
bijlen in de Kleine Beerze | RAAP informatiedagen
succesvol | Nieuw regiohoofd en teamleider
prospectie voor RAAP West-Nederland.

archeologisch onderzoek WO II
ARCHEOLOGISCH
ONDERZOEK IN KAMP AMERSFOORT
Begin november hebben archeologen van RAAP een kleine opgraving uitgevoerd in het voormalige
Concentratiekamp Amersfoort. Het was voor de eerste maal in Nederland dat archeologen in een
concentratiekamp hebben opgegraven. De Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort had RAAP
ingeschakeld om nader onderzoek te doen naar het uitbreidingsgebied van het Nationaal Monument.
Hierbinnen liggen loopgraven en stellingen waarvan de functie en datering onduidelijk was.
Aan de opgraving ging een uitgebreid bureauonderzoek
vooraf waarbij het kamp volledig in kaart is gebracht.
Het onderzoek maakt goed duidelijk dat het
barakkenkamp waar de gevangenen zaten maar een
klein deel van het concentratiekamp vormde. Het
barakkenkamp was zo’n 3 hectare groot, terwijl het
totale kamp Amersfoort een oppervlakte had van circa
45 hectare.
Opvallend is dat het Nationaal Monument, dat zich
concentreert om de nog aanwezige schietbaan, maar
een zeer klein deel vormt van het gehele kamp. Een
groot deel van het kamp is tegenwoordig golfbaan. Ook
liggen er op het terrein onder meer een politieschool,
dierenasiel en gebouwen van de scouting. Zelfs
de A28 doorkruist een deel van het voormalige
concentratiekamp.
Datering van loopgraaf en stelling
Binnen het kamp is een aantal functionele zones te
onderscheiden. Zo is er het kamp waar de bewakers van
de gevangenen leefden, kamp Amsvorde dat voor de
zogenaamde buitenwacht zorgde en waar SS-troepen
werden opgeleid, zones waar de gevangenen te werk
werden gesteld, bufferzones met bosaanplant, zones
met massagraven en een terrein waar waarschijnlijk
geoefend werd en licht luchtafweergeschut heeft
gestaan. Het veldonderzoek richtte zich op deze laatste
zone. Dit terrein ligt direct ten noorden van de in
1943 door de gevangenen gegraven schietbaan. Het
veldonderzoek beperkte zich tot de zones waar het
inrichtingsontwerp voorzag in de reconstructie van een
klein stukje loopgraaf en één stelling.
De belangrijkste onderzoeksvragen waren of deze
elementen al ten tijde van de Nederlandse mobilisatie
zijn te dateren en of de stellingen door de Duitsers zijn
hergebruikt of zijn aangelegd. Een andere belangrijke
vraag was die naar de aard van het terrein: is het een
oefenterrein, een stelling met luchtafweergeschut of
een combinatie van beide? Het bureauonderzoek gaf
hierover onvoldoende uitsluitsel. Geconcludeerd werd
Gedenken en herinneren
Concentratiekamp Amersfoort stond tussen 1941-1945
onder toezicht van de Duitse politie. Meer dan 35.000
mensen hebben er voor korte of langere tijd gevangen
gezeten. Een groot deel van hen werd doorgevoerd naar
andere kampen. Honderden gevangenen zijn in het
kamp door mishandeling, verwaarlozing en geweld om
het leven gekomen. In 1943 hebben de gevangenen met
de hand een schietbaan gegraven van bijna 350 meter
lengte en 8 meter diepte. Deze schietbaan is gebruikt
als fusilladeplaats en heeft de status van Nationaal
Monument, een plek om te gedenken en te herinneren.
De Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort wil
de restanten van het kamp behouden en beschermen en
het gebruik van het Nationaal Monument bevorderen.
Een deel van het terrein zal ingericht worden voor
educatieve doeleinden en de opgraving loopt vooruit op
de voltooiing daarvan.
dat het waarschijnlijk een Duits oefenterrein betrof; een
relatie met kamp Amsvorde lag voor de hand. Maar alleen
veldonderzoek kon uitsluitsel hierover geven.
Betonnen bodemplaat voor luchtafweer?
En zoals vaker in de archeologie gaf het veldonderzoek op
een aantal punten wel duidelijkheid, maar riep het des te
meer vragen op. Een deel van de loopgraaf is blootgelegd.
Het graafwerk wierp licht op de constructie van de
loopgraaf: deze was voorzien van houten wanden die met
houten palen werden geschraagd. De sporen hiervan zijn
in het zand teruggevonden. Het hout lijkt hergebruikt
te zijn, waarschijnlijk kort na de oorlog. In de vulling
van de loopgraaf werden onder andere diverse hulzen
aangetroffen, waaronder overigens geen enkele van het
Nederlandse leger.
Op het laatste moment werd een opvallende ontdekking
gedaan. In een van de stellingen vonden de archeologen

V.l.n.r.: het opmeten van de paalsporen van de
loopgraafconstructie, de loopgraaf in het vlak en de perstoelichting
bij het profiel van de loopgraaf.
OP=OP
U
kent ze wel. Die opdringerige
reclameborden die je proberen over te
halen zo snel mogelijk dit of dat aan te
schaffen omdat de voorraad bijna op is.
Want OP=OP, en voor u het weet is het te laat en
dan bent u een dief van uw eigen portemonnee. En
dat willen we niet, toch? Gelukkig voor diezelfde
portemonnee blijkt het altijd weer mee te vallen en
staat er een week later een nieuw bord met OP=OP,
met opnieuw echt de allerlaatste exemplaren.
Hoe anders is het gesteld met ons erfgoed, of het nu diep verborgen ligt onder het
oppervlak, of voor iedereen zichtbaar en beleefbaar. Als dat erfgoed verloren gaat,
is OP=OP ook echt OP=OP. Het is verdwenen, gewoon weg en wat er rest is een snel
vervagende herinnering.
Het besef dat het archeologisch erfgoed naast haar betekenis als historische
wetenschap, ook een kwaliteitsbepalend onderdeel van onze huidige en toekomstige
omgeving is (ik citeer hier een uitspraak van Tom Bloemers, voorzitter van de Stichting
RAAP), is leidend geweest voor het werk van RAAP. Bij de oprichting, nu en in de
toekomst. Van veel betekenis was het congres in 1990 ter ere van het vijfjarig bestaan
van RAAP, dat de veelzeggende titel droeg: ‘Cultuurhistorie en milieu in 2015. Op weg
naar een landschap zonder verleden?’. Het was een onmisbare stap in een lange weg
die moest leiden naar de ondertekening van het Verdrag van Malta en de herziening
van de Monumentenwet 1988. Doelstelling van deze wet is het behoud van erfgoed, bij
een betonnen bodemplaat, waarschijnlijk
voor licht luchtafweergeschut. Vreemd genoeg
zijn - tot nu toe - geen sporen van gebruik van
deze stellingen aangetroffen, zoals hulzen en
persoonsgebonden materiaal. De voorzichtige
conclusie luidt daarom dat in het kamp een
klein complex lag dat door de Waffen SS
werd gebruikt voor de (lucht)beveiliging van
kamp Amsvorde, maar dat waarschijnlijk ook
voor trainingsdoeleinden werd gebruikt. In
Kamp Amsvorde, dat deel uitmaakte van het
concentratiekamp, werden SS-troepen opgeleid:
om die reden was het een doelwit.
voorkeur in de bodem. Resultaat is, of zou moeten zijn, een duurzaam archeologisch-
De onthulling van een van de muntmedaillons op 13 juni (boven) en de plaatsing
historisch landschap.
ervan, met op de achtergrond RAAP-projectleider Jan Roymans (onder).
Het concentratiekamp Amersfoort is door de
Terugkijkend mogen we trots zijn op wat in de Nederlandse samenleving met betrekking
Duitsers opgericht op de plek waar tijdens de
tot ons erfgoed bereikt is. Gemeentes hebben op grote schaal gehoor gegeven aan
mobilisatie door de Nederlanders twee kampen
de doelstelling van de ‘nieuwe’ monumentenwet en houden inmiddels in een vroeg
waren gebouwd, waaronder Amsvorde. Voor de
stadium van de ruimtelijke ordening rekening met het erfgoed. In het kader van de
theorie dat de loopgraven al in 1939 of 1940
recente modernisering van de monumentenzorg (MoMo) zijn er al meerdere gemeentes
door de Nederlanders gegraven kunnen zijn,
die bij nieuwe bestemmingsplannen naast archeologie ook ruim aandacht schenken
werd geen archeologisch bewijs aangetroffen.
aan het historisch landschap. En het blijft niet bij aandacht schenken alleen. Meer en
Overwogen wordt nu de archeologische
meer wordt de Belvedere-gedachte van ‘erfgoed gebruiken als inspiratiebron bij de
werkzaamheden voort te zetten, met name om
ruimtelijke inrichting’ in praktijk gebracht. In de nieuwsbrieven van RAAP zijn daar vele
de stellingen beter te kunnen onderzoeken.
voorbeelden van te vinden.
Toch is de laatste tijd ook kritiek te horen, niet toevallig in een tijd waarin het
economisch tegen zit. Met regelmaat wordt de vraag gesteld of door toepassing van
RAAP onderzoek naar archeologische
het principe ‘de bodemverstoorder betaalt’, de lusten en de lasten wellicht ongelijk
resten uit de Tweede Wereldoorlog
worden verdeeld. Anders gezegd: de (kleine) projectontwikkelaar of agrariër betaalt de
Er is een groeiende maatschappelijke
kosten voor archeologisch onderzoek, veelal een opgraving, terwijl de hele Nederlandse
en wetenschappelijke belangstelling
samenleving er de vruchten van plukt. Ongetwijfeld zit daar een kern van waarheid in.
te bespeuren voor onderzoek naar het
Ongetwijfeld wordt door soms te strikte toepassing van procedures wel eens te weinig
oorlogserfgoed. RAAP wordt regelmatig
rekening gehouden met de ‘draagkracht’ van een project.
gevraagd dergelijk onderzoek uit te voeren.
Ik zou daar twee opmerkingen bij willen plaatsen. Allereerst dat het aan de gemeentes
Zo begeleidden specialisten van RAAP
(zelf) is om de afweging te maken wanneer wel of geen archeologisch onderzoek vereist
eind november de berging van een B17
is, om vervolgens te bepalen of de eisen aan de bodemverstoorder als er moet worden
bommenwerper die in de oorlog boven het
opgegraven billijk en redelijk zijn. Het lijkt me dat deze afweging zonder meer aan de
Kristalbad in Apeldoorn was neergestort.
gemeentes is toe te vertrouwen. Mijn tweede opmerking slaat terug op het begin van
Samen met de Vrije Universiteit Amsterdam
mijn verhaal. Doelstelling van de Monumentenwet 1988 is behoud van erfgoed in de
is RAAP het Odyssee-project ‘Begraven
bodem. Pas als dat niet mogelijk is komt opgraven in beeld. Nu, na 15 jaar werken in
Oorlogsverleden’ van NWO gestart. Doel
de geest van Malta en in economisch onzekere tijden, is het toepasselijk deze primaire
hiervan is de systematische ontsluiting van
doelstelling opnieuw onder de aandacht te brengen. Het principe ‘de bodemverstoorder
sporen, vondsten en gegevens uit WO II,
betaalt’ is juist ingezet om opgravingen en hoge kosten te voorkomen!
aangetroffen bij opgravingen tussen 1970-
Of het nu om rechtse speeltjes of linkse hobby’s gaat doet in dit geval niet ter zake.
2010. Daarbij ligt de nadruk op het bepalen
Het archeologisch erfgoed, al dan niet zichtbaar in het landschap, is van en vooral voor
van de aard, omvang en kwaliteit van het
ons allemaal. Duurzame ontwikkeling verdient daarom meer dan ooit onze volledige
archeologisch erfgoed van de oorlog, de
wetenschappelijke informatiewaarde en het
aandacht. Want OP=OP, en er komt geen nieuwe aanbieding!
bredere cultuurhistorische belang ervan. Voor
Marten Verbruggen
meer info: begravenoorlogsverleden@raap.nl
directeur RAAP Archeologisch Adviesbureau

archeologische begeleiding
Archeologische begeleiding met
historisch rendement
Of het nu gaat om de aanleg van een nieuwe riolering, van kabels of leidingen: verbeteringen van
gemeentelijke voorzieningen zijn aan de orde van de dag. Daarbij gaan nogal wat meters grond op de schop en
dat kan prachtige inkijkjes in de geschiedenis van die plek opleveren. Zoals onlangs in het Gelderse Brummen,
waar de historische kern van het dorp bloot kwam te liggen.
In het centrum van Brummen zijn afgelopen najaar
rioleringswerkzaamheden uitgevoerd en de gemeente liet
het graafwerk archeologisch begeleiden door RAAP. De lange
strook van drie meter breed en enkele honderden meters
lang bood een uitgelezen kans om voor de eerste keer het
bodemarchief van de historische dorpskern te bestuderen.
Dat daarbij opzienbarende informatie naar boven kwam,
was dan ook geen verrassing. “Er is weinig bekend over de
oudere geschiedenis van veel dorpen, behalve dat de meeste
al vele honderden jaren oud moeten zijn,” zegt senior
projectleider Nico Willemse. “Een rioleringssleuf dwars door
het historische hart van deze oude dorpen levert bijna altijd
belangrijke nieuwe informatie op.”
Tijdens de begeleiding ontdekten de archeologen langs
de Zutphensestraat nabij de Markt de sporen van een
middeleeuwse gracht. Uit aanvullend bronnenonderzoek
bleek dat het moest gaan om de omgrachting van een
zeer belangrijke middeleeuwse boerderij. Willemse: “De
geschiedenis van deze omgrachte boerderij is verbonden
met machtige graven en een vooraanstaande abdij.
Brummen en zijn kerk zijn in de Vroege Middeleeuwen uit
deze boerderij ontstaan. We kunnen het de kiem van het
dorp noemen en het is daarom een erg belangrijke vondst.”
De graven van Hamaland
Deze boerderij, die de naam ‘hof te Brummen’ droeg, was
in de Vroege Middeleeuwen (tussen 500-1000 na Chr.)
eigendom van het beroemde geslacht van de graven van
Hamaland. Zij regeerden over grote delen van Midden- en
Oost-Nederland. Eén van de leden van deze
familie, Wracharus, verbleef in deze hoeve
toen hij in 794 grond in Wichmond schonk
aan de missionaris Liudger. ‘Brimnum’,
zoals de hoeve en zijn omgeving toen
genoemd werden, is ook de oudst
bekende vermelding van Brummen in
historische bronnen. Het betekent vermoedelijk ‘nederzetting
aan de stroom’, waarmee de IJssel wordt bedoeld. De hoeve
lag op de kruising van belangrijke wegen van Arnhem naar
Zutphen en van de Veluwe door de IJssel naar de Achterhoek.
De graven van Hamaland werden steeds belangrijker en
machtiger. Zij verbleven regelmatig in de omwalde stad
Zutphen, slechts enkele kilometers van Brummen vandaan.
Na de dood van de laatste graaf, omstreeks 974, was de
Brummense boerderij onderdeel van een ruzie om de erfenis
tussen de machtige Adela van Hamaland en haar zus Liutgard,
hoofd van de abdij te Elten, nabij Emmerich. Uiteindelijk
trokken Liutgard en haar abdij aan het langste eind. De hof
te Brummen werd eigendom van de abdij van Elten. Een
groot aantal boeren uit de directe omgeving moest vanaf dat
moment op deze hof in opdracht van de abdij een deel van hun
jaarlijkse oogst afleveren.
Kern van het dorp
Grondsporen van de hof te Brummen zijn tot op heden niet
gevonden, maar uit historische bronnen en oude kaarten blijkt
dat de gracht die nu is gevonden, om deze boerderij moet
hebben gelegen. Lang nadat de boerderij was afgebroken en
de gracht gedempt, werd een deel van dit terrein bestemd
als Marktplein, en zo heet het nog steeds. Bij de aanleg van
het Marktplein in 1819 stond het terrein zelfs nog bekend als
‘de Oudenhof’. De hof te Brummen is bepalend geweest voor
hoe Brummen er nu uit ziet. De abdij liet namelijk bij haar
hof een kerk bouwen, gewijd aan de heilige Pancratius.
Aanvankelijk alleen voor de
eigen boeren, maar vanaf 1179
toegankelijk voor alle inwoners
van de parochie Brummen. De kerk
staat er nog steeds, aan de Kerkstraat,
maar de oude hof is gesloopt. Door
het groeiende aantal inwoners
tussen 1600 en 1800 moest het dorp
uitbreiden.

eleid
Brummen dankt haar bestaan dus feitelijk aan deze
boerderij, maar de geschiedenis van het gebied gaat veel
verder terug. Willemse: “Bij de begeleiding hebben we
ook dierbegravingen met sporen van een nederzetting
uit de Romeinse tijd aangetroffen. Dat de kern zo rijk is
aan bodemschatten was weliswaar voorspeld, maar zo’n
inkijkje levert voor dit vermoeden direct bewijs. Zo zie
je maar wat het rendement kan zijn van de begeleiding
van dit soort noodzakelijke ingrepen. Zo’n riool trekt een
Wat u moet weten over de MoMo
Waar staat MoMo voor?
Het Ministerie van OCW werkt sinds enige jaren aan de
Modernisering Monumentenzorg, ook wel kortweg MoMo
genoemd.
Waarom moderniseren?
De Monumentenwet stamt uit het midden van de vorige
eeuw. Het denken over de omgang met monumenten is
sindsdien sterk veranderd. Zo is er een verschuiving in
het denken van object naar gebied en van behoud naar
ontwikkeling. Ook de organisatie van de monumentenzorg
is aan verandering toe. Daarom wordt het systeem
aangepast.
Wat gaat er veranderen?
Goede ruimtelijke ordening betekent dat er een integrale
afweging plaatsvindt van alle belangen die effect hebben
op de kwaliteit van de ruimte. Een van die belangen is de
cultuurhistorie. Door de MoMo zullen cultuurhistorische
belangen voortaan moeten worden meegewogen in de
ruimtelijke ordening. Vergelijkbaar met de ontwikkelingen
in de archeologische monumentenzorg is de MoMo
gebiedsgericht. De MoMo kent nog twee andere pijlers:
krachtiger en eenvoudiger regels met betrekking
tot rijksmonumenten en het bevorderen van de
herbestemming van monumentale panden zonder functie.
Wanneer wordt er uitvoering aan de MoMo gegeven?
Medio 2011 is de wijziging van het Besluit ruimtelijke
ordening (Bro) gepland, waardoor alle cultuurhistorische
waarden - dus niet alleen archeologische - moeten worden
meegewogen in de ruimtelijke ordening.
Wat wordt onder cultuurhistorie verstaan?
Cultuurhistorie omvat vanouds de disciplines historische
bouwkunde, historische geografie en archeologie.
Aardkundige waarden kunnen daar eventueel aan
toegevoegd worden. Gemeentes krijgen echter ook de
vrijheid om zelf te bepalen, wat ze in hun gemeente onder
cultuurhistorie verstaan.
Voor wie heeft de MoMo gevolgen?
Door de MoMo krijgen vooral gemeentes er een taak bij.
Zij moeten hun ruimtelijke plannen ‘cultuurhistorie-proof’
maken. Met name het bestemmingsplan is een belangrijk
instrument om cultuurhistorische waarden in een gebied
te beschermen.
lang spoor dwars door een gebied, waardoor
belangrijke feiten over cultuurschatten
kunnen worden verzameld. Als maatschappij
willen we daar verstandig en zorgvuldig
mee omgaan, en daartoe zijn gegevens die
je tijdens een begeleiding kunt verzamelen
onontbeerlijk.”
Nico Willemse Senior Projectleider RAAP Oost:
“Begeleidingen kunnen fraaie inkijkjes in de
dorpsgeschiedenis tonen”
Hoe kunt u zich voorbereiden op de MoMo?
Gemeentes kunnen cultuurhistorische inventarisaties
(laten) maken om hun erfgoed in kaart te brengen en
vervolgens te waarderen. Die vormen de basis voor het
ontwikkelen van specifiek beleid voor cultuurhistorie
en ruimtelijke ordening. Zij kunnen hiervoor de hulp
inschakelen van gespecialiseerde adviesbureaus zoals
RAAP om het gemeentelijk beleid in de organisatie te
operationaliseren en cultuurhistorische waarden in
bestemmingsplannen te borgen.
Wilt u meer weten over de MoMo?
Als u meer informatie wenst over dit onderwerp dan kunt
u het RAAP informatieblad ‘cultuurhistorie op maat’
aanvragen via www.raap.nl of contact opnemen met onze
regionale specialisten:
regio Noord: Jørgen van Beek, T 0512-589140
regio Oost: Luuk Keunen, T 0575-567876
regio Zuid: Bart Moonen, T 0495-513555
regio West: Petra Kloosterman, T 071-5768118
Petra Kloosterman
beleidsmedewerker RAAP west: “Bij
RAAP hebben we veel ervaring
met het in kaart brengen van
landschappelijke cultuurhistorische
waarden. We hebben een speciaal
stappenplan ontwikkeld dat
gemeentes helpt keuzes te maken
en de MoMo stapsgewijs in te
bedden in het gemeentelijk beleid.”
Bart Moonen beleidsmedewerker
RAAP zuid: “Niet al het
geïnventariseerde erfgoed is even
waardevol. Belangrijk is dat de
waardering hiervan niet alleen
door een erfgoedspecialist wordt
bepaald. Om voldoende draagkracht
te krijgen is het ook van belang
dat er burgers en belangengroepen
betrokken worden bij de waardering
van het lokale erfgoed.”

postmoderne archeologie
“Kruipruimtes onderzoeken: ik wist
meteen dat ik dat ook wilde doen!”
RAAP onderzoeker Jobbe Wijnen over ‘beleefde authenticiteit’
Hij verzamelde zo’n 15 vuilniszakken vol ‘rommel’, streek stapels papiertjes glad en verbleef vele uren in
donkere, stoffige ruimtes onder de grond. Jobbe Wijnen, werkzaam bij RAAP als specialist in archeologisch
onderzoek naar resten van de Tweede Wereldoorlog, schrikt er niet voor terug om een compleet nieuw soort
onderzoek uit te proberen. Hij deed iets waar eigenlijk nog geen naam voor is: kruipruimteonderzoek zou
je het kunnen noemen of bouwbiografisch onderzoek. Daarmee legde hij de ziel van een oud pand bloot:
een voormalige HBS aan de Generaal Foulkesweg in Wageningen. Niet in opdracht, maar geheel uit eigen
interesse.
Jobbe Wijnen: “Het idee kwam van een vriend van mij, Hans
Timmerman, die ik ken van het Platform Bodemonderzoek Tweede
Wereldoorlog. Hij is gespecialiseerd in archiefonderzoek, maar
mag ook graag het veld in gaan. Zijn familie heeft binding met het
plaatsje Laag Soeren en hij wilde onderzoek doen naar de Duitse
eenheden die daar gelegerd waren. Zo vertelde Hans me hoe hij
daar de kruipruimte van een badhuis was ingegaan en interessante
ontdekkingen had gedaan die tot de oorlog te herleiden waren. Toen
we daarover te spreken kwamen, wist ik meteen: dat wil ik ook doen!
Hoe ben je begonnen?
Bij RAAP houd ik me bezig met archeologisch onderzoek naar resten
van de Tweede Wereldoorlog en het was voor mij logisch om in dat
tijdvlak te blijven. Ik wilde kijken of zo’n kruipruimteonderzoek in
Wageningen, waar ik woon, uit te voeren zou zijn. In maart 2010
heb ik met de gemeentearchivaris uitgezocht welke Wageningse
panden in de oorlog door de Duitsers gevorderd waren. Dat bleek
nog knap lastig, maar uiteindelijk kwam ik erachter dat ’t Venster,
een intrigerend kasteelachtig gebouw dat nu dienst doet als creatief
centrum, ook gevorderd is geweest. Het pand is in 1897 gebouwd
als de Hoogere Burgerschool door architect Van Lokhorst, destijds
rijksbouwmeester en ontwerper van meerdere HBS gebouwen. Het
ging allemaal heel snel: om drie uur kwam ik erachter dat dit ook
gevorderd was en om vier uur was ik al in het pand om toestemming
te vragen kruipruimtes in te mogen. Ik kreeg gelukkig alle
medewerking daarvoor.
Wat wilde je onderzoeken?
Hoewel het misschien als spielerei begon, ben ik meteen gaan
nadenken over een goede vraagstelling. Dat was wel nodig, want ik
werd overstelpt door vondsten. Zakken vol, een enorme puinhoop.
Voor mij was het de vraag of er sporen uit de Tweede Wereldoorlog
te vinden waren en wat die kunnen zeggen over het pand in de
bezettingstijd. In eerste instantie wilde ik alleen spullen uit de
oorlogsperiode meenemen, maar dat bleek al snel geen doen. Er
lag zoveel dat in feite ook relevant was. Neem het toegangskaartje
voor de Kermesse d’été in Rotterdam uit 1920, zo’n beetje de
oudste vondst. Wie heeft nog zoiets? En heel veel proefwerken,
moet je die dan weggooien? Ik ben dus niet discriminerend te werk
gegaan.
Hoe is het om te werken in kruipruimtes?
Het is allesbehalve comfortabel in zo’n kruipruimte. Het is er
benauwd en smal, het zweet staat in je ogen, maar je kunt het niet
wegpoetsen vanwege de handschoenen die je aanhebt, er liggen
dode beesten en het is er heel stoffig. In het begin droeg ik een
gewoon stopkapje, maar dat voldeed niet. Ik heb een goed masker
met losse filters aangeschaft om de kruipruimtes in te gaan.

Wat heb je zoal gevonden?
Omdat het een school is geweest, lagen er ontzettend veel
kladblaadjes met krabbels, de oudste beschreven met inktpen,
de latere met ballpoint. Het was geen doen om alles mee te
nemen en uiteindelijk koos ik ervoor alleen papier met tekst
te bewaren dat in redelijke toestand verkeerde. Achter al
die papieren zitten persoonlijke verhalen. Van één persoon
lagen her en der verschillende proefwerken, allemaal dikke
onvoldoendes. Geen wonder dus dat ze nooit mee naar huis
genomen waren. Een ander setje proefwerken kwam uit 1945.
Na een oproep in de krant komt de leerling van toen het
binnenkort zelf ophalen! Dat zijn mooie dingen. Zoiets brengt
je terug in de tijd, alsof je erbij was. Het onderscheid tussen
jezelf en de geschiedenis houdt dan even op.
Vanalles heb ik verzameld. Blikjes schoolmelk van Friesch
Meisje, boterbriefjes, foto’s van oude popsterren, krijtjes,
potloden, sigaren, etenswaren, pakjes sigaretten, zelfs een
enorm gipsen beeld in honderd brokken. Ook grappig was een
bestellijstje dat waarschijnlijk van bouwvakkers is geweest. Op
het plankje stond met potlood de bestelling geschreven: friet,
knak, frikadel en bier.
Wat heb je uit de oorlogsjaren ontdekt?
Over de hele linie vond ik her en der in hoekjes wel iets uit
oudere perioden, maar de bulk kwam uit eind jaren ‘60. De
Mammoetwet werd ingevoerd, de school verhuisde en er is
een grote verbouwing geweest. De vloeren zijn vernieuwd en
eventuele sporen uit de Tweede Wereldoorlog zullen daarbij uit
de kruipruimtes verdwenen zijn. Leuk is dat de biografie van het
Wageningens onderwijs duidelijk uit de vondsten is af te lezen.
Ik heb ook holle muren onderzocht en de zolder van het gebouw. In de
beplanking van het dak hebben veel mensen hun naam achtergelaten,
van 1897 tot nu! Ook uit de oorlog vond ik twee inscripties. Een
met de tekst ‘H.C. van Putten Dec 44 SS †’ in het hout gekrast en de
inscriptie ‘J. Stammes Gymnastiek 4.5.44’. Verder zijn er sporen van
granaatvuur aan de buitenkant van het pad gevonden die verwijzen
naar de oorlog.
Wat is de waarde van het onderzoek?
Die is tweeledig. Ten eerste kan het aanvullend historisch
feitenmateriaal opleveren, maar de belangrijkste waarde van dit
onderzoek voor mij is wel dat de geschiedenis van die plek tot leven
komt. Het effect omschrijf ik graag als ‘beleefde authenticiteit’:
het schept een direct contact met de geschiedenis, die van een
andere orde is, maar wat mij betreft op gelijk niveau staat met de
wetenschappelijke waarden. De berg unieke curiosa biedt eindeloos
veel mogelijkheden om in contact te komen met het verleden. Voor
de mensen die er nu werken komt hun werkplek tot leven en ik ga er
binnenkort ook een lezing geven. Wat ik zelf het belangrijkste vind, is
dat er een vervolg komt, het moet een output hebben. Een lezing en
een rapport is voor nu het belangrijkste. Het is nog wel de vraag wat
er nu met de vondsten moet gebeuren.
In de reguliere archeologie is de kernvraag dat je wilt snappen wat er
in het verleden gebeurd is en kijken wat je daar nog van terugvind,
dat maakt mensen enthousiast. Dat enthousiasme is minstens
zo belangrijk als de kennisvragen. Desondanks is het wel ook
cultuurhistorisch onderzoek, dus ik ben er zeker niet op tegen om alle
oude HBS gebouwen in ons land eens systematisch op deze manier
eens te onderzoeken.”
V.l.n.r.: kruipruimtevondsten: poster van jeugdidool Michael Landon, sigarettendoosje, toegangskaartje, melkblik, boterbriefje en inscriptie uit december 1944;
het voormalige pand van de Hoogere Burgerschool, thans ’t Venster, in Wageningen en Jobbe Wijnen naast het gerestaureerde gipsen beeld.

geluiden uit het veld
Boeren en archeologie: een kwestie van
zoeken naar werkbare oplossingen
Met enige regelmaat verschijnen er berichten in de media over boeren die ‘hun buik vol hebben’ van
archeologie. Zij zouden op zeer hoge kosten gejaagd worden. Hoe representatief is deze hartenkreet? Er
zijn namelijk steeds meer boeren die op de een of andere manier profijt hebben van archeologie.
De medewerkers van RAAP komen regelmatig op agrarische
bedrijven om archeologisch onderzoek uit te voeren.
Sinds de invoering van de Wet op de archeologische
monumentenzorg in 2007, krijgt namelijk iedereen die van
plan is te bouwen en daarvoor grondverzet moet plegen,
met archeologisch onderzoek te maken. Ook boeren. Dat
onderzoek moet voorkomen dat archeologische resten
ongezien verdwijnen.
Sommige boeren weigeren archeologen de toegang,
anderen werken welwillend mee. Het meest recente RAAPonderzoek
op een boerderij vond onlangs plaats in het Friese
Dronrijp. Projectleider Haije Veenstra deed daar een dag
booronderzoek: “Deze boer wilde de bestaande ligboxstal
uitbreiden op een plek waar deels nog intacte terplagen
uit de Late IJzertijd, Romeinse tijd en de Middeleeuwen in
de bodem bleken te zitten. De kelder voor de mestafvoer
onder de ligbox zou voor een klein deel van het plangebied
ten koste gaan van de archeologie. De boer kwam toen met
het voorstel om dat deel van de geplande ligbox niet te
onderkelderen. Een mooie oplossing waar ook het bevoegd
gezag, dat de vergunning zou moeten afgeven, zich in kon
vinden.”
Enkele weken later blijkt deze boer er nog niet helemaal uit
te zijn. Mevrouw Terluin van het maatschap: “We wonen op
een terp en dat heeft z’n charme, maar wat we oorspronkelijk
wilden kan daardoor niet. Als je een deel niet onderkeldert
moet je andere oplossingen zoeken voor de mestopslag,
bijvoorbeeld een bovengrondse mestsilo of een mestrobot.
Misschien is daar subsidie voor, maar het wordt in elk geval
een ander financieel plaatje en daar moeten we goed over
nadenken.”
Voor boeren zijn de tijden definitief veranderd. In de
afgelopen jaren daalde het aantal boerenbedrijven in een
rap tempo, volgens het CBS verdwenen een jaar geleden zo’n
elf bedrijven per dag. De concurrentie uit het buitenland
neemt toe, het aantal mega-boeren en supertuinders groeit
en vooral kleine boerenbedrijven hebben het moeilijk.
Als boeren niet kunnen uitbreiden, gaan ze op zoek naar
neveninkomsten zoals agrotoerisme en natuurbeheer. Verder
wordt de scheiding tussen de stad en het platteland diffuser.
Boeren zijn niet meer de enige spelers in het buitengebied.
Naast de landbouw strijden functies als recreatie, wonen,
industrie en natuur om een plek en ook de zorg voor het
archeologisch erfgoed telt mee bij de inrichting van de
ruimte.
Onderzoekskosten
Boeren met bouwplannen kunnen te maken krijgen
met archeologie: als verstoorder van de bodem
dienen ze bij te dragen aan de kosten voor een eventueel
archeologisch onderzoek. Die kosten moeten wel in een
redelijke verhouding staan tot de kosten die met de
investering gemoeid zijn. Een verkennend onderzoek van
zo’n 1700 tot 2000 euro op een stal van 100.000 euro wordt
niet als onevenredig gezien. Klachten over de kosten van
archeologisch onderzoek die ten onrechte voor rekening van
de aanvrager van een vergunning zouden zijn, heeft de Raad
van State tot nu toe ongegrond verklaard. Afgelopen jaar
speelde dat in Westvoorne, Jacobswoude en Eemsmond. Als
een archeologisch vervolgonderzoek nodig is en uitmondt
in een opgraving, kan de vergunningaanvrager een beroep
doen op de excessieve kostenregeling. De Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed heeft daarvoor bijna twee miljoen euro
gereserveerd, maar dit jaar heeft nog niemand daar een
beroep op gedaan.
Met de belangen van boeren kunnen gemeenten op allerlei
manieren rekening houden. Bijvoorbeeld door vrijstellingen
te geven, of de afweging te maken om voor agrarische
belangen in plaats van archeologie te kiezen. Ze kunnen

ook gebieden aanwijzen waar geen archeologisch onderzoek
nodig is, of een deel van de onderzoekskosten betalen. Verder
dienen gemeenten duidelijk aan te geven waar archeologische
resten in de bodem te verwachten zijn, bijvoorbeeld via
archeologische verwachtingskaarten. Als van tevoren al
vaststaat dat de bodem verstoord is, of de archeologie
diep onder de verstoringslaag ligt, kunnen boeren zonder
problemen hun gang gaan.
Pittige discussies
Voor RAAP-projectleider Reinier Ellenkamp gaat het
er bij elk onderzoek om goed te communiceren en te
denken vanuit de klant: “We kunnen de wet niet aan onze
laars lappen, maar we kunnen wel proberen met werkbare
alternatieven komen.” Ellenkamp heeft een schoonvader
die boer is: “Dat levert soms pittige discussies op als we het
over archeologie hebben. Voor een boer kan het lastig zijn
rekening te moeten houden met archeologie. Aan de andere
kant hebben wij in dit land democratisch besloten dat we
waardevolle archeologische resten beschermen en onderzoek
doen als dat nodig is. Uiteindelijk is daar ook wel begrip voor.”
Reinier Ellenkamp herinnert zich een boer die verkennend
onderzoek moest laten uitvoeren omdat hij de grond wilde
diepwoelen tot een diepte van 80 cm bij een bouwvoor van
maar 40 cm. “Het ging om een landinrichtingsproject en ik
heb geadviseerd om het gronddepot uit een nabijgelegen
gebied te gebruiken voor de ophoging van zijn land. De kosten
daarvan waren ongeveer even hoog als een verkennend
onderzoek. De boer was wel gecharmeerd van deze
oplossing, want hij zou dan niet het risico van een eventueel
vervolgonderzoek lopen als er wat gevonden zou worden.
Bovendien is de eventuele archeologie daar ook nog eens bij
gebaat, want die ligt beschermd onder een ophogingspakket.”
Een ander voorbeeld van creatief meedenken met agrarische
ondernemers speelt in de boomteelt. Mensen willen
tegenwoordig bomen met een kluit want dat scheelt groeitijd.
Als de sierbomen met kluit en al gerooid worden, blijven er
diepe gaten in de grond over. De laag teelaarde die eventuele
archeologische vindplaatsen in de bodem daaronder
beschermt, wordt langzamerhand steeds dunner. Door die
gaten dicht te gooien met aarde van elders, bijvoorbeeld met
grond die is vrijgekomen bij natuurontwikkeling, blijft die
beschermende buffer bestaan. De vruchtbaarheid van
de grond blijft op peil en door de afdekkende laag die je
opbrengt, blijven archeologische resten behouden.
Bedrijfsvoering verrijken
Boeren hebben de laatste jaren steeds
meer creativiteit ontplooid en nieuwe
overlevingsstrategieën geïntroduceerd: ze investeren
in streekeigen producten, recreatieve voorzieningen,
natuurbeheer en ook kinderopvang. Het buitengebied
fungeert meer en meer als een recreatieve ruimte voor
de stad. Naast het reguliere werk houden boeren er
bijvoorbeeld een minicamping of kaasmakerij op na.
Ze vormen hun onderneming deels om tot recreatief
bedrijf en zijn dan juist gebaat bij archeologie en
cultuurhistorie. “Als je daar als archeoloog mooie
bouwstenen voor aanlevert, kan het hun bedrijfsvoering
verrijken,” zegt RAAP-projectleider Jan Roymans. “De
kennis over de streekgeschiedenis, die naar boven komt
uit archeologisch onderzoek, kunnen boeren gebruiken
om hun eigen streekproducten te promoten.” Een mooi
voorbeeld waar Jan Roymans zich hard voor maakt, is de
reconstructie van een Romeinse grafheuvel die bekend
staat als de Kabouterberg in Hoogeloon. Hier zou de
mythische kabouterkoning Kyrie wonen. Roymans: “Een
bierbrouwer uit Schijndel is nu bezig Koning Kyrie bier te
brouwen en hij is in onderhandeling met lokale boeren
om hop en graan te leveren. De cultuurhistorie komt
zo tot leven en helpt bij de ‘branding’ van de streek.
Cultuurhistorie als uithangbord voor toerisme, daar
staat de Reconstructiewet trouwens vol mee.”
‘Boeren in Nederland gaat weer veel leuker worden’,
kopte de Telegraaf op 13 november jongstleden boven
een artikel waarin de voorzitter van LTO Nederland
voorstelt om ‘archeologisch onderzoek te schrappen
voor agrariërs die hun stal willen uitbreiden’. Het mag
duidelijk zijn dat ons erfgoed daar niet bij gebaat is.
Zonder onderzoek zal het archeologisch bodemarchief
ongezien verdwijnen en wat eenmaal weg is, is voor
altijd weg. Er zijn echter veel creatieve maatwerk
oplossingen mogelijk als het gaat om archeologie en
boeren in Nederland.

verhaal achter een vondst
Raadsels rond een prehistorische pot
1De opgraving
In 2009 is in Rhenen-Remmerden in opdracht van
de provincie Utrecht een opgraving uitgevoerd
op de plek waar inmiddels een rotonde is gerealiseerd.
Hierbij troffen de archeologen van RAAP volgens
verwachting de plattegronden van diverse boerderijen
en spiekers aan. Deze zijn te dateren in de Bronstijd en
de IJzertijd, in een enkel geval mogelijk nog iets jonger.
Oftewel: geen hele grote verrassingen, totdat…
2De ontdekking
Op de laatste dag, jawel, werd een complete
en rijk versierde urn gevonden, op z’n kop
begraven in een kuiltje. In en onder de pot werd niets
bijzonders aangetroffen. Daaromheen werden vijf palen
opgetekend. Een vondst die meer vragen oproept dan
antwoorden geeft. Besloten werd de pot met inhoud en al
te verpakken en te lichten. Aldus geschiedde.
3De CT-scan
De pot reisde eerst naar het Leids Universitair
Medisch Centrum, dat zo was vriendelijk hun
geavanceerde CT-scanner voor nader onderzoek
beschikbaar te stellen. Het leverde onthutsende beelden
op èn een lichte teleurstelling. Je ‘vliegt ’ door de pot,
maar meer dan zand en grind zit er niet in. De pot is ooit
door de ploeg geraakt en op die manier gevuld. Geen -
meetbare - verrassingen dus.
Foto’s pot: Restaura
4De ‘opgraving’ binnen
Vervolgens is de pot door Restaura laag voor laag uitgelepeld
en gerestaureerd: puur vakwerk. De pot is rijk versierd met
een zogenoemde Kalenderberg-versiering en wordt vooralsnog
gedateerd in de Vroege IJzertijd (800-500 voor Chr.). Een klein vlak
leek uitgespaard: hier is een figuratieve voorstelling aangebracht.
De maker heeft de Kalenderberg-versiering uitgewist en dit figuur op
het laatste moment aangebracht.
5De pentagone structuur
De context is zeer bijzonder te noemen. Zo’n urn wordt zelden
in een nederzetting aangetroffen, en zeker niet op z’n kop
in een kuil. Een verklaring als bouwoffer lijkt te simpel. En om het
raadsel nog wat groter te maken: de pot is in een 5-paalsstructuur
aangetroffen. Deze pentagone structuur werd pas naderhand
herkend; de pot is op het snijpunt van maar liefst drie putten
aangetroffen.
pot
6De voorstelling
En dan de voorstelling op de pot: een paar lijnen, meer
is het niet. Een mens, een dier? Een krabbel? De eerste
handtekening? Parallellen zijn er niet. In 1962 is in De Lutte
(Twente) een kleine urn met daarop vier gestileerde paarden
aangetroffen. Het motief op onze pot is veel minder duidelijk, meer
gestileerd.
7Het raadsel
Wat stelt dat motiefje nu voor? RAAP vroeg het aan bezoekers
van de Reuvensdagen (dé ontmoetingsplek voor archeologen)
en kreeg vele suggesties, zoals jager met speer, merkteken van de
maker en man met grote penis. Opvallend was dat studenten de
meest creatieve opmerkingen hadden, amateurs vaak waardevolle en
de prominenten allemaal zonder meer ‘hert’ zeiden. Omdat hert ook
het meest genoemd werd, houden we het op een hert.

verbeelding van archeologie
KORTE BERICHTEN
Grote bijlen onthuld in Kleine Beerze
In de Kleine Beerze bij het Brabantse Hoogeloon is
afgelopen zomer een bijzonder kunstwerk geplaatst, dat
herinnert aan een topvondst uit de prehistorie.
In oktober 2008 werden tien puntgave bijlen uit de
Bronstijd ontdekt bij de aanleg van een ecologische
verbindingszone in het dal van de Kleine Beerze.
RAAP begeleidde deze graafwerkzaamheden in opdracht van
Waterschap De Dommel. De bijlen, die op een vierkante meter bij
elkaar lagen, zijn grofweg 3500 jaar oud en komen uit verschillende
Europese landen. Waarschijnlijk zijn ze bewust bij elkaar in de
bedding van het beekdal achtergelaten en hadden ze een rituele
functie. Net als mensen tegenwoordig op sommige plaatsen
muntjes in het water gooien om het lot gunstig te beïnvloeden, zo
deden mensen dat vroeger ook.
De Werkgroep sculptuur Kleine Beerze heeft er hard aan gewerkt
om het verhaal van de bijlen zichtbaar en beleefbaar te maken. Het
resultaat is een fraai kunstwerk bestaande uit twee grote bijlen
van cortenstaal, die in het hart staan van een paddenpoel aan
de Kleine Beerze. De plek is bereikbaar via een nieuw wandelpad
vanuit de bestaande wandelroute in het beekdal. Het kunstwerk
dat de titel ‘de bemiddelaars’ meekreeg, is gemaakt door Huub
de Kort uit Bladel. Het kwam tot stand door samenwerking van
RAAP en de Werkgroep sculptuur Kleine Beerze, de Stichting ’t
Loons Heem, de werkgroep Erfgoed & Landschap Kempen, enkele
ondernemers en met provinciale subsidie (Mooi Brabant).
Op verzoek van RAAP-projectleider Jan Roymans wierp de
kraanmachinist die de bijlen had opgegraven een bijl in de poel
als offer aan de goden. Een symbolische daad en queeste naar
de subsidiepot: alle ondersteuning vanuit de godenwereld kan
namelijk gebruikt worden voor het bijeenbrengen van geld voor de
reconstructie van de Kabouterberg in Hoogeloon. Filmbeelden van
de onthulling zijn binnenkort te bekijken via de website van RAAP.
Met opgestroopte broekspijpen togen RAAP projectleider Jan Roymans (links)
en Bart Beex van de Werkgroep sculptuur Kleine Beerze afgelopen zomer het
water van de Kleine Beerze in, om het bijlenkunstwerk van zijn verpakking te
ontdoen.
Column
De goddeloze commerciëlen
Ah, een geluid uit het hart! Mag ik op deze
plaats hartgrondig instemmen met de
woorden van Riemer Knoop, die mij in een
column in Archeologie Magazine op vaardige wijze
het gras voor de voeten wegmaait. Vrij vertaald stelt
hij dat de commerciële archeologie in een puberale
fase verkeert en daarin vooralsnog zal blijven
hangen. Van bittere commercie is, zijn inziens,
amper een spoor te ontdekken. De geluiden, de
bezwaren, tegen de archeologische markt zijn
vooral afkomstig van de universiteiten, of beter
gezegd, de publieke sector. Als marktarcheoloog
voel je je bijna een beetje smerig bij dergelijke
geluiden. Wij commerciëlen die alles voor geld
doen! Beschaamd kruip je weer onder je steen;
onwillekeurig overvalt die sensatie me af en toe. En
welja, ergens spoort het niet: op commerciële wijze
bedrijven wat een wetenschap heet te zijn. Maar
mag ik dan een pleidooi houden voor de evidente
voordelen van het systeem, voor het feit dat ook wij
commerciëlen een geweten hebben en zonder veel
wroeging ’s avonds op de bank neerploffen?
Commercieel archeologisch onderzoek levert altijd,
maar dan ook echt altijd, een onderzoeksrapport
op, en vaak meer dan dat. En in dat vermeende
‘rapportenkerkhof’ zitten parels. Uiteindelijk zijn
het toch dezelfde beroepsgekken die daar aan het
werk zijn. ‘Ons soort mensen’ is de conclusie die
op universiteiten zomaar mentaal zou kunnen
indalen. Goed, ik chargeer en laat ik daarbij
duidelijk stellen dat er binnen de archeologische
markt, zoals elke markt, wel degelijk misstanden
voorkomen en fouten worden gemaakt. En toch,
en toch, het zelfreinigend vermogen van de markt
is ontegenzeggelijk aanwezig. Misstanden zijn
vooralsnog te overzien. Pubers hè?
En weet je wat nu echt het grote voordeel is van een
archeologische markt? Dat we uit onze ivoren toren
zijn afgedaald, dat we in de maatschappij staan,
met boeren praten, met gemeentes, met iedereen
eigenlijk. Waar anders dan in de markt weet je beter
wat er daadwerkelijk speelt en leeft onder mensen,
welke belangen tegen elkaar moeten worden
afgewogen en wanneer je als archeoloog nou eens
niet tot het uiterste moet gaan? Met maar één doel:
het bewaren en bewaken van het maatschappelijk
draagvlak. Dat we daarin puberaal opereren zie ik
eerder als een voordeel. Het is wat, de goddeloze
commerciëlen als de hoeders van het draagvlak.
Wie had dat gedacht?
Ivar Schute
Senior projectleider bij RAAP

KORTE BERICHTEN
RAAP-informatiemiddagen succesvol
In het kader van het 25-jarig bestaan organiseerde RAAP
dit najaar voor haar klanten vier informatiemiddagen:
in Arnhem, Utrecht, Eindhoven en Zwolle. De
onderwerpen die daarbij aan de orde kwamen waren
de Modernisering van de Monumentenzorg (MoMo), de
toetsing van archeologische rapporten volgens de nieuwe
kwaliteitsnorm en Tweede Wereldoorlog archeologie.
Uit de evaluatieformulieren bleek dat de bezoekers deze
middagen over het algemeen zeer waardeerden. Velen
vonden de lezingen informatief, actueel en leerzaam.
Gezien de belangstelling denkt RAAP erover ook volgend
jaar met deze informatiemiddagen door te gaan. Over
de drie besproken onderwerpen zijn informatiebladen
gemaakt. U kunt ze aanvragen via www.raap.nl
informatiemiddag Utrecht
COLOFON
RAAP Nieuwsbrief 2010-2, december 2010
De RAAP Nieuwsbrief is een uitgave van RAAP Archeologisch
Adviesbureau B.V., 2010.
RAAP is een zelfstandig en onafhankelijk adviesbureau
voor archeologische monumentenzorg en integrale
cultuurhistorie, met vestigingen in Leiden, Zutphen,
Drachten, Weert en Weesp.
Aan dit nummer werkten mee: Reinier Ellenkamp, Petra
Kloosterman, Glenn De Nutte, Bart Moonen, Jan Roymans,
Ivar Schute, Haije Veenstra, Marten Verbruggen, Jobbe
Wijnen en Nico Willemse.
Fotografie en cartografie: RAAP (tenzij anders vermeld)
Vormgeving: Olav Odé
Eindredactie: Caroline Hom
Wilt u op de verzendlijst van de RAAP Nieuwsbrief komen te
staan (of de nieuwsbrief juist niet meer ontvangen), stuur
dan een e-mail naar receptie@raap.nl
Nieuw regiohoofd en teamleider
bij RAAP West-Nederland
Met ingang van 1 januari 2011 wordt
Nicole Mulder het nieuwe hoofd van
de regionale vestiging van RAAP West-
Nederland in Leiden. Zij zal tevens
toetreden tot het managementteam
van RAAP. Nicole studeerde archeologie
in Leiden en werkte daarna een aantal
jaren in de praktijk als projectleider.
Vervolgens bekleedde ze enkele leidinggevende functies in de
archeologie bij andere bedrijven.
Per 1 december 2010 is Thijs Nales bij
RAAP regio west in dienst getreden in
de (nieuwe) functie van teamleider
Prospectie. Thijs is afgestudeerd als
fysisch geograaf in Utrecht, werkte
daarna als projectleider en teamleider
bij twee andere archeologische
bedrijven.
Rectificatie
In RAAP-nieuwsbrief 2010-1 is een fout geslopen: op de kaart op
pagina 5 is Den Haag rood gemarkeerd, maar RAAP heeft geen
verwachtings- of beleidsadvieskaart voor de gemeente Den Haag
gemaakt.
RAAP Hoofdkantoor
Leeuwenveldseweg 5b, 1382 LV Weesp
Postadres: Postbus 5069, 1380 GB Weesp
T 0294-491500 | E raap@raap.nl
RAAP Regio Noord-Nederland (Fr, Gr, Dr)
De Kiel 11, 9206 BG Drachten
T 0512-589140 | E raapnnl@raap.nl
RAAP Regio Oost-Nederland (Gld, Ov)
Pollaan 48 E-F, 7202 BX Zutphen
Postadres: Postbus 222, 7200 AE Zutphen
T 0575-567876 | E raaponl@raap.nl
RAAP Regio Zuid-Nederland (Li, N-Br)
De Savornin Lohmanstraat 11, 6004 AM Weert
T 0495-513555 | E raapznl@raap.nl
RAAP Regio West-Nederland (N-Hl, Z-Hl, Zld, Fl, Ut)
Le Pooleweg 5, 2314 XT Leiden
Postadres: Postbus 4025, 2301 RA Leiden
T 071-5768118 | E raapwnl@raap.nl
www.raap.nl
25
• • • • •
jaar