Memoriën - Belgica

Memoriën

UITGAVE VAN HET NATIONAAL
CENTRUM VOOR NA VORSINGEN OVER
DE VLAAMSE PRIMITIEVEN, BRUSSEL
III. BIJDRAGEN TOT DE STUDIE
VAN DE VLAAMSE PRIMITIEVEN
DE VLAAMSE PRIMITIEVEN
1. Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst
in de Zuidelijke Nederlanden
II. Repertorium van de Vlaamse Schilderkunst van de vijftiende eeuw
III. Bijdragen tot de studie van de Vlaamse Primitieven

TENTOONSTELLING GEORGANISEERD
lN DE KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK ALBERT 1
MEMORIËN
van Anthonio de Succa
CATALOGUS
door Micheline Comblen-Sonkes
en Christiane Van den Bergen-Pantens
@
BRUSSEL
KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK ALBERT 1
MCMLXXVII

De Memoriën van Anthonio de Succa, die in 1868 door de Koninklijke Bibliotheek
zijn aangekocht, is een van de bekendste en meest geciteerde handschriften
uit onze verzameling. ln tal10ze schoolboeken en geschiedkundige werken
treft men een of andere tekening uit het Succa-handschrift aan. Het graf van
Lodewijk van Male, de portretten van de koning van Frankrijk, Lodewijk XI
en van Wenceslas van Lwremburg behoren tot de meest verspreide documenten.
Gefotografeerd werd het Succa-handschrift misschien te veel, bestudeerd
te weinig. Er bleven zoveel onbeantwoorde vragen: kon codicologisch onderzoek
de plaatsopgaven staven? Waren de tekeningen waarheidsgetrouw? Welke
plaatsen had Succa bezocht?
Onder impuls van Mevr. Bonenfant, ere-archivaris van de Commissie van
Openbare Onderstand van de stad Brussel, besloot het "Nationaal Centrum
voor Navorsingen over de Vlaamse Primitieven" tot een grondige bestudering
van de Memoriën. Dit project kreeg terstond de vol1e steun van de heer H. Liebaers,
lid van de raad van beheer van het Centrum en destijds hoofdconservator
van de Koninklijke Bibliotheek.
De opdracht bleek al1esbehalve eenvoudig. Er moest op talrijke medewerkers
een beroep gedaan worden. Spil van de onderneming waren Mevr. M. Comblen-Sonkes
en Mevr. Chr. Van den Bergen-Pantens. Ze kregen opdracht de
teksten van de Memoriën te ontcijferen en uit te geven met medewerking van
de heer J.-P. Sosson. Zij bezorgden tevens de tekst van de catalogus. Mevr.
P. Bonenfant nam het hoofdstuk over de historiografie ten tijde van Succa voor
haar rekening. Dank zij zijn weergaloze kennis van het middeleeuws militair
kostuum kon de heer C. Gaier, directeur van het Luikse Wapenmuseum, een
aantal problemen oplossen, die de uitgeefsters tegenhielden. Het hoofdstuk dat
hij schreef over de waarde van Succa's tekeningen aIs getuigenissen van de
militaire geschiedenis getuigt overvloedig van zijn kunnen. De heren P. Cockshaw
en L. Gilissen van de Afdeling Handschriften stonden in voor het codicologisch
onderzoek van het handschrift. Zulk een omvangrijk werk veronderstelt
tal10ze revisies, eindeloos col1ationeren en proeflezen. Verscheidene personeelsleden
van de Afdeling Handschriften, onder wie voornamelijk Mevr.
Th. Glorieux-De Gand, Mevr. C. Lemaire-De Vaere en de heer L. Vandevelde,
hebben zich op dit stuk verdienstelijk gemaakt onder de bezielende leiding van
de heerP. Cockshaw.

Zo beschikken we nu eindelijk over een systematische ontleding van de
Memoriën, waardoor we een betere kennis van talrijke verdwenen historische
monumenten krijgen en we ons een beter beeld van het zeventiende-eeuwse
kunstgevoei kunnen vormen.
Daar een restauratie van de gehavende band van het Succa-handschrift
noodzakelijk bleek, werden hiertoe alle bladen Iosgemaakt. Dit bleek weI een
unieke gelegenheid om alle tekeningen van Succa ten toon te stellen.
Het kwam ons ook voor dat het Rubens-jaar zich bijzonder goed tot die
tentoonstelling Ieende: Rubens is niet enkei een stad- en tijdgenoot van Succa,
ook heeft hij de tekeningen van zijn medebroeder in het Antwerpse Sint-Luc asgilde
aIs inspiratiebron gebruikt.

De catalogus bestaat uit twee delen. ln het eerste deel vindt men de inleidingen,
de ontleding van de inhoud van het handschrift en de index; in het tweede, de
volledige transcriptie van de tekst en de platen.
Deel 1
Aan elke plaats door Succa bezocht beantwoordt een katem. De inhoud van
elk folio wordt afzonderlijk besproken. Elk monument of tekst kreeg een rangnummer
dat overeenstemt met de plaats die tekst of tekening op het folio innemen.
De katemen volgen elkaar op in de chronologische volgorde van Succa's
reizen. Elk katem en alles wat ermee verband houdt wordt afzonderlijk
beschreven. De niet lokaliseerbare of niet toewijsbare voorwerpen, die door
Succa nagetekend of beschreven zijn, werden achteraan opgenomen. Daama
volgen aanwijzingen over de aangewende tekentechniek, de summiere identificering
van het voorwerp of van de gekopieerde tekst, de datum, de ligging, en
eventueel de identificering van het wapenschild en een samenvatting van Succa's
commentaar en de desbetreffende literatuur opgesteld aan de hand van
de beste en recentste werken die we ter plaatse konden raadplegen. Er werd
slechts een beroep gedaan op handschriften of op archivalia van de Koninklijke
Bibliotheek of van het Rijksarchief te Brussel bij gebrek aan gepubliceerde
bronnen. We hebben gelukkig op de welwiIlendheid van een aantal korrespondenten
kunnen rekenen om bepaalde leemten in onze informatie aan te vullen.
Inderdaad was het ons niet mogelijk persoonlijk buitenlandse opzoekingen te
doen.
De identificering van de personages steunt op de werken van von Isenburg,
E. Strubbe en L. Voet. ln enkele gevallen werd op monografieën een beroep
gedaan. Voor de wapenschilden werd J.B. Rietstap gevolgd. Wanneer wij van
deze auteur afweken, hebben we dit telkens vermeld.
Deel II
Bevat de volledige transcriptie folio na folio van Succa's tekst en de integrale
reproduktie ervan volgens de regels van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis.
Tekstkritische aantekeningen vullen de transcriptie aan. Elk folio
werd, van boven tot onder en van links naar rechts overgeschreven. De randaantekeningen
werden van links onder naar boven en zo verder overge-
6chreven.

etekent dat de aantekeningen am de tekening staan;
betekent dat zij erin staan;
betekent een wapen. Het bijgevoegde cijfer dient aIs herkenningsteken ter aanduiding
van de plaats in de tekst waar dit wapen wordt geïdentificeerd.
ln margine Sltaanhet nummer van het folio en de rangvolgorde van eik
besproken onderwerp. Een dito verwijzing verschijnt in het eerste deel op de
plaats waar dit onderwerp behandeid is. De blanco folio's en deze waarop alleen
tekeningen staan worden er niet vermeid. Het tweede deel omvat eveneens de
volledige reproduktie van het handschrift van Antonio de Succa.

ARA Algemeen Rijksarchief
Hs Handschrüt
KB Koninklijke Bibliotheek
MBIZ Ministerie Buitenlandse Zaken
Par. Parochieregister
PK Privilegekamer
RK Rekenkamer
SAA Stadsarchief-Antwerpen
SR Schepenregister
Antwerpen Rijksarchief te Antwerpen
Kerkarchief Sint-Michiels, nrs. 3 en 11.
Stadsarchief Antwerpen
Certificatieboek, nrs. 55 en 68. Collectanea, nr. 20. Collegiale
Aktenboeken, 1599. Notariaat, nrs. 1172 en 1175. Parochieregister, nr. 129
(Dopen Sint-Joris) - nr. 216 (Huwelijken Sint-Jacob). Privilegekamer, nr. 128,
J.B. Van Der Straelen, Kronijk van Antwerpen. Rekwestboek nrs. 684 (1601),
688 (1604) en 702 (1612). Rekenkamer, nrs. 39,48 en 119. Schepenregister,
nrs. 404-410, 412, 419, 429,435, 436, 439, 448, 452,456,459,46 0,476,479,
516 en 517. Weesmeesterkamer, 36, bundel6, 38, bundel6, 140, bundel5.
Brussel Aigemeen Rijksarchief
Rekenkamer, nrs. 142,773, 1837-1838,2419, 2de rekening. Privé raad,
register nr. 42 (stuk 265) en nr. 768. Spaanse Privé raad, nr. 1174.
Manuscriptenverzameling, nrs. 973 en 974,5162.
Raad van Staten en Audiëntie, nr. 919: Onderzoek te Drongen betreffende de
kiezing van de abt (1602) - nr. 1236: Stukken in verband met kunsten en
wetenschappen. Stukken betreffende de historiograaf J.B. Gramaye - nrs.
2564,2567 (map III) en 2568: Minuten van patenten van Brabant,
kwijtschriften, ...
Koninklijke Bibliotheek, Afde1ing Handschriften
Archief van de Afdeling: Réserve de 122 manuscrits non inscrits au catalogue-
Aanwinstenregister van de afdeling.
9080: Livre de l'Ordre du Thoison d'or (16de eeuw). 16.605: E. Ma,ghe,
Chronicum ecclesiae Bonae Spei. 19.464-19.468: Documens généalogique, I.
22.483: C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica. II 6448: J.B.

Houwaert, Liber collectaneorum Il.B. Il 6454: Fonds Houwaert, Collectanea
Liber VIII.H (verschillende auteurs). Il 6506: J.B. Houwaert, Liber
genealogicus, V. Il 6508: J.B. Houwaert, Liber VIl genealogicus. Il 6513:
J.B.A. (Jean-Baptiste-Antoine de Grez), Epitaphia Liber Il. Il 6584: Fonds
Houwaert, Quartiers X. III 712: Annales généalogiques de la maison ... de
Megem. 1111252: Inventaire de la section des Manuscrits.
Fonds Goetha1s: 70: R.P. Nicolas de le Ville, Heverleae Celestinae, z.d.
750: E.A. Hellin, Genealogies (2de he1ft 18de eeuw). 789: Eeckman,
Généalogies (2de he1ft 18de eeuw). 1507: Recherches par Lalou, Jean et à lui
appertenant (17de eeuw). 1509: Monumens sépulchral de Flinne par Pierre
d'Assignies, religieux à l'abbaye de Cambron (biechtvader te Flines, t 1642).
1564: F.C.G. graaf de Cuypers, Recueil d'Epitaphes et d'inscriptions des églises
et autres lieux des Pays-Bas ... Bruxelles, église des Grands Carmes
(coIIectanea 17de - 18de eeuw). 1590: F.C.G. graaf de Cuypers, ... Louvain,
église des Augustins. 1606: Recueils d'épitaphes et d'inscriptions copiées dans
les églises, chapelles et couvents de Bruxelles et dans quelques localités des
environs de cette ville. Bruxelles, Eglise des Carmes (Iaatste kwart 18de eeuw).
1640: Elisium illustrium hoeroum. Cimmetiere des illustres personnes
(17de eeuw). 1654: Corneille GaiIIiard en Jacques de Damhouder (1562 en
1603), Superschripten ende memoriën van aile tomben sepulturen ende
epitaphien ... binnen der stede van Brugge. 1655: Epitaphes de Flandre et de
Hollande (17de eeuw).
Fonds Merghelynck, nr. 34: Epitaphier des Flandres, Pays-Bas
et Nord de la France formé et écrit vers l'année 1521 door Jacques le Boucq.
Ministerie van Buitenlandse Zaken
Afdeling Adel: nr. 2, d. 13: Jacques-Joseph-François de Grez, Fragments
généalogiques (f"); nr. 11, d. 1: Généalogies; nr. 62: Recueil des actes
authenticques (... ) de l'ancienne noblesse. Branches généalogiques et preuves (fO).
Gent Stadsarchief
Atlas Goetghebuer, doos 113: Album Van Wijnendae1e. Jaerregister 1527-28.
Memorieboek der Stad Gent Il.66.
Rijksuniversiteit, Centrale Bibliotheek.
Hs 2466: Lucas de Heere, Théâtre de tous les peuples de
la terre avec leurs habits et ornemens divers tant anciens que modernes
diligemment depeints au naturel par Luc Dheere peintre et sculpteur gantois.
Luik Archives de l'Etat
Jean-Gilles en Jacques-Henri Le Fort, Recueil d'épitaphes (1676-1751).
Bibliothèque de l'Université
Fonds Joseph Van Den Berg, notes (19de eeuw).
Doornik Archives du Chapitre cathédral
dossier Villers, Denis de, 1656.
Bibliothèque de la ville
Ville, 230 (conservé n° 23): Album Amicorum van Denis de Villers.

Atrecht Archives départementales du Pas-de-Calais
2L: district d'Arras, La Thieulloye, description des "titres et papiers" du
couvent, 5°, inventaire dressé du 4 au 7 octobre 1790.
Inventaire manuscrit partiel des archives hospitalières
door A. Lavoisne en G. Tisson.
Bibliothèque municipale
Hs 266: Recueil d'Arras (toegeschreven aan Jacques le Boucq).
Rijsel Archives départementales du Nord
Recette générale des Finances
B 1932 Portefeuille 3 octobre 1424 - 2 octobre 1425. B 2018 Portefeuille
1 janvier 1454 - 31 décembre 1454. B 2022 Portefeuille 1 janvier 1455 •
30 décembre 1455. B 2770, 1598. B 2776, 1599. B 2782, 1600.
B 2788,1601. B 2794,1602. B 2800,1603. B 2806,1604. B 2812,1605.
B 2824, 1607. B 2830, 1608. B 2836, 1609. B 2842, 1610. B 2848, 1611.
B 2854, 1612. B 2860, 1613. B 2866, 1614. B 2872, 1614 (vervolg).
B 2878,1615. B 2884,1616. B 2890, 1617. B 2901,1619. B 2907,1620.
B 3375.
Sint-Omaars Bibliothèque municipale et archives
Hs 380.
Londen British Museum
Hs 1841.12.11.8: Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens.
Acta Sanctorum Septembris tomus secundus. Die quinta, Parisiis/Romae, 1868.
Adhémar, H., Le Musée National du Louvre. Paris (Les Primitifs flamands, 1. Corpus
de la peinture des anciens Pays-Bas méridionaux au quinzième siècle, 5),
Bruxelles, 1962.
Adhémar, J., et DORDoR, G., Les tombeaux de la collection Gaignières, dessins
d'archéologie du XVII' siècle, Gazette des beaux-arts, 6de reeks,
LXXXIV, 1974, p. 1-192, afb.; LXXXVIII, 1976, p. 1-128, afb.
Album de Villard de Honnecourt architecte du XIII" siècle. Manuscrit publié en
fac-simile annoté [... ] door J.B.A. Lassus en A. Darcel, anastatische herdruk,
Paris, 1968.
Alvin, L., Iconographie princière des Pays-Bas, Bulletins de l'Académie royale des
Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 2de reeks, XXV, 1868,
p.389-393.
André, V., Bibliotheca Belgica: de Belgis vita scriptisque claris praemissa, Lovanii,
1643.
Annales de la Société archéologique de Namur, XIX, 1891.

Anne de Molina, J., Généalogie de la famille Clutinc, Brabantica, III, 2, 1958,
p.117-128.
Archives Nationales. Inventaires et documents publiés sous la direction de M. Charles
Braibant. Registres du Trésor des Chartes. T. I. Règne de Philippe le Bel.
Inventaire analytique établi par les archivistes aux Archives Nationales sous
la direction de M. Robert Fawtier, Paris, 1958.
Arnould, M.A., Historiographie de la Belgique des origines à 1830, (Collection
Nationale, 7de reeks, nr. 80), Bruxelles, 1947.
Arnould, M.A., Le travail historique en Belgique des origines à nos jours, Bruxelles,
1953.
Asaert, G., De oudste certificatiën van de stad Antwerpen (1468-1482), in Handelingen
van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, CXXXII, 1966,
p.261-296.
Asselberghs, J.P., La tapisserie tournaisienne au XV' siècle. [Tentoonstellingscatalogus],
Doornik, 1967, z.pl., 1967.
Aulotte, R., Alexandre Le Blancq et sa collection de manuscrits au XVI" siècle,
Revue du Nord, L, 1968, p. 301-316.
Backmund, N., Monasticon praemonstratense, 1,1949; Il,1952; 111,1956.
Baldass, L., Jan van Eyck, [London, 1952].
Balten, P., zie Balthazar, P.
Balthazar, P., zie Clariss.
Barlande, H., Rerum gestarum a Brabantiae ducibus historia, Antwerpiae, 1526.
Barlande, H., Hollandiae comitum historia et icones, Lugduni Batavorum, 1584.
Barlande, H., Ducum Brabantiae chronica Hadriani Barlandi, item Brabantiados
poema Melchioris Barlaei: iconibus nunc primum illustra ta, aere ac studio
Ion. Bapt. Vrienti: opera quoque nobilis viri Antoni de Succa. Ad
serenissimos principes Albertum et Isabellam, Brabantiae Duces, Antwerpiae,
1600.
Baron, F., Les sculpteurs de Mahaut comtesse d'Artois et de Bourgogne (1302-1329),
Positions des thèses et des mémoires des élèves de l'Ecole du Louvre
(1953-1959), p. 18-22.
Baron, F., Un artiste du XIV' siècle: Jean Pépin de Huy. Problèmes d'attribution,
Bulletin de la Société de l'histoire de l'art français, Année 1960, p. 89-94.
Baron, F., La gisante en pierre de Tournai de la cathédrale de Saint-Denis,
Bulletin monumental, CXXVIII, an. 3, 1970, p. 211-228.
Bartlett Wells, H., Arms in Bruegel's "Slaughter of the Innocents", The Journal of
the Arms and Armour Society, juni 1964, p. 193-209.
Basilica Bruxellensis sive monumenta antiqua inscription es et coenotaphia insignis
Ecclesiae Collegiatae SS. Michaeli Archangelo et Gudilae Virgini Sacrae,
nieuwe uitgave, Mechliniae, 1743.
Bauch, K., Bildnisse des Jan van Eyck, Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie
der Wissenschaften, Jahresheft 1961/62, p. 96-142, 8 afb.
Bayley, F., The Bailleuls of Flanders, London, 1881.
Bayot, A., zie de Hemricourt, J.
Belgische Steden in Reliëf, Brussel, 1965 (pro Civitate).
Bellesheim, A., Wilhem Cardinal Allen (1532-1594) und die englischen Seminare auf
dem Festlande, Mainz, 1885.
Beterams, G., Antwerpse schepenbrieven bewaard op het rijksarchief te Antwerpen
1300-1794, Brussel, 1959.

Blair, C., European Armour, circa 1066 to circa 1700, London, 1958.
Blanpain, J., Flines, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, XVII,
Paris, 1971, koI. 492-496.
Bled, O., Epigraphie ancienne de la ville de Saint-Omer, Mémoires ge la Société des
Antiquaires de la Morinie, XXIII (1893-1896), 1896, p. 323-558.
Bled, O., zie Haigneré, Chanoine, et Bled, O.
Bode, W., Ein Bildnis der zweiten Gemahlin Kaiser Maximilians, Bianca Maria Sforza,
von Ambrogio de Predis, Jahrbuch der koniglich Preussischen
Kunstsammlungen, X, 1889, p. 71-79.
Bohmer, J.F., Regesta imperii, inde ab anno MCCXLVI usque ad annum MCCCXIII.
Die Regesten des Kaiserreichs unter Heinrich Raspe, Wilhelm, Richard,
Rudolf, Adolf, Albrecht und Heinrich VII. 1246-1313, Stuttgart, 1844.
Bohmer, J.F., Acta imperii selecta. Urkunden deutscher Konige und Kaiser mit einem
Anhage von Reichssachen, Innsbruck, 1870.
Bonenfant, P., La date de mort de Godefroid II, duc de Brabant, Miscellanea Historica
in honorem Leonis van der Essen, Bru...•elles/Paris, 1,1947, p. 189-197.
Bonenfant, P., La charte du chapitre de Sainte-Gudule à Bruxelles, Bulletin de la
Commission royale d'histoire, CXV, 1950, p. 17-55.
Bonenfant, P., L'origine du titre de duc de Brabant, Fédération archéologique et
historique de Belgique. Annales. XXXIII" Congrès (Tournai, 1951-1952),
III, p. 704-712.
Bonenfant, P., Philippe le Bon, 3de uitg., Bruxelles, 1955.
Bonenfant, P., Quelques faux actes princiers intéressant Bruxelles. La question des
falsifications de Christophe Butkens, Annales de la Société royale
d'archéologie de Bruxelles, LI (1962-1966), p. 135-156.
Bonenfant, P., et Despy, G., La noblesse en Brabant aux XII" et XIII" siècles, Le
Moyen-Age, 1958, p. 27-66.
Boonen, W., Geschiedenis van Leuven geschreven in de jaren 1593 en 1594, uitgegeven
door Ed. Van Even, Leuven, 1880.
Bouly de Lesdain, L.A., Additions et corrections aux notices généalogiques
tournaisiennes du Comte du Chastel de la Howarderie, L'intermédiaire des
généalogistes, november 1960, p. 295-303.
Braibant, Ch., zie Archives Nationales ...
Brandt, K., Grundlegung einer deutschen Inschriftenkunde, Deutsches Archiv für
Geschichte des Mittelalters, 1937.
Brants, V., Scribani, Charles, Biographie Nationale, XXII, Bruxelles, 1914-1920,
koI. 116-129.
Braun, J., Die liturgische Gewandung im Occident und Orient, Freiburg, 1907.
[anastatische herdruk, Darmstadt, 1964.]
Buchanan, G., Opera omnia, historica, chronologica, juridica, politica, satyrica et
poetica (... ), 2 delen, Lugduni Batavorum, 1725.
Buchner, E., Das deutsche Bildnis der Spiitgotik und der frühen Dürerzeit, Berlin, 1953.
Buntinx, J., Inventaris van het archief der abdij van Drongen, Brussel, 1971.
Burchard, L., en d'Hulst, R.-A., Tekeningen van P.P. Rubens. Tentoonstelling (... ).
Stad Antwerpen - Rubenshuis. 16 juni - 2 september 1956, Antwerpen, 1956.
Burchard, L., en d'Hulst, R.-A., Rubens Drawings (Monographs of the "Nationaal
Centrum voor de plastische Kunsten van de X VIde en XVIIde Eeuw"),
2 delen, Brussels, 1963.

Butkens, Ch., Trophées tant sacrés que profanes du duché de Brabant, 4 delen, La Haye,
1724-1726.
C.-B. D.R., zie D.[e] R.[idder], C.-B.
Canivez, J.-M., Clairmarais, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques,
XII, Paris, 1953, kol. 1046-1048.
Cartulaire de l'abbaye de Saint-Vaast d'Arras rédigé au XIIe siècle par Guimann
(uitg. door Kan. Van Drivai), Arras, 1875.
Châtelet, A., Un artiste à la cour de Charles VI. A propos d'un carnet d'esquisses du
XIve siècle conservé à la Pierpont Morgan Library, L'Œil, ur. 216,
december 1972, p. 16-21 en 62.
[Chronicon Trunchiniense.] Descriptio de origine conventus, postae abbatiae
Trunchiniensis, in Corpus Chronicorum Flandriae, uitg. door J.-J. De Smet,
l, Bruxelles, (Commission royale d'histoire), 1837, p. 589-734.
City of Manchester Art Gallery. Works of Art from Private Collections ... September
21st to October 30th 1960, [Manchester, 1960].
Clariss. et ampliss. Domino. D.Ioanni Scheyfve LL. doctori Eq. aur. Brabantiae (... ) has
advivum expressas illustrium Brabantiae Ducum imagines, Petrus Balthazarus
gratitud. ergo dedicabat, s.l., 1575.
Clemen, P., Lancelot Blondeel und die Anfange der Renaissance in Brügge, in
Belgische Kunstdenkmaler, onder leiding van P. Clemen, II, München,
1923, p. 1-40.
Cloquet, L., zie de la Grange, A., en Cloquet, L.
Cocheril, M., zie Dimier, A., en Cocheril, M.
Cockx-Indestede, E., en Glorieux, G., Belgica typographica 1541-1600, 's Gravenhagen,
1968.
Code, J.B., Queen Elizabeth and the English Catholic Historians, Louvain, 1935.
Coolen, G., Chocques, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, XII,
Paris, 1953, kol. 754-756.
Cooper, Th., F.S.A., Allen, William, Dictionary of National Biography, 1, London,
1885, p. 314-322.
Cooper, Th., F.S.A., Worthington, Thomas, Dictionary of National Biography, LXIII,
London, 1900, p. 42-43.
Coornaert, E., Les Français et le Commerce international à Anvers, Paris, 1961.
Coppieters Stochove, H., Régestes de Thierri d'Alsace, comte de Flandre, Annales du
Cercle historique et archéologique de Gand, IV, 1901-1902, p. 209-324.
Cordonnier, J., Notice généalogique concernant la noble et ancienne maison van
Zuutpeene au pays de Flandre, Bulletin du Comité flamand de France, IV,
1866-1868, p. 295-311.
Dallemagne, CI.-G., Le Manuscrit de l'Ecuyer Charles van Riedwijck. Source commune
des travaux sigillographiques et archéologiques de Christophe Butkens
et de Mgr P.F'x. de Ram, Annales de la Société Royale d'Archéologie de
Bruxelles. Mémoires, rapports et documents, XLVI, 1942-43, p. 27-98.
Dansaert, G., Guillaume de Croy-Chièvres dit le Sage. 1458-1521. Avec une étude
iconographique par le Comte Th. de Limburg-Stirum, Paris/Courtrai/Bruxelles,
z.d.
Darcel, A., zie Album de Villard de Honnecourt ...
Davies, M., The National Gallery. London (Les Primitifs flamands, I. Corpus de la
peinture des anciens Pays-Bas méridionaux au quinzième siècle, 11),
III, Brussels, 1970.

de Borchgrave d'Altena, J., L'église Notre-Dame de Bruges, Société française
d'archéologie. Congrès archéologique de France, CXX' session, 1962,
Flandre, 1962, p. 29-44.
de Borman, C., zie de Hemricourt, J.
De Bruyne, Ph., Histoire du règne de Jean 1er, duc de Brabant, Namur, 1855.
De Busscher, Edm., Balthazar, Pierre, ou Balten, Balthazarus ou Baltenius, Biographie
Nationale, I, Bruxelles, 1866, kol. 674-680.
de Cardevacque, A., en Terninck, A., L'Abbaye de Saint- Vaast, 3 delen, Arras,
1865-1869.
De Coussemaker, E., Documents historiques sur la Flandre maritime, Bulletin du
Comité flamand de France, V, 1869-1871, p. 64-90, 134-144, 175-192,
269-288, 294-336, 426-431.
Deér, J., Die Siegel Kaiser Friedrichs 1. Barbarossa und Heinrichs VI. in der Kunst und
Politik ihrer Zeit, Festschrift Hans R. Hahnloser, BasellStuttgart, 1961,
p.47-102.
de Fortia d'Urban, zie de Guyse, J.
Degenhart, B., et Schmitt, A., Ein Musterblatt des Jacopo Bellini mit Zeichnungen
nach der Antike, Festschrift Luitpold Dussler, München/Berlin, 1972,
p. 139-168.
De Gray Birch, W., LLD, Catalogue of Seals in the department of manuscripts in the
British Museum, V, London, 1898.
de Guise, J., zie de Guyse.
de Guyse, J., Annales historiques des nobles princes de Hainaut, in Histoire de Hainaut,
XIV, livre vingtième, Paris/Bruxelles, 1832.
de Guyse, J., Histoire de Hainaut, traduite en français, avec le texte latin en regard, et
accompagnée de notes, par le marquis de Fortia d'Urban, 21 delen,
Paris/Bruxelles, 1826-1838.
Dehaisnes, Kan., Documents et extraits divers concernant l'histoire de l'art dans la
Flandre, l'Artois et le Hainaut avant le XV' siècle. Première partie: 627-1373,
Lille, 1886.
Dehaisnes, Kan., Histoire de l'art dans la Flandre, l'Artois et le Hainaut avant le
XV' siècle, Lille, 1886.
Dehaisnes, C., Recherches sur le Retable de Saint-Bertin et sur Simon Marmion,
Lille/Valenciennes, 1892.
de Hemricourt, J., Œuvres, uitg. door C. de Borman, A. Bayot en E. Poncelet,
3 delen, Bruxelles, 1910-1931.
de Jonghe, B., Belgium dominicanum sive historia provinciae germaniae inferioris sacri
ordinis FF. Praedicatorum, Bruxellis, 1719.
de la Grange, A., en Cloquet, L., Etudes sur l'art à Tournai et sur les anciens artistes de
cette ville, Tournai, 1887.
de Laplane, H., Saint-Bertin ou compte-rendu des fouilles faites sur le sol de cette
ancienne église abbatiale, 1844, Mémoires de la Société des Antiquaires de
la Morinie, VII, 1844-1846, p. 1-285.
de Laplane, H., Les Abbés de Saint-Bertin d'après les anciens monuments de ce
monastère, 2 delen, Saint-Omer, 1854-1855.
de Laplane, H., Noms des mayeurs par ordre chronologique, Bulletin de la Société des
Antiquaires de la Morinie, Il, 1861, p. 838-864.
de Laplane, H., L'Abbaye de Clairmarais d'après ses archives, Mémoires de la Société
des Antiquaires de la Morinie, XI, 1861-1864, p. I-LVI, 1-414.

de Laplane, H., Les Abbés de Clairmarais, Mémoires de la Société des Antiquaires de la
Morinie, XII, 1864-1868, p.I-VIII, 1-890.
Delen, A.J.J., Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas et dans les provinces
belges des origines jusqu'à la fin du XVIII" siècle, 2de deel, Le XVI" siècle.
Les graveurs-illustrateurs, Paris, 1934.
de le Ville, N., Heverleae Celestinae, uitgegeven door A. Sanderus, Chorographia sacra
Brabantiae, II, Hagae Comitum, 1727, p. 143-192.
de Limburg-Stirum, Th., Guillaume de Croy-Chièvres dit le Sage (/458-1521). Etude
iconographiqlle, Bruxelles, 1942. [Overdruk van de studie gepubliceerd in G.
Dansaert.]
de Loisne, A., Les tableaux de l'église d'Hesdigneul-Ies-Béthune, Bulletin archéologique
du Comité des travaux historiques et scientifiques, 1901, p. 48-57.
de Loisne, Comte, Procès-verbal d'enlèvement du tombeau du roi Thierry III de l'église
de Saint-Vaast, le 10 avri/1747, Mémoires de la Commission
départementale des Monuments historiques du Pas-de-Calais, II, 6de afl.,
1905, p. 530-533.
de Loisne, Comte, Epigraphie du Département du Pas-de-Calais. Canton de Lens,
Arrondissement de Béthune [II, af!. 7], Arras, 1908.
de Loisne, Comte A., [Tombe du XIII" siècle portant la signature d'un imagier flamand],
Bulletin de la Société nationale des Antiquaires de France, 1908, p. 190-191.
de Loisne, Comte, Diplomatique des actes de Robert II, comte d'Artois (/266-1302),
Bulletin philologique et historique (jusqu'à 1715) [du] Comité des travaux
historiques et scientifiques, année 1916, p. 184-224.
de Loisne, Comte, Catalogue des actes de Robert 1", comte d'Artois (1237-1250),
Bulletin philologique et historique (jusqu'à 1715) [du] Comité des travaux
historiques et scientifiques, année 1919, p. 133-206.
de Loisne, A., Iconographie des princes et princesses de la Jlvlaisond'Artois, Mémoires
de la Commission départementale des Monuments historiques du
Pas-de-Calais, III, 1935, p. 363-395.
de Loisne, Comte A., zie Epigraphie ...
De Maeyer, M., Albrecht en Isabella en de Schilderkunst. Bijdrage tot de
Geschiedenis van de XVIIe-eeuwse Schilderkunst in de Zuidelijke
Nederlanden. Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Schone
Kunsten, nr. 9, Brussel, 1955.
Demay, G., Inventaire des sceaux de la Flandre, l, Paris, 1873.
Demay, G., Inventaire des sceaux de l'Artois et de la Picardie, Paris, 1877.
de Montfaucon, dom B., Les Monumens de la Monarchie françoise, 5 delen, Paris,
1729-1733.
de Moreau, E., Anvers (ville), Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques,
III, Paris, 1924, ko!. 885-900.
de Moreau, E., Bruges, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, X, Paris,
1938, kol. 889-906.
de Moreau, E., Histoire de l'Eglise en Belgique, 6 delen, Bruxelles, 1940-1952.
Denis du Péage, P., Recueil de généalogies lilloises, Mémoires de la Société d'Etudes de
la Province de Cambrai, XII-XV, 1906-1908.
de Pas, J., Analyse d'une chronique du XVIII" siècle sur l'abbaye de Clairmarais,
Bulletin de la Société des Antiquaires de la Morinie, X, 1897-1901, p. 248-270.

de Pas, J., Trois Recueils de portraits aux crayons ou à la plume représentant des
souverains et des personnages de la France et des Pays-Bas [rapport verbal à
propos du travail de M. L. Quarré-Reybourbon], Bulletin de la Société des
Antiquaires de la Morinie, X, 1897-1901, p. 557-560.
de Pas, J., L'anneau pastoral de François de Saint-Omer-Wallon-Cappel deuxième
évêque de Namur (1579-1592), Bulletin de la Société des Antiquaires de la
Morinie, XIII, 1912-1922, p. 469-476.
de Pauw, N., Mirabello (Les), dits van Halen, Biographie Nationale, XIV, Bruxelles,
1897, kol. 869-882.
de Raadt, J. Tb., Sceaux armoriés des Pays-Bas et des pays avoisinants, l, 4de afl.,
Bruxelles, 1898.
De Ram, P.-F.-X., Recherches sur les sépultures des ducs de Brabant à Louvain,
Nouveaux Mémoires de l'Académie royale des Sciences et Belles Lettres de
Bruxelles, XIX, Bruxelles, 1845.
De Ram, P.-F.-X., Notice sur les sceaux des comtes de Louvain et des ducs de Brabant
(976-1430), Mémoires de l'Académie royale des Sciences, des Lettres et des
Beaux-Arts de Belgique, XXVI, 1851, p. 1-52.
De Ram, P.-F.-X., zie Molanus, J.
de Ridder, A., Robles, Jaspar de, Biographie Nationale, XIX, Bruxelles, 1907,
kol. 550-555.
D.[e] R.[idder], C.-B., L'abbaye de Saint-Michel, à Anvers, vers la fin du XVI' siècle,
Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, X, 1873,
p.418-422.
de Riquer, M., L'arnès dei cavalier. Armes i armadures catalanes medievals, Barcelona,
1968.
de Riquer, M., L'estàtua d'argent de la capella de Saint Jordi, Miscellanea
Barcinonensia, 7de jaargang, nr. XIX, 1968, p. 113-117.
Deruelle, M., Schilderij afkomstig uit de Mariakapel der voormalige abdijkerk van
St. Pieters, Bulletijn der Maatschappij van Geschied- en Oudheidkunde te
Gent, XXXIX, 1931, p. 26-36.
Deruelle, M.I.J., De St.-Pietersabdij te Gent. Archeologische studie, Gent, 1933.
Deruelle, M.U., Vit de Sint-Pietersabdij te Gent, in Vlaamsche Kunst. Een Bundel
Studies, Gent, 1942, p. 53-91.
de Saint-Genois, J., Recherches sur le véritable nom, le lieu de naissance, la famille et
les armoiries, la sépulture et les écrits de Cornille de Schepper, dit Scepperus,
Messager des sciences historiques, des arts et de la bibliographie de Belgique,
1856, p. 1-27.
Deschamps de Pas, L., Sceaux des Comtes d'Artois, Annales archéologiques, XVI,
1856, p. 360-371: XVII, 1857, p. 43-51.
Deschamps de Pas, L., Notice descriptive des limites de la banlieue de Saint-Omer,
Mémoires de la Société des Antiquaires de la Morinie, XIV, 1872-1874,
p. 199-243.
Deschamps de Pas, L., zie Hermand, A., en Deschamps de Pas, L.
de Schepper, H., De Kollaterale Raden in de Katholieke Nederlanden van 1579 tot 1609 .
.!l'tudievan Leden, Instellingen en algemene Politiek, Leuven, 1972
[onuitgegeven doctoraal proefschrift].
de Schepper, H., Regeringsbeslissingen in bestuurszaken, 16e-18e eeuw. De benoeming
van hoge magistraten en ambtenaren ± 1550 - ± 1650, in De Besluitvorming
vroeger en nu. ARA. Tentoonstelling 15 april- 17 mei 1975. Brussel 1975.

De Schryver, A., en Van de Velde, C., Stad Gent. Oudheidkundig Museum. Abdij van de
Bijloke. Catalogus van de schilderijen, Gent, 1972.
De Seyn, E., D'Heere ou de Heere, Lucas, Dictionnaire biographique des Sciences, des
Lettres et des Arts en Belgique, Bruxelles, 1935, l, p. 391-392.
de Smedt, J., Notice historique et critique sur Guillaume de Dampierre, comte de Flandre,
Bulletins de l'Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de
Belgique, XX, 2" partie, 1853, p. 330-349.
De Smet, J., De h. Karel de Goede graaf van Vlaanderen, in West-Vlaanderen, VIII,
1959, p. 62-64.
De Smet, J.-J., De Schepper, Corneille-Duplicius, Biographie Nationale, V, Bruxelles,
1876, koI. 709-718.
De Smet, J.-J., zie [Chronicon Trunchiniense].
De Smet, J.M., Bijdrage tot de Iconographie van de Glz. Karel de Goede, Graaf van
Vlaanderen, in Studies over de kerkelijke en kunstgeschiedenis van
West-Vlaanderen opgedragen aan Z.E.H. Michiel English (Album English),
Brugge, 1952, p. 117-157.
Despy, G., zie Bonenfant, P., en Despy, G.
de Stein d'Altenstein, 1., Borchgrave d'Altena, Annuaire de la noblesse de Belgique,
2de jaargang, Bruxelles, 1856, p. 73-79.
de Stein d'Altenstein, 1, Gramay, Annuaire de la noblesse de Belgique, 26ste jaargang,
Bruxelles, 1872, p. 190-200.
de Sturler, J., L'"empeschement" du port de Calais par la flotte des Provinces Unies
après la paix de Vervins (1598-1600), Album offert à Ch. Verlinden, Gand,
1975.
Detrez, L., Dame et seigneur de Bailleul au XIve siècle et leurs portraits d'après les
Mémoriaux de Succa, Bulletin du Comité flamand de France, XVI, 1957,
p.39-49.
De Valkeneer, A., Inventaire des tombeaux et dalles à gisants en relief en Belgique.
Epoques romane et gothique, Bulletin van de Koninklijke commissie voor
monumenten en landschappen, XIV, 1963, p. 89-256.
De Valkeneer, A., Iconographie des dalles à gisants de pierre en relief en Belgique:
moyen âge roman et gothique, Revue des Archéologues et Historiens d'art de
Louvain, V, 1972, p. 33-58.
De Vigne, F., Vade-mecum du peintre ou recueil de costumes du Moyen Age, 2 delen,
Gand, 1835-1840.
Devigne, M., Un nouveau document pour servir à l'histoire des statuettes de Jacques de
Gérines, La Revue d'Art, XXIII, 1922, p. 77-102.
Devigne, M., Une collection d'œuvres d'art à Tournai au commencement du XVll e
siècle, Fédération archéologique et historique de Belgique. Annales du
XXIV" Congrès (Tournai, 1921), Tournai, 1927, p. 341-363.
Devigne, M., Succa, Antoine de, Biographie Nationale, XXIV, Bruxelles, 1926-1929,
kol. 233-236.
Devigne, M., La sculpture mosane du Xlle au XVI' siècle. Contribution à ['étude de
l'art dans la région de la Meuse Moyenne, Paris/Bruxelles, 1932.
Devliegher, L., De opkomst van de kerkelijke gotische bouwkunst in West-Vlaanderen
gedurende de XIlle eeuw, l, Bulletin van de Koninklijke Commissie voor
Monumenten en Landschappen, V, 1954, p. 177-345; gedeeItelijk overgedrukt
in West-Vlaanderen, XIV, 1965, p. 238-244, onder de titel De architectuur
van de Onze-Lieve- Vrouwkerk te Brugge.

Devliegher, L., Het koor van de romaanse Sint-Donaaskerk te Brugge, Bulletin van de
KoninkIijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, XIV, 1963,
p.309-325.
Devliegher, L., Kunstpatrimonium van West- Vlaanderen. Deell. Beeld van het
kunstbezit.lnleiding tot een inventarisatie, Tielt/Den Haag, [1965].
Devliegher, L., Bruges. Eglise Notre-Dame, Dictionnaire des Eglises. Vc. Belgique.
Luxembourg, Paris, 1970, p. 22-23.
Devliegher, L., Het graf van Graaf Robrecht van Bethune in de Sint-Maartenskatedraal
te Ieper, Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis gesticht onder
de Benaming "Société d'Emulation" te Brugge, CX, 1973, p. 178-185.
de Vocht, H., History of the Foundation and the Rise of the Collegium trilingue
Lovaniense (1517-1550), 4 delen, Louvain, 1951-1955.
De Vries, K., zie Kalma, J.J., Spahr van der Hoek, J.J., en De Vries, K.
Dhanens, E., Inventaris van het Kunstpatrimonium van Oostvlaanderen. V.
Sint-Baafskathedraal Gent, Gent, 1965.
Dhanens, E., Gand. Cathédrale Saint-Bavon, Dictionnaire des Eglises. Vc. Belgique.
Luxembourg, Paris, 1970, p. 48-50.
Dhanens, E., Gand. Eglise Notre-Dame-de-Saint-Pierre, Dictionnaire des Eglises. Vc.
Belgique. Luxembourg, Paris, 1970, p. 51.
d'Huis t, R.-A., zie Burchard, L., en d'Hulst, R.-A.
Diercxsens, J.C., Antverpia Christo nascens et crescens seu acta ecclesiam
Antverpiensem ... ,7 delen, Antverpiae, 1773.
Dimier, A., Héraldique cistercienne, Cîteaux. Commentarii Cistercienses, 1973, an. 3-4,
p.267-282.
Dimier, A., en Cocheril, M., Les plus beaux blasons de l'Armorial cistercien,
Collectanea Ordinis Cisterciensium reformatorum, XVIII, 1956, p. 151-157.
Domanig, K., Alteste Medailleure im Osterreich, Jahrbuch der Kunsthistorischen
Sammlungen des Allerhochsten Kaiserhauses, XIV, 1893, p. 11-36.
Dony, E., Villers, Denis de, Biographie Nationale, XXVI, Bruxelles, 1936-1938,
kol. 760-761.
Dordor, G., zie Adhémar, J., en Dordor, G.
Dornik-Eger, H., Kaiser Friedrich Ill. in Bi/dern seiner Zeit, in Ausstellung Friedrich Ill.
Kaiserresidenz Wiener Neustadt. St. Peter an der Sperr. Wiener Neustadt.
28. Mai bis 30. Oktober 1966, p. 64-86, 382, 398-400.
d'Oudegherst, P., Annales de Flandre enrichies de notes et d'un discours préliminaire par
Lesbroussart, Gand, 1789 (geraadpleegde uitgave).
d'Oultreman, P., Tableaux des personnages signalés de la Compagnie de Jésus, Douai, 1623.
Dramard, E., Le cartulaire de Gosnay, Société des Antiquaires de la Morinie, VII,
1882-1886, p. 285-290.
du Chastel de la Howarderie, P.A., Notices généalogiques tournaisiennes, dressées sur
titres, 3 delen, Tournai, 1881-1887.
Duchesne, A., Histoire généalogique de la Maison de Béthune, Paris, 1639.
Duchet, zie Michelant, M., [en Duchet].
Duclos, A., Bruges. Histoire et souvenirs, Bruges, 1910.
d'Ddekem de Guertechin, R., Le château d'Héverlé et ses seigneurs, Louvain, 1948.
Durand, D., zie Martène, E., en Durand, D.
du Teil, J., Un amateur d'art au XV' siècle, Guillaume Fillastre, évêque de Tournai,
abbé de Saint-Bertin, chancelier de la Toison d'Or. L'introduction de l'art
français à Dunkerque et à Saint-Omer, Paris, 1920.

Duverger, J., De Meesters van het grafmonument van Maria van Boergondië te Brugge,
Konink1ijke Vlaamsche Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schoone
Kunsten van België. Jaarboek, VIII, 1946, p. 131.
Duverger, J., Jan van Woluwe van Brussel en de portretten van Wenceslas van Bohemen,
Jaarboek van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen, 1972,
p.7-18.
Ebner, J., Zum Werk des Hans Kels, Mitteilungen der Bayerischen Numismatischen
Gesellschaft, XXVIII, 1910, p. 101-10,t
De eeuw van Rubens - Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel,
15 oktober - 12 december 1965, (Brussel), 1965.
El Escorial. 1563-1963.1V Centenario de la fundaci6n dei Monasterio de San Lorenzo
El Real, 2 delen, Madrid, [1963].
Emmius, D., Rerum Frisicarum Historia,Lugduni Batavoruin, 1616.
Enlart, c., Manuel d'archéologie française. III. Le Costume, Paris, 1916.
Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, Il, afl. 1, Arras, 1889; afl. 6, Arras, 1901;
afl. 7, Arras, 1908.
Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, VII (Supplément au tome lor. Epigraphie
ancienne de la ville d'Arras par le Comte A. de Loisne et R. Rodière), afl. 2,
Fontenay-le-Comte, 1927-1931.
Erlande-Brandenburg, A., Le tombeau de saint Louis, Bulletin monum~ntal, CXXVI,
1968, p. 7-36.
Erlande-Brandenburg, A., Le Roi est mort. Etude sur les funérailles, les sépultures et les
tombeaux des rois de France jusqu'à la fin du XIII' siècle, Bibliothèque de la
Société française d'archéologie, nr. 7, Genève, 1975.
Evans, J., A History of Jewellery. 1100-1870, London, [1953].
Ewald, W., Siegelkunde, IV, München/Berlin, 1914.
Faider, P., en Van Sint Jan, P., Catalogue des manuscrits conservés à Tournai
(Bibliothèquos de la ville et du Séminaire), Gembloux, 1950. (Catalogue général
des manuscrits des bibliothèques de Belgique, VI).
Faille, R., Iconographie des évêques et archevêques de Cambrai, Cambrai, 1974.
Fansler, R.M., en Scherer, M.R., The Metropolitan Museum of Art - Painting in Flanders,
New York, 1945.
Feuchère, P., Etude sur l'écartelé plain en Artois aux XIII" et XIV" siècles, Archives
héraldiques suisses, 1950, nrs. 2-3, p. 81-86; nr. 4, p. 116-121.
Feudrix de Brequigny, L.G.O., en La Porte du Theil, F.J.G., Diplomata, chartae,
epistolae, et alia documenta, ad res francicas spectantia, Pars Prima, tomus
primus, Parisiis, 1791.
Forcellini, A., Lexicon totius latinitatis, 4 delen, Patavii, 1940.
Friedberg, R., Gold Coins of the World complete from 600 a.d. ta the Present. An
lllustrated Standard Catalogue with Valuations, 2de uitg., New York, 1965.
FriedIander, M.J., Die Leihausstellung in der Guildhall zu London - Summer 1906,
Repertorium für Kunstwissenschaft, XXIX, 1906, p. 573-582.
FriedHinder, M.J., Early Netherlandish Painting, 1. The Van Eycks - Petrus Christus,
Brussels/Leyden, 1967.
Gaguin, R., De Francorum regum gestis annales, Liber X. Rex Ludovicus undecimus,
Parisiis, 1528.
Gaier, C., Contribution à l'étude de l'armement au XV" siècle: à propos d'un bas-relief en
terre cuite du Musée Curtius à Liège, Chronique archéologique du Pays de
Liège, 1960, p. 37-55.

Gaier, C., L'évolution et l'usage de l'armement personnel défensif au pays de Liège du
XIl" au XIV" siècle, Zeitschrift der Gesellschaft für historische Waffen- und
Kostümkunde, 1962, p. 65-86.
Gaier, C., L'apparition de l'épée à deux mains dans l'est de la Belgique (XIlI"-XIV"
siècles) d'après quelques épitaphiers liégeois, Bulletin "Le Vieux-liège",
VII, 1967, nr. 159, p. 226-230.
Gailliard, J., Ephémérides brugeoises, Bruges, 1847.
Gailliard, J., Bruges et le Franc ou leur magistrature et leur noblesse, avec des données
historiques et généalogiques sur chaque famille, 6 delen, Bruges, 1857-1864.
Gailliard, J., Inscriptions funéraires et monumentales de la Flandre occidentale.
Arrondissement de Bruges. Tome premier. [Eglise Saint-Donat], Bruges,
1861; Tome premier, deuxième partie. [Eglise Notre-Dame], Bruges, 1866.
Galbreath, D.L., Manuel du Blason, Lausanne, 1942.
Gallia Christiana, III, Parisiis, 1876.
Ganshof, P.-L., lets over Brugge gedurende de preconstitutioneele periode van haar
geschiedenis, Nederlandsche Historiebladen, 1, 1938, p. 281-303.
Ganshof, F.L., zie Van Caeneghem, R.C., en Ganshof, F.L.
Gardelles, J., Un grand édifice disparu: la collégiale Saint-Pierre à Lille, Bulletin
monumental, CXXVI, 1968, p. 325-344.
GardeIles, J., L'Art à Lille. Les Monuments, in Histoire de Lille, I. Lille, [1970],
p. 419-456. (Publications de la Faculté des Lettres et Sciences humaines de
Lille).
Genicot, L.-Fr., Louvain, Eglise Saint-Michel, Dictionnaire des Eglises. Vc. Belgique.
Luxembourg, Paris, 1970, p. 87.
Genicot, L.-Fr., Louvain. Eglise Saint-Pierre, Dictionnaire des Eglises. Vc. Belgique.
Luxembourg, Paris, 1970, p. 86-87.
Genicot, L.-Fr., Louvain. Notre-Dame-aux-Dominicains, Dictionnaire des Eglises. Vc.
Belgique. Luxembourg, Paris, 1970,p. 85-86.
Giesebrecht, W.V., Friedrich l, Allgemeine deutsche Biographie, VII, Leipzig, 1878,
p.401-436.
GiIlès de Pélichy, Ch., Contribution à l'histoire des troubles politico-religieux des
Pays-Bas au XVI" siècle, Annales de la Société d'Emulation de Bruges,
LXXXVI, 1949, p. 90-144.
Gilliodts-Van Severen, L., L'obituaire de Saint-Donatien de Bruges, Compte rendu des
séances de la Commission royale d'histoire ou recueil de ses bulletins
4de reeks, XVI, 1889, p. 283-371.
Giry, A., Les châtelains de Saint-Omer (1042-1386), overdruk uit Bibliothèque de
l'Ecole des Chartes, années 1874-1875, Paris, 1875, p. 1-57.
Giry, A., Analyse et extraits d'un registre des Archives municipales de Saint-Omer.
1166-1778, Mémoires de la Société des Antiquaires de la Morinie, XV,
1874-1876, p. 65-317.
Giry, A., Histoire de la ville de Saint-Omer et de ses institutions jusqu'au XIV" siècle,
Paris, 1877.
Giustiniano, B., Historie cronologiche della vera origine di tutti gl' ordini equestri, e
religioni cavalleresche, ... di D. Carlo Il, Venetia, 1672.
Glarbo, H., Dronning Elisabeths Gravmaele i Gent, Kunstmuseets Aarsskrift, XIII-XV,
1926-1928, p. 67-79.
Glorieux, G., zie Cockx-Indestege, E., en Glorieux, G.
Goetghebuer, A., L'église cathédrale de Saint Bavon à Gand, Gand, 1893.

Goethals, P.-V., Miroir des notabilités nobiliaires de Belgique, des Pays-Bas et du Nord
de la France, 2 delen, Bruxelles, 1857-1862.
GoetschaIckx, P.J., Cartularium der abdij S. Michiels te Antwerpen, Bijdragen tot de
geschiedenis, bijwnderlijk van het aloude hertogdom Brabant, IV, 1905,
p. 549-600, akten 1-42; V, 1906, p. 297-391, akten 43-105; VI, 1907, p. 280-356,
akten 106-176; VII, 1908, p. 359-412, akten 177-230; VIII, 1909, p. 209-236,
akten 231-262, en p. 381-408, akten 263-290; IX, 1910, p. 345-364, akten
291-314; X, 1911, p. 347-400, akten 315-371; XI, 1912, p. 527-536,
akten 372-382; XIII, 1914, p. 88-120, akten 385-421; voortgezet in Antwerpen
in de XlIlde eeuw, deel IV, p. 74-74, akten 422-427, en dan opnieuw in
Bijdragen, XXII, 1931-1932, p. 19-41, akten 428-450.
GoetschaIckx, P.J., De abdij van S. Michiels te Antwerpen tijdens de XIIe eeuw,
Bijdragen tot de geschiedenis, bijzonderlijk van het a10ude hertogdom
Brabant, IV, 1905, p. 29-65.
Goetschalckx, P.J., Oorkondenboek der Witheerenabdij van S. Michiels te Antwerpen,
Eekeren-Donk,1909.
Gramaye, J.-B., Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae ... , Bruxellae, 1608.
Gramaye, J.-B., Antiquitates Antwerpiae, Bruxellae, 1610.
Gramaye, J.-B., Africa illustrata, Tournay, 1622.
Gramaye, J.-B., Specimen litterarum et linguarum universi orbis, Athi, 1622.
Grancsay, S.V., The Armor of don Alvaro de Cabrera, Bulletin of the Metropolitan
Museum of Art, june 1952, p. 275-285.
Grandjean, P.B., Det Danske Rigsvaaben, Kj'Sbenhavn, 1926.
Grandjean, P.B., Les armoiries royales de Danemark, Archives héraldiques suisses,
XLIX, 1935, p. 1-7.
Grierson, Ph., Les annales de Saint-Pierre de Gand et de Saint-Amand, Bruxelles, 1937.
Gruy, H., Histoire d'Arras, Arras, 1967.
Guerard, B., Cartulaire de l'Abbaye de Saint-Bertin, Paris, 1840.
Guesnon, A., La trésorerie des chartes d'Artois avant la conquête française de 1640,
Bulletin historique et philologique du comité des travaux historiques et
scientifiques, année 1895, p. 423-469.
Het Gulden Vlies. Vijf eeuwen Kunst en Geschiedenis. Tentoonstelling in het Stedelijk
Museum voor Schone Kunsten, Groeningenmuseum, Dyver, 12, 14 juli-
30 september 1962. Catalogus, Brugge, 1962.
Habich, G., lnkunabeln der deutschen Medaille, Pantheon, IV, 1929, p. 312-315.
Haigneré, Kan., en Bled, O., Les chartes de Saint-Bertin, 3 delen, Saint-Omer,
1888-1893.
Halbertsma, H., The Frisian kingdom, Berichten van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundig Bodemonderzoek, XV-XVI, 1965-1966.
Halbertsma, H., Koning Radbod, Philologia Frisica, 5e Friese Filologenkongres,
Leeuwarden, september 1969.
Hautcœur, E., Cartulaire de l'abbaye de Flines, 2 delen, Lille/Paris/Bruxelles, 1873.
Hautcœur, E., Histoire de l'abbaye de Flines, Iste uitg., ParisILille/DouailBruxelles, 1874.
Hautcœur, E., Documents liturgiques et nécrologiques de l'église collégiale de
Saint-Pierre de Lille, Lille/Paris, 1895.
Hautcœur, E., Histoire de l'église collégiale et du chapitre de Saint-Pierre de Lille,
3 delen, Lille/Paris, 1896-1899.
Held, J.S., Rubens' Pen Drawings, Magazine of Art, november 1951, p. 286-291.
HeJd, J .S., Rubens. Selected Drawings, 2 delen, London, 1959.

Held, J.S., Rubens' Designs for sepulchral Monuments, The Art Quarter1y, XXIII,
1960, p. 247-270.
Héliot, P., Les églises du moyen âge dans le Pas-de-Calais, Mémoires de la Commission
départementale des Monuments historiques du Pas-de-Calais, VII, afl. 1,
1951, p. 1-252.
Héliot, P., Le chevet roman de Saint-Bertin à Saint-Omer et l'architecture
franco-Iotharingienne, Revue belge d'archéologie et d'histoire de l'art, XXII,
1953, p. 73-96.
Henne, A., en Wauters, A., Histoire de la ville de Bruxelles, 3 delen, Bruxelles, 1845.
Henrard, P., Mansfelt, Pierre-Ernest, comte de, Biographie Nationale, XIII, Bruxelles,
1894-1895, kol. 382-394.
Hermand, A., Dissertation sur les armoiries de la ville de St-Omer, les armoiries de
l'Abbaye de St-Bertin et celles du chapitre, Mémoires de la Société des
Antiquaires de la Morinie, III, 1836, p. 343-414.
Hermand, A, Notice sur le château de Rihoult, Mémoires de la Société des Antiquaires de
la Morinie, V, 1839-1840, p. 233-277.
Hermand, A, en Deschamps de Pas, L., Histoire sigillaire de la ville de Saint-Omer,
Paris, 1860.
Hill, G.F., A Corpus of Italian Medals of the Renaissance before Cellini, 1 deel tekst,
1 deel platen, London, 1930.
Hind, AM., Catalogue of Drawings by Dutch and Flemish Artists preserved in the
Department of Prints and Drawings in the British Museum, II. Drawings by
Rubens, Van Dijck and other Artists of the Flemish School of the XVll
Century, London, 1923.
Hirschauer, Ch., Les Etats d'Artois de leurs origines à l'occupation française, 1, Paris/
Bruxelles, 1923.
Holder-Egger, O., zie Iperius.
Houdoy, J., La Joyeuse Entrée des Altesses Sérénissimes Albert et Isabelle (1600). Lille
au XVI" siècle, Bulletin de la Commission historique du Département du
Nord, XII, 1873, p. 399-513.
Houdoy, J., Tombeaux de Baudouin V et de Louis de Male, comtes de Flandres, Revue
des Sociétés Savantes, 6de reeks, 111,1876, p. 517-522.
Huguet, E., Dictionnaire de la langue française du seizième siècle, II, Paris, 1929.
H.[ulin] de Loo, G., Bruges 1902. Exposition de tableaux flamands des XIV', XV' et
XVI" siècles. Catalogue critique, Gand, 1902.
Hulin de Loo, G., L'exposition d'art français, à Londres, en 1932. Notes sur quelques
tableaux du XV' siècle, Académie royale de Belgique. Bulletin de la Classe
des Beaux-Arts, XIV, 1932, p. 57-67.
Hulin de Loo, G., Das Ratselhafte Gemalde von Ince-Hall, Pantheon, XI, 1933,
p. 137-141.
Huyghebaert, N., Het grafschrift van Diederik van den Elzas te Watene, Sacris Erudiri,
X, 1958, p. 399-412.
Huyghebaert, N., Une comtesse de Flandre à Béthanie, Les Cahiers de Saint-André,
XXI, 1964, p. 1-15.
Ingrams, R.A, Rubens and Persia, The Burlington Magazine, CXV, 1974, p. 190-197.
Inscriptions funéraires et monumentales de la province de la Flandre orientale. 2' série.
Eglises conventuelles. Gand, 1, Gand, 1866.
L'intermédiaire des Généalogistes, XXIV, 1969.
lperius (Iohanne Longo de Ipra), Chronica Monasterii Saneti Bertini, uitg. door

O. Holder-Egger, (Monumenta Germaniae Historica-Scriptorum, fO,XXV),
Hannoverae, 1880, p. 736-866.
Janssens, P.M., De gelukzalige Margareta van Brienne, gravin van Beveren, Het Land
van Beveren, VIII, 1965,p.1l7-126.
Jongelinus, G., Notitia abbatiarum ordinis cistertiensis per orbem universum, libros X
complexa, Coloniae, 1640.
Jourdain, G., Lille. Ancienne collégiale Saint-Pierre, Dictionnaire des Eglises de France,
V. Nord et Est. Belgique. Luxembourg. Suisse, Paris, 1971, p. VB73-VB74.
Kalma, J.J., Spahr van der Hoek, J.J. en De Vries, K. (onder de leiding van), Het Friese
Koninkrijk, in Geschiedenis van Friesland, hoofdst. III, Drachten, 1968.
Kenner, Fr., Die Portriitsammlung des Erzherzogs Ferdinand von Tirol, Jahrbuch der
kunsthistorischen Sammlungen des Allerhochsten Kaiserhauses, XIV, 1893,
p. 37-186; XV, 1894, p. 147-259; XVII, 1896, p. 101-274; XVIII, 1897,
p. 135-261; XIX, 1898, p. 6-146.
Kervyn de Volkaersbeke, P., Les églises de Gand, 2 delen, Gand, 1857-1858.
Klietmann, K.G., Critical Remarks 10 the history of the order of the burgundian cross
of Tunesia, The Medal Collector, XVIII, aprill967, p. 36.
Kluit, A., Historia critica comitatus Hollandiae et Zeelandiae, 2 vol. in 4 delen,
Medioburgi, 1777-1782.
Kohlhaussen, H., Europiiisches Kunsthandwerk. Vorromanik und Romallik (Monumente
des Abendlandes), Frankfurt am Main, 1969.
Kreuter-Eggemann, H., Das Skizzenbuch des "Jacques Daliwe", München, 1964.
Kurz, H., en O., The Turkish dresses in the Costume-Book of Rubens, Nederlands
kunsthistorisch Jaarboek 1972, XXIII, p. 275-290.
Ladner, G., Zur Portriitsammlung des Erzherzogs Ferdinand von Tirol, Mitteilungen des
6sterreichischen Instituts für Geschichtsforschung, XLVII, 1933, p. 472-480.
la Porte du Theil, F.J.G., zie Feudrix de Brequigny, L.G.O., en la Porte du Theil, F.J.G.
Lassus, J.B.A., zie Album de Villard de Honnecourt ...
Le Boucq de Ternas, A., Recueil de la noblesse des Pays-Bas, de Flandre et d'Artois,
Douai, 1884.
Lee, S., More, Sir Thomas, Dictionary of National Biography, XXXVIII, London, 1894,
p.429-449.
Leeuwenberg, J., De tien bronzen "plorannen" in het Rijksmuseum te Amsterdam, hun
herkomst en de voorbeelden waaraan zij zijn ontleend, Gentse Bijdragen tot de
Kunstgeschiedenis, XIII, 1951, p. 13-59.
Leeuwenberg, J., Nogmaals de Amsterdamse gravenbeeldjes, Oud-Holland, LXXIII,
1958, p. 156-159.
Lefever, F.A., zie Reekmans, P., en Lefever, A.
Lefèvre, M., Libraires belges en relations commerciales avec Christophe Plantin et Jean
Moretus, De Gulden Passer, 4l!lte jaargang, 1963, p. 1-47.
Lefrancq, P., Les coutumes locales et régionales invoquées à Lille au XVI" siècle à
l'occasion d'un héritage contesté, Revue du NOI'd, LII, 1970, p. 136-137.
Le Gentil, M.C., Epigraphie arrageoise, Mémoires de l'Académie des sciences, lettres et
arts d'Arras, 2de reeks, XIV, 1883, p. 195-218.
Le Glay, M., Catalogue descriptif des manuscrits de la Bibliothèque de Lille, Lille, 1848.
Le Maire, O., Le mausolée de Francon de Mirabello, dit van Halen, chevalier de la
Jarretière, par Jean van Mansdale, dit Keldermans (1391-1416), Bulletin des
Musées royaux d'art et d'histoire, 40-42ste jaargang, 1968-70, p. 105-136.

Lemaire, R.M. (onder de leiding van), Le Patrimoine monumental de la Belgique,
1. Province de Brabant. Arrondissement de Louvain, Liège, 1971.
Le Roy, J., Notitia marchionatus sacri Romani imperii, hoc est urbis et agri Antverpiensis
(... ), Amstelaedami, 1678.
[Le Roy], Le Grand théâtre sacré du duché de Brabant, 2 delen, La Haye, 1734.
Lesbroussart, zie d'Oudegherst, P.
Lestocquoy, J., Notes pour servir à l'histoire de l'art en Artois. 2" Série. II. Plan de
l'église Saint-Vaast du XIII" au XVII" siècle, Bulletin de la Commission
départementale des Monuments historiques du Pas-de-Calais, 2de reeks, VII,
1941, p. 59-65.
Lestocquoy, J., Les évêques d'Arras. Leurs portraits, leurs armoiries, leurs sceaux,
Mémoires de la Commission départementale des Monuments historiques du
Pas-de-Calais, IV, 1942.
Lestocquoy, J., Arras. Cathédrale Notre-Dame-et-Saint- Vaast, Dictionnaire des Eglises
de France, V. Nord et Est. Belgique. Luxembourg. Suisse, Paris, 1971,
p. VBI2-VBI5.
Leuridan, Th., L'Abbaye de Flines de 1233 -1909, Les Questions ecclésiastiques, III,
1910, p. 151-158.
Leuridan, Th., Epigraphie ou recueil des inscriptions du Département du Nord ou du
diocèse de Cambrai, VI, Arrondissement de Douai (2de deel), Lille, 1927.
(Mémoires de la Société d'Etudes de la province de Cambrai, XXII.)
Lindeman, C.M.A.A., De dateering, herkomst en identificatie der "Gravenbeeldjes"
van Jacques de Gérines, Oud-Holland, LVlII, 1941, p. 49-57, 97-105,161-168,
193-219.
Lodge, E., Portraits of illustrious Personages of Great Britain with biographical and
historical Memoirs, Part XIX, [London], 1826.
Looten, C., Les seigneurs et l'église ancienne de Zuytpeene, Bulletin du Comité flamand
de France, XI, 1938, p. 177-187.
Luykx, Th., Johanna van Constantinopel, Gravin van Vlaanderen en Henegouwen,
Antwerpen/Utrecht, 1946. (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamsche
Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schoone Kunsten van België, VIII,
nr. 5.)
Luyckx, Th., Over de geboorte en sterfdata van Gravin Margareta van Constantinopel en
van hare kinderen, de Avesnes en de Dampierre, Antwerpen, 1950. (Bijdragen
voor de geschiedenis der Nederlanden, V).
Lyna, F., Uit en over handschriften, II. Portretten van Wenceslaus van Brabant, De
Kunst der Nederlanden, 1, 1930-31, p. 321-326.
Mâle, E., L'art religieux du XIII" siècle en France. Etude sur l'iconographie du moyen
âge et sur ses sources d'inspiration, 3de uitg., Paris, 1910.
Mansion, J., De brief van abt Othelboldus aan gravin Otgiva van Vlaanderen,
Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal
en Letterkunde, 1919, p. 325-326.
Marlier, G., La Renaissance flamande. Pierre Coeck d'Alost, Bruxelles, 1966.
Martène, E., en Durand, U., Voyage littéraire de deux Religieux bénédictins de la
Congrégation de Saint Maur, 2 delen, Paris, 1717-1724.
Martin, C., Généalogies et anciennes descentes des Forestiers et Comtes de Flandre ...
par Corneille Martin Zélandoys et ornées de portraicts, figures et habitz selon
les facons et guises de leurs temps, ainsi qu'elles ont este trouvees es plus

anciens tableaux, par Pierre Balthasar et par luimesme, mises en lumiere,
Anvers, 1578.
Martin, J.R., zie Stechow, W.
Maurenbrecher, Maximilian Il, Allgemeine deutsche Biographie, XX, Leipzig, 1884,
p.736-747.
Meersseman, G., Jeanne de Constantinople et les Frères Prêcheurs. A propos d'un livre
récent. II. La comtesse Jeanne et la fondation de Gand, Archivum Fratrum
Praedicatorum, XIX, 1949, p. 132-139.
Melchior de Ste-Marie, Carmel, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques,
XI, Paris, 1949, ko!. 1070-1104.
Mertens, J., Quelques édifices religieux à plan central découverts récemment en Belgique,
Genova, N.S., XI, 1963, p. 141-161 (Archaeologia Belgica, 73).
Meyerus, J., Flandricarum rerum tomi X, Brugis, 1531.
Meyerus, J., Commentarii sive Annales rerum Flandricarum libri septendecim,
Antverpiae, 1561.
Michelant, M., [en Duchet], Manuscrits de la Bibliothèque de Saint-Omer, z. pl., [na 1845].
Molanus, J., Les quatorze livres sur l'histoire de la ville de Louvain, du docteur et
professeur en théologie, Jean Molanus, uitg. door P.-F.-X. De Ram, 2 delen,
Bruxelles, 1861.
Molinet, J., Chroniques, uitg. door G. Doutrepont en O. Jodogne, III, Bruxelles, 1937.
Morison, S., The Likeness of Thomas More. An /conographical Survey of three
centuries, London, [1963].
Mort, S.R., Coins of the Hapsburg emperors and related issues, /6/9 to /9/9,
Melbourne, 1959.
Müller Hofstede, J., Rubens und Tizian: das Bild Karls V, Münchner Jahrbuch der
bi1denden Kunst, 3. Fol~, XVIII, 1967, p. 33-96.
Mullie, R., Monuments de Bruges. 1re partie, Eglises et chapelles; 2e partie, Les grands
monuments funéraires, Woluwé-Saint-Lambert, 1960.
Mullie, R., Sépultures et monuments funéraires. Les Comtes de Flandre (jusque et y
compris Louis de Male, t 1383), Woluwé-Saint-Lambert, z.d.
Muret, Th., Le chapitre collégial des Saints-Michel-et-Gudule à Bruxelles [1596-1655],
Liège, 1960. (Onuitgegeven licentiaatscriptie.)
Naster, P., Trouvaille de monnaies des xve et XVIe siècles à Courtrai (1947), Revue
belge de numismatique et de sigillographie, XCVII, 1951, p. 166-184.
H et N ederlands Staatsieportret. Tentoonstelling georganiseerd onder auspiciën van het
Bureau van de Rijksinspecteur voor Roerende Monumell1en, Den Haag,
[Tentoonstellingscatalogus, Den Haag, 1973].
Nickel, H., Der mittelalterliche Reiterschild des Abendlandes, Berlin, 1958.
Norman, V., A rms and armour, London, 1972.
Nowé, H., Le gisant de l'abbaye de Nieuwen Bossche à Heusden, Revue belge
d'archéologie et d'histoire de l'art, XXI, 1952, p. 153-173.
Oakeshott, R.E., The Archaeology of weapons. Arms and armour from prehistory to the
age of chivalry, 2de uitg., London, 1963.
Oberhammer, V., Die Bronzestandbilder des Maximiliangrabmales in den Hofkirche zu
/nnsbrück,Innsbrück/Wien/München,1935.
Onghena, M.J., De /conografie van Philips de Schone, Brussel, 1959. (Koninklijke
Academie van België. Klasse der Schone Kunsten. Verhandelingen, verzameling
in-8°, X, afl. 5).

Ordres de chevalerie et récompenses nationales. [Paris.] Musée monétaire. 20 mars-
30 mai 1956. [Catalogus], Paris, 1956.
P.C.V.D.M., Le couvent et l'oratoire des Dominicains, à Gand, Messager des sciences
historiques, 1860, p. 149-155.
Panofsky, B., Early Netherlandish Painting. Its Origins and Character, 2 delen,
Cambridge-Mass., 1953.
Perrichet, L., La grande Chancellerie de France des origines à 1328, Paris, 1912.
Petit de Julleville, L., Histoire de la langue française et de la littérature française des
origines à 1900, VI, Paris, 1898.
Pietresson de Saint-Aubin, A.M., Répertoire numérique des Archives départementales
du Nord. Série G, clergé séculier, 2 delen, Lille, 1960.
Pinchart, A., Notice historique sur Pierre De Beckere, auteur du mausolée de Marie de
Bourgogne, à Bruges, Bulletins de l'Académie royale des sciences, des lettres
et des beaux-arts de Belgique, XVIII, 2de deel, 1851, p. 227-238.
Pinchart, A., Archives des arts, sciences et lettres. Documents inédits, 3 delen, Gand,
1860-1881.
Pinchart, A., Jacques de Gérines, batteur de cuivre du XV· siècle, et ses œuvres,
Bulletin des Commissions royales d'art et d'archéologie, V, 1866, p. 114-136.
Pirenne, H., Histoire du meurtre de Charles le Bon, Paris, 1891.
Pirenne, H., Histoire de Belgique, 3de uitg., IV, Bruxelles, 1927.
Platelle, H., zie Trenard, L.
Plon, B., Les maîtres italiens au service de la Maison d'Autriche. Leone Leoni sculpteur
de Charles-Quint et Pompeo Leoni sculpteur de Philippe II, Paris, 1887.
Poncelet, A., Histoire de la Compagnie de Jésus dans les anciens Pays-Bas, Bruxelles,
1926. (Académie royale de Belgique, Classes des lettres et des sciences
morales et politiques, Mémoires 8°, 2 e série, XXI, parties 1-2.)
Poncelet, B., zie de Hemricourt, J.
Pope-Hennessy, J., The Portrait in the Renaissance (The A.W. Mellon Lectures in the
Fine Arts ,1963), Washington, 1966.
Posse, O., Die Siegel der deutschen Kaiser und Konige, 5 delen, Dresden, 1909-1913.
Prie m, F., Documents extraits du dépôt des archives de la Flandre occidentale à Bruges,
2de deel, VII, Bruges, 1850.
Prims, F., Antwerpsche Teksten uit den tijd van Hertog Jan III, Antwerpsch
Archievenblad, 2de reeks, VIII, 1933, p. 39-76.
Prims, F., Antwerpiensia, 1934, 8ste reeks. Losse bljdragen tot de Antwerpsche
geschiedenis, Antwerpen, 1935.
Quarré, P., Plaques de fondations d'Isabelle de Portugal, duchesse de Bourgogne, aux
Chartreuses de Bâle et de Champmol-les-Dijon, Jahresbericht 1959 des,
Historischen Museums, p. 29-38.
Quarré-Reybourbon, L., Les Mémoriaux d'Antoine de Succa, Réunion des Sociétés des
Beaux-Arts des Départements ... du 22 au 25 mai 1888 (Paris), 1888, p. 783-797.
Quarré-Reybourbon, L., Trois recueils de portraits aux crayons ou à la plume
représentant des souverains et des personnages de la France et des Pays-Bas,
Bulletin de la Commission historique du Département du Nord, XXIII, 1900,
p. 1-127.
Quicke, F., Les circonstance~ de Ir. réclusion et de la mort de Marguerite de Brabant,
comtesse de Flandre, Miscellanea Historica in honorem Leonis van der
Essen, Bruxelles/Paris, 1947,1, p. 391-407.
Radbod, in Winkler Prins Encyclopedie, XV, Amsterdam/Brussel, 1952, p. 734-735.

Réau, L., Iconographie de l'art chrétien, III. Iconographie des Saints, 2, Paris, 1958.
Recueil des chartes qui se trouvent dans les archives des mayeur et échevins de la ville de
Saint-Omer, Saint-Omer, 1739.
Reekmans, P., en Lefever, F.A., De grafmonumenten en epitafen van de Leuvense
Sint-Pieterskerk, Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring
voor Leuven en omgeving, XIII, 1973, p. 118-137,233-242; XIV, 1974,
p. 55-60, 104-125.
Reekmans, P., zie Spaey, F., en Reekmans, P.
Reusens, E., Eléments d'archéologie chrétienne, l, Louvain, 1871.
Reusens, E., Documents relatifs à l'histoire de l'Université de Louvain (1425-1797),
5 delen, Louvain, 1881-1903.
[Revillion], Dessin du tombeau de Guillaume Cliton, Bulletin de la Société des
Antiquaires de la Morinie, X, 1897-1901, p. 596-597.
Richard, Ch.L., Histoires du couvent des Dominicains de Lille en Flandre, et de celui
des Dames dominicaines de la même ville, dites de Sainte Marie de l'Abbiette,
Liège, 1782.
Richard, J.-M., Inventaire sommaire des archives départementales du Pas-de-Calais
antérieures à 1790. Pas-de-Calais, Archives civiles, série A, J, Arras, 1878.
Richard, J.-M., Note sur les sceaux de Mahaut comtesse d'Artois (1302-1329), BulletÎ11
de la Commission des Antiquités départementales (Pas-de-Calais), V,
1879-1883, p. 27-33.
Richard, J.-M., Une petite-nièce de saint Louis, Mahaut, comtesse d'Artois et de
Bourgogne (1302-1329), Paris, 1887.
Richard, J.-M., Cartulaire de l'hôpital Saint-lean-en-l'Estrée d'Arras publié avec
d'autres documents et une étude sur le Régime intérieur de cette Maison et des
Hôpitaux d'Hesdin et de Gosnay, Paris, 1888.
Riedmann, J., Studien über die Reichskanzlei unter Friedrich Barbarossa in den lahren
1156-1166, II. Teil, Mitteilungen des Institüts für ôsterreichische
Geschichtsforschung, LXXVI, 1968, p. 23-105.
Ring, G., Beitrage zur Geschichte Niederlandischer Bildnismalerei im 15. und 16.
lahrhundert, Leipzig, 1913.
Ring, G., La Peinture française du quinzième siècle, [Londres, 1949].
Robert, Abbé, Histoire de l'abbaye de Chocques, ordre de Saint-Augustin, au diocèse
de Saint-Omer, Mémoires de la Société des Antiquaires de la Morinie, XV,
1874-1876, p. 345-568.
Roblot-Delondre, L., Portraits d'infantes. XVI' siècle (Etude iconographique),
Paris/Bruxelles, 1913.
Rodière, R., Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, V, an. 8, Pont-de-Briques,
1922.
Rodière, R., Arras (ville), Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, IV,
Paris, 1930, ko!. 688-699.
Rodière, R., Les écussons des églises de Bezencourt (Commune du Tronchoy), de La
Boissière et de Miannay, Bulletins de la Société des Antiquaires de Picardie,
XXXIX, 1941-1942, p. 383-391.
Rodière, R., zie Epigraphie ...
Rothel, H.K., Die Ausstellung Flamischer Malerei in London, Kunstchronik, 1954,
p.86-91.
Roggen, D., Gentsche grafplastiek uit den tijd der Van Eyck's, Gentsche Bijdragen tot
de kunstgeschiedenis, IX, 1943, p. 99-125.

Roggen, D., Prae-Sluteriaanse, Sluteriaanse, Post-Sluteriaanse Nederlandse sculptuur,
Gentse Bijdragen tot de kunstgeschiedenis, XVI, 1955-1956, p. 111-191.
Rogghé, P., Simon de Mirabello in Vlaanderen, Appeltjes van het Meetjesland, 1958,
p.5-56.
Rombaut, J.A., Bruxelles illustrée, ou description chronologique et historique de cette
ville, 2 delen, Bruxelles, 1777-1779.
Rombouts, Ph., en Van Lerius, Th., De liggeren en andere historische archieven der
Antwerpsche Sint-Lucasgilde, onder zinspreuk: "Uut ion sten versaemt",
deel l, Antwerpen/Den Haag, 1864-1876; [heruit,gave, Amsterdam, 1961].
Ross, J.B., Rise and Fall of a Twelfth-Century Clan: the Erembalds and the Murder of
Count Charles of Flanders, 1127-1128, Speculum, XXXIV, juli 1959, p. 367-390.
Ross, J.B., The Murder of Charles the Good Count of Flanders by Galbert of Bruges,
New-York, 1960.
Rousseau, F., Henri l'Aveugle, comte de Namur et de Luxembourg. 1136-1196, Liège/
Paris, 1921. (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université
de Liège, 27.)
Rousseau, H., Frottis de tombes plates. Catalogue descriptif, Bruxelles, 1912.
Rouvier, L., La Chancellerie et les sceaux de France, 2de uitg., Marseille, 1950.
Rouzet, A., Adresses d'imprimeurs, libraires et éditeurs belges des XV' et XVI' siècles,
De Gulden Passer, 40ste jaargang, 1962, p. 151-207.
Rubbrecht, O., L'origine du type familial de la Maison de Habsbourg, Bruxelles, 1910.
Saint Louis à la Sainte Chapelle. Exposition organisée par la Direction générale des
Archives de France. Mai-août 1960, Paris, 1960.
Salet, F., Chronique. Jean Pépin de Huy, Bulletin monumental, CXIX, 1961, p. 265-266.
Salet, F., Les tombeaux de Bourgogne à Notre-Dame de Bruges, Société française
d'archéologie. Congrès archéologique de France, CXX' session, 1962,
Flandre, p. 45-54.
Sanders, Fr., Stanley, Sir William, Dictionary of National Biography, LIV, London,
1898, p. 82-84.
Sanderus, A., Presbyteri Gandavum sive Gandavensium rerum libri sex, Bruxellis, 1627.
Sanderus, A., Flandria illustra ta, 2 delen, Coloniae Agrippinae, 1641-1644.
Sanderus, A., Chorographia sacra Brabantiae, II, Hagae Comitum, 1727.
Scherer, M.R., zie Fansler, R.M., en Scherer, M.R.
Schilling, E., en Wolfflin, H., Albrecht Dürer. Skizzenbuch der Reise nach den
Niederlanden (1520-1521), 2de uitg., Basel, 1958.
Schmitt, A., zie Degenhart, B., en Schmitt, A.
Schulz, A., Blankwaffen und Rüstung der Minnezeit (11. bis 13. Jahrhundert), Nürnberg,
z.d. (heruitgave van de uitgave van 1889).
Scohier, 1., Généalogie et descendance de la très-illustre maison de Croy, Douai, 1589.
Servranckx, G.J., Histoire de la commune de Héverlé et de ses seigneurs, Louvain, 1855.
Siret, Ad., Les Franck ou Francken, Ambroise le Vieux, Biographie Nationale, VII,
Bruxelles, 1883, kol. 243-244.
Smets, G., Henri 1 er duc de Brabant, 1190-1235. Thèse présentée à la Faculté de
Philosophie et Lettres de l'Université Libre de Bruxelles pour l'obtention du
grade de docteur spécial en Histoire, Bruxelles, 1908.
Smit, J.P.W.A., De Helmtekens der Hertogen van Brabant uit het Leuvense huis en in
het bijzonder de gouden draak van hertog Jan l, De Brabantse Leeuw, 1952,
p. 122-127, 137-142, 169-173,201-206; 1953, p. 1-5.

Smolderen, L., Le tombeau de Charles le Téméraire se présente-t-il-aujourd'hui tel qu'il
était autrefois?, Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis gesticht
onder de Benaming "Société d'Emulation" te Brugge, CIX, 1972, p. 218-225.
Sommers Wright, G., The Tomb of Saint Louis, Journal of the Warburg and Courtauld
Institutes, XXXIV, 1971, p. 65-82.
Sonkes, M., Dessins du XV' siècle: groupe Van der Weyden (Les Primitifs flamands,
Ill. Contributions à l'étude des Primitifs flamands, 5), Bruxelles, 1969.
Sos son, J.-P., Gand, Dictionnaire
p.48.
des Eglises. Vc. Belgique. Luxembourg, Paris, 1970,
Spaey, F., Het "Godshuis der Predikheren binnen Leuven", Leuven, 1961.
Spaey, F., en Reekmans, P., Bijdrage tot de geschiedenis van de parochie van
O.-L.- Vrouw-ten-Predikheren te Leuven, MededeIingen van de Geschied- en
Oudheklkundige Kring voor Leuven en omgeving, VI, 1966, p. 91-105.
Spahr van der Hoek, J.J., zie Kalma, J.J., Spahr van der Hoek, J.J., en De Vries, K.
Staatliche Museen zu Berlin. Beschreibendes Verzeichnis der Gemiilde im
Kaiser-Friedrich-Museum und Deutschen Museum, Berlin, 1931.
Stallaert, K., Glossarium van verouderde Rechtstermen, kunstwoorden en andere
uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche oorkonden,
2 vol. in 1 deel, Leiden, 1890.
Stecher, J., Gramaye, Jean-Baptiste, Biographie Nationale, VIII, Bruxelles, 1884-1885,
kol. 179-184.
Stechow, W., Sorne Thoughts on Rubens as a Copyist of Portraits, 1610-1620, in Rubens
before 1620, uitg. door J.R. Martin, [Princeton, 1972], p. 23-44.
Steingriiber, E., Alter Schmuck. Die Kunst des europiiischen Schmuckes, [München,
1956].
Sterling, Ch., La peinture de portrait à la Cour de Bourgogne au début du XV' siècle,
Critica d'Arte, VI, 1959, p. 289-312.
Stieve, Karl, Erzherzog von Innerosterreich, Allgemeine deutsche Biographie, XV,
Leipzig, 1882, p. 318-322.
Strong, R., National
1969.
Portrait Gallery, Tudor and Jacobean Portraits, 2 delen, London,
Strubbe, E.I., De parochies te Brugge voor de XIIe eeuw, in Studies over de kerkeUjke en
kunstgeschiedenis van West-Vlaanderen opgedragen aan Z.E.H. Michiel
English (Album English), Brugge, 1952, p. 355-380.
Strubbe, E.I., Van de eerste naar de tweede omwalling van Brugge, Handelingen van het
Genootschap voor Geschiedenis ,gesticht onder de benaming "Société
d'Emulation" te Brugge, C, 1963, p. 271-300.
Strubbe, E., en Voet, L., De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de
Nederlanden, Antwerpen! Amsterdam, 1960.
Suetens, 1., L'ordre de Barbarie dans les "Mémoriaux" d'Antoine de Succa (Bruxelles,
B.R. Ms II 1862), Cercie d'Etudes numismatiques, VIII, 1971, p. 55-61.
SWEERTIUS, Fr., Selectae Christiana orbis deliciae ex urbibus, templis, bibliothecis et
aliunde, Coloniae Agrippinae, 1608.
T.S. of V., Vox Populi, Part II, z.pl., z.d. [16201].
Terninck, A., Arras. Histoire de l'architecture et des beaux-arts dans cette ville depuis les
temps les plus reculés jusqu'à la fin du XVIII' siècle, Arras, 1879.
Terninck, A., zie de Cardevacque, A., en Terninck, A.
Tessier, G., Diplomatique royale française, Paris, 1962.

Thevet, A., Les vrais pourtraits et vies des hommes illustres grecz, latins et payens,
recueilliz de leurs tableaux, livres, medalles antiques et modernes, 2 vol. in
1 deel, Paris, 1584.
Thielemans, M.R., Les Croij, conseillers des ducs de Bourgogne. Documents extraits de
leurs archives familiales, 1357-1487, Bulletin de la Commission royale
d'histoire, CXXIV, 1959, p. 1-141.
Tiroux, Histoire du très célèbre monastère de Flines, Lille, 1732.
Tourneur, V., La numismatique à l'Exposition de la Toison d'Or, Les Chefs-d'œuvre
d'art ancien à l'Exposition de la Toison d'Or à Bruges en 1907, Bruxelles, 1908,
p.235-253.
Tourneur, V., Jehan de Candida, diplomate et médailleur au service de la Maison de
Bourgogne, 1472-1480, Revue belge de numismatique, LXX, 1914, p. 381-411;
LXXI, 1919, p. 7-48,251-300.
Tourneur-Nicodème, M., Les sceaux du duc de Brabant Jean r', Revue belge de
numismatique, XCVII, 1951, p. 121-128.
Tourneur-Nicodème, M., A propos des sceaux d'Henri 1 er duc de Brabant (1190-1235),
Mélanges Georges Smets, Bruxelles, 1952, p. 633-639.
Traugott Schulz, F., Vogtherr, Heinrich, d. À'., Allgemeines Lexikon der bildenden
Kiinstler von der Antike bis zur Gegenwart, gesticht door U. Thieme en
F. Becker, o.l.v. H. Vollmer, XXXIV, Leipzig, 1940, p. 499-504.
Trenard, L., Histoire des Pays-Bas français, Toulouse, 1972. (Coll. Univers de la France,
série Histoire des Provinces).
Trésors de l'abbaye de Saint-Bertin. Musée. Hôtel Sandelin. Saint-Omer. Du 13 juin au
28 septembre, [Saint-Omer, 1970].
Vaes, M., Les fondations hospitalières flamandes à Rome du XV' au XVIIr siècle,
Bulletin de l'Institut historique belge de Rome, afl. 1,1919, p. 161-371.
Vallée, G., Extraits des manuscrits n" 885 et 886 de la Bibliothèque de Douai ... ,
Société des Antiquaires de la Morinie. Bulletin historique trimestriel, V,
1872-1876, p. 423-436.
Valvekens, E., De Sint-Michielsabdij te Antwerpen vanaf 1564 tot 1596, Analecta
Praemonstratensia, l, 1925, p. 145-173,242-260; II, 1926, p. 273-293,
337-356; III, 1927, p. 141-155.
Van Acker, K.G., lconografische beschouwingen in verband met de 16e-eeuwse
gegraveerde "portretten" der graven van Vlaanderen, Oud Holland, LXXXIII,
1968, p. 95-116.
Van Arenbergh, E., Huerne ou Heurne, Christophe Van, Biographie Nationale, IX,
Bruxelles, 1886-1887, kol. 622.
Van Caeneghem, R.C., en Ganshof, F.L., Encyclopedie van de Geschiedenis der
Middeleeuwen, Gent, 1962.
Van den Bergen-Pantens, Chf., Etude historique et iconographique de l'ordre de l'Epée
de Chypre, in Mélanges offerts à Szabolcs de Vajay, Braga, 1971, p. 605-610.
Van Den Branden, F.J., Geschiedenis der Antwerpsche schilderschool, Antwerpen, 1883.
van der Aa, A.J., Radboud l, Biographisch woordenboek der Nederlanden, 16de deel,
Haarlem, 1874, p. 25-28.
van der Haeghen, V., Exhumation des cendres d'Isabelle d'Autriche, Messager des
sciences historiques, 1886, p. 18-32.
van der Haeghen, V., Mémoire sur des documents faux relatifs aux anciens peintres,
sculpteurs et graveurs flamands, Bruxelles, 1899. (Mémoires couronnés et

autres mémoires publiés par l'Académie royale (. .. ) de Belgique, Collection 8°,
LVIII).
Vanderspeeten, H.P., Corneille Vishaven, premier Jésuite belge, Collection de Précis
historiques, door E. Terwecoren, 11de jaargang, Bruxelles, 1862, p. 457-472.
van der Wee, H., The Growth of the Antwerp Market, The Hague, 1963.
Van de Velde, C., Portretten van Frans Francken de Oudere, Jaarboek Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, 1962-1963, p. 175-186.
Van de Velde, C., zie De Schryver, A., en Van de Velde, C.
Van Orival, E., L'Abbaye de Saint- Vaast d'Arras. Description et histoire des bâtiments,
Statistique monumentale du Département du Pas-de-Calais, III, 1877, p. 1-86.
Van Orival, Chan., Nécrologue de l'abbaye de Saint-Vaast d'Arras, Arras, 1878.
Van Orival, Chan., zie Cartulaire de l'abbaye de Saint-Vaast ...
Van Eeghem, W., Stratius, Jacques, ou J. Van der Straeten, Biographie Nationale, XXIV,
Bruxelles, 1926-1929, koI. 157-166.
Van Even, E., Louvain monumental ou description historique et artistique de tous les
édifices civils et religieux de la dite ville, 2 delen, Louvain, 1860.
Van Even, E., Dévastations dans l'église des Célestins d'Heverlé-lez-Louvain, en 1796,
Messager des sciences historiques, 1887, p. 278-292, 411-419.
Van Even, E., Jean de Louvain, Biographie Nationale, X, Bruxelles, 1888-1889,
koI. 411-412.
Van Even, E., Louvain dans le passé et dans le présent. Formation de la ville - Evénements
mémorables - Territoire - Topographie -Institutions - Monuments - Œuvres
d'art, Louvain, 1895.
Van Even, E., zie Boonen, W.
Van Hende, E., Notice sur Guillaume le Blanc seigneur de Houchin, maître de la chambre
des comptes de Lille et sur un jeton frappé à ses armes, Bulletin de la
Commission historique du Département du Nord, XV, 1899, p. 5-36.
Van Houtte, J.A., Bruges. Essai d'histoire urbaine, Bruxelles, 1967.
Van Lerius, Th., zie Rombouts, Ph., en Van Lerius, Th.
van Luttervelt, R., Les portraits de Philippe le Bon, Les Arts Plastiques, 1951, p. 182-196.
van Luttervelt, R., Bijdragen tot de Iconographie van de Graven van Holland, naar
aanleiding van de beelden uit de Amsterdamse Vierschaar, Oud-HolIand,
LXXII, 1957, p. 73-91, 139-150 en 218-234.
Vannérus, J., Inventaire des archives de l'abbaye de St-Michel à Anvers reposant aux
Archives de l'Etat de cette ville, Analectes de l'Ordre de Prémontré, VIII,
1912, en IX, 1913; [overdruk Louvain, 1913].
Van Puyvelde, L., Rubens, 2de uitg., Paris/Bruxelles, 1964. (Les peintres flamands du
XVIIe siècle, 2 e série, n° 9.)
van Regteren AItena, I.Q., De Sint Pieters abdij te Gent, getekend voor 1534, Opus
Musivum. Een bundel studies aangeboden aan Professor Doctor M.D. Ozinga
ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag op la november 1962, Assen,
1964, p. 161-173.
van Werveke, H., Filips van de Elzas en Willem van Tyrus. Een episode uit de
geschiedenis van de kruistochten, Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse
Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België,
XXXIII-2, 1971, p. 1-36.
Varenbergh, E., La Cour de Tronchiennes, Messager des sciences historiques, 1871,
p.333-344.
Ve1ghe, H., La collégiale des Saints Michel et Gudule à Bruxelles, z.pI., 1925.

Verbruggen, J.F., Het leger en de vloot van de graven van Vlaanderen vanaf het ontstaan
tot in 1305, Brussel, 1960. Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse
Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België,
Klasse der Letteren, Dr. 38.
Vergilius, P., Anglicae historiae libri viginti sex, Basileae, 1546.
Verhaeghen, A., Le château de Gérard-le-Diable à Gand, Messager des sciences
historiques, 1886, p. 1-17.
Verhulst, A., De Sint-Baafsabdij te Gent en haar grondbezit (VIl-XIVe eeuw), Brussel,
1958. Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren,
nr.30.
Verkooren, A., Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg
et des Pays d'Outre-Meuse. Iste deel: Chartes originales et vidimées, l, Bruxelles,
1910.
Vermaseren, B.A., Het ambt van historiograaf in de Bourgondische Nederlanden,
Tijdschrift voor Geschiedenis, LVI, 1941, p. 258-273.
Vermeersch, M., De praalgraven van Maria van Bourgondië en Kare/ de Stoute in het koor
van de O.-L.-Vrouwkerk te Brugge, Handelingen van het Genootschap voor
Geschiedenis gesticht onder de Benaming "Société d'Emulation" te Brugge,
CVII, 1970, p. 152-156.
Vernulaei, N., Academia Lovaniensis, Lovanii, 1667.
Viaene, A., De.historiograaf lan-Baptist Gramaye. Zijn rondreis in West-Vlaanderen,
1608-1612, Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis gesticht
onder de Benaming "Société d'Emulation" te Brugge, CVIII, 1971,
p.319-330.
Viaene, A., Abdijen en Kapittelkerken ais laatste rustplaats van de Graven van
Vlaanderen 879-1455, Biekorf, LXXIV, 1973, p. 5-38.
Virgilius, P., voir Vergilius, P.
Visschers, P., Verzameling van grafschriften in de St Andries kerk te Antwerpen,
Antwerpen, 1852.
Visschers, P., Geschiedenis van St Andries kerk te Antwerpen sedert hare opkomst tot
den huidigen dag, 1, Antwerpen, 1853.
Voet, L., De brief van abt Othebold aan gravin Otgiva, over de relikwieën en het domein
van de Sint-Baafsabdij te Gent (1019-1030), Brussel, 1949. (Koninklijke
Belgische Academie. Koninklijke Commissie voor Geschiedenis.)
Voet, L., zie Strubbe, E., en Voet, L.
von lsenburg, W.F. Prinz, Stammtafeln zur Geschichte der europiiischen Staaten, 3 delen,
Marburg, 1960-1964.
von Wilckens, L., Das "historische" Kostüm im 16. lahrhundert. Spiegel des
historischen Begreifens, Zeitschrift für historische Waffen- und Kostümkunde,
1961, p. 28-46.
Vosmer, M., Principes Hollandiae et Zelandiae, Domini Frisiae, Antwerpiae, 1578.
Vredius, O., Sigilla comitum Flandriae et inseriptiones diplomatum ab iis editorum cum
expositione historica ... , Brugis Flandrorum, 1639.
Vredius, O., Les sceaux des comtes de Flandre, Bruges, 1641.
Vredius, O., La généalogie des comtes de Flandre depuis Baudouin Bras de fer jusques à
Philippe IV, Roy d'Espagne, 2 delen, Bruges, 1642-1644.

Wallet, E., Description de l'ancienne abbaye de Saint-Bertin, à Saint-Omer en Artois,
autrefois l'abbaye de Sithiu, en Morinie, 1 deel tekst, 1 atlas, Paris/Saint-Omer/
Douai, 1834.
Ward-Jackson, P., Some rare Drawings by Melchior Lorichs in the Collection of
Mr. John Evelyn of Wotton, and now at Stonor Park, Oxfordshire, The
Connoisseur, CXXXV, maart 1955, p. 83-93.
Warlop, E., De Keurbrief van het Brugse Vrije, Handelingen van het Genootschap voor
Geschiedenis gesticht onder de Benaming "Société d'Emulation" te Brugge,
XCIX, 1962, p. 161-186.
Warlop, E., De Vlaamse Adel v66r 1300, 3 vol., z.pl. [Handzame], 1968.
Wauters, A., Marguerite d'Alsace, Biographie Nationale, XIII, Bruxelles, 1894-1895,
kol. 579-582.
Wauters, A., Table chronologique des diplômes imprimés concernant l'histoire de la
Belgique, IX, Bruxelles, 1896.
Wauters, A., zie Henne, A., en Wauters, A.
Weale, W.H.J., Bruges et ses environs, Bruges/London, 1862.
[Weale, W.H.J.], Inventaires du trésor de la collégiale de Saillt Donatien à Bruges.
1347-1539, Le Beffroi, l, 1863, p. 323-337.
[Weale, W.H.J.], Le Palais du Franc à Bruges, Le Beffroi, IV, 1872-73, p. 46-92, 216-237.
Wea1e, W.H.J., Hubert and John van Eyck. Their Life and Work, London/New York,
1908.
Weale, W.H.J., Lancelot Blondeel, l, The Burlington Magazine, XIV, 1908, p. 96-100.
Wegele, Albrecht l, Allgemeine deutsche Biographie, l, Leipzig, 1875, p. 224-227.
Westendorp, K., Die Anfange der franzosisch-niederlandischen Portraittafel.
Inaugural-Dissertation, KOIn, 1906.
Will, H., Maria von Burgund Herzogin von Kleve, Kleve, [1967].
Willems, J.F., Chronique en vers de Jean Van Heelu ou relation de la bataille de
Woeringen, Bruxelles, 1836. (Collection de chroniques belges inédites).
WOIfflin, H., zie Schilling, E., en WOIfflin, H.

BIOGRAFIE VAN ANTHONIO DE SVCCA *
door Chr. Van den Bergen-Pantens
Een akte van 27 juni 1603 " opgesteld op verzoek van Antonio de Succa en
uitgaande van de schepenen en raad der stad Antwerpen, erkende de oudheid
en adel van zijn familie, afkomstig uit Castelnuovo in Piëmont. De vader van
Antonio, Willem de Succa, ridder, heer van Verbeke in Brabant, was gehuwd
met jonkvrouw Catharina van Mierop 2 en verbleef met haar meestal in een
buitenverblijf te Brecht bij Hoogstraten of te Antwerpen 3. De broers van Willem
hadden ook carrière gemaakt in de Nederlanden en verbleven te Antwerpen:
Bernardin, Antonio, geneesheer in dienst van Maximiliaan graaf van
Buren, en Jan, griffier bij de Antwerpse rekenkamer, nadien secretaris van
de Raad van Brabant.
Vit het huwelijk van Willem en zijn echtgenote ontsproten tien kinderen,
van wie verscheidene in dienst traden van heren uit onze gewesten 4 en die
* Deze korte biografie beoogt slechts enkele onuitgegeven elementen te voegen bij die
welke reeds gepubliceerd werden door F.J. Van Den Branden, Geschiedenis, p. 591-595;
M. Devigne, Succa, Antoine de, en M. De Maeyer, Albrecht en Isabella, p. 191-192.
De oorspronkeIijke documenten waarop ze gebaseerd zijn, zouden onmogelijk vermeld
kunnen worden zonder de uiterst vriendeIijke medewerking van de h. J. Van Roey,
conservator bij het Antwerpse Stadsarchief, die in zijn verzamelingen nauwgelieHe opsporingen
heeft verricht, en van de h. L. Van den Branden, wetenschappelijk medewerker
bij de Koninklijke Bibliotheek Albert I. die ons de aantekeningen heeft meegedeeld
die hij in diezelfde verzamelingen gemaakt had. Tenslotte stond de h. A. Vanrie,
toenmalig assistent bij het Algemeen Rijksarchief, ons bij in het ontcijferen van bepaalde
uitermate moeilijk te lezen akten.
1 Antwerpen, SM, Col1ectanea 20, foIio's 153vo-156vo.Kopie gedateerd 10 mei 1648 in
Brussel, MBZ, nr. 62, f. 66vo-7Ov°,sarnen met een aquarel van het wa,pen van de Succa
"une courge d'or en porte de gueulle, au chef d'argent et sur le timbre un More ayant la
teste bandée d'un sindal d'argent et une courge d'or en la main". Antonio voorziet dit
wapen van een onderscheidingsteken met het wapen van zijn moeder (van Mierop) in het
rechterkwartier.
2 Zij waren reeds getrouwd op 29 januari 1558, toen ze een rente verkochten. Zie
G. Beterams, Antwerpse schepenbrieven, p. 90.
3 WaarschijnIijk geheten "huys van playsantien" in Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer
36, bundel 6. Wij wijzen er onrniddeHijk op dat WiIIem de Succa in deze plaats verscheidene
eigendommen bezat.
4 ln volgorde: de meisjes: Catharina, Francesca (Franchina), Margareta; de jongens:
WiIIem, Bernardus, Jacob, Jan, Antonio, Otto, Gabriël (Zie Antwerpen, SM, Weesmeesterkamer,
nr. 38, bundel 6: 4 augustus 1582). WiIIem, die eerst in dienst had
gestaan van Paus Gregorius XIII, stierf bij de belegering van Kallo in 1585 onder het
bevel van Jaspar de Robles (Zie Antwerpen, SAA, Collectanea 20, f. 156vO).Bernardus was
in 1592 al jezuïet (Zie Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer, 140, bundel 5: 7 september
1592; SR 412, f. 95vo-96: 25 mei 1594). Jacob (soms Diego geheten) was vanaf 1603
"fourrier mayor" van de Aartshertogen (Zie Antwerpen, SAA, Col1ectanea 20, f. 153).

vermeld worden naar aanleiding van het verlijden van akten voor notaris ".
Antonio is de zevende onder hen.
Slechts de doopdata van de twee jongste jongens, Otto en Gabriël, zijn
ons bekend, respectievelijk 12 augustus 1568 6 en 24 september 1569 7 •
Antonio wordt voor het eerst vermeld, aIs minderjarige, in een staat der
goederen van 4 augustus 1582 8 na het overlijden van zijn vader Willem 9. Van
deze successies zou elk kind 720 guIden 17 stuivers ontvangen.
Catharina van Mierop stierf op 6 augustus 1592 te Antwerpen 10 in haar
huis in de Lange Gasthuisstraat 11. De inventaris van haar goederen, geregistreerd
in de Kamer voor minderjarigen en gedateerd 7 september 1592, bevat
de omstandige uitgaven voor Antonio de Succa bij die gelegenheid: aankoop
en vervaardiging van zwarte stof voor de rouwkleren, van een wambuis, een
dolk en een rapier 12. Op die datum waren nog slechts zeven kinderen in leven 13.
Alleen Otto en Gabriël waren nog minderjarig. Daar Otto toen 24 jaar oud
was, is het mogelijk dat Antonio de Succa op die datum juist meerderjarig
was geworden. Zijn geboortejaar zou dus ten laatste tot 1567 opklimmen.
Na de dood van zijn vader kreeg Antonio de Succa een aanstelling in een
groothandelszaak in granen. De blijkbaar zware werkzaamheden die hij daar
te verrichten kreeg, veroorzaakten een breuk. Catharina van Mierop liet de
Hij werd regelmatig betaald zoa1s de overige ambtenaren van het huis van de Aartshertogen
(Zie Brussel, ARA, RK, 1837-1838: jaren 1612-1618 passim). Jan was 1egaat van de
Zweedse infante bij Paus Clemens VIII in 1603, pa1tsgraaf en "goude ridder" (Zie M.
Vaes, Les fondations hospitalières, p. 251 en Antwerpen, SAA, Collectanea 20, f. 153).
Tens10tte was Otto schout in 1603 te Brecht (Zie Antwerpen, SAA, Collectanea 20, f. 153).
" Voorgaande noot en Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer nr. 140, bunde1 5 (7 september
1592); Weesmeesterkamer 36, bunde1 6 (4 augustus 1582); SR 410 (1593), f. 235-236
(niet gedateerd, niet geparafeerd); SR 412 (1594), f. 95v"-96 (25 mei 1594); Certificatieboek
55 (1594), f. 35vo-36 (4 mei 1594); SR 404 (1592), f. 261-263 (12 oktober 1592);
SR 419 (1595), f. 136vo-137 (14 januari 1595). Ook verme1d in Brussel, K.B., Goetha1s
750, f. 533.
6 Antwerpen, SAA, Par. 129, f. 27.
7 Antwerpen, SAA, Par. 129, fol. 51.
8 Minderjarig, zoa1s alle overige kinderen, beha1ve Catharina die gehuwd is, cf. Antwerpen,
SAA, Weesmeesterkamer 36, bunde16.
9 Willem de Succa stierf op 23 maart 1582 te Antwerpen in zijn huis bij de Sint-Joriskerk
waar zijn twee jongstgeborenen gedoopt werden. Van 3 tot 8 mei 1582 werd voor notaris
een staat van zijn goederen gemaakt. Zie Antwerpen, SAA., Not. 1172, f. 243vo-259v".
Vo1gens Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer 36, bunde1 6, bedroeg het fortuin van Willem
13.017 gulden 14 stuivers, waarvan zijn vrouw de helft ontving en de rest onder zijn
kinderen werd verdee1d.
10 Zij had haar testament gemaakt op 3 juli 1592 (Zie Antwerpen, SAA., Not. 1175, akte
nr. 117; 3 folio's). Erin worden vermeld de schilderijen uit haar bezit. Van 6 tot 13 augustus
1592 werd een staat van haar goederen opgemaakt (Zie Antwerpen, SAA., Not. 1175,
akte nr. 202, Il folio's). De verdeling van de goederen van Willem de Succa en Catharina
van Mierop onder de kinderen komt voor in Antwerpen, SAA, SR 439, f. 237-241, geda-

gezworen geneesheren van de stad bij het ziekbed van haar zoon roepen in
hun huis bij de Sint-Joriskerk. Zij stelden er een medisch getuigschrift op ter
vaststelling van de kwaal en verboden de jonge man dergelijke bedrijvigheid
op levensgevaar verder te zetten 14. Aldus kwam hij er waarschijnlijk toe,
zoals vermeld wordt in verscheidene genealogieën, in dienst te treden van
Pieter-Ernest van Mansfeld 15, gouverneur-generaal der Nederlanden, verzamelaar
en liefhebber van antiek, vervolgens in de compagnie van lichtgewapende
ruiters van don Juan-Felipe de Robles 16. Hoewel geen enkel officieel
document dit vermeldt en het niet bekend is in welke hoedanigheid deze heren
hem bij zich toelieten, kan toch verondersteld worden dat hij uit die tijd de
lust voor het wapengedoe - wij hebben gezien dat hij op zijn rouwkledij dolk
en rapier droeg -, en hun soms nauwkeurige kennis overgehouden heeft 17.
Het is ook niet bekend wat er hem toe aanzette een kunstenaarsloopbaan
te beginnen, tenzij de bovenvermelde gezondheidsproblemen en een natuurlijke
begaafdheid voor het tekenen. ln 1598 liet hij zich onmiddellijk na P.P.
Rubens in het Antwerpse Sint-Lucasgilde inschrijven 18 en maakte er kennis
met Ambrosius Francken 19. Intussentijd traden de aartshertogen Albrecht en
Isabella, in 1598 erkend aIs gouverneurs van onze gewesten 20, op aIs herstellers
en vredestichters in onze landen en bezorgden zij een nieuwe ontplooiing
aan de plaatselijke geschiedschrijving en aan die van de vorsten wier natuur-
teerd 23 februari 1600.
11 Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer 140, bundel 5 (7 september 1592).
12 Zie voorgaande noot.
13 Vit de opsomming van de kinderen blijkt dat zijn overleden: Willem (t 1585). Margareta
en Catharina. Francesca (Franchina) is reeds gehuwd.
14 Antwerpen, SAA, Schepenregister 373, f. 61-62. Vriendelijk uitgenodigd door de h.
J. Van Roey tot Mevr. P. Bonenfant.
15 Brussel, KB, II 6505, f. 384; GoethaIs 750, f. 533; H. De Schepper, De kollaterale
Raden, p. 117-132. P. Henrard, Manslelt, Pierre-Ernest, comte de.
16 Juan, zoon van Jaspar, was kolonel van een Duits infanterieregiment, grootbaljuw,
kapitein en kastelein van de kasselrij Kortrijk, daarna gouverneur van Rijsel, Dowaai en
Orchies, tot graaf van Anappes verheven door de Aartshertogen, zie A. De Ridder,
Robles, Jaspar de, ko!. 555.
17 Zie inleiding, p. 2, Mevrouw P. Bonenfant suggereert ons dat hij misschien in dienst
was ais schildknaap.
18 Ph. Rombouts en Th. Van Lerius, De Liggeren, Amsterdam, 1961, deel 1, p. 402
"Anthoni Succa, scilder, vrijmeester".
19 A. Siret, Les Franck ou Francken, Ambroise le Vieux, Schilder, omstreeks 1545 in
Herentals geboren en in 1618 in Antwerpen overleden; hij werd in 1573 opgenomen aIs
meester in het Sint-Lucasgilde. Antonio de Succa verkocht hem uit naam van de erfge-
namen van Willem de Succa een rente over drie huizen in de Antwerpse Sint-Jansstraat
(Zie Antwerpen, SAA, SR 435, f. 125-126 (28 augustus 1599».
20 zij werden op 22 augustus 1598 benoemd en kwamen een jaar later in de Nederlanden
aan (Zie M. De Maeyer, op. cif., met name p. 30, 197 en 296).

lijke opvolgers ze waren 21. Succa zag hier de mogelijkheid Om zijn talent naar
eigen smaak en naar die van het publiek uit te oefenen.
Voortaan wijdde hij zich geheel aan de uitvoering van de portretten van
de hertogen en hertoginnen in onze gewesten en van hun verwanten, en haalde
hij voordeel uit het verhandelen van deze beeltenissen, waarbij hij krachtig
zijn auteursrecht wist te verdedigen. ln 1599 was in het Antwerpse stadhuis een
reeks van 25 schilderijen aanwezig, door hem geschilderd met een afbeelding
van de voorouders van de koning van Spanje 22. Terzelfdertijd wendde Jan-
Baptist Vrients, een Antwerps uitgever zich tot hem aIs specialist in dat genre,
om gedeeltelijk de eerste uitgave met prenten te illustreren van de Kroniek der
hertogen van Brabant van Adriaan Barlande, die in 1600 in Antwerpen
verscheen 23.
Zoals verscheidene andere kunstenaars die belast werden met het illustreren
van kronieken 24 heeft de Succa gepoogd modellen te vinden die geloofwaardig
waren en, volgens hem, dicht bij de werkelijkheid. De Memoriën zijn
bezaaid met raadgevingen in die zin en reeds in Barlande zijn sommige gravures
waarvan hij de auteur zou zijn, geïnspireerd op beeldjes die het graf van
Isabella van Bourbon versierden, dat zich toentertijd in de Antwerpse Sint-
Michielsabdij bevond 25. Maar deze werkmethode, gebaseerd op directe waarneming
van de werken, vereiste van de kunstenaar een grote reisvaardigheid.
De eerste, ons bekende reis van de Succa valt in 1599, toen hij het Album
Amicorum ondertekende van de Doomikse kanunnik en verzamelaar Denis
de Villers. Dit album is thans nog bewaard 26.
21 Voor het geheel van de geschiedschrijving van dit tijdperk, zie Inleiding, p. 15, alsmede
M.A. Arnould, Historiographie, p. 31-55 en Het Nederlandse staatsieportret, p. 8-9 en
passim.
22 Antwerpen, SAA, Rekenkamer 39, rekening 112/1599 - 3111(1600. f. 321, vermeldt de
eerste betaling voor tweeëntwintig portretten. ln datzelfde jaar werd Suœa betaald voor
de uitvoering van drie overige schilderijen die op dezelfde plaats werden opgehangen
(Ibidem, f. 33Ov°-33I). Dit document identificeert niet de afgebeelde vorsten. We kunnen
hier een overzicht van krijgen dank zij een Iijst van 24 namen die op het einde van de
Memoriën ingevoegd was, maar met deze bundel weinig uit te staan hebben.
23 [A. BarIandel, Ducllm Brabantiae chronica. De vergunning van de censor was gedateerd
V der Iden van september 1599. Het werk was toen dus voltooid. Op p. 2 van de
inleiding, wijst J.B. Vrients op: "Adscito in laboris partem Nob. viro Antonio de Succa,
artis pictoriae, Belgicaeque antiquitatis in primis gnaro". Dit wordt ook vermeld door
W. Stechow, Some thoughts, p. 35.
24 De uitgave van BarIande uit 1600 was ingebonden sarnen met de Généalogies et anciennes
descentes des forestiers et comtes de Flandre ... par Corneille Martin Zelandoys en
met een ander werk van BarIande, Hollandiae comitum historia et icones, dat eveneens
geïIlustreerd was. Zie Inleiding, p. 45.
25 J. Leeuwenberg, De tien bronzen "plorannen", p. 16 en 27.
26 Doornik, Bibliothèque de la ville, Album Amicorum van kanunnik Denis de Villers,
f. 57. Vriendelijk overgeschreven door A. Depoître, hoofdconservator.
27 Antwerpen, SAA, Par. 216 (Geboden van de Sint-Jacobskerk), f. 280, juli 1599. Het

De twee spreuken bij de handtekening. "Desir n'a repos" en "L'Espoir
faiet vivre" alluderen misschien op zijn huwelijk met Madeleine de Cocquiel,
waarvan de ondertrouw in juli van gatgelfde jaar te Antwerpen werd afgekondigd
27. Door dit huwelijk trad hij in de familie Gramaye, waartoe de bekende
historiograaf Jan-Baptist behoorde 28. De steun van de familie van zijn echtgenote,
haar relaties 29, de faam die hij te danken had aan de verspreiding van
het werk van Barlande en de reeks portretten tentoongesteld in het stadhuis,
verklaren allicht de thans verdwenen patentbrief die de Aartshertogen hem in
1600 verleenden 30 en waarvan de inhoud ons door het volgende onuitgegeven
document bekend is:
Comparut en sa personne Anthoine de Succa, inhabitant de ceste ville, lequel
nous a monstré et exhibé certaines lettres patentes de leurs Altezes Serenissimes
les Archiducqz d'Austrice, ducqz de Brabant etc, seellees du seel de leurs
susdites Altezes en cyre vermeille et signees de Grimaldi, en datte du onziesme
d'octobre l'an seize cens, par lesquelles ledit Anthoine de Succa comparant,
par icelles leurs Altezes est commis et authorisé pour faire la recherche des
genealogies effigionaires des Princes et Princesses des trés illustres maisons
d'Austrice, de Bourgoigne, de Brabant, Flandres etc, et a dict et affirmé ledit
seigneur comparant, qu'ayant recherché plusieurs vielles effigies et paintures
auctenticques, il a, entre plusieurs aultres, trouvé et colligé celles des Princes
et Princesses de ladite illustre maison de Bourgoigne ressemblantes le plus qu'il
a esté possibles aux faces vives et naturelles, selon que les anciennes escrip-
huwelijk, waarvan de datum in deze bundel niet gepreciseerd wordt, had waarsehijn1ijk
plaats in de parochie van Magdeleine de Cocquiel (Sint-Joris). De registers van deze
parochie zijn voor dit jaar verdwenen. Volgens L. Van den Branden, die ons deze in-
Iichting bezorgde, berust de datum van 3 augustus 1599 in F.J. Van Den Branden,
Geschiedenis, p. 592, op een verkeerde interpretatie.
28 Magdeleine de Cocquiel was de dochter van Karel de Cocquiel en van Maria Gramaye.
Deze was de dochter van Jacob, raadsheer, algemeen ontvanger van de Staten
van Brabant en van Maria Stalpaert van de Wiele, kleindochter van Thomas Gramaye,
schildknaap van Margarita van Savoie, en van Catharina Pels. De broer van Jacob,
Thomas, werd de vader van de geschiedschrijver Jan-Baptist Gramaye, zie Baron I. de
Stein d'Altenstein, Gramaye, p. 190-196. Misschien gaat het om Gerard Gramaye,
een befaamd diamanthandelaar en meester van Christoffel Plantin, die de schuldenaar
was van Catharina van Mierop (Zie de staat der goederen van deze laatste, Antwerpen,
SAA, Weesmeesterkamer 140, bundel 5, 7 september 1592, "schuld van Geeraert Grammaye,
pro memorie").
29 Op 6 maart 1600 (Antwerpen, SAA, SR 439, f. 125-126), erkent hij een sehuld aan Karel
Scribani, die toentertijd rector was van het Antwerpse jezuïetencollege, de latere zetel
der Bollandisten. Hij was een vooraanstaand man en zeer vruchtbaar schrijver, hij werd
op 21 november 1561 te Brussel geboren, en stierf op 24 juni 1629, zie V. Brants, Scribani,
Charles. Hij had met hem kennis gemaakt via zijn broer Bernardin de Succa, S.J.
(Zie Antwerpen, SAA, SR 439 (1600), f. 237).
30 Antwerpen, SAA, Certificatieboek 68, f. 201 (11 januari 1607).

tures en font foy, et que les effigies de ladite maison de Bourgoigne, et encores
de quelques aultres Princes et Princesses tant du pays bas qu'aultres, il a délivré
les copies a lehan Govaerts, marchand, suivant le catalogue escript de la
main propre du comparant, faites et pourtraictes 31, en sa maison 32, sans qu'il
y ayt du sien riens adjousté ny diminué, ains qu'en tout et partout il a suyvy et
observé les traictz, pourtraictz, lineamens, ressemblances et 33 accoustrementz
qu'il a trouvé es pourtraictz anciens SJ, le plus qu'il luy a esté possible, pour
par ledit Govaerts icelles copies estre divulguees, vendues, beneficiees et
alienees a son plaisir et plus grand advantaige, saulf qu'icelluy lehan Govaerts
ne les polra faire copier sans le sceu et consentement de luy comparant.
XI januarii 1607.
Deze opdracht is soms verkeerdelijk geïnterpreteerd, alsof Antonio de Succa
belast werd met een officiële opdracht of missie 35. Dit is totnogtoe niet
bewezen 36; gelet op de handel die Succa met zijn schilderijen dreef, menen we
dat de oorspronkelijke patentbrief qua vorm en inhoud te vergelijken is met
die van 30 januari 1595 die Filips IIaan Jan Govaerts verleende. De duur en
de omvang van het octrooi, de wijze van verkoop, het soort voorwerpen die
tentoongesteld mochten worden en tenslotte de rechten die de handelaar op
elk van zijn markten diende te betalen, waren er bij bepaald 37 • Ret is haast
zeker, behoudens een geval van homonymie, dat deze het is aan wie de Succa in
1607 enkele van zijn schilderijen toevertrouwde 38.
De aan de Succa verleende patentbrieven bevatten misschien, behalve de
onbekende bepalingen, in voIle letters de verplichting om bij zijn tekeningen
31 ••• approbo: in de rand.
32 Drie woorden erboven geschreven.
33 Een woord doorstreept.
34 Erboven geschreven, doorstreept: histoires, gecorrigeerd: anciens.
35 Dit is met name de interpretatie van F.J. Van Den Branden, Geschiedenis, op. cit.,
p. 592, in de mening dat Succa belast was met het opmaken van geïl1ustreerde stambomen.
Rekening van de ontvanger-generaal van al1eFinanciën (Brussel, ARA, nagekeken van 1598
tot 1620) en de Papieren van de Raad van Staat en van Audiëntie, maken van geen
enkele officiële vergoeding gewag, wat onze interpretatie bevestigt.
36 Wij willen de h. H. De Schepper dankzeggen, die toen eerste-assistent was te Brussel,
ARA, en die met ons over deze conclusie gesproken heeft.
37 Brussel, ARA, RK 142, f. 180-181vo. Akte geschreven te Brussel op 30 januari 1595.
Eensluidend afschrift door J. de Waelhem, ingeschreven op 1 maart van het jaar nadien
in de Brabantse Rekenkamer. Verzegeld met het grote majesteitszegel in rood was. "Jean
Govaerts, bourgeois d'Anvers, natif de cette ville, est autorisé à organiser des loteries de
verres et de miroirs de cristal, d'objets en albâtre, etc ... dans toutes les franches fêtes,
foires etc... sur l'étendue des duchés de Brabant, Limbourg et Outre-Meuse, pour une
durée de six ans,en contrepartie du paiement du centième denier et avec l'obligation de
faire enregistrer ces patentes à la Chambre des Comptes de Brabant et au Conseil des
Finances".
38 Wij vermelden nog dat een bepaalde Jan Goyvaerts Willem de Succa 51 florijn 5

attesten te voegen van de verantwoordelijken of eigenaars der bezochte plaatsen.
ln ieder gevai zagen ze er beslist ook uit aIs aanbevelingsbrieven die de
opsporingen van de kunstenaar zouden vergemakkelijken, hem deuren openen
die anders gesloten zouden gebleven zijn 39. Rij kan dus onmogelijk verward
worden met de geschiedschrijver van het hof 40 en nog minder is het aan te
nemen dat Rubens hem in 1609 bij zijn terugkeer uit Italië uit zijn ambt verdreven
zou hebben 41.
Ret is dan ook niet te verwonderen dat de Succa siechts aIs "commis a la
recherche effigionaire de princes" vermeld wordt in prestigeakten, die van hem
uitgaan, of in bezoeksattesten die de termen herhaalden van het introductieschrijven
dat de kunstenaar had moeten vertonen 42. ln al1e andere officiële
documenten wordt deze titei nooit vermeld, ook niet in akten die rechtstreeks
van de Aartshertogen uitgaan.
Ondanks het geringe aantai authentieke documenten over de Succa, die
tot nu toe aan het licht gebracht zijn, geeft de voigende tabei een overzicht van
zijn bedrijvigheid en reizen over een periode van een twintigtai jaren:
1567 (ten Iaatste)
4 augustus 1582
Antwerpen
Antwerpen
Geboorte van Antonio de Succa.
Staat der verdeling der goederen van
Willem de Succa. Antonio wordt aIs
minderjarig vermeld 43.
De gezworen chirurgen van de stad
Antwerpen worden bij het ziekbed van
schellingen schuldig was, maar misschien betreft het niet dezelfde persoon (Zie Antwerpen,
SAA, Weesmeesterkamer 36, bundel 6. 4 augustus 1582).
39 J.B. Gramaye, had voor dezelfde redenen ook van de Aartshertogen een introductieschrijven
verkregen, cf. J. Stecher, Grarnaye, Jean-Baptiste, kol. 180, M.A. Arnould,
Historiographie, op. cit., p. 38, en A. Viaene, De historiograaf, p. 319-322.
40 Volgens M.A. Arnould, Historiographie, op. cit., zijn de officiële historiografen achtereenvolgens
Justus Lipsius (1595-1606), J.B. Gramaye (1606-1608), vervolgens Puteanus,
in de ons betreffende tijd.
41 W. Stechow, Sorne thoughts, p. 31.
42 Aldus, in de inleiding tot de uitgave van A. Barlande uit 1603 "Jan Vrients ... estant
assisté d'Antoine de Succa, gentilhomme aussi natif d'Anvers, comis de vos Alteses
Serenissimes a la recherche des genealogies effigionnaires de Princes ... "; de erkenning
door de Antwerpse magistraat van de adeldom der familie de Succa, op 27 juli 1603 (Brussel,
M.B.Z., nr. 62, f. 68 en Antwerpen, SAA, Col1ectanea 20, f. 155-156v G , Certificatieboeck
68, f. 201 (11/1/1607); een verklaring van 16 maart 1617 inzake zijn wapen,
ondertekend door de Succa (kopie in Brussel, KB, TI 6448, f. 7); een akte van P. de Launay,
wapenkoning van het hertogdom Brabant, gedateerd 1 april 1648 (Zie Brussel, M.B.Z.,
nr. 62, f. 65vO); zijn grafschrift in de Antwerpse Sint-Andrieskerk. ln de tekst der
Mernoriën wordt hij door de attesten op dezelfde wijze genoemd.
43 Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer 38, bundel6.

7 september 1592 Antwerpen
12 oktober 1592 Antwerpen
1593 Antwerpen
14 januari 1595 Antwerpen
14 september 1598 Antwerpen
1598 Antwerpen
juli 1599 Antwerpen
28 augustus 1599 Antwerpen
1599
1599-1600
Doornik
Antwerpen
Antonio de Succa geroepen en constateren
dat hij een breuk opgelopen heeft
in de groothandel in kmiden waar hij
werkzaam is. Zij verbieden hem
voortaan dit soort aktiviteit 44.
Staat der goederen, do or Catharina van
Mierop nagelaten. Vermelding van
Antonio aIs meerderjarige 45.
De Succa neemt deel aan de erkenning
van een legaat, sarnen met zijn broers
en zusters 46.
Succa neemt deel aan een mil van een
rente, sarnen met zijn broers en
zusters 47.
Hij doet met hen de belofte tot
aankoop van een huis 48,
en van drie andere huizen in de Sint-
Jansstraat 49.
Inschrijving in het Antwerpse
Sint-Lucasgilde 50.
Afkondiging van de ondertrouw van
Antonio en Madeleine de Cocquiel 51.
Aankoop door Antonio de Succa uit
naam van de erfgenamen van Willem
de Succa van de drie huizen in de
Sint-] ansstraat, verkoop van een rente
erop aan de schilder Ambrosius
Francken 52.
Bezoek hi j kanunnik Denis de Villers 53.
Betaling voor het uitvoeren van 22
schilderijen in het Antwerpse
44 Antwerpen, SAA, Schepenregister 373, f. 61-62.
45 Antwerpen, Weesmeesterkamer 140, bundel 5 (7 september 1592).
46 Antwerpen, SAA, SR 404, f. 261-263.
47 Antwerpen, SAA, SR 410, f. 235-236.
48 Antwerpen, SAA, SR 419, f. 136vo-137.
49 Antwerpen, SAA, SR 429, f. 169vO.
50 Ph. Rombouts en Th. Van Lerius, De Liggeren, p. 402.
51 Antwerpen, SAA, Par. 216 (St.-Jacob), f. 280.
52 Antwerpen, SAA, SR 435, f. 123vo-124vo-125-126.
53 Doornik, Bibliothèque de la ville, Album Amicorum van Denis de Villers, f. 57.
54 Antwerpen, SAA, Rekenkamer 39 (Rekening 11211599-3111/1600), f. 321.
55 Antwerpen, SAA, Rekenkamer 39, op. cir., f. 330vo-331.

5 december 1601
11 december 1601
16 december 1601 tot
4 januari 1602
22 december 1601
Doomik
Flines
Atrecht en
omgeving
La Thieulloye
56 Zie de tekst van de Biografie hierboven.
stadhuis 54. Verdere betaling voor drie
andeœ schilderijen voor hetzelfde
gebouwbestemd 55.
Deelname aan de uitgave der Chroniken
van Adriaan de Barlande door
J.B. Vrients 56.
Akte van verdeling der goederen van
Willem de Succa en Catharina van
Mierop. Antonio ontvangt in voIle
eigendom een huis geheten Hoochhuijs
op de Paardenmarkt en de drie huizen
in de Sint-J ansstraat 51.
Hij erkent een schuld van 300 florijn
tegenover Karel Scribani, s.j. 58.
Verkoop door Antonio van het
Hoochhuijs, Paardenmarkt aan
Jeroen Peffer 59.
Patentbrief van octrooi der
Aartshertogen 60.
Onderzoek van de Antwerpse
magistraat op verzoek van Antonio,
die een klacht heeft ingediend dat hij
benadeeld zou zijn in het contract met
J.B. Vrients ter illustratie van personages,
wapenschilden enz. van de
Chronique des Ducs de Brabant 61.
Memoriën 62.
Memoriën 63.
Memoriën 64.
51 Antwerpen, SAA, SR 439 (1600), f. 238v·-239v·. Datum vermeld in de verkoopsakte van
deze drie huizen. Antwerpen, SAA, SR 459, f. 218v· (24/1/1605).
58 Antwerpen, SAA, SR 439, f. 125v·-126; over deze jezuïet, zie hierboven.
59 Antwerpen, SAA, SR 436, f. 447v·-448v·.
60 Opnieuw vermeld in een akte van 11 januari 1607. Antwerpen, SAA, Certificatieboek
68, f. 201.
61 Antwerpen, SAA, Rekwestboek 1601, PK 684, f. 192r·-v·. J.B. Vrient was reeds oneer-
Iijk opgetreden tegenover een ander medewerker, de graveur P. Baltens; zie E. De Bus-
scher, Balthazar, Pierre, ou Balten, ko!. 677.
62 Memoriën, f. 1 en 2.
63 Memoriën, f. 3 tot 20v·.
64 Memoriën, f. 21 tot 27v·.
65 Memoriën, f. 28 tot 37v·.

6 januari 1602
11-30 januari 1602
25 januari 1602
7 februari 1602
12 februari 1602
Februari 1602
15-20 juni 1601
Eind novemberbegin
december 1602
30 november 1602
27juni1603
22 augustus 1603
66 Memoriën, f. 38 tot 39v Q
•
Chocques
Sint-Omaars
Clairmarais
Gosnay
Rijsel
Gent
Leuven
Brussel
Antwerpen
(Antwerpen)
67 Memoriën, f. 40 tot 47vO.
68 Memoriën, f. 48.
69 Memoriën, f. 49 tot 52.
74 Brussel, M.B.Z., nr. 62, f. 80vO.
Memoriën 66.
Memoriën 67.
Memoriën 68.
Memoriën 69.
Memoriën 70.
Memoriën 71.
Memoriën 72.
Memoriën 73.
Persoonlijk onderzoek in het augustijnenklooster:
hij kopieert het grafschrift
van ComeHs-Vincentius van Mierop 74.
Geldgift van de Aartshertogen aan de
Succa voor de verzorging van zijn zieke
vrouw 75.
Aanvraag van attest van adeldom 76.
Geldgift van de Aartshertogen aan de
Succa voor de verzorging van zijn zieke
vrouw 77.
De Succa verricht uit naam van zijn
broers en zusters de terugbetaling van
een levensrente 78.
Hij klaagt erover dat sommige
portretten van vorsten, door hem
geschilderd, en uitgehangen in de grote
zaal van het stadhuis, uitgeleend zijn en
beschadigd; de magistraat beslist de
werken niet meer in bruikleen te
geven 79.
Aankoop door de Succa van het Sint-
Andrieshuis bij de Sint-Andrieskerk,
van de Antwerpse stadssecretaris Denis
Van der Neeschen 80.
70 Memoriën, f. 53 tot 59vo.
71 Memoriën, f. 60 tot 65v Q
•
7:2 Memoriën, f. 66 tot 73.
73 Memoriën, f. 74-75.
75 Brussel, ARA, Papieren van de Raad van Staat en van Audiëntie, 2568.
76 Antwerpen, SAA, Collectanea 20, f. 153-154vO.
77 Rijse!, ADN, B 2800, f. 642-647: Rekeningen van de ontvanger-generaal van alle financiën,
boekjaar 1603.
78 Antwerpen, SAA, SR 448, f. 373ro-vo.

Hij verkoopt de drie huizen in de
Sint-Jansstraat te Antwerpen aan
Abraham Luthon, een koopman uit
Valenciennes 81.
Hij erkent een schuld van 406 florijn
aan de koopman Jan van
Papenbroeck 82.
Hij verkoopt een levensrente aan zijn
schoonbroer Jan Fragia 83.
Hij treedt op aIs voogd, sarnen met Jan
van Papenbroeck, Clara en Suzanna
van Mierop, dochters van wijlen
Adriaan en Martha vanPapenbroeck 84.
Hij levert portretten van vorsten aan de
koopman Jan Govaerts, op
voorwaarde dat ze niet gekopieerd
zullen worden 85.
De magistraat stelt de Succa
schadeloos voor het wederrechtelijk
kopiëren van sommige van zijn
portretten van vorsten, uitgehangen in
de grote zaal van het stadhuis 86.
Antwerpen, Sint-Memoriën 87.
Michielsabdij
(Antwerpen,) Martha van Mierop, echtgenote van
Franciscus Gailliard, schilder en haar
zuster Clara, echtgenote van Balthazar
van Perre, notaris, zijn tevreden over
het voogdijrecht, uitgeoefend door
Antonio de Succa en Jan van
Papenbroeck 88.
Suzanna van Mierop verklaart zich
tevreden over het door Antonio de
79 Antwerpen, SAA, PK 688, Rekwestboeken, f. 191vO.
80 Antwerpen, SAA, SR 452, f. 260ro-vo. Hij was op die datum nog 772 florijnen schuldig
welke som hij op een onbepaalde datum kwijtte.
81 Antwerpen, SAA, SR 459, f. 218vO.
82 Antwerpen, SAA, SR 456, f. 286. 83 Antwerpen, SAA, SR 460, f. 400vo-401.
84 Antwerpen, SAA, SR 460, f. 496vo-470.
85 Antwerpen, SAA, Certificatieboek 68, f. 201. Zie over deze figuur de voûrgaande blz.
86 Antwerpen, SAA, Rekenkamer 48, f. 411vO.
87 Memoriën, f. 76 tût 82.
88 Antwerpen, SAA, SR 479, f. 107ro-vo; betreffende de zelve: SR 460, f. 469vo-470.

10mei 1615
18 juli 1615
Brugge
Antwerpen
Succa en Jan van Papenbroeck
uitgeoefende voogdijrecht 89.
De Succa legt een klacht neer bij de
magistraat aIs gevolg van het wederrechtelijk
kopiëren van zijn in het
Antwerpse stadhuis aanwezige
schilderijen 90.
De magistraat koopt het geheel van
deze portretten voor 240 florijnen af 91.
Memoriën 92.
De Sucea verpandt zijn huis van
Sint-Andries 93.
De Succa betaalt de schuld terug die
hij op 15 juli 1605 op zich had
genomen 94.
Elizabeth SIijsmans erkent van
Antonio de Succa een rente ontvangen
te hebben op het hem toebehorende
Sint-Andrieshuis 95.
Verklaring van de Succa inzake zijn
wapen 96.
Dood van Antonio de Succa 97. Hij
werd begraven in de Sint-Andrieskerk
te Antwerpen.
Van het privéleven van de Succa is slechts weinig bekend 98. Zijn verzoek tot
verheffing tot de adelstand en de titel die hem werd toegestaan wijzen op zijn
belangstelling voor prestigebenamingen. Zoals velen van zijn verwanten die
in de invloedssfeer leefden van een heer of een hof, genoot hij waarschijnlijk
het vertrouwen van de Aartshertogen, in wier dienst zijn broer Diego stond.
Zijn schoonmoeder schijnt zelfs persoonlijke betrekkingen met hen onder-
89 Antwerpen, SAA, SR 476, f. 269ro-v·, zie 8 juni 1606.
90 Antwerpen, SAA, Rekwestboeken 1612, PK 702, f. 53.
91 Antwerpen, SAA, Rekwestboeken 1612, PK 702, f. 52vO.
92 Memoriën, f. 83 tot 10Iv·. 95 Antwerpen, SAA, SR 516, f. 260v·-261.
93 Antwerpen, SAA, SR 517, f. 248. 96 Brussel, KB, II 6448, f. 7.
94 Antwerpen, SAA, SR 456, f. 286. 97 Datum op zijn grafschrift.
98 Het zeer rijke Antwerpse stadsarchief is tot nog toe slechts gepeild geworden.
99 Brussel, ARA, Papieren van de Raad van Staat en van Audiëntie, 2568 (16/1211602:
gift aan Antonio de Succa); ibidem. 2564, bundel: Particuliers (14/311602: Gift aan
Maria Gramaye); ibidem, 2567 (16/10/1603). Tot 1608 werden uitbetalingen verricht.
100 Rijsel, ADN, B 2800, f. 642-647: Rekeningen van de ontvanger-generaal van aIle

houden te hebben aangezien zij regeimatig een bijzondere toelage kreeg uit hun
persoonlijke kas 99.
Wij weten dat Antonio de Succa uit diezelfde kas trok en eens zelfs een
som ter verzorging van zijn vrouw die een ziekte had aan de borst 100. Waarschijnlijk
had hij deze uitzonderlijke toelage te danken aan zijn schoonmoeder.
Deze aandoening, die zowei haar moeder aIs haar echtgenoot bezorgd gemaakt
schijnt te hebben, belette nochtans Madeleine de Cocquiel niet verscheidene
kinderen ter wereld te brengen, van wie er vier jong stierven 101, en
na haar man te sterven op 4 oktober 1646 102.
Men kan zich ook niet voorstellen hoe het gezin van Antonio de Succa
de troebele tijden trotseerde die het einde van de 16de eeuw kenmerkten. Vit
enkele zwakke tekens blijkt dat zelfs gegoede families, zoais de zijne er onder
Ieden: de staat der goederen bij de dood van zijn vader in 1582 sloot met een
bonus van 13.017 florijnen 14 schellingen 103; tien jaar Iater wees de staat bij
het overlijden van zijn moeder een negatief saido aan van 467 florijn, te wijten
aan het niet voldoen van renten en huren 104. Niettemin beliep het geheel van
de erfenis bij de deling in 1600 nog 11.833 florijn 9 schellingen 1 duit, waarvan
elk der acht erfgenamen 1.479 florijn 3 schellingen 2 penningen ontving
105. Antonio kreeg na het uitioten van de partij die de Ietter E droeg:
- een stenen huis geheten Hoochhuys op de Paardenmarkt met bijgebouwen;
drie huizen in de Sint-J ansstraat;
een grondpacht van vier capoenen, op een grond te Brecht met achterstallen;
14 florijn 7 schellingen 2 penningen die hij moest krijgen op het aandeel
van Catharina Trutius.
Ongelukkig is het geIijksoortige document, opgemaakt bij de dood van
Antonio de Succa, onlangs verdwenen; wij moeten ons dus verlaten op wat
M. Devigne erover zegt 106 en hoewei wij uit zijn beschrijving de indruk overhouden
dat de familie weigesteld Ieefde, kunnen wij geen echte vergelijking
maken met de bovenvermeide archiefstukken. Wij hebben evenmin de staat
der goederen teruggevonden die Catharina van Mierop naliet; wij weten siechts
financiën, boekjaar 1603 (Gift aan Antonio de Succa "pour subvenir aux fraiz et despens
que 1uy convenoit supporter a faire enver sa femme detenue d'une maladie continuelle
de la chancre es mammelles ... ").
101 Brussel, KB, Goethals 750, f. 533.
102 Datum op zijn grafschrift, met name gepubliceerd door M. De Maeyer, Albrecht en
Isabella, p. 191 noot 6; P. Visschers, Geschiedenis van St Andries kerk, p. 81; Verzameling
van grafschriften, p. 23.
103 Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer 36, bundel6 (4/8/1582).
104 Antwerpen, SAA, Weesmeesterkamer 140, bundel5 (7/9/1592).
105 Antwerpen, SAA, SR 439 (1600), f. 238vo-239vO.
106 Succa, Antoine de, koI. 234-235.

dat haar moeder in het begin van de eeuw te kampen had met misschien voorbijgaande
geldmoeilijkheden 107.
Behalve enkele namen uit de geraadpleegde archiefstukken die zo nu en
dan een licht werpen op bepaalde aspecten van het leven van de schilder, kan
op grand ervan geen voorstelling verkregen worden van het kunstenaarsmilieu
waarin hij leefde en van de meesters die hem eventueel beïnvloedden 108. De
volgende hoofdstukken zulIen overvloedig ingaan op de algemene tendensen
die hij belichaamde.
De werken van de kunstenaar hebben evenmin sporen nagelaten: de
inventaris die na zijn overlijden werd opgesteld en die zijn rijke verzamelingen
opsomde, schijnt verloren gegaan te zijn 109; geen enkel van zijn goederen lijkt
tot op onze tijd bewaard te zijn gebleven; evenmin de schilderijen in het stadhuis
die nog eens in 1685 werden opgetekend bij hun restauratie door Jan van
HelIemont 110, ze gingen waarschijnlijk met andere verloren bij de plundering
van het stadhuis in 1799 lll. Een portret dat werd toegeschreven aan de Succa,
bewaard in het Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, is aan
een andere hand toegeschreven 112; eenzelfde toeschrijving van de portretten
van Barthelemy a la Truye en van Maria de Pacy, in de Koninklijke Musea voor
Schone Kunsten te Brussel, is eveneens louter hypothetisch 113. Totnutoe blijven
dus de Memoriën het enige authentieke werk van de kunstenaar, waaruit
zijn werkmethode, zijn talent en daarin de smaak van een heel tijdperk
spreken.
107 Brussel, ARA, Papieren van de Raad van Staat en van Audiëntie, 2564, bundel:
Particuliers (14 maart 1602). Gift aan Maria Gramaye, weduwe van Karel de Cocquiel,
van 500 fiorijn, "en consideration de la pauvreté ou elle est et de la grande charge d'enfans
que eUe at".
108 Zoais bekend, kende hij Ambrosius Francken. Een schiiderij van Frans Francken
werd hem op zeker ogenblik toegeschreven (zie hieronder). Hij kan ook de schilder
Franciscus GaiIIiard (zoon van de gelijknamige genealoog-heraldicus) gekend hebben.
Zie Antwerpen, SAA, SR 479, f. 107ro-vo.
109 M. Devigne, Succa, Antoine de, kol. 234-235.
110 Antwerpen, SAA, Rekenkamer 119, f. 476vo-477 (16 januari 1686). Rubriek der buitengewone
uitgaven.
111 F. Prim s, Antwerpiensa, p. 248-249, gebaseerd op J.B. Van Der Straelen, Kronijk
van Antwerpen, Antwerpen, SAA, PK 128, f. 32.
112 C. Van de Velde, Portretten en meer speciaal p. 183; vriendelijke verwijzing van
mej. Nora De Poorter, Adjunct-conservator aan de Kunsthistorische Musea Rubenianum,
Antwerpen.
113 M. Devigne, Succa, Antoine de, kol. 235-236.

ANTHONIO DE SVCCA
EN DE TOENMALIGE GESCHIEDSCHRIJVING
door A.-M. Bonenfant-Feytmans
Vit de biografie van de Sucea hebben we vernomen dat onze kennis van zijn
activiteiten berust op slechts twee overgebleven werken, een druk, de Ducum
Brabantiae Chronica van Adriaan Barlandus (1600) waarvoor hij gedeeltelijk
de illustratie bezorgde, en een handschrift, bestaande uit een verzameling tekeningen
en teksten, dat in drie verschillende etappes tot stand kwam: in 1601-
1602 tijdens een reis door Doornik, Vlaanderen, Artesië en Brabant, in 1608
bij een bezoek aan de St.-Michielsabdij te Antwerpen, waar hij negen oorkonden
met hun zegels uit de oorkondenverzameling natekende, en ten slotte in
1615, bij een bezoek aan Brugge, waar de Succa verscheidene grafmonumenten
tekende waarvan sommige nu nog tot de roem van Brugge bijdragen.
Want dit is het doel dat Anthonio de Succa voor ogen heeft: een voorstelling
geven van de groten der aarde die de lotsbestemming van onze vorstendommen
in handen hadden: keizers, koningen en koninginnen, prinsen en
prinsessen, en vooraanstaanden uit het kerkelijk en burgerlijk leven. Beide
werken, de illustratie van Barlandus enerzijds, en zijn opzoekingen anderzijds,
getuigen echter van zulke afwijkende historische opvattingen dat het nodig is
ze terug te plaatsen in de produktie van de eerste helft van de 17de eeuw, een
tijd waarin de historiografie een beslissende wending nam.
De Succa's gekende activiteiten situeren zich tijdens de regering van de aartshertogen
Albrecht en Isabella. Na de godsdienstoorlogen komt een periode
van vrede opnieuw de beoefening van een humanistisch gericht onderzoek ten
goede 1. Maar die vrede draagt nog de sporen van de 16de-eeuwse verdeeldheid
en wordt ook gekenmerkt door een strenge ceusuur 2 die toezicht houdt
op de ontwikkeling der ideeën. Dit oriënteert het wetenschappelijk onderzoek
eerder naar het verleden dan naar het heden. ln tegenstelling echter tot de 16de
eeuw, hoofdzakelijk gericht op de kennis van de oudheid, gaat men nu de
middeleeuwen bestuderen met de kritische methode die door het humanisme
had vormgekregen. AIs voorganger en voorbeeld kan de grote figuur Justus
Lipsius gelden.
1 De gegevens over de evolutie van de geschiedschrijving in dit tijdperk ontleenden we
bijna volledig aan M.A. Arnould, Historiographie de la Belgique, Brussel, 1947, p. 35 ev.
en Id., Le travail historique en Belgique, Brussel, 1953, p. 31 ev., die we bijna op elke
bladzijde zouden moeten citeren. Eveneens een basiswerk: R.C. Van Caeneghem en
F.L. Ganshof, Encyclopedie van de Geschiedenis der Middeleeuwen, Gent, 1962, p.
149 ev. Zie ook nog B.A. Vermaseren, Het ambt van historiograaj, p. 258 ev.
2 H. Pirenne, Histoire de Belgique, dl. IV, 3de uitg., Brussel, 1927, p. 453 en M.A. Arnould,
Le travail historique, p. 41.

Ret album van de Succa kwam dus tot stand in een periode waarvan
de geest sterk verschilde van die van de vorige eeuw.
ln welk historisch milieu zich de Succa bewoog, over welke informatie
hij beschikte om zijn opzoekingen te volbrengen en uit welken hoofde hij
deze deed en wat tenslotte de draagwijdte is van zijn arbeid zijn de vragen
die ons verder zullen bezighouden.
H et historisch milieu in de 17de eeuw
De 17de eeuw wordt, terecht, beschouwd aIs de eeuw van de eruditie. De voorkeur
wordt immers gegeven aan "wetenschappelijke nauwkeurigheid en documentaire
precisie" (Arnould) boven omvangrijke uiteenzettingen. Bibliografie,
uitgaven van archiefstukken, chronologie en sigillografie leggen de blijvende
grondslagen van de middeleeuwse heuristiek. Op het ogenblik dat de Succa
met zijn opzoekingen begint, is van dit alles nog maar weinig duidelijk. De
eerste oorkondenuitgaven door Aubertus Miraeus (1573-1640) verschijnen
in 1606, sarnen met de eerste werken van J.-B. Gramaye (1580-1635). Datzelfde
jaar sterft ook Justus Lipsius. Pas in 1607 publiceert de jezuïet Rosweyde
(1569-1629) zijn plannen voor een kritische uitgave van aIle documenten
in verba,nd met de levens der heiligen, waaruit, vanaf 1643 slechts, de Acta
Sanctorum zullen ontstaan. De Sigilla comitum Flandriae van Olivier de Wree
verschijnen in 1639 en twee jaar later Trophées de Brabant van Chr. Butkens
en Flandria illustrata van A. Sanderus; de Bibliotheca belgica van Valerius
Andreas dagtekent van 1642. Er is ook nog geen sprake van kritische werken
over de waarde van de zo talrijke litteraire bronnen uit de middeleeuwen,
waarvan een deel - en niet altijd het beste - een nieuwe verspreiding kende
dank zij de boekdrukkunst. Slechts diep in de 19de eeuw zullen we dergelijke
kritische geschriften aantreffen.
Ondertussen zullen deze kronieken, met hun soms hardnekkige fabulatie,
nog lang hun schadelijke invloed doen gelden. Ret archeologisch onderzoek
is vooral op de Romeinse oudheid gericht. ln 1605 verschijnt van de
hand van Justus Lipsius - nog maar eens hij - een beschrijving van de
Kesselberg, een vindplaats bij Kessel-Lo, waarheen hij zich rond 1575 met
enkele vrienden, waaronder Divaeus, had begeven om er de ruïnes te bezichtigen
die door sommigen aIs Romeins werden beschouwd. Dit is een voor die
tijd zeldzaam feit dat aIs dusdanig ook in de geschiedenis van de archeologie
staat aangestreept 3. Natuurlijk worden belangrijke middeleeuwse vondsten
niet verzwegen, en dit zal het geval zijn met het graf van Childeric, een halve
eeuw later, in 1655. ln de naburige landen, behalve misschien in Engeland
waar reeds in de Elizabethaanse periode enkele prehistorische monumenten
belangstelling genoten 4, gaat de aandacht van amateurs en vorsers vooral naar
overblijfselen uit de klassieke oudheid 5. Maar aan een middeleeuwse archeologie
wordt gewoon niet gedacht.

Om het werk van Antonio de SUcca onpartijdig te beoordelen en in zijn
juist historisch perspektief te plaatsen, mogen we ook een andere discipline niet
over het hoofd zien: de geschiedenis van de kledij, een hulpwetenschap van de
geschiedenis die slechts la~t tot ontwikkeling kwam. Camille Enlart wijst hierop
in zijn pregnante inleiding tot Le Costume (1916), deel III van zijn Manuel
d'Archéologie. Een uitzondering vormt weliswaar het werk Monumens de la
Monarchie françoise van dom Bernardus de Montfaucon (1729-1733) die de
geschiedenis van het kostuum heeft bestudeerd aan de hand van de kostbare
verzameling afbeeldingen van graven (meer dan 3000!) hiertoe bijeengebracht
door Rogier de Gaignières 6 vanaf 1690: 89 jaar dus na de Succa. Deze opzoekingen
van de Gaignières bereikten, net aIs die van de Succa niet de openbaarheid.
Pas tussen 1804 en 1810 verschijnen in Oostenrijk, Frankrijk en Engeland
de eerste werken over dit onderwerp. Uit dit alles blijkt dus dat omstreeks
1600 nog niets merkbaar was van nieuwe oriënteringen in de historische
wetenschappen die voor ons vandaag vanzelfsprekend lijken.
Heeft de aankomst van de aartshertogen met hun oktrooifaciliteiten, de studie
van de geschiedenis in de Nederlanden een nieuwe stoot gegeven?
Sedert Filips de Goede bestonden er alvast, naar Frans voorbeeld, ambten
van officieel kroniekschrijver. De hertog had "a ses geiges plusieurs translateurs,
grans clers, experts orateurs, historiens et escripvains ... diligemment
labourans" 7. Voor Georges Chastellain (1415-1475) werd, in 1455, het
eerste officiële ambt van historiograaf opgericht. Onder zijn talrijke opvolgers
vermelden we Jan Molinet. Karel V die minder in de Nederlanden verbleef,
nam geen kroniekschrijvers uit onze gewesten meer in dienst, maar werd op
zijn verplaatsingen vergezeld door Italiaanse of Spaanse geschiedschrijvers.
Zo verdween het ambt van historiograaf in onze gewesten. Het werd pas opnieuw
in het leven geroepen in 1595, door Filips II, die zo probeerde de pas
tot het katholicisme bekeerde Justus Lipsius in het land te houden, ondanks
de vele aanbiedingen uit Duitsland en Italië. ln tegenstelling tot vroegere
historiografen echter kreeg hij geen enkele officiële taak toegewezen. Hij maakte
geen deel uit van het koninklijk gevolg en was ook niet belast met het schrijven
van de rijkskronieken. Werd hij geacht de roemrijke feiten uit het bewind
van de koninklijke voorouders te beschrijven? Er is niets dat hier op wijst, en de
eerstvolgende jaren zet Lipsius zijn gewone activiteiten verder. De aankomst
van de aartshertogen, vier jaar later, brengt echter een ommekeer. De bijzondere
devotie van de aartshertogen tot de H. Maagd lag aan de oorsprong van
een nieuw soort geschiedschrijving. Om hen te behagen schreef Lipsius de
geschiedenis van O.-L.-Vrouw van Halle, waarvoor de vorsten een bijzondere
3 J. Vannerus, Le Limes, p. 146-147.4 Gl. Daniel, The origin, p. 35.
5 A. Leming-Emperaire, L'archéologie, p. 32-33. 6 J. Adhémar, Les tombeaux.
7 Tekst gepubliceerd door P. Bonenfant. Philippe le Bon, 3de uitg., Brussel, 1955, p. 24.

verering koesterden, en voor wiens miraculeuze beeld ze haIt hielden v66r hun
intronisatie 8. Lipsius kende hierin veel navolging. Zijn werkmethode is merkwaardig
genoeg om te worden vermeld: hij liet zijn materiaal samenbrengen
door een jong vorser, een neef van zijn vriend de Antwerpse bisschop Aubertus
Miraeus (1573-1640). Het volgende jaar publiceerde Lipsius ook nog een
geschiedenis van O.-L.- Vrouw van Scherpenheuvel. Tot deze twee werken
beperkte zich de hulde van de geschiedschrijver aan zijn nieuwe vorsten. Voor
een gedialogeerd gedicht over de geschiedenis van Leuven, opgedragen aan de
memorialist Karel de Croy, doet Lipsius niet meer aan bronnenonderzoek,
maar gaat hij terug op twee werken uit de vorige eeuw, om politieke redenen
onuitgegeven gebleven, een van Petrus van Dieve of Divaeus (1535-1581)
en een van Jan Vermeulen of Molanus (1533-1585), gewezen rektor van de
Leuvense universiteit. Deze twee werken gingen weliswaar zelf op archiefbronnen
terug 9. Heeft deze produktie niet de waarde van zijn studies over de klassieke
oudheid, toch heeft zijn humanistische methode en de vriendschap die
hem verbond met de historici uit de vorige eeuw die door de politieke gebeurtenissen
werden verdreven, een zekere invloed uitgeoefend. ln de eerste jaren
van de 17de eeuw zullen bv. Miraeus en Gramaye opnieuw de bronnen gaan
opzoeken ter plaatse in abdijen en kloostergemeenschappen, zoals de vroegere
vrienden van Lipsius deden.
Het prestige van de werken uit de renaissance bleef dus zeer groot. Zo
is het te verklaren dat de Antwerpse uitgever Jan-Baptist Vrients, later bekend
geworden aIs kosmograaf, ter gelegenheid van de Blijde Intrede van de aartshertogen
te Antwerpen in 1599, besloot tot de heruitgave van Adriaan Barlandus'
Rerum gestarum a Brabantiae historica, dat verschenen was in 1525 en
een werkelijk sukses kende, niet alleen in de Spaanse Nederlanden, maar ook in
de Verenigde Provincies. Dit blijkt uit de verscheidene goedkope uitgaven
in-l2o, met dicht gezette tekst en met slechts enkele houtgravures gei1lustreerd.
De aanleiding tot deze nieuwe uitgave verkIaart het uitzicht ervan. Met
zijn groot formaat (in-4°), gezet bij Jan Moretus in de mooie Plantijnletters
en met brede marges, is het een ware luxe-uitgave, opgelucht met talrijke kopergravures
die de voorgangers van Albrecht en Isabella in het hertogdom Brabant
portretteren. Voor de realisatie van het merendeel van deze gravures
wendde Vrients zich tot Antonio de Succa, bij wie ook de stad Antwerpen
voor de versiering van het stadhuis ter gelegenheid van dezelfde Blijde Intrede
vijfentwintig "portretten" van voorouders van de aartshertogen had besteld 10,
en zo een eeuwenoude traditie respecteerde (zie verder, Mevr. Comblen-Sonkes).
Het grootste gedeelte van deze "portretten" werden waarschijnlijk naar
schilderijen weergegeven.
Vit een eerste blik blijkt reeds dat deze voorstellingen van veel fantasie
getuigen, en, naar middeleeuwse traditie, ver van de werkelijkheid verwijderd

staan. Dergelijke afbeeldingen zullen echter niet in de smaak gevallen zijn van
de talrijke Antwerpse geleerden die streefden naar een grotere historische
geloofwaardigheid steunend op betere informatie, en erg wantrouwend stonden
tegenover ongefundeerde afbeeldingen van personages uit het verre verleden,
zoals deze van de Pepijns. De Succa moet dit milieu trouwens hebben
gekend: door zijn huwelijk, op 3 augustus 1599, was hij een verwante geworden
van Jan-Baptist Gramaye, een neef van zijn schoonmoeder Il. Gramaye
is een opmerkelijke figuur in de toenmalige historische beweging en zijn
bewogen levensloop, die we in het kort zullen schetsen, getuigt van een zeer
ontvankelijke geest. Net zoals de Succa's waren de Gramaye's afkomstig uit
Piëmont, en hadden zij zich hier tijdens de regering van Margareta van Oostenrijk
- door haar huwelijk hertogin van Savoye, waarvan Piëmont afhing -
een plaats veroverd in de financiële wereld weliswaar op een hoger niveau dan
de Succa's. De tweede generatie Gramaye werd te Antwerpen schitterend vertegenwoordigd
door drie broers: Gerard, zakenman met internationale
faam 12; Jacob, ontvanger van de beden van Brabant, wiens dochter Maria,
echtgenote van Karel de Cocquiel (eveneens zakenman en financier), de
moeder is van Madeleine, de vrouw van Antonio de Succa; tenslotte Thomas,
voorzitter van de Rekenkamer van Gelderland. Deze laatste had uit een derde
huwelijk een zoon, Jan-Baptist, die proost werd van Sint-Walburgis te Arnhem,
maar later deze stad moest verlaten en terugkeerde naar de Spaanse
Nederlanden. Hier doceerde hij, op jeugdige leeftijd nog, literatuur en retorika
aan de Universiteit van Leuven, op het ogenblik dus dat Justus Lipsius deze
de hoognodige nieuwe luister gaf. Bij de dood van Lipsius poogt Gramaye
het ambt van historiograaf te bekomen en stuurt daarom een verzoekschrift 13,
waarin hij verklaart zich reeds acht jaar (sedert 1598 dus) te hebben toegelegd
op de geschiedenis van de "oudheden van Brabant", "tenant compte des informations
orales (... ) et de ce qui apparaît dans les chartes". Van dan af
begeeft hij zich dus ter plaatse om correcte informaties in te winnen en hij legt
de nadruk op het onderscheid tussen zijn methode en deze van hen die "pour
le parfait de leurs escriptz n'ont besoing bouger de leur comptoir" 14. Ook in
de inleiding van zijn Brabantsche Oudheden wijst hij op het nut van zijn ge-
8 E. de Moreau S.J., Histoire de l'Eglise en Belgique, dl. V, Brussel, 1952, p. 354-355.
9 Divaeus verscheen te Leuven bij van der Haert in 1757 en Molanus in 1851 door de
zorgen van Mgr. de Ram.
10 Op 26 augustus 1599 had het stadsmagistraat inderdaad beslist 50.000 pond te besteden
aan de schilderijen, triomfbogen en andere manifestaties ter gelegenheid van de Blijde
Intrede, ASA, Collegiale Aktenboeken, 1599, f. 22vO.Zie ook p. 4.
11 De moeder van Madeleine de Cocquiel, Maria Gramaye, was een voile nicht van
J.B. Gramaye, Intermédiaire des généalogistes, dl. XXIV, 1969, p. 43. Zie oak p. 4.
12 E. Coornaert, Les Français en H. Van der Wee, The growth.
13 Brussel, ARA, Audiëntie 1236, bundel Gramaye.
14 Brussel, ARA, Audiëntie 1236, request van 3 maart 1608.

woonte zijn bronnen te vermelden: hij die na mij komt zal kunnen nagaan in
hoeverre zij (zijn geschriften) de waarheid bevatten; en wat verder: van hen
die mij geholpen hebben noem ik de namen, uit erkentelijkheid, maar ook om
elk te geven wat hem toekomt 15. Een dergelijke geesteshouding is natuurlijk
erg verwijderd van deze van de Succa en zijn commerciële vorsten-"portretten".
Nochtans, in datzelfde jaar 1600, dadelijk dus nadat hij aan de stad
Antwerpen en de uitgever Vrients deze fantasieportretten heeft geleverd, vat
de Succa zelf ook de idee op ter plaatse oude prinselijke afbeeldingen op te
zoeken waarvan de autenticiteit door onweerlegbare eigentijdse teksten zou
worden gestaafd. Dit wijkt volledig af van wat hij vroeger realiseerde en tot
wat hij was opgeleid. De Succa was zeker geen archievensnuffelaar. We kunnen
ons dan ook afvragen of hij weI zelf tot deze studie is gekomen, onafhankelijk
van de voorbeelden van zijn tijdgenoten-historici die "bewijzen" zochten
en te Antwerpen vrij talrijk waren. Dit soort werk is immers onbetwistbaar
analoog aan het hunne, alhoewel het een toepassen op monumenten betreft
van een methode die gewoonlijk voor teksten werd gebruikt. Ret zijn opvattingen
die vrij nieuw zijn voor deze periode ... en dit nog lang zullen blijven.
Mogen we veronderstellen dat Gramaye de inspirator ervan was? We beschikken
niet over bewijzen, maar de opzoekingen die hij later deed in opdracht
van Filips IV in Noord-Afrika laten hem kennen aIs een vernieuwde geest en
zijn familiebanden met de Succa maken enige invloed weI aannemelijk.
Een officiële opdracht voor de Succa?
Reeft de Succa zijn reis ondernomen met de steun van de aartshertogen? Er
zijn sporen van een patent met zegel van Il oktober 1600 waarin de Succa
toelating krijgt om opzoekingen te doen over de beeltenissen van hun voorouders.
Jammer genoeg is dit patent niet bewaard gebleven zodat er heel wat
onduidelijkheden blijven bestaan. Een indrukwekkend aantal uittreksels ervan,
naar uiteenlopende "vidimus" (gelegaliseerde afschriften), kwam tot ons,
ondermeer in 17de- en 18de-eeuwse genealogieën. De Succa wordt hierin genoemd
aIs "commis" van de aartshertog, wat een officiële functie veronderstelt
16. Vermits het om een patent gaat, dus een document dat uitgaat van de
centrale administratie, zouden we hiervan sporen moeten vinden in de archieven
van de Geheime Raad, de Audiëntieraad of de Raad van Financiën. Doch,
behalve de genealogieën, zijn er slechts twee documenten die van het bestaan
ervan getuigen, maar deze zijn niet afkomstig van deze centrale organismen.
Ret eerste meest expliciete dateert van 1607, zeven jaar later al dan de akte
waarvan sprake en komt voor in de Certificatieboeken van de stad Antwerpen.
Er wordt in vermeld dat Succa dit patent voorlegde om te getuigen van de
kwaliteit van de historische portretten die hij moest leveren aan de schilderijenhandelaar
Jan Govaerts 17. Er wordt gepreciseerd dat de Succa in 1600
was "commis et authorisé pour faire la recerche des généalogies effigionnai-

es des princes et princesses des très illustres maisons d'Autrice, de Bourgogne,
du Brabant, Flandre etc.". Maar het woord "commis" is hier geen substantief
en slaat dus niet op een officiële functie. Dit uittreksel spreekt verder ook
niet over de duur van de opdracht en of er al dan niet een vergoeding werd
betaald. Nochtans wordt dit meestal gepreciseerd, zoals bijvoorbeeld bij de
benoeming van Gramaye aIs historiograaf in 1608. De duisternis die dit patent
omringt noopt ons tot omzichtigheid. De geloofwaardigheid van een uittreksel
hangt af van het gezag van de instelling die het attest ervoor heeft afgeleverd.
Teoretisch worden deze kontrakten afgesloten door het schepencollege, zodat
de "grosse" (het eerste exemplaar) ervan het stadszegel draagt. ln praktijk echter
werden deze akten opgesteld door de klerken van het secretariaat. Dit
waren in die tijd allen notarissen die part-time op het stadhuis in gemeentelijke
dienst werkten, maar thuis oak een eigen s1udie hadden 18. Ret hoeft ons dus
niet te verwonderen dat zij technische omschrijvingen weten te geven van de
voorgelegde stukken: "Succa... nous a monstré et exhibé certaines lettres
patentes de leurs Altezes Serenissimes, les Archiducqz d'Austriche, ducqz de
Brabant etc. scellées du seel de leurs Serenissimes Altezes en cyre vermeille et
signées de Grimaldi en date du onziesme d'octobre l'an seize cens ... ". Deze
gegevens kunnen trouwens worden nagegaan: Simon de Grimaldi-Morosana
was inderdaad van 1575 tot aan zijn dood op 4 januari 1618 secretaris van de
Geheime Raad 19, een van de belangrijkste stadia in het raderwerk van de
benoemingen 20. De vermelding van deze handtekening en van het groot zegel
van de aartshertogen in rode was, dat aIle belangrijke benoemingsakten moest
bekrachtigen, maar ook op minder belangrijke akten voorkwam, vormen
genoeg elementen om aan te nemen dat zulke akte inderdaad werd voorgelegd
aan de gevolmachtigden van het Antwerpse schepencollege, die toch in staat
mogen worden geacht de waarmerkingen van een autentieke akte te herkennen.
Bij gebrek aan enige verificatiemogelijkheid mogen we echter ons wantrouwen
niet laten varen. We weten dat in die periode vervalsingen niet uit de
lucht waren, en dat zelfs een ervaren man aIs Alexander Butkens zich eraan
heeft laten vangen 21.
15 Viaene, De historiograaf, p. 319-330.
16 Recueil des actes nuthenticques ... de l'ancienne noblesse ... de Succa (kopie van 1754-
1787, Ministerie van Buitenlandse Zaken, or. 62, f. 66): Vidimus van de stad Antwerpen
van 29 juni 1603 van een akte uitgaande van "des nobles de Castenuovo" voorgelegd door
Antonio de Succa, "commis à la recherche des généalogies des Princes". Zie ook, rond
1670-1680, J.B. Houwaert, Liber genealogicum, V (Brussel, KB, II 6506, p. 384) volgens
hetwelk Succa "au service de son Alteze" "commis" was "à la recherche des généalogies
effigionnaires des princes". 17 Zie hoger, Biografie, p. 5-6.
18 Inlichtingen ontvangen van de Heer Van Roey, archivaris van de stad Antwerpen. Zie
eveneens G. Asaert, De oudste certificatieboeken, p. 261 ev.
19 ARA, Geheime Raad, Ledenlijst, 768, f. 207.
20 H. de Schepper, Regeringsbeslissingen, p. 71 ev.
21 P. Bonenfant, Quelques faux actes princiers, p. 135.

We zouden dus verwachten dat de Succa gebruik zou hebben gemaakt van
zijn patent bij zijn reis in 1601-1602. Maar van het vijftiental attesten dat men
terugvindt in het eerste deel van zijn album is er geen enkel dat melding maakt
van zulk een document dat door de Succa zou zijn getoond. Zij bevestigen
alleen (hij heeft) "tiré", "levé", "extraict" kopieën van monumenten of documenten.
Op twee plaatsen echter verschilt de formule: te la Thieulloye (f. 30vO)
en bij de Sint-Bertijnsabdij te St.-Omaars (f. 43) wordt gepreciseerd dat de
Succa is gekomen "par ordonnance" of "par ordre" van de aartshertogen.
Een meer uitdrukkelijke formule wordt gebruikt op 25 november 1608,
- één jaar dus na het kontrakt in het Certificatieboek -, door de akte van de
St.-Michielsabdij te Antwerpen. Dit is dus het tweede document waarvan we
spraken. De abt verklaart (f. 82, nr. 4) dat de Succa tien charters met zegel
"uitghetrocken" had en deze op hogervermelde datum ook terugbezorgde:
"op heden, heeft my [Succa] wederom ghebroockt de voorgaende seghelken
in 't was met de briven" en dit "uit wyzende sijne comissie van haere
Hoocheden". De Succa toonde dus het patent waarvan de authenticiteit het
jaar voordien door de Antwerpse stadsadministratie was erkend.
De eerste reis had plaats in 1601-1602. Indien de Succa hiervoor werd
vergoed zou men hiervan melding moeten vinden in de rekeningen van de
Algemene Ontvangerij van het jaar 1602-1603. De naam van de Succa komt
hier weI in voor, maar voor een gans andere reden dan men weI had verwacht.
ln de rubriek "Giften" kent een patent van 16 december 1602 hem 200 pond
toe, die hij zes maand later, op 24 augustus 1603, zOUopnemen op het ontvangstkantoor
van de beschermde koopwaar te Antwerpen, niet in de hoedanigheid
van "commis à la recherche effigionnaire des princes", maar aIs
"bail et mary de Madeleine de Cocquiel, fille de Charles et Marie Gramaye",
omdat zijn vrouw aan een kwaadaardig gezwel leed 22. Daarnaast vermeldt
dezelfde rubriek van dezelfde rekening nog herhaaldelijk Maria Gramaye: op
14 maart wordt haar 500 pond toegekend "overwegend de armoede waarin
zij verkeert om te helpen bij de genezing van een van haar dochters die lijdt
aan een gezwel"; op 12 augustus noteert men "aIs speciale gunst" een nieuwe
gift van dezelfde omvang voor de "arme weduwe met kinderlast". Vermits het
om sommen boven de 100 pond ging, gebeurden deze giften telkens krachtens
patent. Sommen beneden de 100 pond werden uitbetaald krachtens een betalingsbevel
en werden in rekening gebracht onderaan de rubriek. Men dient
hierbij op te merken dat giften om gezondheidsredenen uitzonderlijk waren.
Waren Maria Gramaye en Antonio de Succa dan zulke bedelaars? Het archieffonds
van de Audiëntieraad te Brussel 23 toont ons een gans andere realiteit.
Op 16 oktober 1603 ontvangt Maria Gramaye nogmaals een patent, waarin het
ditmaal niet gaat om een gift, maar om een jaarlijkse rente van 250 pond, verhoogd
met 100 pond jaarlijks voor elk van haar kinderen, dit alles op te halen
op het kantoor van ontvangsten van het domein van Cassel en het bos van

Nieppe. Deze rente werd toegekend ten gevolge van een proces voor de Raad
van Brabant ingespannen door Maria Gramaye tegen de procureur-generaal
van de erven van Filips II (dus Filips III). Deze werd verplicht tot terugbetaling
van een "grote en aanzienlijke som" van meer dan 200000 pond, door
haar vader, Jacob Gramaye, ontvanger van de beden van Brabant, in 1571,
dertig jaar eerder, voorgeschoten aan Filips II. De som werd bij rechtsbesluit
van 15 januari 1591 vastgesteld op 363765 pond en 8 schelling.
Diezelfde 16 oktober 1603 werd, ten gevolge van een tweede proces,
ditmaal voor de schepenkamer van Brussel, aan Maria Gramaye nog een rente
toegekend, op te halen op hetzelfde fonds en ten bedrage van 50 pond, verhoogd
met 100 pond voor elk van haar kinderen. Tenslotte ontvangt Maria
Gramaye op 28 oktober, toen ze nog niets getrokken had van hogergenoemde
domeinen, de direkte uitbetaling van 1 800 pond.
Zo de documenten van de centrale administratie, en vooral dan de rekeningen,
ons bijkomende informatie leveren over het sociaal-economisch leven
van de Succa's, zij maken ons helaas niets wijzer over de opdracht van de
schilder zelf.
Het belang van de Memoriën van de Succa
Of het album van de Succa nu al dan niet in officiële opdracht werd samengesteld,
dienen we na te gaan in hoeverre het bijdraagt tot onze kennis.
Zoals reeds gezegd waren er drie opzoekingscampagnes: in 1601-1602 in
Vlaanderen, Artesië en Brabant, in 1608 te Antwerpen en in 1615 te Brugge.
Gespreid in de tijd, verschillen zij onderling grondig. Bij de eerste werd gebruik
gemaakt van monumentale, literaire en archivalische bronnen. De tweede was
speciaal toegespitst op oorkonden en uittreksels hieruit. De laatste betreft
voomamelijk belangrijke monumenten, met daamaast ook enkele literaire
teksten en een enkel charter, gekopieerd van Meyerus. Bij geen van de drie
dus mag het aandeel van de geschreven bronnen worden verwaarloosd.
Een der belangrijkste karakteristieken van deze Memoriën - en dat
mag worden beklemtoond - is het feit dat op het einde van elke enquete op
elke plaats een gedateerd attest, afgeleverd door een verantwoordeli jke van de
bezochte instelling, ons in staat stelt te weten waar en wanneer een bepaald
monument of voorwerp werd gezien. Dit verleent het manuscript een waarde
die men eerder aIs uitzonderlijk mag bestempelen.
Zijn deze attesten ontegensprekelijk erg belangrijk voor ons, zij waren
het nog meer voor de Succa: leverden zij niet het bewijs van zijn doortocht!
Daarop slaan deze attesten immers terug, zonder daarbij tekeningen of teksten
te willen waarmerken. Zij passen dus in de zienswijze van Gramaye die reeds
werd vermeld: de nakomelingen in staat te stellen na te gaan in hoeverre deze
22 Rijsel, Arch. dép. du Nord, B 2800, f. 646vo. Zie ook p. 13, n. 100.
23 ARA, Audiëntie 2567, bundel III. Zie ook p. 13-14.

tekeningen de waarheid bevatten. ln dezelfde geest ook verklaart de Succa in
de overeenkomst van 1607 met de kunsthandelaar Govaerts dat hij "ayant
recerché plusieurs vieilles effigies et paintures authentiques" hiernaar ook
kopieën kan leveren.
ln de periode dat de Succa zijn reis voorbereidde (1600), was een tocht
door Frans-Vlaanderen niet zonder gevaren. De Vrede van Vervins, getekend
op 2 mei 1598, had nog geen einde kunnen stellen aan de strooptochten in het
achterland. Hollanders en Engelsen, gelegerd te Oostende, gingen er aan het
plunderen. Schermutselingen tussen Spanjaarden, Fransen en horigen van de
Prins van Oranje voor de muren van Calais, Nieuwpoort en Oostende, belegerd
door aartshertog Albrecht, maakten de kuststreek onveilig. Anderzijds hadden
de godsdienstoorlogen die deze "vrede" voorafgingen talrijke abdijen verwoest,
zoals deze van Clairmarais, Watene, Cassel 24.
De eerste etappe van zijn reis bracht de Sucea naar Doornik bij kanunnik
Denis de Villers die een privé-collectie bezat die de schilder reeds kende. Hij
bracht er erg interessante tekeningen uit mee, die nog zullen ter sprake komen.
Over hun herkomst worden door de Succa geen aanwijzingen gegeven.
Dat hoeft ons echter niet te verwonderen, want verzamelaars, ook nu nog,
zijn niet haastig met zulke inlichtingen.
Van bij de aankomst in de abdij van Flines, waar zich volgens Meyerus
de graven van Margareta van Constantinopel en Gwijde van Dampierre
bevonden, doken de vele en moeilijk op te lossen problemen op. Er bevonden
zich hier immers verscheidene graven, soms, maar niet altijd, met inscripties,
soms ook met muurschilderingen of glasramen die in latere tijden werden
toegevoegd. Kunnen bepalen of een bepaalde sculptuur of schildering dateert
uit de 12de, 14de, 16de eeuw veronderstelt echter een stijlkennis en noties
van techniek en kostuumgeschiedenis die ondenkbaar zijn in 1601-1602.
De manier waarop de Succa deze moeilijkheid oplost is voor ons de
interessantste: hij noteert alles, zonder onderscheid, en gaat dan op zoek naar
geschreven informatie. Voor de graven van onbekenden merkt hij op dat het
ontbreken van de identificatie te wijten is aan de opschriften "n'ayant esté
engravées ains seullement peinctes" (f. 6vo). Sommige weet hij te dateren aan
de hand van het schrift: "cette escripture monstre avoir été faite depuis 30
ou 40 ans environ" (f. 7, DI. 3). Hij tracht dan de herkomst te achterhalen door
terug te gaan op andere inscripties, kronijken en oorkonden. Zo ziet hij te
Flines muren beschilderd, in 1534, preciseert hij, met uittreksels uit het werk
De Francorum regum gestis annales van Robrecht de Gaguin, waarvan de Latijnse
uitgave verscheen in 1528. Merken we terloops op dat het niet de enige
keer is dat de Succa het bestaan meldt van ganse kerkwanden in de vorige
eeuw m~t lange teksten beschilderd, een vorm van versiering waarvan men nog
nauwelijks voorbeelden kent. De Succa kon te Flines ook nog andere literaire
bronnen raadplegen, zoals de Annales et Histoires authentiques en een ander

dat hij slechts omschrijft aIs "ex cronicis veteribus". De teksten die de Succa
hieruit overneemt vertonen veel gelijkenis met deze van Robrecht de Gaguin,
althans met de eerste Latijnse editie evan, want de Franse uitgave wijkt weI
enigszins af. De Succa haaIde uit beide kronijken, Annales en Cronica vetera
een aantal details die dom Gaguin werden weggelaten 25. Heeft hij de oude
kronijken onder ogen gehad die ook Gaguin aIs bron hebben gediend? De
Succa kon te Flines ook het werk van Meyerus raadplegen en hij maakte hiervan
overvloedig gebruik, ook al interpreteert hij hem weI eens foutief. Mogelijk
heeft de Succa ook gebruik gemaakt van het werk van Jacob de Guise,
alhoewel het niet duidelijk is of hij werkelijk de Chroniques du Hainaut onder
ogen heeft gehad, ofwel gebruik maakt van uittreksels die voorkomen bij
Meyerus 26.
Voor de ontstaansgeschiedenis van de abdij had de Succa ook toegang
tot de archieven van de abdij. Hij heeft er "aulcuns anciens lettraiges" Cf.8)
kunnen raadplegen: waarschijnlijk het cartularium waaruit hij lange stukken
overnam die, zowel wat de lezing aIs de transcriptie betreft, geen haperingen
vertonen. Hij kopieerde integraal de stichtingsoorkonde van 1234 uitgevaardigd
door Margareta, domina de Dampietra, zoals zij werd genoemd voor de
samenvoeging van Henegouwen met het graafschap Vlaanderen. Hij maakte
ook gedeeltelijke kopieën van twee andere akten. Verder noteert hij ook
mondelinge overleveringen: "pour quelque petit bruict qu'ay ressenti d'aulcunes
religieuses... qu'elles tiennent d'ancienne tradition" Cf.7, nr. 3).
De monumenten der graven en gravinnen van Vlaanderen die de Succa
te Flines aantrof waren talrijker dan verwacht, want naast de ligbeelden van
Margareta van Constantinopel Ct 1278) en haar zoon Gwijde van Dampierre,
waarvan Meyerus spreekt, waren er ook nog deze van Machteld van Bethune
Ct 1263), echtgenote van Gwijde van Dampierre, en van hun schoondochter
Bianca van Sicilië Ct 1269), echtgenote van graaf Robrecht van Bethune. Aan
de grafmonumenten van Machteld van Bethune en van Bianca van Sicilië
besteedt hij meer aandacht dan aan dat van Margareta, waarvan hij enkel de
buste natekent Cf.13). Deze laatste grafplaat, waarop de gravin wordt aangeduid
met de titel die ze slechts kort heeft gedragen domina de Dampietra,
gelijkt sterk op deze van haar dochter Maria Ct 1302) Cf.6vO)en van haar
kleindochter Johanna van Vlaanderen Ct 1296) Cf. 13vo), allebei kloosterlinge
te Flines.
24 L. Trenard in Histoire des Pays-Bas français, p. 262 ev. Zie ook J. de Sturler,
L' "empeschement", p. 144, evenals de nota's over Oostende en Nieuwpoort in Reliëfkaarten
van de Belgische steden, Pro Civitate, 1965.
25 F. 3vOMariam postea in Flinem sanctimonialem; of over Margareta van Konstantinopel:
fundavit monasterium in 't Oostekelo, Predictos Duaci, Valencinis.
26 Wat betreft Burchard van Avesnes schrijft de Succa "aultres disent entre lesquels est
Jacobus Meyerus ... ". Over dezelfde feiten zegt Meyerus in zijn Annales sive Commentarii,
p. 70: simodo veri sunt Hanonie scriptores quibus non libenter accedo".

Om al deze personages te identificeren beschikte Sllcca natuurlijk over
de grafschriften, maar hij verkreeg ter plaatse ook inlichtingen uit documenten
van de abdij zelf. Het is trouwens karakteristiek voor de Succa's opzoekingen
dat hij voor zijn informatie afhankelijk is van de inlichtingen die men hem
geeft en vooral van hen die deze geven. Waardoor hij, zoals we zullen zien,
niet altijd eenzelfde niveau houdt.
Men kan het reeds vaststellen te Atrecht, meer bepaald in de St.-Vaastabdij
waar hij vervolgens verblijft, en waar hij duidelijk geen enkele hulp heeft
gekregen bij de diverse moeilijkheden die hij er ontmoette. De Succa zocht er
het graf van Robrecht II van Jeruzalem, graaf van Vlaanderen, gestorven in
1111 tijdens een krijgstocht ondernomen door zijn suzerein Lodewijk VI tegen
Champagne. Hij ontdekt weI een ligbeeld waarvan hij zegt "ceste figure ai
opinion que se soyt Robert le Jeune de Flandre pour ce que n'i at au1cun
escript" (f. 25vo, nr. 2). Maar toevalIig vlak ernaast tekent hij een ander grafmonument
(f. 25vo, nr. 1) zonder het opschrift ervan op te nemen, alhoewel
het bestond. Dit laatste weten we dank zij een facsimile gemaakt rond 1680
door een monnik van St.-Vaast, dom Etienne le Pez 27, die een gedicht "tekent"
in Latijnse hexameters in gothisch schrift waarin hij de roem verkondigt van
ridder Reinhoud en waarin hij ook de naam noemt van de beeldhouwer Denis.
Dit monument hoort dus niet thuis in de studie van de beeItenissen der vorsten.
Maar Succa, die deze verzen kon lezen noch begrijpen bij gebrek aan voldoende
kennis van de middeleeuwse epigrafie, en bij gebrek oak aan ernstige
medewerking, noteerde oak de figuur van deze ridder, voorraile :œkerheid.
Oplettend en nauwgezet was de Succa overigens weI, en hij bewijst dat
op een domein waarmee hij meer vertrouwd was: de heraldiek (wat nog niet
betekent dat hij ook hier geen vergissingen heeft begaan). Men kan dit vaststellen
bij het eerste liggend grafbeeld (f. 25vo,nr. 2), dit zonder opschrift. Hij
tekent de dode beschermd door een ledig wapenschild, d.w.z. niet gedeeld en
zonder wapenfiguren. Op het voetstuk duidt hij echter kleine schildjes aan
met sinopel veld (hij schrijft tweemaal dit woord en doorstreept het dan) en
gouden dwarsbaIk 28. Hij wist dat dit niet het wapen van Bethune kon zijn,
dat een rode dwarsbalk heeft. ln de Histoire généalogique de la Maison de
Béthune van André Duchesne van 1639 is hetzelfde grafbeeld voorgesteld op
een gravure op bladgrootte aIs zijndedit van Robrecht van Bethune, voogd
van Atrecht. Het wapenschild van dit personage voert een zeer brede dwarsbalk.
Vanwaar komt deze gravure en wie is er de auteur van? Vermeiden we
ook dat de getuigenis van de Succa wordt gestaafd door een andere verzameling
grafschriften, namelijk deze samengebracht door een kanunnik van de
kathedraai van Atrecht, Lucas Lestocquart (t 1638) voigens wie het Iiggend
grafbeeld "sans escriture" wapenschilden draagt die hij echter niet identificeert.
Dit had hij vast weI gedaan indien hij er deze van Bethune had in herkendo
De vaststellingen van de Succa brengen dus de geIoofwaardigheid van
André Duchesne of zijn illustrator in het gedrang.

Dat het graf van graaf Robrecht II niet kon worden teruggevonden in
1601 valt licht te verklaren, want de abdijkerk door de Succa bezocht was een
reconstructie begonnen in 1259. En toen reeds kon men de rustplaats van de
graaf niet meer lokaliseren. ln de Ilde en 12de eeuw was het immers de gewoonte
de graven slechts af te dekken met een plaat uit één stuk in hardsteen
of marmer, zoals men er nu nog een kan zien op het graf van koningin Mathilda,
vrouw van Willem de Veroveraar, te Caen 29. Andere voorbeelden zullen
we verder nog ontmoeten, o.m. te Sint-Bertijn.
Te St.-Vaast kon de SUcca dus weinig rekenen op medewerking van de
monniken, en dat terwijl de abdijarchieven nochtans uitzonderlijk rijk waren.
ln de Oorkondenkamer van de graven van Artesië zal de Succa een nieuwe
iconografische bron aanspreken: voor het eerst tekent hij de zegels van
oorkonden. Maar net zoals bij de grafmonumenten tekent hij ze niet volledig
af, maar neemt hij slechts de beeldenaar over, zonder legende. Hij kopieert weI
de charters die namen en data leveren. Zo verschijnen voor ons Machteld van
Artesië en Johanna van Frankrijk, staande in fijn gesneden gothische nissen
(f. 21), of Robrecht van Artesië en de hertog Eudes IV van Bourgondië (f. 21vo
en f. 21), volledig geharnast met paard in galop. Men moet de uitzonderlijke
verfijning bewonderen van deze geslaagde tekeningen. Even exact en precies
is de tekening van het majesteitszegel van Filips IV de Schone, koning van
Frankrijk (f. 21va), gezeten op een troon versierd met leeuwekoppen en met
een lelie in de ene en een scepter in de andere hand. De transcripties vertonen
geen haperingen, weI een enkele schrijffout, geen leesfout. Hij kende nI. slechts
één afkorting voor de letter p, of het nu was voor pro, per of. .. Pierre. Deze
simplificatie valt vooral op op de omslag van het koninklijk diploma: op de
door de kanselarij daarvoor voorziene plaats kan men de formule lezen
pro domina comitissa Attrebatense, per vos (d.w.z. de opdracht gegeven door
de koning aan zijn zegelbewaarder Nogaret) en, afgekort, de handtekening
van koninklijk notaris Pieter de Albigny 30. Dergelijke kennis van de nieuwste
koninklijke diplomatieke gebruiken kan men bij de Succa niet veronderstellen;
zij moet van een beamte van de Oorkondenkamer komen.
Atrecht hield voor de Succa ook nog andere problemen in. Het hospitaal,
opgericht ten tijde van bisschop Frumault (t 1180), gekend door zijn prach-
21 Cf. de Loisne en Rodière, Epigraphie du Pas-de-Calais, dl. VII, 2, 1927, p. 447.
Zie eveneens, over de waarde van het album van Le Pez, de inleiding.
28 De lezing van het woord "sinople" wordt beve~tigd door een verzameling grafschriften
in de Bibliotheek van Besançon (Id. ibid., p. 918) waarin eveneens wordt vermeld clat het
ochild een veld heeft van sinopel met een dwarsbalk van zilver "comme j'ai peu veoir".
Ongelukkiglijk geeft men in dit supplement bij de Epigraphie du Pas-de-Calais geen
autEur of datum op van dit handochTift, wat ons belet het beter te situeren in het geheel
van getuigenissen die we hebben verzameld.29 N. Huyghebaert, Het grafschrift, p. 406.
30 Over deze verschillende karakters, zie G. T~ier, Diplomatique, p. 192 ev.

tige grafplaat in mozaïek, in het stadskwartier dat raakte aan de bisschoppelijke
residentie, droeg in de gevel de beelden van Filips van de Elzas, graaf van
Vlaanderen, en zijn echtgenote. Waren zij de stichters van het hospitaal? Ret is
niet bewezen. WeI behoorden zij tot de eerste weldoeners, zoals het oudste
charter van het hospitaal ons leert. De Succa maakte er een transcriptie van
naar "een oud register", aanduiding die doar de kapelaan die het attest tekende
nader wordt omschreven aIs cartularium (f. 24). Tussen 1477 en 1492 werd
het gebouw verminkt doar oorIogstroebelen en niet aflatende be1egeringen.
Ret werd gerestaureerd na de Vrede van Atrecht (1526). Op dat ogenblik ging
de stad over van het koninkrijk Frankrijk in de handen van Karel V. Bij de
verbouwingen werd daarom een ereplaats voorbehouden aan de voorouders
van de keizer, weergegeven in de kledij van de 16de eeuw. Dit anakronisme
kwam regelmatig voor in die tijd. Zonder hierop te letten dacht de Succa de
laattijdige afbeelding van Filips van de Elzas, graaf van Vlaanderen, te kunnen
dateren doar een onweerlegbaar document: een oktrooi door deze verleend
aan het hospitaal in 1186 (f. 24). Eens te meer een stap vooruit naar een werkelijke
histarische kritiek. Maar Succa zag niet in dat hiermee dit monument nog
aItijd niet gedateerd was want dat het van meer of minder late datum kon zijn.
Wanneer we Succa blijven volgen van halte tot halte, beginnen we stilaan
klaar te zien in wat we toch moeilijk zijn "werkmethode" kunnen noemen.
Te la Thieulloye, een dominikanenklooster nabij Atrecht, werden de Succa
archiefdocumenten getoond, uitgezocht in funktie van de gebeeldhouwde
of geschilderde personages die hij tekent: Machteld van Artesië en Eudes IV.
Door een gelukkig toeval is hier zo goed aIs geen chronologisch hiaat, want
meer bepaald de sculpturen zijn zo goed aIs eigentijds aan de afgebeelde personages.
De oorkonden werden gekopieerd zonder veel haperingen.
Een zo goed aIs onbekende muurschildering stelt de jonge Filips de Goede
voor (f. 34). Geen enkel van de gekopieerde documenten verklaart nochtans
aanwezigheid ervan te la Thieulloye. Toch bestond er een. De lacune
werd opgevuld door de erg recente ontdekking in het Fonds la Thieulloye van
de Archieven van het Departement du Nord, van een oorkonde waarin de
hertog een gift doet van 400 pond bestemd voor de aankleding van de abdij.
De vondst werd gedaan door de heer Bougard, directeur van de Archives du
Département du Pas-de-Calais. Ret is een zeldzaam voorbeeld van een oorkonde
die de aanwezigheid van een kunstwerk verklaart.
Tijdens de volgende etappes van zijn reis tekent de Succa minder in detail
de geschiedenis op van de abdijen waar hij haIt houdt, vandaar minder kroniekteksten.
Voor zijn informatie blijft hij echter even schatplichtig aan de
hem ontvangende monnik of abt aIs voorheen. Zo zien we op de eerste bladzijde
van zijn geschrift over de St.-Bertijnsabdij te St.-Omaars (f. 40) meerdere
schetsen van wapenschilden. Ret zijn deze van de abdij zelf, zoals ze
gedurende twee- of driehonderd jaar elkaar opvolgen en veranderen: met

armig kruis overgaand in staf, later staf in paal achter het schild geplaatst,
enz. 31. ln feite getuigt deze bladzijde van de bekommernis die in de abdij
bestond sedert de 14de eeuw en die tot uiting komt in de Chronique de Saint-
Bertin van abt Jan le Long genoemd Iperius 32, volgens dewelke hun wapenschilden
identiek zouden zijn aan de vroegste wapens van de graven van
Vlaanderen, die verondersteld werden eveneens gegeerd te zijn. Deze overeenkomst
werd verklaard uit het feit dat de eerste graven tegelijkertijd leke-abt
waren van St.-Bertijn. Het bewijs bevindt zich in het wapen op de grafplaat
van Willem van Normandië, graaf van Vlaanderen (t 1128), die de abdijkerk
versierde en door de Succa werd getekend (f. 43). De eerste om de valsheid van
deze zogezegde vroegste grafelijke wapens aan te tonen was in 1639 Olivier
de Vree of Vredius, die ter staving van zijn argumentatie een afbeelding gaf
van het graf van graaf Willem, naar een tekening uitgevoerd door een prior
van St.-Bertijn, Jacob-Philippus de Hannon de Bavinckhove 33. We kunnen
dus beide tekeningen met elkaar vergelijken, wat belangrijk is, want in beide
gevallen geeft het gehouwen grafschrift rondom de grafplaat een foutieve datum
aan. De graaf overleed immers niet in 1127, zoals staat te lezen op beide
afbeeldingen, maar eind juli 1128. Vanwaar deze vergissing? Eerst en vooral
omwille van het ogenblik waarop deze sculptuur werd gerealiseerd. Inderdaad,
zoals de heer Gaier verder nog zal aantonen op basis van een studie van
de wapendracht, dateert dit monument zowat van een halve eeuw later aIs
het overlijden van de graaf. Deze bevindingen worden ook bevestigd door het
lettertype van dit opschrift zoals beide tekeningen dit trachten weer te geven:
in epigrafische kapitaal met invloeden van unciaalschrift 34 alsook door de
handschrifttraditie die in de abdij werd bewaard. De kroniek, samengesteld
kort v66r 1145 door abt Simon, zegt dat op dat ogenblik eorum sepulchra
(te weten de tomben van de graven Boudewijn VII (t 1117) en Willem, opgesteld
in de kruisbeuk van de abdijkerk) non apparent propter frequentiam
ecclesie inaltationem sive mutationem 35. Minder dan twintig jaar dus na het
overlijden van Willem kende men niet meer de juiste liggingvan beide graven.
De oorzaak hiervan is dezelfde aIs reeds eerder aangehaald voor het graf van
Robrecht II van Jeruzalem te St.-Vaast bij Atrecht: slechts eenvoudige platen
die, in elk geval te St.-Bertijn, geen inscripties droegen, dekten de grafkamers
af. Weinig later, rond 1150, vernielde een brand de abdijkerk 36 waarvan de
reconstructie werd aangevat door de volgende abt, Leon (t 1163). Het is dus
aIs versiering van dit nieuwe heiligdom dat een grafmonument voor de graaf
werd opgericht. Deze laattijdige oprichting is niet de enige verklaring voor de
31 D.L. Galbreath, Manuel du Blason, Lausanne, 1942, p. 199-200.
32 Ed. Holder-Egger, M.G.H., 88., dl. XXV, 1880, p. 765.
33 Tekst overgenomen uit de Franse uitgave van 1641: O. Vredius, Les sceaux, p. 11.
34 K. Brandt, Grundlegung, pl. Ill, nr. 3 van 1173.
35 M.G.H., SS., dl. XXV, p. 795. 36 B. Guérard, Carlulaire, p. 299-300.

foutieve datering. Die resulteert ook uit de elementen waarover men dat
laatste kwart van de l2de eeuw te St.-Bertijn heeft kunnen beschikken oro het
grafschrift op te stellen. De kroniek van abt Simon geeft immers hieromtrent
geen chronologische gegevens. Zonder twijfel was het ook de bedoeling het
grafschrift nog aan te vullen. Want al verschillen beide tekeningen wat de
schikking der woorden betreft, ze stemmen hierin overeen dat zowat de helft
van de boord van de grafsteen, waarop het epitaaf zou moeten doorlopen,
zonder inscriptie is gebleven. Wat het sculpturaal effect van dit grafmonument
is geweest, daarvan kunnen we ons een beeld vormen wanneer we het vergelijken
met dit van Matthias van de Elzas, graaf van Boulogne (t 1173), dat in
dezelfde periode ontstond en dat men, weliswaar verminkt, nog kan gaan zien
in het museum van Boulogne. Het is herkomstig van de abdij van St-Jossesur-Mer,
niet zo ver daarvandaan (Pas-de-Calais, nabij Montreuil) 37. Sommige
overeenkomsten in de bewapening, de architektuur en het grafschrift stemmen
tot nadenken. Zijn zij louter toeval?
Een gans ander karakter heeft een andere, overigens minder belangrijke
grafelijke beeltenis die door de Succa te St.-Bertijn werd opgetekend (f. 43vO).
Het is een merkwaardige voorstelling van Filips van de Elzas naar een wandtapijt
van omstreeks 1400. De graaf is rechtstaande afgebeeld en houdt in de
hand een heuveltje met bomen beplant, symbool van de overdracht van leengoed
zoals deze functioneerde in de middeleeuwen. Een korte uitweiding over
de schenking van een bos in 1191, door de graaf aan de abdij, getrokken uit
een "oud register" (wat wijst op de tussenkomst van een monnik-bibliothecaris)
getuigt in de ogen van de Succa, en wellicht ook in die van zijn raadgever,
voor de kronologische juistheid van deze voorstelling... , nochtans nauwelijks
honderd jaar ouder dan het beeld gezien in het portaal van de kerk St-Jean
en l'Estrée te Atrecht.
De tussenkomst van een persoon met ervaring wordt ook duidelijk in de
kopie van een oorkonde met zegel van Robrecht J, graaf van Artesië (1216-
1250) (f. 44 en 44vo), die de reeks begonnen in de Oorkondenkamer van
Atrecht aanvult. Ditmaal en voor 't eerst, werd het zegel volledig overgetekend,
met zijn onvolledige legende, kleur- en materiaalaanduidingen, tegen-zegel,
aard en kleur van de lak, en niet te vergeten de aantekeningen op de keerzijde.
Ongetwijfeld zijn deze nauwkeurige details te danken aan de raadgevingen
van iemand die bedreven was in de studie van oorkonden.
Daarentegen ontving de Succa te Rijsel, de volgende etappeplaats, geen
enkele hulp van een ervaren gids. Het was nochtans de zetel van een der belangrijkste
administratieve instellingen der Nederlanden: de Rekenkamer met
zijn archieven. De Succa werkte er niet. Daarentegen worden verscheidene
bladzijden gewijd aan de kollektie du Bosquel. De overige bladzijden van dit
schrift behandelen twee merkwaardige monumenten in de kollegiale kerk van
het kasteel van de graven van Vlaanderen: de grafbeelden van Boudewijn V

enerzijds (f. 55vO)en van Lodewijk van Male, zijn echtgenote en hun dochter
anderzijds (f. 55).
"Au mitan du cheur", op de ereplaats, bevond zich het ligbeeld van Boudewijn
V (t 1067). Dit was uiteraard niet eigentijds, maar dateert uit de 14de
eeuw. De late middeleeuwen worden immers gekenmerkt door een uitgesproken
belangstelling voor grafmonumenten, zowel vanwege adel en burgerij aIs
vanwege de vorsten 38. Ongetwijfeld deelde ook Lodewijk van Male (1356-
1384) deze belangstelling, zoals uit zijn rekeningen blijkt. Tussen 1358 en
1362, kort na zijn troonsbestijging, laat hij het stoffelijk overschot van zijn
vader Lodewijk van Crécy (t 1346) (zie verder, f. 90), voorheen begraven in
de abdij van St-Riquier nabij Abbeville, overbrengen naar Brugge, naar de
slotkapel waar hij hem een mausoleum opricht 39. Men weet niet wie het werk
uitvoerde, maar enkele teksten geven aanleiding tot hypothesen. Enkele jaren
later, rond 1374, kiest Lodewijk van Male zijn nieuw kasteel te Kortrijk aIs
zijn begraafplaats en hij laat er zijn (eigen) grafmonument klaarmaken. Hier
weet men dat hij de uitvoering toevertrouwde aan de beeldhouwer uit Valenciennes,
André Beauneveu, die in de rekeningen wordt omschreven aIs "faisem"
of "maître ouvrier de tombes" 4'0. Een belangrijke kwalificatie gelet op de
talrijke realisaties van Lodewijk van Male op dit terrein: het project te Kortrijk,
en de grafbeelden van Lodewijk van Crécy te Brugge en van Boudewijn V te
Rijsel, alle in collegiale kerken van grafelijke steden en niet langer, zoals voorheen,
in een of andere abdij. Het graf van Boudewijn V is trouwens ook om een
andere reden nog betekenisvol. Het werd immers opgericht door Lodewijk
van Male op "la terre reconquise par son entremise" (Platelle).
Onder de teksten opgetekend door Pinchart is er een die vandaag een
nieuwe betekenis krijgt. Hij betreft het andere monument in de kollegiale van
Rijsel dat door de Succa werd getekend (f. 55). Het werd opgericht in 1455
door Filips de Goede, hertog van Bourgondië, voor zijn overgrootvader Lodewijk
van Male, diens echtgenote en hun dochter Margareta van Male, gravin
van Vlaanderen en hertogin van Bourgondië. Het draagt drie prestigieuze bronzen
beeltenissen, geplaatst op één plaat en gegoten door Jacob van Gérines. De
heer Gaier kwam bij de studie van deze graftombe tot de conclusie dat,
alhoewel gerealiseerd in de 15de eeuw, er een ouder mode! moet zijn geweest.
Een tekst die door Pinchart werd overgenomen uit een Inventoire des garnisons
[meubilair] estans au chastel de Lille deelt mee dat men na de dood van
Lodewijk in 1388 in een zaal van het kasteel enkele sculpturen vond die werden
overgemaakt door Beauneveu en ongebruikt waren gebleven 41. Het is
mogelijk dat Gérines zich heeft laten inspireren door Beauneveu.
37 Nu in het Museum van Boulogne: Histoire des Pays-Bas français, pl. VI, p. 97.
38 H. PlateIle, in Histoire des Pays-Bas français, p. 218-219.
39 A. Pinchart, Archives des Arts, dl. 1, p. 127. 40 Id., ibid., dl. II, p. 142 ev.
41 Id., ibid., dl. III, p. 9.

Te Gent, laatste etappeplaats in een lange reis, beperkt de Succa zich tot
de St.-Pietersabdij, de verzameling Van Huerne en het refugehuis van Drongen.
De dominikanenkerk en de St.-Baafskathedraal doet hij niet aan. De
tekeningen van de grafmonumenten die zich hier bevonden werden gekopieerd
naar tekeningen uit de verzameling Van Huerne. Nochtans had hij in
de kathedraal het grafbeeld kunnen zien van Michèle van Frankrijk, eerste echtgenote
van Filips de Goede. Dit beeld werd er overgebracht van de St.-Baafsabdij
na de verwoesting ervan tijdens de regering van Karel V 42. ln de aloude
St.-Pietersabdij, die met deze van St.-Bertijn te Sint-Omaars aIs vroegste begraafplaats
voor de graven van Vlaanderen had gediend (9de - 12de eeuw),
was geen enkel van deze graven meer te zien. De oorzaak hiervoor werd reeds
eerder aangeduid. Men volgde er echter de vogue van geschilderde "portretten",
opgekomen in de 14de eeuw. Zo kennen we nu nog een paneel met zes
personages, nu in het Bijlokemuseum, met twee portretten van graven van
Vlaanderen uit de IOde en 11de eeuw, namelijk Arnold II en Boudewijn IV,
die volgens een weinig betrouwbare overlevering, steunend op de Annales Elmarenses,
op de Blandijnberg zouden begraven zijn 43. Dezelfde personages komen
ook voor in de 16de-eeuwse tekeningen uit de verzameling Van Huerne.
Het is in het Hertogdom Brabant dat de Succa zijn opzoekingen betreffende
beeltenissen van hertogen verderzet en in de eerste plaats te Leuven
Quni 1602). Na zich hier en daar in kerken en bij particulieren geïnteresseerd
te hebben aan portretten en grafschriften zoals deze van Thomas Morus,
William Allen, Thomas Worthington en Sir William Stanley (f. 69 en 69v")
die herinneren aan het toevluchtsoord dat de universiteitsstad voor de Engelse
katholieken was, richtte de Succa zijn aandacht op de hertogelijke beeltenissen
in de collegiale St.-Pieterskerk en in de collegiale dominikanenkerk. Het
betreft tekeningen van Hendrik 1, zijn vrouw en zijn dochter en van Hendrik II
en zijn echtgenote Adelheid van Bourgondië, aangevuld met grafschriften,
muurschilderingen en glasramen. Dit ensemble is gekend door een ander
handschrift van omstreeks 1637 van de hand van ridder Karel van Riedwyck
(1580-1646) 44 dat eveneens bewaard wordt in de Koninklijke Bibliotheek.
Getiteld Sigillographia belgica, handelt dit manuscript vooral over heraldiek,
genealogie en sigillografie. De vrij methodische opzoekingen zijn vooral van
historische aard. Het gebruik dat van Riedwyck maakte van zijn Sigillographia
maakt van hem meer dan een onderlegd verzamelaar: zijn bundel werd door
zijn vriend ChristoUel Butkens gebruikt om aIs illustratie te dienen voor diens
belangrijke werk uit 1641 Trophées tant sacrés que prophanes de la Duché de
Brabant.
ln de kollegiale St.-Pieterskerk vond de Succa de graven van de hertogen
Godfried II (t 1142) en Godfried III (t 1191) niet. Bij zijn opzoekingen werd
hij, misschien gewoon door de deken van de kerk Reynerus, verwezen naar de
drukker Zangrius bij wie zich een manuscript bevond met de geschiedenis van

de stad Leuven, opgesteld door de voormalige rektor van de universiteit Jan
Vermeulen (Molanus). Zangrius kopieerde eigenhandig het gedeelte dat de
Succa aanbelangde (f. 70vO)45. Het manuscript van Molanus bleef lange tijd
onuitgegeven en werd uiteindelijk in 1861 door Mgr. de Ram gepubliceerd.
Deze vertelt in zijn inleiding dat Molanus bij zijn dood in 1585 een van zijn
leerlingen, Cuyckius, opdracht had gegeven de publikatie van zijn talrijke in
manuscript bewaarde werken te verzekeren. Wat ook gebeurde, maar de
benoeming van Cuyckius tot bisschop van Roermond stelde een eind aan de
reeks publikaties. Voigens de Ram bleven de Rerum Lovaniensium in handen
van Cuyckius te Roermond tot aan zijn dood in 1609 46. De vermelding opgetekend
door de Succa toont dus echter aan dat het manuscript van Molanus
zieh bij de drukker Zangrius bevond, uit wiens atelier in 1595 nog door de
zorgen van Cuyckius en Pieter Louwis twee werken van Molanus waren verschenen
47. Het is waarschijnlijk eveneens met het oog op een uitgave dat
deze drukker de geschiedenis van Leuven bij zich hield. De promotie van
Cuyckius tût bisschop zou deze uitgave dus 266 jaar vertragen. Het was ook
te Leuven dat rond 1605 eerst Justus Lipsius, nadien Gramaye (die vermeldt
ex musaeo Philippi Zangrii) en Miraeus dit werk zagen.
Te Brussel, waarheen de Succa zich enkele maanden later begaf, tekent
hij met zorg het ligbeeld dat Filips de Goede in de carmelietenkerk liet plaatsen
voor zijn oudtante hertogin Johanna van Brabant. Of hij zich inderdaad
begaf naar de kollegiale van Ste-Goedele, zoals de naam van de tresaurier
ervan, Maximiliaan van Winghe, neergeschreven op het laatste blad van het
Leuvense schrift zou laten vermoeden, weten we niet. We beschikken over
geen spoor van een tekening gemaakt in de kollegiale kerk. Nochtans bevond
zieh in het midden van het koor de zogenaamde grafkelder van de hertogen
van Brabant waar hertog Jan II (t 1312) en zijn echtgenote Margareta van
York hun rustplaats hadden. We hadden gewenst dat de Succa ons had ingelicht
over dit graf want in 1610 liet aartshertogin Isabella door de beeldhouwer
Jan van Montfort een nieuwe constructie oprichten. "Un asses magnifie tombeau
relevé de marbre richement orné de taille ou par dessus est gisant un lion
de bronse doré, tenant en ses pates un escusson armoyé des armes de Brabant
de sable au lion d'or", zo wordt het beschreven door Chr. Butkens in 1641,
42 Id., ibid., dl. l, p. 129.
43 Ph. Grierson, Les annales, p. XXXII, XLIII, 86 en nr. 90.
44 CI. Dallemagne, Le manuscrit, p. 73-74. De tekeningen in dit handschrift zijn niet
gedateerd. Maar uit de commentaar van van Riedwyck betreffende de glasramen in de
Dominikanenkerk die hij nog heeft kl1nnen tekenen. kunnen we opmaken dat ze in 1637
niet meer op hun oorspronkelijke plaats waren.
45 Er ontbreekt een zin: antea enim habebant tumbas distinctas. Uitg. de Ram, p. 360.
46 Id., ibid., p. XC.
47 lbid., p. XXXVII en XXIX.

en zo kan men het nog steeds gaan zien in de St.-Michielskathedraal 48. Met
de oprichting van dit monument zetten de aartshertogen alvast de traditie
voort die werd ingezet door Filips de Goede. Maar het is symptomatisch te
moeten vaststellen dat, waar men nog in het midden van de 15de eeuw er niet
voor terug schrok naar oude traditie beeItenissen te maken los van de realiteit
en anakronistisch, dit in 1610 niet meer het geval was. Alhoewel de laatste
twee reisetappes van Succa zich verscheidene maanden na de rondreis doorheen
Vlaanderenen Artesië situeren, is zijn opzet nagenoeg dezelfde:een verzamelen
van voornamelijk beeltenissen en occasioneel ook archiefdocumenten
ter ondersteuning. Deze werkwijze is net omgekeerd van deze van Karel van
Riedwyck die zijn activiteiten toespitst op zegels en grafmonumenten hieraan
toevoegt.
Slechts zes jaar later wordt een nieuw schrift aan de reeds bestaande
toegevoegd. Men weet slechts dat de Succa zich gedurende deze tussenperiode
heeft beziggehouden met de verkoop van de schilderijen die hij realiseerde
naar de documenten in zijn bezit.
Afwijkend van wat de SUiCcaoptekende in 1601-1602 bevat dit nieuwe
schrift uitsluitend oorkonden, op één uitzondering na, een portret van Maria
van Portugal, infante van Spanje. Al deze oorkonden waren afkomstig uit
de oorkondenverzameling van de St.-Michielsabdij te Antwerpen en dateren
uit de periode 1167-1336. Wanneer we ons betrouwen op de handgeschreven
v-erklaringvan de abt van St.-Michiels,Denys Feijtens, onderaan het laats,te
blad van dit schrift, dan leverde de Succa tien door hem ontIeende akten terug
in. Het schrift zelf teIt er echter slechts negen. We zouden hieruit kunnen afleiden
dat het onvolledig is. Zo zou meteen ook verklaard kunnen worden
waarom er geen enkele tekening in voorkomt naar het mausoleum van Isabella
van Bourbon, gravin van Charolais (t 1465), in deze abdij in 1476 opgericht
door de zorgen van haar dochter Maria van Bourgondië, en later overgebracht
naar de kathedraal waar het nu nog staat opgesteld.
Maar er is ook een andere verklaring mogelijk. Op f. 82 is een akte van
Hendrik 1 van Brabant uit 1205 49 gekopieerd waarvan het origineel is verloren
gegaan. Een studie uit 1952 50 toonde aan dat gedurende de regering
van deze vorst achtereenvolgens drie verschillende zegels in gebruik waren. Op
het regentschapszegel volgde, tussen 1190 en 1220, een ruiterzegel waarop de
hertog, volledig geharnast, een hoge cylindervormige en bovenaan afgeronde
helm draagt. Na 1220 en tot aan de dood van de hertog in 1235 was er een
derde zegel in gebruik waarop de helm hoog en afgeplat is terwijl de legende
verscheidene wijzigingen vertoont. Aan de akte van 1205 die door de Succa
werd getekend hangt een zegel van het derde type (1220-1235). Er zijn diverse
verklaringen mogelijk. Ofwel droeg de akte werkelijk dit zegel en is ze verdacht,
ofwel moet het sigillografisch klassement van 1952 in vraag worden
gesteld 51. Of nog een derde mogelijkheid, en hier duikt het probleem van de

tiende akte die niet voorkomt in de Succa's nota's weer op: de Succa heeft
onderaan de akte van 1205 het zegel getekend van een akte van Rendrik 1
voor St.-Michielsvan na 1220. Zo bestaan er twee van 1226. ln dit geval is het
de waarheidsgetrouwheid van de Succa die in vraag wordt gesteld. Met onze
huidige kennis is het niet mogelijk een oplossing te geven aan dit prableem,
en het vertrouwen in de nota's van de Succa zal moeten steunen op een kontraIe
van zijn gegevens.
De originelen van de akten die door de Succa werden getekend zijn vandaag
verloren, behalve één die bewaard wordt in het fonds St.-Michiels van
het rijksarchief te Antwerpen. Ret is een diploma van de Roomse koning
Albrecht 1 van 15 februari 1299, waarvan het zegel is verloren gegaan. Ret is
in zijn geheel afgebeeld door de Sucea op f. 78 52. Al deze aktes zijn echter
gekend door kopieën in twee cartularia, het ene uit de 14de, het andere uit
de 17de eeuw. Dit laatste is het belangrijkste want het is samengesteld uit
kopieën die werden gewaarmerkt door notaris Bredael (1684) 53. Bijna al1e
publikaties zijn gemaakt naar deze cartularia, alhoewel enkele ervan reeds
dateren van voor de verdwijning van het oorkondenboek 54.
Om de waarde van Antonio de Succa's transcripties na te gaan en ze te
situeren in de historische produktie van zijn tijd, is het belangrijk enkele
steekpraeven te doen aan de hand van de gegevens die we zopas bij mekaar
brachten.
Letten we eerst even op de transcripties. Van de negen akten zijn er drie
slechts gedeeltelijk overgenomen. F. 77, een akte van Jan III (1336) eindigt
met een vrij verdacht noverate 55; f. 80, akte van Godfried III, ongedateerd,
48 H. Velge, La collégiale, p. 379, pl. XCVI, 2; Butkens, op. cit., p. 368.
49 Door deze akte schenkt Hendrik 1 aan de abdij negen "hont" (oppervlaktemaat: K.
Stallaert, Glossarium van verouderde Rechtstermen, 1891, p. 607) ge1egen in de parochie
Lillo, met hun waterloop (oploep).
50 M. Tourneur-Nicodème, A propos des sceaux, p. 635.
51 Enkele verificatieoooerzoeken gedaan in bestaande publikaties die niet werden vermeld
in dit artikel leiden tot contradicties waarvan de verificatie zou voeren tot een
hernemen van de studie van het ganse probleem.
52 Werd gepubliceerd naar het origineel door Goetschalckx, Oorkondenboek, dl. XXII,
p. 32. Werd door verstrooidheid gedateerd op 15 februari 1297, daar waar
de tekst vermeldt "XV KaI. martii MOCcoLXXXX· nono", dus 15 februari 1299 (Kerstmis-stijl).
De originele akte van Filips van de Elzas, bewaard in de Archieven van de abdij
van Averbode (sektie III, charter m. 10), zoDiderdatum (vôôr 1190) verschilt van deze
getekend door de Succa (f. 80vO).Wij danken kanunnik Caeyers, archivaris van de abdij
van Averbode, voor de fotokopij die hij ons bezorgde van dit document.
53 Bewaard in het Rijksarchief te Antwerpen, Kerk. arch., St.-Michiel, ms. 3 en 11.
54 Dit is juist het geval voor de akte van Hendrik 1 van 1205 waarover we hebben gesproken:
A. Kluit, Historia, dl. II, 1, p. 284.
55 De uitgave van F. Prims, Antwerpsche Teksten, nr. 178, p. 51-52, naar het cartularium
van de 14de eeuw, geeft het meer gewone noveritis. Het is het afschrift voor St.-Michiels
van een algemene overeenkomst waarvan het originee1 wordt bewaard bij de Charters van

esluit met terminaverunt waarvan de afkorting schijnbaar enige problemen
inhieid voor de tekenaar 56; f. 81, akte van Jan II van 1298, eindigt op vijf
doorgehaalde lijnen waarop nogal bruusk een "etc." voigt 57. Overigens valt
zowel in deze drie als in de andere transcripties duidelijk een vreemde hand te
herkennen waarvan het kleine, goed aangesioten regelmatige en zeer cursieve
schrift getuigt van een grotere ervaring dan deze van de Succa. We zullen het
hand B noemen. Ze verschijnt voorai in de eerste folio's van het schrift. Op
f. 77 bijvoorbeeld, de reeds genoemde akte van Jan III, komt in de derde
regel een zeer karakteristiek ejusdem voor 58. Maar ook hand B begaat fouten
(affecientes voor affectantes, of karissima voor karissimo, f. 78, 1.2) en merkt
niet aIle leesfouten op. We citeerden reeds het noverate van f. 77 en in het
diploma van de Roomse koning Albertus voor abbatis, genè voor quatenus
of dat voor datum (f. 78, rr. 3, 7, 11).
Vanaf f. 80 schijnen de correcties door de Succa zelf te zijn aangebracht,
en soms lijken de laatste regels sneller geschreven, alsof ze gedikteerd werden
(folio's 81 en 82). Alles bij mekaar lijkt het de Succa te ontbreken aan ervaring
in de paleografie en zijn transcripties zijn, ondanks de aangebrachte correcties,
alles behalve betrouwbaar. Er is nochtans één uitzondering, een charter van
Godfried III van 1167 (f. 77vO)dat met grotere nauwkeurigheid werd weergegeven.
Het schrift van de 12de eeuw werd nagebootst met zijn afgeronde
hoofdletters en de decoratieve verticale strepen bij sommige letters (d, b, h),
of ook nog in de gekruide haal van een titulus. De met zorg weergegeven archivalische
rugnoteringen, de knoop van het zegellint en het in reliëf weergegeven
zegel zelf, kortom het geheel kan worden gekwalificeerd aIs een "copie
figurée" om een diplomatieke term te gebruiken.
Onder deze transcripties zijn er dus goede en minder goede, en dat ondanks
de tussenkomst van de vreemde hand B. Kunnen we deze hand identificeren?
Het kan in elk geval niet gaan om de bedachtzame Gramaye - van
hem zullen we verder nog een voorbeeld zien - want in november 1608 was
deze niet te Antwerpen. Hij deed toen opzoekingen in de archieven van Veurne
en Diksmuide en begaf zich nadien naar een verwante te Brugge 59. Anderzijds
is het zeker dat Gramaye de oorkonden van St.-Michiels te Antwerpen
kende en dit v66r de Succa, want zijn Antiquitates Antwerpiae, waarin hij er
gebruik van maakt en waarin hij zijn erkentelijkheid betuigt tegenover abt
Feyten, waren reeds de censuurraad gepasseerd in 1607, ook al verschenen ze
slechts in 1610 bij Mommaerts te Brussel. Het is dus mogelijk dat Gramaye
de aanstoker is geweest van deze nieuwe reeks tekeningen, die zeer homogeen
is van karakter en sterk verschilt van de vorige bundels. De Succa streeft hier
nog meer naar authentieke en gedateerde voorstellingen. Het is dus aan de
sigillografie dat de Succa de meeste aandacht wijdt, zodat we hem vooral op
dit terrein moeten beoordeien.

Een eerste bemerking: om de authenticiteit van zijn afbeeldingen te waarborgen
tekent de Succa steeds het zegel, zoals het aan de akte hangt. Zo wordt
de verzegelaar geïdentificeerd, en soms ook de datum van het document. Hij
besteedt bijzondere aandacht aan de wijze van bevestiging van het zegel, een
van de elementen die toelaten de authenticiteit ervan na te gaan. Alles wordt
met de meeste nauwkeurigheid en bekwaamheid afgebeeld: lederen riempjes,
zijdelak waarvan de kleur is gepreciseerd, de fijn gevlochten koordjes, de
knopen ... Ook aan de beeldenaars van de zegels besteedt de Succa al zijn
zorgen. Of het nu gaat om zegels uit de 12de of de 14de eeuw, romaans of
gotisch, het stijlverschil is duidelijk weergegeven. Van de tekening van de
stapvoets schrijdende miter (Godfried III in 1167) tot de ridders in galop met
wapperende met wapenschilden versierde dekkleden, zoals op de zegels van
Jan 1, Jan II en Jan III (1336), alle zijn weergegeven met bedreven hand,
bedacht voor het detail, gevoelig voor de elegantie en de fijnheid van het snijwerk
van deze ware meesterwerkjes van ede1smeedkunstdie de zegels uit deze
periode toch zijn.
Maar naast het esthetisch karakter, moeten we ook naar de juistheid van
de tekening kijken. Voor de preciesheid pleit het feit dat de meeste van deze
zegels gehavend en de legenden onvolledig zijn weergegeven. We moeten hieruit
afleiden dat deze die hij in hun geheel heeft voorgesteld dit ook moeten
geweestzijn toen hij ze heeft gezien.Dit is het geval met het zegel van een bevelschrift
van Frederik 1Barbarossa (1152-1190) (f. 79). De Succa geeft erg goed
de oosters geïnspireerde hiëratische waardigheid weer die van dit stuk uitgaat,
dat van zulke schoonheid is dat het lange tijd de zegels van de opvolgers
van deze keizer zal beïnvloeden. Het exemplaar dat door de Succa werd afgetekend,
draagt een volledige legende. De akte, in zijn geheel gekopieerd en
verbeterd door hand B, is een schrijven dat de keizer richtte aan de hertog van
Brabant Hendrik 1 en aan de burgers van de stad Antwerpen om hen te bedanken
voor de verdediging van het Antwerpse markland en voor hun vrij-
Brabant in het ARA (A. Verkooren, Inventaire, p. 309) waarin de hertog een akkoord
sluit met een veertigtal kerkelijke instellingen om de herendiensten verhoudingsgewijs
te verdelen. Elk van deze instellingen moet in zijn oorkondenboek een dergelijke oorkonde
bezitten.
56 Het origineel gezien door de Succa, bestond nog in 1684 toen het werd overgeschreven
door notaris Bredael.
57 R.2 noverit (buiten de omlijsting geschreven in de plaats van pro ut, universitas; r. 3:
premonstratensis, evenals de regels 4 en 5.
58 F. 78, r. 2: Karissima gratiam suam; f. 78, r. 6: recommittimus, r. 10: sinceritati, r. Il:
ipsos et aliquatenus, r. 12: het einde van het wooro Freingenfurt en nono; f. 79: al de
foutieve lezingen van in verbeterd ais et, behalve op twee plaatsen waar dit aan de aandacht
van de verbeteraar is ontsnapt; r. 4: augendo in conservando en r. 5: ad honorem
nostrum in imperii, r. Il: nostra et, en r. 15: et immunem.
59 Op. cit., noot 15, Ibid.

gevigheid tegenover de St.-Michielsabdij. Hij verklaart ook deze laatste onder
zijn bescherming te nemen en haar het genot van verschillende vrijdommen
toe te kennen. Alle diplomatische karakteristieken van dit soort akte - een
bevelschrift - zijn hier terug te vinden: de formules werden afgekort, er is
geen aanspreking, er zijn geen getuigen, slotformules of dateringen 60. Hierdoor
ontstond een probleem van datering dat de Succa heeft menen op te lossen
door naast het zegel de jaartallen 1440-1493 te plaatsen, te weten de
regeringstermijn van Frederik III. Deze vergissingwerd niet begaan door Gramaye
die deze akte gebruikt zonder ze te dateren, maar ze weI juist situeert
onder het bewind van Frederik 1 61. Slechts driekwarteeuw later zal Jacob
Leroy een datering opgeven en de termijn die hij vooropstelt, 1186-1189, is
aanvaardbaar, in die zin dat iedereen er zich nog steeds aan houdt 62. Jacob
Leroy was ook zo getroffen door de schoonheid van het zegel van Frederik 1
dat hij het liet graveren en afbeelden in zijn boek. Zo beschikken we over
een vergelijkingselement. Het is onmiddellijk duidelijk dat de stijlkarakteristieken
beter werden gerespecteerd bij de Succa, maar ook dat de legenden
verschillen. Bij de Succa eindigt deze op IM(PERATOR) SEMPER Ava(vsTVS),
bij Leroy op IMPERATOR Ava(vsTVs). Welke van beide legenden is exact?
Een opmerking van de Succa brengt ons op een spoor. Wanneer hij de
kleur van de was wil preciseren, maakt hij een onderscheid tussen deze van
het vlak en deze van de scherf. Dat betekent dat het zegel niet meer heel was.
Dit wordt door Leroy bevestigd: hij verklaart dat het zegel dat hij heeft laten
afbeelden niet dit van deze brief is maar dat van een diploma van Frederik 1
van 3 juni 1157 voor de O.-L.-Vrouwkerk te Antwerpen, gepubliceerd door
dignissimus decanus ecclesie Aubertus Miraeus. Maar dan stelt zich weI de
vraag of het zegel gebruikt voor een bevelschrift weI hetzelfde is aIs dit voor
diploma's. Waren er geen twee zegels met verschillende legendes? De sigillografische
werken zijn op dit punt formeel 63: Frederik gebruikte een matrix die
de legende draagt door Leroy afgebeeld en gebruikte geen andere. Moet dit
ons verwonderen? Een belangrijke studie van Joseph Deér 64 schenkt aan dit
majesteitszegel nieuwe betekenis door het in onmmiddellijk verband te brengen
met de artistieke produktie van de edelsmeedkunst van de 12de eeuw.
Daarover willen we nu iets meer zeggen. Kort na zijn troonsbestijging gelast
Barbarossa zijn kanselier, de befaamde Wibald, abt van Stavelot, twee zegelmatrix
te laten graveren, één voor de goud-zegels en één voor de was-zegels
die hij wou gebruiken voor zijn akten. Ais groot beschermer van de kunsten
en meer speciaal van de edelsmeedkunst die in zijn streek bloeide, wendde
Wibald zich tot aurifex G, bij wie hij reeds het reliekhoofd van de H. Alexander
had besteld, nu in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te
Brussel, evenals de arm-reliekhouder van Karel de Grote, nu in het Louvre
te Parijs. Deze aurifex G, vir in auri fabricatura suo tempore nulli secondus
is niemand anders dan Godfried van Hoei. De inscriptie op de arm-reliekhou-

der is identiek aan de legende op het keizerlijk zegel 65. Dit zegel, zoals de
Succa het heeft getekend, kon dus niet de legende dragen die de Succa er heeft
op geplaatst, zich voor de aanvulling van deze lacune inspirerend op de keizerlijke
titulatuur gebruikt in het bevelschrift.
Andere tekeningen verdienen evenzeer een aandachtig onderzoek (o.m.
het bevelschrift van Filips van de Elzas of het charter van Godfried III). We
zullen het echter hierbij houden. Men zal zich trouwens nog herinneren dat de
tekening van het zegel van Hendrik 1 reeds aanleiding gaf tot een zeker wantrouwen
ten overstaan van de sigillografische voorstellingen van de Succa.
Aan deze vaststellingen had men zich echter helemaal niet kunnen verwachten,
want voorheen, te Atrecht of Sint-Omaars was zoiets niet voorgekomen.
Het betekent dat de raadgevers van de Succa hem met overleg hebben
geleid, niet alleen in de keuze van de documenten, wat we reeds konden vaststellen,
maar zeker ook in de realisatie van de transcripties en de tekeningen
van de zegels. Zij waren ook de eersten om hem te wijzen op het iconografisch
belang van de sigillografie.
Dreven de moeilijkheden die de Succa te Antwerpen moest overwinnen
hem weg van dit type van onderzoek? ln elk geval tekende hij, wanneer hij
zich in 1615 naar Brugge begaf geen enkel archiefdocument meer.
Besluiten
Heeft de Succa het doel bereikt dat hij zich had gesteld: het opzoeken van de
genealogie in beeltenissen van de vorsten en vorstinnen van de zeer illustere
huizen van Oostenrijk, Bourgondië, Brabant, Vlaanderen, enz.? Beseffend
dat werkelijke portretten niet bestonden v66r de 14de eeuw en dat deze die uit
deze periode tot ons kwamen zeldzaam zijn, beseffend ook dat grafmonumenten
slechts hun intrede deden kort voor 1200 en dat uit de voorgaande eeuwen
geen eigentijdse voorstellingen bestaan, kunnen we bevestigend antwoorden.
Daarentegen valt het te betwijfelen of de resultaten van zijn opzoekingen de
60 De eerste officiële beve1schriften van Frederic Barbarossa die we in originee1 bezitten
zijn van 1161-1166: J. Riedmann, Studien, p. 77-84.
61 J.B. Gramaye, Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae, p. 73: Antiquitates Antwerpiae:
"Antwerpiam imperialem esse".
62 J. Leroy, Notitia, p. 14. De akte is in zijn gehee1 overgenomen naar Leroy door J.C.
Diercxsens, Antwerpia ... , p. 179; J.R. Bohmer, Regesta, p. 154-155 heeft de akte
gepubliceerd naar een kopie gemaakt door Serrure van het cartu1arium van de 14de eeuw,
terwij1 Goetscha1ckx, Oorkondenboek, p. 64, ze publiceert direkt naar ditzelfde cartu-
1arium; het beve1schrift van Frederik komt niet voor in het cartu1arium van Bredae1
(17de eeuw).
63 O. Posse, Die Siegel, dl. 1, p. 17 (pl. 21-22): afbee1dingen van 5 zege1s van 1154 tot
1168; W. Ewald, Siegelkunde, dl. IV, p. 190, pl. 17.
64 J. Deér, Die Siegel, p. 62.
65 Id., Ibid., p. 67.

Succa's tijdgenoten volledig voldoening hebben geschonken. We kunnen er
echter aan toevoegen dat ook een meer onderlegd onderzoeker dan de Sucea
op dat ogenblik geen beter resultaat had kunnen voorleggen. ln dit perspektief
geldt hij aIs een pionier voor een bepaald onderdeel van de kunstgeschiedenis.
Anderzijds, wanneer we de Succa terugplaatsen in de historische beweging
van 1600, dan verschillen de meningen. Zijn beperkte ervaring in de
paleografie, zijn gebrek aan nauwkeurigheid op het terrein van de sigillografie
en zijn onkunde op het gebied van de epigrafie verhinderen ons hem te beschouwen
aIs een geleerde, en zeker om hem op gelijke rangorde te stellen met
hen die opklommen tot officiële ambten met de funktie van al dan niet bezoldigd
historiograaf. Het laat ons ook niet toe hem gelijk te stellen met de talrijke
geestelijken, kanunniken, abten of jezuïeten, die met hun voortdurende bronnenstudie
in ruime mate en op efficiënte wijze hebben bijgedragen tot de kennis
en interpretatie van middeleeuwse teksten. Zo hij niet de kapaciteiten
bezat die hem tot een geleerde maken, was hij een begaafd tekenaar, gevoelig
voor stijlnuances, wat uitzonderlijk is voor zijn tijd. Om zich hiervan te overtuigen
volstaat het zijn tekeningen te vergelijken met de realisaties naar dezelfde
monumenten door eigentijdse graveurs.
Nochtans zou de kwaliteit alleen van deze tekeningen onvoldoende zijn
geweest om deze M emoriën hun totaal eigen plaats te verzekeren, aIs ze zich
niet tevens onderscheidden door de geest zelf die aan de uitwerking ervan
ten grondslag lag: het terugvinden van oude voorstellingen waarvan de authenticiteit
was bewezen.
Het gebrek aan geschiedkundige voorbereiding van de Succa brengt er
ons toe te veronderstellen dat het initiatief voor deze operatie van eIders
kwam. Een samenloop van gebeurtenissen suggereert zonder meer de mogelijke
invloed van Gramaye 66. Hieruit volgt de paradox dat de Succa aIs niethistoricus
een der eersten was om aan te tonen wat oude monumenten kunnen
bijdragen tot de geschiedenis, zonder zich evenwel rekenschap te kunnen
geven van de latere doorbraak van deze wetenschappelijke praktijk in de vorm
van de archeologie. Anderen zouden na hem hetzelfde doen, ondermeer Charles
van Riedwyck, twintig jaar later, of Rogier de Gaignières, tachtig jaar later.
Zij kenden mekaar niet, maar bedreven, net zoals de Succa, archeologie zonder
het te weten. De term zelf zou slechts verschijnen in de 18de eeuw 67. AIs
archeologisch album konden deze Memoriën destijds niet dezelfde draagwijdte
hebben aIs nu. We mogen echter niet zonder meer zeggen dat ze zonder
weerslag bleven. De interesse die Rubens ervoor betoonde, getuigt hiervan.
Wanneer de aartshertogen hem "portretten" van hun voorouders bestellen,
breekt hij totaal met de traditie. Hij legt niet langer het accent op vestimentaire
nauwkeurigheid en kleedt de oudste personages met een eenvoudige tijdeloze
kledij en brede plooien. Hij maakt er gewone mensen van wier fysionomie trouwens
dikwijls accenten mist. Deze voorzichtigheid is niet uniek. ln 1622,

wanneer Rubens voor Lodewijk XIII de geschiedenis van Konstantijn de
Grote voorbereidt, bevat een commissie aangeduid door de koning, een soort
voorloper van de archeologie, Peiresc, die de ontwerpen controleert 68. Vermelden
we ook dat in 1610 in de collegiale Ste-Goedele te Brussel, het nieuwe
monument opgericht door de aartshertogen boven het graf van hertog Jan II
(t 1312) en Margareta van York geen enkele menselijke voorstelling draagt.
Men heeft er een monument van gemaakt voor de hertogen van Brabant,
voorgesteld door hun symbool: de leeuw van Brabant. Daarentegen herdenkt
in 1601 in dezelfde collegiale kerk een grafbeeld aartshertog Ernest van Oostenrijk
(t 1595). Ret ging hier echter om een eigentijds werk wat een meer
waarheidsgetrouwe voorstelling van de overledene toeliet. Dit alles wijst op
een wantrouwen ten overstaan van de tot dan toe gevolgde gebruiken. Ret
album van de Succa is, volgens de huidige stand der wetenschap een der eerste
weerspiegelingen hiervan.
Tenslotte willen we nog wijzen op een andere kwaliteit van de Succa's
werk: het gaat om zijn originele reisschetsen zelf. Indien men van dit schetsboek
een "net" had gemaakt op gelijk formaat om het geheel een meer homogeen
artistiek karakter te geven, dan zou deze kopie onbetwistbaar minder
waarde hebben gehad en misschien zouden zelfs de zo belangrijke dateringen
en gegevens van plaats, afmeting of kleur zijn wegge1aten. Zulk ontbreken
betreurt men in het Recueil d'Arras van Jacob Le Boucq (1573), zoals men
ook de levenloze gelijkvormigheid betreurt in de graffiguren van Rogier de
Gaignières. Bij de Succa hebben we het zeldzaam voorrecht te kunnen beschikken
over het origineelwat een ware historische bron oplevert.
66 Zijn veelzijdige loopbaan laat hem kennen aIs een man met open geest, leergierig en
avontuurlijk. Benoemd aIs - onbezoldigd - historiograaf in 1606, vervulde Gramaye
verscheidene zendingen. Hij ging na 1612 (?) voor de koning van Spanje naa:r Algiers,
waar hij werd gevangen gezet, en bij zijn terugkeer publiceerde hij Africa illustra ta
(Doornik, 1622) en Specimen litterarum et linguarum universi orbis (Ath, 1622). Hij,
stelde voor door verhoogde belastingen de rijkdommen der religieuze huizen der Nederlanden
in te zetten voor een aanval op de Islam. Voor de aartshertog volbracht hij zendingen
in de Nederlanden en in Duitsland om de relieken te rekupereren die hier nog
waren overgeblevn, enz. Hij gaat ook naar Silezië en Moravië. Benoemd aIs bisschop van
Uppsala sterft hij te Lübeck (Arnould, op. cit., p. 38; Pirenne, Histoire de Belgique,
dl. IV, p. 251, 382, 385; Stecker in Biographie Nationale).
67 "Le XVIIIe siècle est l'époque où se développe avec ampleur le lexique scientifique ...
Des matières longtemps étudiées se sont éclairées d'un jour tout nouveau: par exemple
les études antiques, renouvelées par l'archéologie (le mot app.araît autour de 1780)"...
L. Petit de Julleville, Histoire, p. 846-847.
68 L. Van Puyvelde, Rubens, 2de uitg., 1964, p. 172; vermeld in De Eeuw van Rubens,
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel, 1965, p. 213.

ANTHONIO DE SUCCA
EN DE VORSTELIJKE ICONOGRAFIE: HISTORIOGRAFIE
door M. Comblen-Sonkes
De belangstelling die Anthonio de Succa betoont voor beeltenissen van vorsten
uit het verleden, is niet nieuw voor zijn tijd. Enkele voorbeelden van verzamelingen
kunstensembles die in onze streken en in de naburige landen gedurende
de voorgaande eeuwen ontstonden, zullen volstaan om aan te tonen dat in de
17de eeuw deze smaak beantwoordde aan een lang gevestigde traditie. ln de
mate van het mogelijke zal de manier waarop deze verzamelingen opgevat
werden, in het kort weergegevenworden.
ln de 13de eeuw werden de bovenste vensters van het schip van de kathedraal
van Reims voorzien van glasramen. Hierop werden twintig koningen
van Frankrijk, sarnen met de bisschop die hen wijdde, voorgesteld. Het gaat
hier om volledig symbolische afbeeldingen aangezien er geen karakteristieken
voorhanden zijn om ze te identificeren 1.
ln het begin van de 14de eeuw was de kamer van graaf Otto van Bourgondië,
in het kasteel van Hesdin, versierd met een reeks hoofden in plaaster
"à l'image des rois de France" zoals J.-M. Richard het nogal dubbelzinnig
uitdrukt 2 ; moet men hieronder verstaan dat het afgietsels van beroemde
beelden betrof? Enkele jaren later werden ze geschilderd en voorzien van
kronen in verguld tin. Deze verzameling werd bijgehouden: d.w.z. zij werd
vervolledigd bij een regeringswisseling. Wat er later mee gebeurde is niet
bekend.
Tussen 1374 en 1382 belastte Lodewijk van Male zijn schilder Jan van
Hasselt met de versiering van de wanden van de Catharinakapel in de O.-L.-
Vrouwkerk te Kortrijk. Hij schilderde er tweeëndertig graven van Vlaanderen
a. ln 1407 kreeg Melchior Broederlam de opdracht er de portretten van
Margareta van Male en Filips de Stoute aan toe te voegen. Later werd de
verzameling voortgezet: in de tijd van de Succa waren er veertig afbeeldingen.
Ongelukkig zijn de oudsten volledig verdwenen of zodanig gerestaureerd in
de 19de eeuw, dat het onmogelijk is zich een idee te vormen van de manier
waarop Jan van Hasselt en Melchior Broederlam hun werk hadden opgevat.
Het schijnt dat hertog Jan van Berry op het einde van de 14de eeuw, in
zijn kasteel van Bicêtre bij Vincennes, een verzameling geschilderde portretten
van vorsten, pausen en aanzienIijke heren bezat; zij zou verdwenen zijn tijdens
een opstand in 1412 4.
Wij vermelden voor deze periode tevens de versiering van het schepenhuis
te Gent dat herschilderd werd in 1419 door Jan Martins en WiIIem van
Axpoele en waarvan de decoratie door eerstgenoemde werd voortgezet in
1431-1432. De graven van Vlaanderen werden in nissen afgebeeld, alleen of
met hun echtgenote; misschien vormde een historisch tafereel de achtergrond.
Deze versiering werd reeds in 1519-1520 verwijderd 5.

De praalgraven, opgericht in de 15de eeuw door Jacob van Gérines te
Rijsel ter ere van Lodewijk van Male, Margareta van Brabant en hun dochter
Margareta van Male 6 en te Brussel ter herdenking van Johanna van Brabant
7, alsook het grafmonument van Isabella van Bourbon te Antwerpen 8,
met op hun zijwanden beeldjes die ofwel de voorouders ofwel het nakomelingschap
van die prinsen voorstellen, zijn in diezelfde beweging onder te brengen.
Voor het praalgraf te Rijsellaat de thans nog bewaarde documentatie toe te
beweren dat Jacob van Gérines de beeltenissen van de rouwdragers niet zander
meer heeft uitgevonden, maar geïnspireerd was door standbeelden of geschilderde
portretten: men heeft de identificatie van negen van de twaalf mannelijke
beeldjes en twee van de vrouwelijke kunnen nagaan 9.
De "Vierschaar", zetel van de rechtbank, gevestigd in het voormalige
raadhuis van Amsterdam, was versierd met houten beelden van het derde of
vierde kwart van de 15de eeuw. De beelden van Willem VI van Rolland,
Jacoba van Beieren, Filips de Goede (?) en Isabella van Portugal (?) bestaan
nog altijd en worden tentoongesteld in het Rijksmuseum te Amsterdam; zij
kunnen vergeleken worden met portretten van deze prinsen waarvan de identificatie
vrijwel zeker is 10.
De schepenzaal van de Rallen van Ieper werd na 1478 versierd met
muurschilderingen die de hertogen van Bourgondië voorstelden 11. De reprodukties
die men bezit van de nu verdwenen schilderijen tonen duidelijk aan
dat de figuren te herkennen waren.
ln het Bisschoppelijk Seminarie te Brugge worden nog de luiken bewaard,
afkomstig van de bibliotheek van de voormalige abdij Ter Duinen; geschilderd
in grisaille stellen deze panelen de graven van Vlaanderen en de abten van
1 E. Mâle, L'art religieux, p. 397-398.
2 J.-M. Richard, Une petite-nièce, p. 331.
3 K.O. Van Acker, Iconografische beschouwingen, p. 111; ook de voorbeelden aangehaald
door R. Van Luttervelt, Bijdragen tot de Iconographie, p. 77-91 en in de tentoonstellingscataloog
Het Nederlands Staatsieportet, 1973, die hoofdzakelijk Nederland 00treft,
alsook de bibliografie vermeld door M.J. Onghena, De Iconografie, p. 7-10.
4 Ch. Sterling, La peinture de portrait, p. 299.
5 K.O. Van Acker, Iconografische beschouwingen, p. 112-114.
6 Collegialekerk Sint-Pieter, grafmonument thans verwoest; opgericht op bevel van
Filips de Ooede, werd he,tmonument voltooid in 1455; zie de cataloog f. 54vO.
7 Karmelietenkerk, grafmonument thans verwoes1:; eveneens gebouwd op bevel van
Filips de Ooede in 1458-1459; zie cataloog f. 74.
8 Opgericht in de St.-Michielsabdij te Antwerpen; het grafmonument is heden ten dage
verspreid: het ligbeeld bevindt zich in de kathedraal en tien beeldjes van rouwdragers zijn
bewaard in het Rijksmuseum te Amsterdam; zie J. LeeuwenOOrg,De tien bronzen "Plorannen",
p. 13-59, afb.
9 Zie de cataloog, p. 166 en de voetnota's 21 en 25.
10 R. Van Luttervelt, Bijdragen tot de Iconographie, p. 73-76, 218-234, en J. Leeuwenberg,
Nogmaals, p. 156-159, afb.
11. K.G. Van Acker, Iconografische beschouwingen, p. 110-111, afb. 38, 40, 42 en 44.

Ter Duinen voor; één van de oudste panelen vermeldt de datum 1480 12. De
hertogen van Bourgondië gelijken op andere portretten die van hen bekend
zijn. Hun voorouders daarentegen worden voorgesteld in wapenrusting, het
gelaat vaak volledig verborgen door een helm; sommige van hun echtgenoten
herinneren aan de beeldjes van de rouwdragers van het praalgraf van Lodewijk
van Male.
Vit de 16de eeuw dateren verschillende opmerkelijke iconografische
verzamelingen 13. Het Recueil d'A rras 14, toegeschreven aan de heraldische
schilder en genealoog Jacob Le Boucq (t 1573), van Valenciennes, bevat nu
nog 280 bustes van vorsten, prinsen, pausen, ridders van het Gulden Vlies,
politici, kunstenaars enz., getekend vooral met loodstift of rood tekenkrijt en
geïdentificeerd. De gedeeltelijke studies die hieraan gewijd werden, tonen aan
dat Le Boucq zich uit goede bron gedocumenteerd heeft. ln de hiernavolgende
bladzijden zal er verscheidene malen melding gemaakt worden van het Recueil
d'Arras, waarvan sommige portretten overeenkomen met deze van Anthonio
de Succa, andere een verschillende identificatie voorstellen. Het is ze1fswaarschijnlijk
dat de Succa de bundel in handen gehad heeft, daar hij blijkbaar
toebehoord heeft aan de verzamelaar Alexander II Le Blanc, heer van Meurchin,
bij wie de kunstenaar geweestis 15.
Aartshertog Ferdinand van Tirol (t 1595), oom van aartshertog Albrecht
van Oostenrijk, heeft in zijn kasteel van Ambras opeenvolgend twee stambomen,
bestaande uit geschilderde portretten, samengesteld: tussen 1576 en
1578, een reeks van middelmatig formaat - waarvan er nog 48 overblijven
- en tussen 1578 en 1590, een reeks van klein formaat - waarvan er 913 in
de Staatsgalerie te Wenen worden bewaard 16. De prinselijke portretten, de
talrijkste groep, waren gekopieerd naar schilderijen die de aartshertog bezat
of naar beroemde geschilderde of gebeeldhouwde originelen uit het buitenland.
Eén van deze portretten is aangehaald in de cataloog aIs vergelijkingspunt
17.
Het graag uitbeelden van vroegere vorsten was niet alleen het voorrecht van
een bepaalde sociale klasse; men hield ervan hen ook te zien optreden bij de
manifestaties ter gelegenheid van de blijde inkomsten. Om de komst van Filips
II in 1549 te begroeten, werden te Gent Arnolf de Oude, Boudewijn Hapkin,
Karel de Goede, Boudewijn 1, Robrecht van Jeruzalem, Boudewijn van
Rijsel, Dirk en Filips van de Elzas op de planken vertoond 18.
Tijdens de blijde inkomst van de aartshertogen Albrecht en Isabella te
Rijsel in 1600 werd de geschiedenis van de stad op het toneel uitgebeeld. Hierbij
werden de aartshertogen en de overleden leden van de koninklijke familie
uit Spanje op schilderijen en in levende taferelen afgebeeld. Door inwoners
van Rijsel, uitgekozen wegens hun gelijkenis, werden ze voorgesteld "accous-

trés d'habits de drap de soye faicts à propos et à la façon que les peintures et
médailles les renseignent", zoals een eigentijds kroniekschrijver verhaalt 19.
De interesse voor afbeeldingen van prinsen blijkt in de 16de eeuw ook uit
het verschijnen van talrijke albums met gravures. Verscheidene werden te
Antwerpen gedrukt, meer bepaald door Christoffel Plantin en Jan Moretus en
kenden opeenvolgende uitgaven.
Van 1575 dateert Clariss. et ampliss. Domino. D. Ioanni Scheyfve LL.
doctori Eq. aur. Brabantiae (... ) has advivum expressas illustrium Brabantiae
Ducum imagines, Petrus Balthazarus gratitud. ergo dedicabat 20, dat eU portretten
van vorsten bevat waaronder Filips de Goede en zijn nakomelingen tot
Filips II, in het staatsiegewaad van de orde van het Gulden Vlies. ln 1578
werden in Antwerpen de Généalogies et anciennes descentes des Forestiers et
Comtes dp Flandre (. ..) par Corneille Martin Zélandoys et ornées de portraicts,
figures et habitz selon les facons et guises de leurs temps, ainsi qu'elles
ont este trouvees es plus anciens tableaux, par Pierre Balthasar, et par luimesme,
mises en lumière, gepubliceerd 21. Pierre Balthasar (1598), beter bekend
onder de naam Pieter Baltens, haalde de modellen voor zijn gravures uit
verschillende bronnen. De portretten van de hertogen van Brabant zijn afkomstig
uit het werk Livre de l'Ordre du Thoison d'or 22, terwijl die van de
graven van Vlaanderen herinneren aan de rouwdragers van één van de praalgraven
van Rijsel, Brussel of Antwerpen 23, aan twee schilderijen vroeger
bewaard in de Sint-Pietersabdij te Gent 24 of aan muurschilderingen, meer
bepaald die te Ieper 25.
12 G. H[ulin] de Loo, Bruges 1902, ms. 408-413, p. lll, en K.G. Yan Acker, 1conografische
beschouwingen, p. lll. Deze panelen zijn verscheidene malen gerestaureerd.
13 Zie onder andere de voorbeelden aangehaald door G. Ladner, Zur Portriitsammlung,
p.472-480.
14 Atrecht, Bibliothèque municipale, ms. 266; zie L. Quarré-Reybourbon, Trois recueils,
p. 5-42 en 67-95.
15 Zie de schetsbundel van Atrecht, p. 121, en R. Aulotte, Alexandre Le Blancq, p. 305-
316.
16 Fr. Kenner, Die Portriitsammlung en G. Ladner, Zur Portriitsammlung, p. 470-482.
17 Zie het portret van Maria van Portugal in het schetsboek van Antwerpen, p. 225 en
nota 4.
18 K.G. Yan Acker, lconografische beschouwingen, p. 115, voetnota 44.
19 J. Houdoy, La Joyeuse Entrée, p. 399-513 en speciaal p. 439.
20 E. De Busscher, Balthazar, Pierre, col. 674.
21 Zie de biografie, p. 4, en A.J.J. Delen, Histoire de la gravure, tweede deel, 1934, p. 167.
22 Brussel, K.B., 9080; zie K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen, p. 97.
23 K.G. Yan Acker, lconografische beschouwingen, p. 98, 107, 108, meent dat de hypothese
in verband met het praalgraf van Antwerpen onmogelijk is, aangezien de Beeldenstorm
in 1566 in de abdij gewoed heeft.
24 K.G. Yan Acker, lconografische beschouwingen, p. 109. Eén van deze schilderijen is
verdwenen, het andere, dat eveneens door de Succa nagetekend werd, bevindt zich heden
ten dage in het Bijlokemuseum te Gent; zie het schetsboek van Gent, f. 60v·.
25 K.G. Yan Acker, lconografische beschouwingen, p. 1l0-1ll.

Filips Galle (t 1612) is de graveur van zesendertig portretten van de
graven van Holland voor de illustratie van Principes Hollandiae et Zelandiae,
Domini Frisiae, van Michel Vosmer, verschenen in 1578 bij Plantin. Zijn
gravures werden uitgevoerd naar kopieën van muurschilderingen die de
kloostergang van het klooster der karmelietessen te Haarlem versierden; begonnen
omstreeks 1420, werd de reeks schilderijen voortgezet tot in de 16de
eeuw 26; de beeltenissen van Jacoba van Beieren, Filips de Goede en Maximiliaan
van Oostenrijk zijn herkenbaar.
De Hadriani Barlandi Hollandiae comitum historia et icones kende in
1584 een geïllustreerde uitgave bij Christoffel Plantin te Leiden. ln 1600 verscheen
de Ducum Brabantiae Chronica van Barlandus, uitgegeven door Jan-
Baptist Vrients en gedrukt bij Plantin-Moretus te Antwerpen 27 en waarvan
Anthonio de Succa een deel van de illustraties verwezenlijkte. Men heeft erop
gewezen dat hij voor sommige gravures rechtstreeks of onrechtstreeks geïnspireerd
was door de beeldjes van de rouwdragers van het praalgraf van Isabella
van Bourbon. Waren deze beeldjes in zijn tijd niet meer te identificeren? Had
hij slechts vroegere kopieën ter zijner beschikking? Het is zo dat hij de voorouders
van Isabella van Bourbon, gekleed in de klederdracht van de 14de
en 15de eeuw, veranderd heeft in "Pipinus senior", "Grimoaldus pipinus",
"Bègue" enz.; hij wenste dus een ouder uitzicht te geven aan de personages die
hij uitbeeldde maar was hierbij niet attent op anachronismen 28. Door deze
werkwijze verschilt hij geenszins van zijn voorgangers, bij wie men in het algemeen
de afbeeldingen van prinsen die enkele generaties voor hen geleefd
hebben, kan identificeren, maar wiens zin voor historische juistheid faalt wanneer
het gaat om het uitbeelden van nog oudere personages.
Deze opsomming van enkele iconografische verzamelingen over vorstelijke
families zal eindigen met een kort hoofdstuk over een album getekend in het
begin van de 17de eeuw en dat de aandacht verdient wegens zijn nauwe verwantschap
met de Memoriën; het gaat om het Costume-Book van Pieter-
Pauwel Rubens, bewaard in het British Museum 29. De eerste eenendertig
folio's bevatten schetsen van vroegere vorsten van de Nederlanden, vooraanstaande
en niet-geïdentificeerde personages; zij zullen vaak aangehaald worden
aIs vergelijkingsdocumenten in de hiernavolgende bladzijden. Ten overstaan
van de Memoriën zijn drie hypotheses mogelijk: het Costume-Book zou
een kopie van de Memoriën zijn; het Costume-Book zou de Memoriën geïnspireerd
hebben; of nog dat beide bundels zouden teruggrijpen naar een nu verdwenen
derde 30. Ondanks het verwonderlijke karakter van het a priori gegeven
- nI. dat de grote Rubens er belang in vond tekeningen van Anthonio de Succa
na te tekenen - is het deze eerste hypothese die moet weerhouden worden. ln
de Memoriën zijn de tekeningen gegroepeerd per bewaarplaats; de getuigenissen
zijn voldoende talrijk om te bewijzen dat de gekopieerde werken werkelijk

op deze plaatsen waren en de attesten die de Succa zich laat afleveren, bewijzen
dat hij zelf ter plaatse is geweest. ln het Costume-Book daarentegen zijn de
tekeningen eerder gegroepeerd per genre: krijgers, dames, personages in buste,
hoofden, enz., wat aantoont dat Rubens verscheidene schetsboeken van de
Memoriën tegelijkertijd ter zijner beschikking had. ln de Memoriën zijn de
aantekeningen overvloedig: naam van personages, aard van het monument,
materie, kleur ... ; in het Costume-Book zijn ze minder talrijk en zij bieden geen
supplementaire gegevens. ln de Memoriën zijn de personages weergegeven in
de houdingen zoals de Succa ze gezien heeft - de nog bewaarde monumenten
bewijzen dit - terwijl Rubens zeer vaak hun houding wijzigt. Indien de
auteurs, die zich over dit probleem gebogen hebben, akkoord gaan over het feit
dat het Costume-Book is afgeleid van de Memoriën 3\ dan is dit minder het
geval voor wat de datering van het eerste betreft: op te merken valt dat Rubens
de schetsboeken van 1601 en 1602 in handen gehad heeft, wat toelaat het
Costume-Book na deze datum te situeren.
26 A.J.J. Delen, Histoire de la gravure, tweede deel, 1934, p. 157-158, R. Van Luttervelt,
Bijdragen tot de Iconographie, p. 79, 85, 224 en de tentoonstellingscataloog Het Nederlands
Staatsieportret, p. 31-32, pl. 10.
27 Zie de biografie, p. 4.
28 Zie p. 7, 8 en 9 van Ducum Brabantiae chronica; deze gravures zijn ook weergegeven
in J. Leeuwenberg, De tien bronzen "Plorannen", respectievelijk p. 46,41 en 54.
29 Inv. nr. 1841.12.11.8: het bestaat uit 40 folio's, waaraan men er nog twee moet toevoegen
geïnventariseerd onder de nrs. 5237.92 en 93; cf. A.M. Hind, Catalogue of Drawings,
p. 33-44, 156-160. Op de overeenkomst met de Memoriën van de 5ucca is reeds in
deze cataloog gewezen, maar de raakpunten zijn talrijker dan diegene die er vermeld
worden. Aparte bladen hebben misschien behoord tot het Costume-Book, in ieder geval
getuigen zij van dezelfde bezorgdheid; zij worden bewaard onder andere in het Musée
Bonnat te Bayonne, in het Kupferstichkabinett te Berlijn, in het Herzog-Anton-Ulrich-
Museum te Braunschweig (inv. nr. 171), in de verzameling L. Burchard te Londen, bij
Wildenstein en Cie in New York (in 1951), in het Musée du Louvre te Parijs (inv. nrs.
20.260, 20.261 en 21.191), in het Museum Boymans - van Beuningen te Rotterdam (inv.
nrs. 48.530, V.IOO en V.lOl) en in de Albertina te Wenen.
30 ln een brief op 11 juli 1970 gericht aan het Nationaal Centrum voor Navorsingen
over de "Vlaamse Primitieven" sluit prof. Julius 5. Held categorisch de tweede en derde
hypothese uit.
31 De bibliografie in verband met het Costume-Book is zeer overvloedig; onder de meest
recente publikaties kan men de volgende aanhalen: J.S. Held, Rubens' Pen Drawings,
afb.; L. Burchard en R.-A. D'HuIst, Tekeningen van P.P. Rubens, p. 28-30, nrs. 2, 3 en 6;
J.5. Held, Rubens. Selected Drawings, dl. 1, p. 53-57, 159-160, fig. 26 en 28, dl. 2, fig.
165, 175-176; L. Burchard en R.-A. D'HuIst, Rubens Drawings, dl. 1, p. 11-19, dl. 2,
pl. 1-3, 5; J. Müller Hofstede, Rubens und Tizian, p. 36, 38, 77-78, 83-84 en 95; H. en
O. Kurz, The Turkish dresses; W. Stechow, Sorne Thoughts on Rubens, p. 28, 30-40;
R.A. Ingrams, Rubens and Persia, afb. Miss K.L. Belkin beëindigt de voorbereiding van
de publikatie van het Costume-Book voor do::re.ks Corpus Rubenianum Ludwig Burchard
(Copies and Adaptations from Renaissance and Late Artists, te verschijnen in
1977).

DOEL EN WERKWIJZE
door M. Comblen-Sonkes
De Memoriën zijn reisboeken waarin Anthonio de Succa teksten en beeltenissen
gekopieerd heeft. Bij gebrek aan bewaarde kunstwerken die hem met
zekerheid kunnen toegeschreven worden en die naar de Memoriën zouden
gemaakt zijn, is het onbekend wat de kunstenaar ermee voorhad. Hetzelfde
geldt voor de overgenomen teksten - charters, uittreksels uit kronieken, enz.
- die blijkbaar niet tot een vorm van publikatie hebben geleid.
ln hun huidige vorm komen in de Memoriën - alles bij elkaar niet meer
dan een kladboek - herhalingen voor zowel van teksten (folio's 5 nr. 2 en
14 nr. 4; folios' 5voen 12vo;folio's 7vonr. 2 en 15 nr. 1; folio's 7vonr. 3 en 18;
folio's 88 nr. 2 en 92; folio's 96, 97 nr. 1 en 100; folio's 98 en 99), aIs van
tekeningen, nu eens met potlood, dan weer met de pen getekend (folio's Il en
15,85 en 86, 93voen 94). De reden van deze dubbele of drievoudige herhalingen,
vooral in de schetsboeken van Flines en van Brugge, ontgaat ons.
Niets wijst erop dat de Succa na zijn reizen zijn schetsboeken in het net
zou hebben overgetekend met het doel ze voor te leggen aan een opdrachtgever
of aan de aartshertogen. De bewijsstukken van zijn verblijf, die hij zich
liet afleveren op elke etappeplaats, lijken nochtans aan te tonen dat hij aan
iemand rekenschap diende te geven, tenzij hij ernaar gevraagd zou hebben om
een groter profijt te maken bij een eventuele aankoop van zijn reisboeken door
een uitgever 1. Toch schijnen die werkschriften, in hun oorspronkelijke toestand
in omloop geweest te zijn vermits Pieter-Pauwel Rubens ze in handen
heeft gehad 2, althans die van Doornik, Sint-Omaars, Gosnay, Rijsel en Gent,
waaruit hij talrijke kopieën heeft gemaakt.
Reis- en schetsboeken hebben altijd bestaan maar weinig zijn bewaard
gebleven. Zeer dikwijls werden bladen ervan afzonderlijk verspreid. Onder de
meest beroemde reisboeken kan men die vermelden van Villard de Honnecourt,
uit de 13de eeuw 3. Eveneens te vernoemen zijn de schetsboeken van
Jacquemart van Hesdin of van André Beauneveu, uit de 14de eeuw', van
Jacob Daliwe, begin 15de eeuw 5, iets later die van Jacopo Bellini 6 en tenslotte
van Albrecht Dürer in de 16de eeuw. Wat de inhoud betreft kan één van
diens schetsboeken, daterend van een reis in de Nederlanden in 1520-1521 7,
vergeleken worden met de Memoriën: zo maakte Dürer een schets van een
beeldje van een pleurant die het praalgraf versierde van Isabella van Bourbon
dat zich toen bevond in de Sint-Michielsabdij te Antwerpen 8. Anthonio de
Succa moet ditzelfde beeldje hebben gekopieerd daar het opnieuw verschijnt
aIs één van zijn gravuren voor het album van Barlandus 9. Dit schetsboek van
Dürer bevat vooral tekeningen van monumenten en portretten die vaak stadsgezichten
aIs achtergrond hebben. Verscheidene schetsen van dieren en losse

studies tonen bovendien de verscheidenheid in de belangstelling van Dürer:
een vijzel, motieven van bevloeringen, een koffer, een haardijzer, enz. De
tekeningen zijn slechts uiterst bondig geïdentificeerd omdat Dürer er tegeHjkertijd
een zeer nauwkeurig dagboek bijhield.
Vergeleken met Dürer gaat Succa op een lichtjes verschillende wijze tewerk,
want enerzijds neemt hij ook teksten in zijn Memoriën op, maar anderzijds
schijnt hij een precies doel te hebben. ln tegenstelling met Dürer toont hij
geen belangstelling voor de architectuur of voor de bezochte plaatsen.
Hij tekent hoofdzakelijk beeltenissen vooral naar grafmonumenten (folio's
12, 25vo, 38,43,49, 54vo tot 58vo... ) maar ook naar beelden (foHo's 23vo,
35vo, 62, 85, 104vo-105 ... ), muurschilderingen (folio's 11, 34,48, 67vo), kleine
schilderijen of getekende portretten (folio's 1, 2, 22-23, 46vo, 65), naar glasramen
(folio's 41-42, 46vo, 68), een wandtapijt (f. 43vo), miniaturen (foHo's
60vO-61vo),zegels (folio's 21-21vo, 44, 77 tot 82), twee medailles (f. 1) en een
muntstuk (f. 54). Van een reeks tekeningen blijft het model onbekend (foHo's
42vo, 46vo, 47, 62vo, 76, enz.). Hij neemt wapenschilden over, in het algemeen
van pen,onages die hij afgebeeld heeft, verder een obit (f. 62) en tooslotte blazoenen
die afgebeeld staan op niet-geïdentificeerde monumooten (foHo's 3, 40,
83). Hij tekent juwelen van ridderorden, en een medaille, naar wapenboeken
(f. 63-63vO). Hij geeft ook een pendentief in kruisvorm weer (f. 87vo).
De interesse van Anthonio de Succa schijnt zich lichtjes te wijzigen naargelang
van de reis. Tijdens de eerste reis die hem tussen december 1601 en
februari 1602 van Doornik naar Gent brengt, tekent hij beeltenissen van prinsen
of van de plaatselijke adel. ln juni 1602 verwezenlijkt hij te Leuven tevens
talrijke tekeningen van humanisten en vreemdelingen (zie f. 69, Thomas Morus,
69vo, Franciscus Strada, op dezelfde folio vermelding van de thans verdwenen
portretten van William Allen, van William Stanley en van Thomas
Worthington). Resten van het schetsboek tonen aan dat hij te Brussel, einde
1602, terugkeert naar de interesse die hij tijdens zijn eerste reis betoond had,
terwijl hij zich te Antwerpen, november 1608 op één uitzondering na, beperkte
1 Zie Inleiding, p. 4. 2 Zie Inleiding, p. 46-47.
3 Het album is bewaard in de Bibliothèque Nationale te Parijs, zie Album de Villard ...
4 New York, Pierpont Morgan Library; A. Châtelet, Un artiste, p. 16-21 en 62.
5 Berlijn, Ehemalige Preussische Staatsbibliothek; H. Kreuter-Eggemann, Das Skizzen-
buch.
II Naast afzonderlijke bladzijden, bevindt een deel zich in het British Museum te Londen
en een andere in het Louvre te Parijs; B. Degenhart en A. Schmitt, Ein Musterblatt.
7 De folio's zijn heden verspreid tussen het Kupferstichkabinett te Berlijn, het Musée
Condé te Chantilly, het British Museum te Londen, het Stadelsches Kunstinstitut te
Frankfort, de Albertina te Wenen, de Kunsthalle te Bremen en de verzameling E. Blasius
te Bad Gaudersheim; E. Schilling en H. WOlfflin, Albrecht Dürer.
8 F. 4vO,bewaard in het British Museum te Londen. Het nagetekende beeldje bevindt
zich heden in het Rijksmuseum te Amsterdam. 9 Zie Inleiding, p. 4.

tot de charters van de Sint-Michielsabdij; wij weten via een andere bron dat
hij enkele jaren voordien de beeldjes van het praalgraf van Isabella van Bourbon
heeft nagetekend 10. Te Brugge, naast de beelden en glasramen, waarvan hij
de schetsen op de gebruikelijke manier uitvoert, bestudeert hij zeer nauwkeurig
de praalgraven van Margareta van de Elzas (f. 87) en van Lodewijk van Nevers
(f. 90 recto-verso). De praalgraven van Karel de Stoute (folio's 95vo, 96vo en
97) en van Maria van Bourgondië (folio's 93vo, 94, 94vo, 101 en 101vo) worden
zelfs onder verschillende gezichtshoeken weergegeven. Aan te stippen valt dat
dit laatste schetsboek geen enkel getuigschrift bevat; had de Succa deze reis
voor een andere reden ondernomen?
De bijzonderheden die de Succa tracht te noteren, tonen aan dat hij de
beeltenissen niet alleen natekende voor de identiteit van het voorgestelde personage
maar ook voor hun kledij, burgerlijk of militair. Het is dat aspect dat
de aandacht trok van P.-P. Rubens 11 - zijn kanttekeningen in het Costume-
Book tonen dit duidelijk aan -: hij identificeert de personages die hij weergeeft
minder dan Succa het doet, maar preciseert vaak materie en kleur.
De belangstelling voor kledij, zowel voar de vraegere ais vaar de exotische,
bestond reeds in de 16de eeuw: verschillende reeksen tekeningen en
gravures van het kostuum werden vanaf die tijd in omloop gebracht. Tot de
oudste behoren de tekeningen die Gentile Bellini en Pieter Coecke van Aalst
meebrachten van hun reis naar Constantinopel, respectievelijk in 1479-1480
en in 1533 12 • Meer dan een twaalftal delen, daterend van de 16de eeuw, werden
reeds teruggevonden 13. Tenminste twee ervan waren in het Antwerps
milieu goed gekend, gezien Pieter-Pauwel Rubens er, direct of door tussenkomst
van replieken, verscheidene etsen of tekeningen uit ovemam en ze natekende
in zijn Costume-Book, en op een blad dat er misschien deel van uitmaakte
14: een eerste deel gedateerd 1587 en eveneens gewijd aan Turkije 15
en het tweede het Kunstbüchlein van Heinrich Vogtherr de Oudere, uitgegeven
te Straatsburg in 1537 en dat voar 1611 een tiental uitgaven kende,
zonder de nabootsingen met Franse en Spaanse titels, die vanaf 1540 te
Antwerpen verschenen, te tellen 16.
De Succa voert de schetsen van zijn personages uit zoals deze op de modellen
voorgesteld zijn, ten voeten uit of in buste (folio's 12, 22-23, 43, 43vo, enz.).
Soms kopieert hij alleen de buste van een volledig beeld (folio's 13, 13vo, 14,
45, 46vo, enz.). Dikwijls zondert hij de afbeeldingen af uit hun omgeving (de
gevoigen van deze handeIwijze zullen verder aan bod komen wanneer wij handelen
over de archeologische waarde van zijn getuigenis). Hieruit voigt dat de
bronnen van een reeks van zijn tekeningen niet kunnen teruggevonden worden
(voorai in het schetsenboek van Sint-Omaars, bv. foIio's 42v", 45, 46, 46vo, 47).
Hij wijzigt soms het voorkomen van zijn personages door schaduwen te
verplaatsen of toe te voegen: de afbeeldingen van Robrecht van Vlaanderen
en Pieterkin van Vlaanderen (f. 67vo) b.v. waren gegraveerd op grafpIaten,

zoals het duidelijk zichtbaar is op tekeningen in het album Van Wijnendaele 17;
Succa voegt er naast de voeten slagschaduw aan toe en geeft reliëf aan de gestalten,
zodat zij eerder een ligbeeld in drie dimensies laten veronderstellen.
Hetzelfde geldt voor het beeld van Maria van Bourgondië, behorend tot de
Schouw van het Vrije van Brugge; hij heeft het tweemaal getekend (folio's 85
en 86): op de eerste schets, in potlood, waarschijnlijk getekend naar de natuur,
geeft de schaduwing die achter het personage en over zijn gehele hoogte aangebracht
is een beeld weer dat tegen een wand aanleunt, wat trouwens het geval
is; op de tweede tekening daarentegen, een pentekening, waarschijnlijk naar
de eerste gemaakt, is ze slechts een slagschaduw. Zij is aan de voeten geplaatst,
zeer lang en onrealistisch zodat het beeld geheel los komt uit zijn omgeving.
Nochtans geeft de Succa de personages weer in de houdingen waarin hij ze
ziet. Rubens is minder getrouw in zijn copies in het Costume-Book, maar zijn
afbeeldingen zijn levendiger omdat hij de houding van de figuren geheel verandert:
de ligbeelden van Lodewijk van Male en Boudewijn V (f. 55-55\"') worden
bij hem (f. 1) rustende krijgers, lichtjes in heupstand, één hand verstopt
door het schild, de andere rustend op de degenknop of achter de rug. Zie ook
bijvoorbeeld Willem CUto en Filips van de Elzas, voorgesteld door de Succa
(f. 43-43vo) en door Rubens (folio's 2 en 27) 18: bij Rubens is elke hiëratische
houding verdwenen.
Voor de grafmonumenten kiest de Succa een welbepaalde gezichtshoek:
bijna al de ligbeelden worden van boven gezien voorgesteld. Dit geeft een
technische moeilijkheid want, geplaatst aan de voet van het monument, misschien
lichtjes hoger, zag de kunstenaar de ligbeelden in verkorting en heeft
hij ze hun werkelijke verhoudingen moeten teruggeven. De keuze van deze
gezichtshoek is te herkennen op sommige schetsen waar het onderste van de
plooien zichtbaar is aan de voeten (folio's 12, 71, 74) of aan de knieën (folio's
43, 46, 55, 55vo). De Succa heeft geprobeerd de ligbeelden frontaal voor te
10 Zie Inleiding, p. 4. 11 Zie J.S. Held, Rubens. Selected Drawings, dl. 1,p. 55-57.
12 De tekeningen van Pieter Coecke van Aalst waren gegraveerd en gepubliceerd in 1553
onder de titel Les Mœurs et Facholls de faire des Turcs; cf. P. Ward-Jackson, Sorne rare
Drawings, p. 88, en G. Marlier, La Renaissance flamande, p. 55-74, afb.
13 P. Ward-Jackson, Sorne rare Drawings, p. 89; tussen de meest beroemde citeren wij de
gravures van Enea Vico, de Recueil de la Diversité des Habits, gepubliceerd te Parijs in
1562, het Trachtenbuch van Hans Weigel, uitgegeven in 1572 (H. en O. Kurz, The
Turkish dresses, p. 287) en de tekeningen van de Deen Melchior Lorichs. Deze laatsten
stel1en hetzij taferelen uit het 1even van de Turken (1555-1556), hetzij de Europese kledij,
vooral de Duitse (1567-1573) voor, sommige ervan werden door de kunstenaar geëtst
tussen 1570 en 1583 (p. Ward-Jackson, op. cit., p. 83-93, afb.).
14 Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum, Kupferstichkabinett, inv. nr. 171.
15 Heden bewaard te Jeruza1em, L.A. Mayer Memorial; cf. H. en O. Kurz, The Turkish
dresses, p. 275-290, afb. Rubens kopieerde zevenentwintig van deze tekeningen.
18 Cf. F. Traugott Schulz, Vogtherr, Heinrich, p. 501, en J.S. Held, Rubens' Designs,
p. 264-266, 269. 11 Gent, Stadsarchief; zie schetsboek van Gent, p. 176.
18 Cf. J.S. Held, Rubens. Selected Drawings, dl. 1, p. 54-55.

stellen (folio's 12, 15,43, 55vo); dit is niet aItijd mogelijk geweest en dan heeft
hij ze een beetje van driekwart getekend (folio's 64, 71, 93vo, 94). De schets
van het grafmonument van Lodewijk van Male (f. 55) toont aan dat de kunstenaar
el"niet in geslaagd is de drie ligbeelden vanuit éénzelfde gezichtshoek te
schetsen: de twee vrouwen zijn lichtjes naar links gedraaid, de graaf is driekwart
naar rechts voorgesteld terwijl ze aIle drie evenwijdig op de mg lagen.
ln de zeldzame gevallen waal" de Succa de zijwand van de sokkel sarnen
met het ligbeeld heeft getekend, heeft hij het ligbeeld vertikaal geprojecteerd
boven de zijwand weergegeven, alsof ze allebei frontaal gezien werden (folio's
38, 71, 74, 87); alleen de schets van het grafmonument van Lodewijk van
Nevers (f. 90) schijnt uit eenzelfde gezichtshoek weergegeven; dit geldt tevens
voor de twee praalgraven die zuiver in profiel gezien zijn (folio's 15vo en 95vo).
Tenslotte heeft de Succa zijn tekeningen overvloedig voorzien van kanttekeningen:
vermelding van het voorgestelde personage - veelvuldig voorkomend,
identificatie van het monument - soms nogal duister (folio's 32,
42vo, 48), tenslotte vooral inlichtingen over de materie en de stoffen van de
kledij (doek, pels, fluweel, "sac de maille", enz.), over hun versiering (parels
en "perlettes", ringen, bloemen, diamanten, enz.) en over hun kleuren ("incornadin",
robijn, keel, goud, zilver, violet, azuur, enz.). Hij beschrijft soms de
kleur van de ogen, van de haren en de vleeskleur. Het aanbrengen van notities
bij tekeningen was een traditie: het volstaat te herinneren aan het portret
geschilderd door Jan Van Eyck en meestal geïdentificeerd aIs zijnde dit van
Kardinaal Albergati: dit portret is, links van het gelaat, bedekt met gegevens
over de kleuren 19. De Succa maakt zijn aantekeningen in het Frans en het
Nederlands. Het herhaald overschakelen van de ene taal naar de andere
getuigt van zijn volmaakte tweetaligheid.
Wat eigen aan Anthonio de Succa schijnt te zijn, is de verkorte vermelding
van de kleuren in de vorm van cijfers 20. Ziehier de betekenis van deze cijfers:
1. zilverkleurig 3. sabel 5. groen
2. keel 4. azuur 6. goudkleurig
De relatie tussen cijfers en kleuren werd niet door Succa zelf meegedeeld. Zij
kon vastgesteld worden door de identificatie van wapenschilden, waarvan de
bijzondere kleuren, dikwijls onveranderlijk, een veilige basis verschaften 31.
(Vertaald door W. Janssens)
19 Dresden, Kupferstichkabinett; L. Baldass, Jan van Eyck, cat. nr. 28, pl. 133.
20 Deze vaststelling werd gedaan door Mw. C. Van den Bergen-Pantens .
.21 ln sommige geval1en zijn Succa's tekeningen niet van de juiste aantekeningen voorzien.
Men moet hieruit afleiden dat soms het model zelf foutief was, dat de kunstenaar
zich kan vergist hebben, of nog dat de staat van bewaring van het monument aanleiding
gaf tot verwarring. Zo zijn bijvoorbeeld vaak het blauw en het zwart, het zilver en het
goud met elkaar verward. Uiteraard kon dit al1een maar nagegaan worden voor de
wapenschilden, aangezien de originele voorwerpen die de Succa getekend heeft, vaak
verdwenen zijn.

WAARDE EN BELANG VAN RET VERZAMELD MATERIAAL
door M. Comblen-Sonkes
Anthonio de Succa wil een documentatie uit de eers.te hand verenigen door
zelf te gaan naar de verschillende plaatsen waar de afbeeldingen van vorsten
bewaard zijn; de reeks getuigschriften die hij zich laat afleveren bewijzen dit.
Bovendien laat hij vaak de aanwezigheid van de monumenten en de teksten
die hij kopieert bevestigen (bv. f. 1 nr. 5, f. 8vonr. 2, f. 23vo nr. 2, f. 30vo nr. 1),
de identificatie van een beeltenis die hij tekent preciseren (f. 69vo nr. 4) en de
juistheid van een van zijn transcripties nagaan (f. 24 nr. 3).
Indien in de Memoriën de reden van herhaling van sommige figuren
ons ontsnapt, dan toont de herhaling van sommige details toch de bezorgdheid
van de Succa om juist te zijn: hij wil de werkelijkheid dichterbij benaderen door,
op dezelfde of op grotere schaal, schetsen van bustes (folio's 13, 21, 21va, 23vo,
34, 41, 64vo), van delen van het gelaat (folio's 2, 35), van bijzonderheden van
de wapenrusting (folio's 17, 45vo, 46, 90vo, 97) of van kledingstukken, passementwerk
en juwelen (folio's 11, 11va, 42vo, 57vo, 89, 94vO)te hernemen.
De confrontatie van zijn tekeningen met de bewaarde werken staat toe
te beweren dat men in het algemeen vertrouwen kan schenken aan zijn getuigenis.
Dit is zo voor de medailles van Anton van Bourgondië en don Carlos
(f. 1), voor de zes portretten van graven van Vlaanderen (folio's 60vo, 61, 61va),
voor de ligbeelden van Rendrik l, Mathilde van Boulogne en Maria van Brabant
(f. 71) t, voor de praalgraven van Karel de Stoute en Maria van Bourgondië
(folio's 93vo tot 97, 101-101 va) 2 en voor bijna al de zegels 3. ln de kopies
van portretten echter is de graad van gelijkenis, bereikt door de Succa,
niet altijd uitstekend zoals men verder kan lezen.
Desondanks wordt het belang van de getuigenis van de Succa verminderd door
het feit dat hij geen enkel idee had van de archeologische waarde van de
werken die hij natekende. Voor verschillende personages uit de dertiende
eeuw, begraven in de abdij van Flines, tekent hij zowel de muurschildering van
de 16de eeuw die zonder twijfel de grafkapel versierde, aIs het 13de-eeuwse
ligbeeld; zo worden van Bianca van Sicilië (folio's Il en 15), van Mathilde
1 Het grafmonument van Hendrik 1 is gerestaureerd geweest; dat van Mathilde van
Boulogne en van Maria van Brabant is zeer beschadigd. Zie de gedetailleerde vergelijkende
studie van CI.-G. Dallemagne, Le Manuscrit, p. 58-59 en 62-64.
2 Men moet er nochtans op wijzen dat bijvoorbeeld op f. 96v", het ligbeeld van de hertog
voorgesteld is met opengeSIPreide benen, terwijl ze in werkelijkheid samengevoegd zijn;
op de twee tekeningen van boven gezien, op folio's 93v" en 94, zijn het voorhoofd, de
kroon, het kussen en de mouwen van de hertogin te klein.
3 Er is een verschil in de vorm bij het tegenzegei van Robrecht II van Artesië (f. 21vO)
en bij het zegel van Godefried III (f. 77v") ten overstaan van de bewaarde exemplaren;
in het laatste voorbeeld schijnt er ook een vergissing in de legende te zijn.

van Bethune (folio's 11VOen 12) en van Gwijde van Dampierre (fO13vo) telkens
een 13de en een 16de-eeuwse afbeelding gekopieerd. Hetzelfde gebeurde
in de kerk O.-L.- Vrouw ter Predikheren te Leuven waar de Succa naast de
ligbeelden van Hendrik III en Alix van Bourgondië, daterend van de 13de
eeuw (f. 67vO)ook een muurschildering die hen voorstelde uit het einde van de
14de eeuw, tekende. ln de abdij van Clairmarais geeft de Succa de details
weer van een muurschildering, waarschijnlijk van 1547, waarop graven van
Vlaanderen uit de 12de eeuw afgebeeld zijn: Diederik van de Elzas, Sibylla van
Anjou en hun zoon Filips van de Elzas (f. 48). Deze laatste is ook afgebeeld
op een wandtapijt bewaard in de Sint-Bertijnsabdij te Sint-Omaars; naar de
kledij te oordelen kan dit wandtapijt niet voor de tweede helft van de 14de
eeuw geweven zijn, hoewel de Succa of zijn gids ze meer dan 300 jaar oud
schatten (f. 43vo). De afbeelding van Filips van de Elzas is een derde maal door
de Succa getekend (f. 23vO)aIs pendant van die van zijn eerste echtgenote Elizabeth
van Vermandois en dit naar twee beelden die het portaal van het hospitaal
van Saint-Jean-en-l'Estrée versierden; nochtans wijzen de wapenuitrusting
en de kledij duidelijk op de 16de eeuw: de Succa was zich dus niet bewust van
anachronismen.
Andere restrictie: de Succa tekent de beeltenissen geïsoleerd uit hun kader.
Vandaar dat men zich slechts zelden een precies idee kan vormen van de
monumenten, vooral de grafmonumenten waartoe ze behoorden. ln de zeven
folio's die de kunstenaar besteedt aan de praalgraven van Flines, is het soms
moeilijk uit te maken of hij een ligbeeld of een rechtopstaand beeld van hetzelfde
personage getekend heeft. Bijvoorbeeld op folio's 13vo en 14: het zijn
elementen, buiten de tekeningen om, die toegelaten hebben de knoop door te
hakken: een tekst van Succa (f. 5 ur. 2), en een ander handschrift 4. AIleen het
grafmonument van Bianca van Sicilië is goed voorgesteld (folio's 15ro-voen 16).
Te Rijsel voert hij verscheidene mooie schetsen uit van het praalgraf van Lodewijk
van Male (folio's 54vo-55, 56-58vo) maar alleen van de beelden hiervan;
het enige architecturaal element dat hij noteert, is de zeshoekige sokkel van de
pleuranten. ln dezelfde tijd nochtans, of kort daama, zijn anderen anders te
werk gegaan. Wanneer de schildknaap Kare! van Rietwyck (t 1656) gekleurde
tekeningen van grafmonumenten te Leuven en te Brussel uitvoerde of liet
uitvoeren 5 ging zijn bekommemis uit naar monumenten in hun geheel en
hoewel de kwaliteit van deze tekeningen minder goed is dan die van de Memoriën,
zijn ze uit architecturaal oogpunt vollediger. En toen, op het einde
van de 17de eeuw, Rogier de Gaignières Franse grafmonumenten liet natekenen,
wilde hij verzorgde schetsen, die zowel de grafkelder of het nisgewelf aIs
details van de kledij of van de wapenrusting weergeven 6. Zoals hoger vermeld
vormt de schetsbundel van Brugge een uitzondering in de Memoriën. Het
grafmonument van Karel de Stoute is in profiel getekend (f. 95vo) en van boven
gezien (f. 96vO);de Succa levert ook schetsen van de cartouche gedragen door
allegorische figuren en van de rechterarm en het rechterbeen van het ligbeeld

(f. 97). Van het grafmonument van Maria van Bourgondië heeft de kunstenaar
het ligbeeld geschetst van boven af gezien sarnen met de grafzerk waarop
het rust (folio's 93voen 94), met het kussen en de kruin van het hoofd (f. 94vo),
met details van het kapsel en de gegraveerde versieringen van de mantel (f.
94vO)alsook de kwartieren van moederszijde afgebeeld op een zijde van de
sokkel (f. 101).
Een reeds vermeld karakteristiek van de werkwijze van de Succa, vermindert
eveneens de waarde van zijn getuigenis: het feit namelijk dat hij graag
schaduwen verplaatst of toevoegt. Zo vervalst hij het uitzicht van het monument:
personages afgebeeld op grafplaten schijnen driedimensionale ligbeelden
te zijn (f. 64vo); de vlak uitgesneden houten voorstelling van Karel de
Goede schijnt in de Memoriën een volbeeld te zijn (f. 89). Vanuit dit standpunt
heeft de getuigenis van de Succa duidelijk minder waarde dan die van
Arent Van Wijnendaele (t 1592), wiens tekeningen hem meermaals aIs model
gediend hebben (folio's 60vo,61, 61vo,62, 62voen misschien ook f. 64-64vo).
Van waarde blijft toch dat de Memoriën aan de historicus van de sculptuur
een indrukwekkende reeks verdwenen ligbeelden laat kennen: meer bepaald
het verbazend geheel van de abdij van Flines, het Saint-Denis van de Dampierres.
De kwaliteit van sommige ervan werd vertolkt door de SUcca die in de
ligbeelden van Mathilde van Bethune (f. 12) en van Bianca van Sicilië (f. 15)
te Flines, van Hendrik III en Alix van Bourgondië te Leuven (f. 67vO),
bijvoorbeeld de gratie en de sereniteit van de 13de eeuw heeft kunnen weerge,ven.
De tekening van een grafmonument van het begin van de 13de eeuw is
intrigerend: dat van Margareta van de Elzas (f. 87), vroeger in de Sint-Donaaskerk
te Brugge (zie p. 242, voetnoot 10). ln deze tijd zijn de zijwanden van de
grafmonumenten meestal geritmeerd door nissen versierd met wapenschilden
of afzonderlijke figuren die een wapenschild dragen 7. Succa daarentegen stelt
een zijwand voor met kleine taferelen en deze zijn weI eigentijds: de wapenrusting
bewijst dit. Deze afwijkingis bij ons weten enig.
De geknielde beelden van Machteld van Artesië (f. 33) en Otto IV van
Bourgondië (folio's 33 en 35) vormden pendanten in het portaal van het klooster
van La Thieulloye, heel waarschijnlijk rechts en links van een beeld van
O.-L.-Vrouw, geleund tegen een middenpijler. De kopie van de beeltenissen
van het echtpaar heeft veel belangstelling gewekt omdat zij getuigt van het
bestaan, tenminste vanaf het tweede kwart van de 14de eeuw, van een sculpturale
compositie die Jan de Marville en Claus Sluter zullen hernemen op het
4 Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 10, eerste helft van de 17de eeuw.
5 Brussel, K.B., 22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica; el.-G. Dallemagne,
Le Manuscrit, p. 63-65, 68.
6 De systematische publikatie van de archeologische tekeningen van Rogier de Gaignières
werd ondernomen door J. Adhémar, Les tombeaux.
7 Zie A. De Valkeneer, Iconographie, p. 48, 50-56.

einde van de eeuw in het portaal van het kartuizerklooster van Champmol,
bij Dijon 8.
Verschillende etsen en reeksen van tekeningen laten met voldoende juistheid
de beeldjes van de pleuranten kennen van het beroemde praalgraf van
Lodewijk van Male, opgericht te Rijsel in 1455 door Jacob van Gérines 9,
maar de tekeningen die Anthonio de Succa van de ligbeeld~n nagelaten heeft,
zijn de meest interessante (folio's 54vo en 55). Hetzelfde geldt voor de graffiguur
van Johanna van Brabant (f. 74), wier tombe eveneens door Jacob van
Gérines te Brussel in 1458-59 opgericht werd.
Onder de glasramen afgebeeld in de Memoriën bevindt zich de reeks
glasramen die door Guillaume Fillastre (t 1473) aan de abdijkerk van Sint-
Bertijn te Sint-Omaars werd geschonken en die Sibyllen voorstelden: wij menen
er vier op folio's 45 en 46vote kunnen identificeren 10.
Verscheidene muurschilderingen werden weergegeven. Indien sommige
dateren van de 16de eeuw en een nogal miniem belang boden, tenminste wat
de nagetekende details betreft (bv. folio's 11, llvo, 15, 48), want van het
geheel van de compositie kunnen wij ons geen idee vormen, verdienen andere
daarentegen gesignaleerd te worden. ln de kapel van O.-L.-Vrouw Hemelvaart
in de abdijkerk van St.-Bertijn, is de graaf van Artesië Robrecht 1 geknield
in gebed voorgesteld. Hij draagt de kledij van de jaren 1340-1350 en
is blijkbaar beschermd door een heilige die door de Succa vaag geschetst werd
(f. 47). Zijn tekening van de muurschildering van Hendrik III van Brabant en
van Alix van Bourgondië, vroeger in het koor van de kerk O.-L.-Vrouw ter
Predikheren te Leuven (f. 67vo), is meer verzorgd; de Succa heeft de iets of
wat gekunstelde aristocratische elegantie van deze twee afbeeldingen uit het
einde van de 14de eeuw goed aangevoeld en weergegeven.
Tenslotte laten de Memoriën een reeks geschilderde en getekende portretten
kennen waarvan enkele dateerden uit die belangrijke periode, die het
einde van de 14de eeuw en het begin van de 15de was voor de geschiedenis
van het portret in de westerse kunst. Het portret in profiel van Lodewijk van
Male (f. 22) zou kunnen afgeleid zijn van een origineel, geschilderd naar natuur,
dus v66r 1384, en zou dan sarnen met dit van de koning van Frankrijk
Jan Il de Goede, een van de oudst gekende portretten zijn 11. Van Jan II de
Goede bestaat er ook een afbeelding gezien van driekwart en dit tussen zes
portretten van prinsen die bijna allemaal gedurende het tweede derde van de
14de eeuw overleden zijn (f. 53rO-vO).Er zijn geen anachronismen aan te wijzen
wat hun kledij betreft maar het is niet denkbaar, naar hun stijl te oordelen,
dat de modellen al dan niet direct nagetekend door de Succa zouden kunnen
geschilderd zijn naar natuur. Waarschijnlijk zijn deze modellen afgeleid van
eigentijdse beelden van deze vorsten. Was het origineel van het portret van
Wenceslas 1 (f. 102) eveneens een posthuum werk, zijn stijllaat toch toe het in
een welbepaalde periode te situeren: het hoofd nog gezien in profiel maar de
buste reeds drie kwart gedraaid en de aanwezigheid van de hand met de bloem

en de kaproen wijzen op het begin van de 15de eeuw. Dit verlorengegaan schilderij
kan vergeleken worden met sommige geschilderde kopieën van portretten
van Filips de Stoute en Jan zonder Vrees 12. De tekening van de Succa is
dus een belangrijke getuige van de overgangsfase tussen de portretten in profiel
en deze in driekwart. De Memoriën bewaren ook de herinnering van enkele
vrouwenportretten: die van Margareta van Brabant (f. 22), van Margareta
van Male (f. 22vO)en Margareta van Beieren (folio's 22vo en 60), allen in driekwart
voorgesteld. Zijn ze afgeleid van originel en uitgevoerd tijdens het leven
van deze prinsessen? Bij gebrek aan portretten van de 14de eeuw van dit type
bewaard in West-Europa, is deze hypothese weinig waarschijnlijk voor het
eerste portret. Ze blijkt aanvaardbaar voor de anderen; in ieder geval hun
kledij, waarvan de vormen lange tijd standvastig zijn gebleven, levert geen
juiste aanwijzingen.
Vit iconografisch standpunt is de inbreng van de tekeningen van de Succa van
zeer wisselvallig belang: niet door gebrek aan goede trouw van zijn zijde,
maar omdat hij, zich niet bewust van de anachronismen, zelden de identificatie
van de personages betwist die voorgesteld wordt door de bezitters van de
werken.
Hij heeft volledig faIlltaisistische beeltenissen nagetekend van personages
die verschillende eeuwen vroeger geleefd hebben, bv. de zes graven van Vlaanderen
van de IOde - llde eeuw, afgebeeld op een schilderij van de 15de (folio's
60vo, 61, 61vO), en Boudewijn V van Henegouwen en zijn echtgenote
Margareta van de Elzas in kledij van het einde van de 14de of begin 15de
(f.60).
Sommige van deze tekeningen vertonen tegenstrijdigheden wat betreft de
identificatie van voorgestelde personages met andere kopies van dezelfde documenten,
zonder dat het mogelijk blijkt te bepalen wie gelijk heeft; dit is het
8 Zie M. Devigne, La sculpture mosane, p. 73-74.
9 Zie de fotografische documentatie gepubliceerd door J. Leeuwenberg, De tien bronzen
"Plorannen", p. 38-57.
10 Zie p. 147, voetnoot 3. Ten titel van vergelijking kan men het bestaan aanwijzen van
zes bladen met tekeningen, recto en verso, waarschijnlijk door de Meester van de "Gewandstudien",
een Duits kunstenaar van het einde van de 15de eeuw. Deze bladen,
bewaard te Berlijn (Kupferstichkabinett), Chantilly (Musée Condé), Koburg (Kunstsammlungen)
en Hamburg (Kunsthalle), zijn kopies naar muurschilderingen, geschilderde
doeken of glasramen beïnvloed door de stijl van Rogier van der Weyden, cf. M. Sonkes,
Dessins du XV' siècle,p. 180-195, pl. XLIV-IL. Zij stellen de Apostolische geloofsbelijdenis
voor. Op het onderste register van de twaalf composities zijn twee mannelijke
personages voorgesteld: een apostel en een profeet, ,gezeten aan weerszijden van een cartouche
die een zinsnede uit het Credo draagt en een aangepaste tekst uit het Oude
Testament. Hun houding gelijkt wonderwel op deze van de vier vrouwelijke figuren,
getekend door de Succa.
11 Parijs, Louvre; G. Ring, La Peinture française, p. 19, fig. Il en p. 191, nr. 1.
12 Kopies respectievelijk bewaard in het Paleis van Versailles en in het Musée Condé te
Chantilly; Ch. Sterling, La peinture de portrait, p. 295-296, iII. 188 en 189.

geval met de portretten van Filips V de Lange en zijn echtgenote Johanna van
Bourgondië, gravin van Artesië (f. 23), die in het Recueil d'Arras 13 de portretten
worden van Filips VI de Valois en zijn echtgenote Johanna, hertogin
van Bourgondië.
Andere nagetekende portretten zouden, te oordelen naar de stijl, min of
meer gelijktijdig zijn met de voorgestelde personages, maar de identificatie,
voorgesteld door de Succa, is moeilijk te aanvaarden, er is bijvoorbeeld het
gebrek aan overeenstemming met de gebruikelijke iconografie van die personages:
op folio 1 lijkt de beeltenis met de vermelding Jacoba van Beieren in
het geheel niet op andere portretten van de gravin, en op f. 60 zou een jonge
vrouw, gekleed naar de Vlaamse mode, zogezegd Bianca Maria Sforza zijn,
terwijl deze normaalltaliaanse of Duitse kledij draagt. Soms is er een chronologisch
verschil tussen de leeftijd die de personages schijnen te hebben en de
kledij die ze dragen: op f. 23 heeft een jong meisje, Catharina van Frankrijk
genaamd, een mantel die dateert van de tijd van de geboorte van de prinses,
maar die niet meer gedragen werd vijftien of achttien jaar later, de leeftijd die
men toekent aan het jonge meisje op de tekening.
Maar de Memoriën bewaren ook de herinnering aan verscheidene verdwenen
portretten, overeenstemmend of vergelijkbaar met andere afbeeldingen
van dezelfde personages: genieten onder andere van deze verrijking van
hun iconografie: Isabella van Portugal (f. 1), Jan IV van Brabant (f. 2), Filips
van Sint-Pol (f. 2), Lodewijk van Male (f. 22), Filips de Goede (f. 34), Willem
van Croy (f. 67), Filips de Schone en Johanna de Krankzinnige (f. 75),
Wenceslas 1(f. 102) en Frederik III (f. 106).
De Memoriën en de studie van de burgerlijke kledij
De burgerlijke kledij laat slechts een vage datering toe van sommige monumenten,
nagetekend in de Memoriën (folio's 12, 12vo, 13, 22vo, 41-42, enz.)
daar de mode soms gedurende driekwart eeuw zeer weinig verandert en de
staatsiekledij zich nog langer kan handhaven. Maar het onderzoek van de
kopieën brengt eveneens weinig nieuws bij aan de kennis van de geschiedenis
van de kledij. Enerzijds moet men er rekening mee houden dat de tekening van
de kledij zeer vaag kan zijn (folio's Il, Il vo,49, 64, 68, 73v o bv.). Anderzijds,
zonder de juiste datum van uitvoering van een kunstwerk te kennen, kan men
niet bevestigen er een nieuwe vorm van kledij aan te treffen; in de volgende
bladzijden zal het duidelijk worden dat de monumenten, vooral de grafmonumenten,
een belangrijk chronologisch verschil kunnen vertonen met de datum
van overlijden van de personen voor wie zij werden opgericht. Het volstaat te
herinneren aan het grafmonument van Karel de Stoute, opgericht door Filips
II, dus vier generaties later. Deze restricties zullen later meer uiteengezet
worden in de studie van de militaire kledij. (Vertaald door W. Janssens)

DE MEMORIEN VAN SUCCA
EN DE ARCHEOLOGIE VAN DE MILITAIRE DRACHT
VAN DE 12de TOT DE 16de EEUW
door C. Gaier
De gedenkschriften van Succa bevatten een vijftigtal tekeningen van monumenten
en voorwerpen die voorstellingen van gewapenden bevatten. Tachtig
procent van deze monumenten zijn intussen verloren gegaan. Het oudheidkundig
belang van de tekeningen is dus groot. Meer dan de helft van de getekende,
verdwenen monumenten was versierd met ligfiguren in reliëf die van
belang zijn voor de kennis van de wapenrusting v66r de 16de eeuw. Daarnaast
zijn schilderijen, beelden en andere afbeeldingen weergegeven. Een geval apart
is de enige afbeelding van een werkelijk wapen: het schild van Boudewijn van
Gonstantinopel.
De betrouwbaarheid van Succa's tekeningen is nauwelijks aanvechtbaar, ze
munten niet alleen uit in exacte weergave, ze zijn ook minutieus en gedetailleerd.
Succa bezat zichtbaar begrip voor de oude militaire dracht, die hij intelligent
en nauwkeurig weergeeft. Dit kan men niet van al zijn navolgers zeggen
die, minder goed geïnformeerd, ernstige interpretatiefouten maakten 1.
Succa had per slot van rekening een militaire carrière achter de rug, zodat hij
bekend was met de verdedigings- en blanke wapens van zijn tijd, die vaak nog
sterk leken op de wapens van voorafgaande generaties.
De kunstenaar beschouwde zichzelf bepaald niet aIs archeoloog; hij
tekende wat hem interesseerde vanuit een praktische belangstelling, die gericht
was op het verzamelen van informatie over de portretten en stambomen van
oude vorsten uit de Nederlanden. Met het oog hierop zijn de tekeningen van
Succa vaak heel precies bij het weergeven van gezichten en heraldische bijzonderheden,
terwijl de rest van het onderwerp vaak summier is behandeld.
Gelukkig is zijn werkwijze zo zeker, dat een enkele pen of potloodstreek voldoet
om vormen aan te geven, die een hedendaagse kenner nog interpreteren
kan.
De bestudering van de tekeningen van gewapenden in Succa's werk is in oudheidkundig
opzicht de moeite waard. Het is namelijk mogelijk een aantal monumenten
te dateren, die wegens het ontbreken van genealogische of chronologische
aanduidingen tot dusver niet te dateren waren.
1 Dit was het geval bij de wapenherauten Jean-Gilles en Jacques-Henri Le Fort (1676-
1751) in hun Recueil d'épitaphes des Arch. Etat Liège, van de ewdiete Joseph Van Den
Berg (l9de eeuw) wiens aantekeningen bewaard worden in Luik, Bibliothèque de l'Université.
Dezelfde interpretatiefouten in F. de Vigne, Vade-mecum.

De geschiedenis van de bewapening vormt een referentiekader dat van
periode tot periode niet altijd even precies is 2. Ret is weI zo dat de ontwikkeling
van het harnas voor dateringsdoeleinden een veel zekerder criterium
biedt dan de ontwikkeling van het kostuum. Rarnassen worden vaak afgebeeld,
omdat ze nu eenmaal tot in de 16de eeuw tot de normale uitrusting van
de krijgsman behoorden. De ontwikkeling loopt zo vanaf de 12de eeuw via
diepgaande veranderingen in de 13de eeuw, en de grote ontwikkelingen in de
14de eeuw, naar de evolutie van de 15de en 16de eeuw.
Wanneer men de typologie van de verschillende harnasonderdelen
bestudeert zoals helm, armstukken, handbeschermers, borst- en rugstuk,
schaamplaat, been- en scheenstukken en sporen, dan vindt men een menigte
gegevens, die ieder afzonderlijk een nauwkeurige datering mogelijk maken.
Deze methode heeft haar bruikbaarheid al bewezen in de archeologie en de
iconografie 3 en zal ook op andere gebieden haar nut kunnen bewijzen. Wij
zullen er gebruik van maken bij het dateren van enkele tekeningen van Succa.
Twee opmerkingen vooraf: kunstenaars stelden in de middeleeuwen historische
personages meestal voor aIs tijdgenoten. Deze gewoonte, die te maken
kan hebben met een gebrek aan documentatie over het verleden en een
statische wereldbeschouwing, bleef in zekere mate tot in de 18de eeuw bestaan.
Men ziet evenwel soms dat kunstenaars om het historische karakter van
bepaalde personages te onderstrepen, deze afbeelden in uit de mode geraakte
of ronduit gefantaseerde kledij 4. Deze pogingen tot vervreemding komen ons
nu dermate onhandig voor, beladen aIs wij zijn met anderhalve eeuw historisch
en archeologisch onderzoek, dat ze ons niet gauw zullen bedriegen. ln zulke
gevallen is de datering van het betreffende monument bijna steeds duidelijk
door opvallende anachronismen. Ret voorbeeld van de ligfiguur van Boudewijn
V van Vlaanderen (f. 55vO)dat in het navolgende ter sprake komt, is in
dit opzicht representatief. Maar ook buiten de militaire voorstellingen zijn er
voorbeelden in Succa's werk.
De tweede opmerking betreft vooral deligfiguren: grafmonumenten die
niet noodzakelijkerwijs tegelijkertijd met het overlijden van de begravene zijn
uitgevoerd. Soms zijn ze reeds bij het leven besteld en uitgevoerd, soms ook
veellater op bestelling door een nakomeling bijvoorbeeld. Verder aIs het om
ligfiguren van een echtpaar gaat, is het beeldhouwwerk vaak uitgevoerd na
het overlijden van de langstoverlevende echtgenoot. De afgebeelde mode is dan
niet die uit de tijd van het sterven van de eerst overledene 5.
Ret bovenstaande geldt natuurlijk ook voor monumenten waarop personen
uit verschillende generaties zijn afgebeeld 6.
Wat geldt bij het bezien van grafmonumenten, die bewaard zijn gebleven,
geldt ook indirect bij het bezien van de door Succa afgebeelde monumenten.
Chronologische criteria kunnen zo de archeologische documentatie van
Succa aanvullen en op waarde toetsen.

Het zou overdreven zijn te stellen dat de tekeningen van Succa de kennis van
de middeleeuwse bewapening vergroten. Desondanks verschaffen ze op verschillende
details opheldering en dragen ze bij tot een completer beeld wat de
Belgische vorstendommen betreft.
Zonder te verwijlen bij exemplaren die reeds voldoende bekend zijn,
willen wij speciaal letten op zaken die interessant zijn voor de kennis van de
oude bewapening en vooral op twistpunten ten aanzien van de datering van de
afgebeelde monumenten.
F. 17, H et schild van Boudewijn IX, keizer van Constantinopel
Dit schild is het enige werkelijke wapen afgebeeld en beschreven door Succa
in zijn gedenkschriften. Hij heeft het schild in 1601 gezien, toen het zich nog
in de schatkamer van het klooster van l'Honneur-Notre-Dame te Flines bij
Dowaai bevond, waar het tot 1732 te zien was; sindsdien is het verdwenen. ln
tegenstelling tot wat Succa zegt, kan het schild niet rechtstreeks door de keizer
van Constantinopel aan het klooster in Flines geschonken zijn, want dit
klooster werd pas 29 jaar na de dood van de keizer gesticht. De veronderstelling
van Martène en Durand, overgenomen door E. Hautcœur, dat het voorwerp
het eigendom is geweest van Gwijde van Dampierre (t 1305), de kleinzoon
van de keizer, is eveneens ongefundeerd. De mening van Tiroux volgens
welke het schild kan hebben behoord tot de relieken van Boudewijn IX die
door zijn dochter Margareta van Constantinopel aan het klooster zouden zijn
geschonken, is veel waarschijnlijker.
2 Zie: C. Blair, European Armour c. 1066 to c. 1700, Londen, 1958; R.E. Oakeshott,
The archaeology of weapons, 2de 00., Londen, 1963.
3 Zie: C. Gaier, Contribution, p. 37-55.
4 a. De ligfiguur van Ramon Berenguer II (t 1082) werd in 1385 à l'antique uitgevoerd,
d.w.z. gekleed volgens de mode van ca. 1300. Zie M. de Riquer, L'arnès dei cavalier,
Barcelona, 1968, p. 78, fig. 107.
b. De "Kindermoord" van Pieter Bruegel (Wenen, Kunsthistorisches Museum) geschilderd
rond 1565 vertoont wapens en costuums een halve eeuw vroeger dan de tijd waarin
het werk geschilderd werd.
Zie: H. Barlett Wells, Arms in Bruegels Slaughter of the Innocents, Journal Arms &
Armour Soc., 1964, p. 193-209. L. von Wilckens, Das "historische" Kostüm im 16.
lahrhundert, Zeitschrift Hist. Waffen u. Kostümkuooe, 1961, p. 28-46.
5 Bijvoorbeeld: a. De grafsteen van Willem Wilkar, heer van Awans (t 1397) en zijn
echtgenote Adilhe van Bierset (t 1379) in de kerk van Awans is gezien de datering van de
wapenrusting uitgevoerd op het eind van de 14de eeuw, dus na de dood van de echtgenoot.
b. De grafsteen van Gerard van Gothem (t 1358) en zijn vrouw Elisabeth BOllen (t 1403)
is volgens het opschrift gebeeldhouwd op het eind van de 14de eeuw (kerk van Gothem).
6 a. De geelkoperen grafplaat van Jan (t 1352) en Gerard Heers (t 1398), Brussel, Koninklijke
Musea voor Kunst en Geschiedenis, werd uitgevoerd aan het eind van de l4de
eeuw, voor de dood van Gerard. b. De dubbele grafsteen in de kerk van Neuville-sous-
Huy ([ihange) die Thomas Royer (t 1397) en zijn zoon Pieter voorstelt, is tijdens het
leven van Thomas vervaardigd op het eind van de 14de eeuw.

Succa deelt mee, dat het gaat om krijgsbuit door Boudewijn ontrukt aan
de Turken tijdens zijn kruisvaart. Deze mededeling is ongetwijfeld onjuist. De
voorsteIIingen van menselijke figuren die men op het voorwerp ziet, ondersteunen
een islamitische herkomst niet. Bovendien is de V-vorm van het schild
niet gebruikelijk in de islamitische wereld.
Schilden van dit type verschijnen in Spanje tijdens het begin van de 13de
eeuw en bereiken Noord-Europa via Frankrijk. ln onze streken komt men ze
rond het midden van de 13de eeuw voor het eerst tegen, maar altijd veel
minder talrijk dan andere modellen. De heraldiek van het Middellandse-Zeegebied
heeft die schildvorm doen voortbestaan 7.
De decoratieve elementen die Succa noemt, staan een reconstructie toe
van het zeldzame en kostbare stuk. Ret schild was zeker van hout, de binnenkant
was voorzien van een kussentje van rood satijn en van groene riemen
die grote handvatten vormden. De buitenrand lijkt beschilderd en versierd
met zilver filigraan lofwerk. Ret veld van het schild is getooid met een gouden
blad en bezaaid met geschilderde rosetten van blauw en rood, soms versierd
met een pareI. Gevlochten vergulde zilverdraad maakt ook deel uit van de
versieringen.
ln het midden bij wijze van umbo bevindt zich een plak die in vier kwartieren
is gedeeld. De twee bovenste bevatten ieder de afbeelding van een getroonde
koning, de twee andere een galopperende Turkse ruiter. Ret hartschild
van de plak toont Turkse ruiters omcirkeld door een geschilderde en in
filigraan uitgevoerde rand. Niets schijnt zich tegen een toeschrijving van het
schild aan Boudewijn van Constantinopel te verzetten. Ret gaat om een pronkstuk
van uitzonderlijke rijkdom, dat vermoedelijk in het mediterrane gebied
tot stand is gekomen.
F. 25vo, De ligfiguur van Reinald (t 1221)
Dit beeld is vooral van belang voor de geschiedenis van helm en schild. Ret
kwam vermoedelijk tot stand niet lang na de dood van Reinald. De helm is van
het overgangstype tussen de helm met simpele visierplaat uit het eind van de
12de eeuw en de cylindrische pothelm met platte bovenkant, die in het midden
van de 13de eeuw in gebruik is. De kijkgaten zijn geboord in een cirkelvormige
rib, die de helm in het midden versterkt. De luchtgaten zijn rond en
langwerpig. De kap is met een band die tussen de ogen doorloopt versterkt. De
top van de helm blijft wijd zoals dikwijls het geval is bij het begin van de 13de
eeuw.
Ret schild is even karakteristiek voor deze periode, het herinnert aan
schilden uit de tweede helft van de 12de eeuw, convex en met rechte bovenrand,
maar zonder zoom of knop. De afmetingen zijn nog groot, ongeveer
80 centimeter hoog, zoals veel andere voorbeelden uit de militaire iconografie
van de eerste helft van de 13de eeuw.

Men zal opmerken,dat het zwaard erg groot is voor deze periode. AIs
Succa tenminste de werkelijke verhouding met de figuur in acht heeft genomen
8.
F. 33, Standbeeld van Otto IV, graaf van Bourgondië (t 1302)
Dit gepolychromeerde stenen beeld bevond zich in het portaal van de kloosterkerk
van Thieulloye-Iez-Arras, gesticht in 1324 door Mathilde van Artesië
(t 1329), de echtgenote van graaf Otto IV. Succa heeft ons verscheidene tekeningen
van dit monument nagelaten, overigens niet zonder tegenstrijdigheden.
Tezamen vormen ze een belangrijke bron voor de kennis van het ontstaan van
het platenhamas in West-Europa.
De graaf draagt een maliënkolder voorzien van een maliënkap, daarover
een blauwe wapenrok bezaaid met Franse lelies. De schouderbeschermers
dienen ook tot ondergrond voor heraldische motieven. Tot zover niets bijzonders
voor een wapenrusting uit de 13de eeuw. De overige onderdelen wijzen
evenwel op diepgaande veranderingen. De helm is een ijzeren hoed gemaakt
van geklonken platen. Hij is voorzien van een helmteken in de vorm
van een draak, dergelijke helmtekens werden meestal uitgevoerd in zacht materiaal,
zoals cuir bouilli. Het bovenste stuk van de borst, de haIs en het onderstuk
van het gezicht worden beschermd door een kraag van geklonken platen
die zonder twijfel aan de linkerkant gearticuleerd zijn en waarschijnlijk
bekleed met textiel. De onderarmen zijn bekleed met platen en de ellebogen
met schijven. De benen lijken voorzien van scheenplaten die bij de knie overgaan
in knieplaten met schelp. De voeten zijn simpelweg bekleed met maliën.
De sporen hebben raderen. Over het zwaard dat aan een groene gordelriem
hangt, is niets bijzonders op te merken. Dit soort wapenrusting komt vaak
voor bij Europese grafbeelden uit de eerste heUt van de 14de eeuw 9. Zonder de
knieplaten met schelp, die eerder doen denken aan de periode omstreeks
1340, zou men geneigd zijn het monument van de graaf omstreeks 1330 te
dateren. Misschien zou men kunnen veronderstellen, dat het werd opgericht
bij het overlijden van zijn echtgenote in 1329. Haar beeld ligt immers aIs pendant
van het zijne in het portaal van La Thieulloye. Hoe het zij, de graaf is op
zijn grafbeeld uitgedost in een wapenrusting die nog niet bestond bij zijn leven.
7 Zie H. Nickel, Der mittelalterliche Reiterschild des Abendlandes, Berlin, 1958, p. 32-
33. M. de Riquer, L'arnès dei Cavaller, Barcelona, 1968, fig. 28, 30, 33, 34, 41, 56, 72.
Voor het zegel van Raimond VII van Toulouse, zie: A. Schulz, Blankwaffen und Rüstung
der Minnezeit, Nuremberg, s.d., fig. 90.
8 Voor de ontwikkeling van wapenrusting en schild, zie: C. Blair, op. cit.; H. Nickel,
op. cit.; N.V. Norman, Arms and Armour, Londen, 1972.
9 Zie: noot 8. Voor het type wapenrusting van Otto IV, zie: S.V. Grancsay, The armor
of don Alvaro de Cabrera, Bull. Met. Mus. Art, 1952, p. 275-285.

F. 43, De ligfiguur van Willem Clito, graaf van Vlaanderen (t 1128)
Dit beeld bestond nog aan het eind van de 18de eeuw in Sint-Bertijnsabdijkerk
te Sint-Omaars; sindsdien is het verdwenen, maar gelukkig zijn twee tekeningen
bewaard gebleven, die van Succa uit 1602 en een die door Vredius in
1639 gepubliceerd werd in zijn Sigilla comitum Flandriae 10. Beide tekeningen
verschillen slechts in geringe details: de eerste is precieser waar het de sokkel
van de ligfiguur betreft, het romaanse baldakijn, het ornament van handen
en hoofd, zwaardknop en schede. De engelen en de leeuwen aan de voeten van
de graaf en de versiering van het schild zijn daarentegen erg schematisch weergegeven.
Details van de wapenrusting bewijzen dat dit monument niet ten tijde
van de dood van de graaf van Vlaanderen is vervaardigd, maar een halve eeuw
later. De volledige maliënkolder verschijnt rond 1150 terwijl de mouwen pas
in het laatste kwart van de 12de eeuw van handbeschermers zoals die hier te
zien zijn worden voorzien. Deze datering geldt ook voor het grote schild met
rechte bovenrand dat Succa afbeeldt. De bevestiging van de plaat waarmee de
maliënkap gesloten kan worden zodat de kin beschermd wordt, is duidelijk te
zien. De afwezigheid van een wapenrok is normaal v66r ongeveer 1190. ln dat
jaar wordt een wapenrok voor het eerst afgebeeld op de zegels van de graaf
van Vlaanderen en Henegouwen Boudewijn IX 11. Het hoofddeksel is van
groot archeologisch belang. Het is een van de zeldzame voorbeelden van een
bolvormige helm met afgeplatte bovenzijde, typisch voor de tweede helft van
de 12de eeuw. De neusbeschermer is zover vergroot, dat het volledig bovenstuk
van het gezicht bedekt wordt. Dit nieuwe ondeifdeel, dat de mond nog
onbeschut laat, staat aan het begin van een ontwikkeling die nog voor het
einde van de 12de eeuw zalleiden tot een volledige gezichtsplaat en in de eeuw
daarna tot een helm in de vorm van een metalen doos die het hele hoofd en de
haIs tot aan de schouders omsluit. De gezichtsplaat verschijnt voor het eerst
omstreeks 1170 12. Dit chronologisch gegeven, gecombineerd met de datering
van de maliënkolder met de handbeschermers, laat een datering toe van de
ligfiguur van Willem Clito rood 1170-1180.
Indien de kunstenaar archaïserende elementen heeft willen introduceren
om het historisch karakter van zijn onderwerp te benadrukken, zou men kunnen
denken aan een datering rond het einde van de 12de eeuw. De nauwkeurigheid
van de afbeelding van de wapenrusting sluit fantasie van de kunstenaar
geheel uit. De beeldhouwer moet gewerkt hebben naar echte onderdelen van
wapenrustingen uit de periode 1170-1180.
F. 45vo, Deligfiguur van Jan van Croy (t 1415)
De dubbele ligfiguur van Jan van Croy en zijn echtgenote Margareta van
Craon bevond zich tot het begin van de 19de eeuw in Sint-Bertijnsabdijkerk
te Sint-Omaars. Jan van Croy was een lid van de hoge adel, raadsman en

kamerheer van de hertogen van Bourgondië, keldermeester van de Franse
koning. Hij vond de dood in de slag van Azincourt. De ligfiguur stelt hem van
top tot teen gehamast voor, helaas bedekt een wapenrok een deel van zijn
rusting. De zichtbare onderdelen stel1en ons toch in staat ons een vol1edig
beeld te vormen. De helm is een grote bassinet, die lijkt op het exemplaar in
het Museo de Navarra te Pamplona, aldaar gesmeed in 1425 voor Prins Carlos
de Viana. De helm van Jan van Croy lijkt veel op de helm van het merkwaardige
zilveren beeld van Sint Joris in het Palacio de la Diputaci6n de Cataluiia
te Barcelona. Dit kunstwerk is tussen 1420 en 1430 vervaardigd. Deze
helm verschilt van de twee andere doordat het halsstuk uit drie in plaats van
twee platen bestaat. Het vizier is voorzover de tekening van Succa toestaat dit
te beoordelen van hetzelfde type aIs bij de twee andere helmen. Arm- en beenstukken
evenals de kleine dijstukken, die aan de buikstroken van het hamas
vastzitten zijn identiek aan de overeenkomstige delen van het hamas van het
zilveren beeld 13. Zo kan men de ligfiguur van Jan van Croy omstreeks 1430
dateren.
F. 55vo, De ligfiguur van Boudewijn V, graaf van Vlaanderen (t 1067)
Het graf van Boudewijn V van Vlaanderen, dat zich in de Sint-Pieterskerk
te Rijsel bevond, werd in 1763 afgebroken. De graaf was erop voorgesteld in
een wapenrusting die weinig te maken had met de militaire uitrusting uit de
11de eeuw. Het schild en de dolk zijn karakteristiek voor de 14de eeuw. De
wapenrusting is die van omstreeks 1360; deze wordt ten dele bedekt door een
gevoerde wapenrok, die van achteren tot aan de knieën reikt maar van voren
ingesneden is tot aan het bekken volgens de mode van omstreeks 1340 tot
1360. De wapenrok, die gefestoeneerde randen heeft, laat het hamas met
platen zien, dat ook een gefestoeneerde rand heeft met daaronder de maliënkolder.
Deze maliënkolder beschut de armen, maar de onderarmen zijn ook
nog met platen bekleed. De scheenstukken lijken uit één stuk ijzer gemaakt te
zijn, de knie- en dijstukken daarentegen zijn gemaakt van platen. Hoe de voeten
beschermd zijn, is niet uit de tekeningen op te maken. Deze ligfiguur is
zeker het werk van een beeldhouwer uit ongeveer 1360, die aan de dynast uit
de Il de eeuwhet voorkomen van een tijdgenoot heeft gegeven.
10 Zie laatste pag.
11 Zie: J.F. Verbruggen, Het leger en de vloot van de graven van Vlaanderen, Brussel,
1960, pl. 5 en 6.
12 De helm met volledige gezichtsplaat verschijnt op de zegels van de graven van Vlaanderen
tijdens de heerschappij van Boudewijn IX. Zie: Vredius, op. cit., p. 23. Ben ander
vroeg voorbeeld: de grafsteen van Niklaas III van Rumigny, van Florennes en van Chièvres
(t 1175). Ann. Soc. Archéol. Namur, 19, 1891, p. 131.
13 De Riquer, op. cif., p. 125; Id., L'estatua d'argent de la capella de Sant Jordi, Miscellanea
Barcinonensia, 1968, p. 113-117.

F. 55, De graftombe van Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen (t 1384)
en zijn echtgenote Margareta van Brabant (t 1380) en hun dochter Margareta
van Male (t 1405)
Ret imposante monument, dat in 1793 werd afgebroken, werd gesierd met
beelden van geel koper, in 1455 in opdracht van Philips de Goede gegoten
door de Brusselse gieter Jacob van Gérines. Ret mausoleum omvatte drie
ligfiguren, twee beelden van engelen en 24 wenenden, die behoren tot het
Bourgondische huis. Een werk van dergelijke omvang eiste een grondig iconografisch
onderzoek door de kunstenaar. Ret beeld van Lodewijk van Male is
eehter van een zodanige oudheidkundige precisie, dat het niet voorstelbaar is,
dat het een verbeelding a nihilo is driekwarteeuw na de verdwijning van de
graaf. Wij zijn geneigd te geloven, dat Jacob van Gérines hier een beeld uit
de 14de eeuw heeft nagevolgd. Allereerst valt op te merken, dat haardracht,
snor en baard karakteristiek zijn voor die oudere periode. De graaf draagt
een compleet platenharnas overeenkomstig de voorbeelden die we kennen uit
de periode 1360-1380. De wapenrok met gefestoeneerde rand bedekt een
kuras van platen, herkenbaar aan het bolvormige borststuk. De maliënkolder
is daaronder te zien en hij reikt tot aan de knieën. Dij- en seheenstukken zijn
van platen. De knieplaten zijn voorzien van tweelobbige schelpen zoals die
rond 1360 ontstaan zijn. De armbeseherming die ten dele de mouwen van de
maliënkolder bedekt, bestaat uit drie delen volgens de mode van het eind van
de 15de eeuw in de Duitse en aangrenzende gebieden: schouderstuk en bovenarmplaat
in gootvorm, elleboogplaat met schelpen, gesloten onderarmscherming,
alles van platen 14. De tekening van zwaard en dolk is te onnauwkeurig
om er conclusies aan te verbinden.
Jacob van Gérines lijkt een getrouwe kopie van een ouder beeld, dat
dateerde uit 1360-1380, te hebben vervaardigd. Ret betrof hier kennelijk een
authentiek beeld van graaf Lodewijk van Male, mogelijk diens eerste ligfiguur.
F. 64vo, Grafsteen van Robrecht, bastaard van Vlaanderen (t 1360)
Deze gegraveerde grafsteen bevond zich vroeger in de Dominikanenkerk te
Gent. De beeltenis van Robrecht van Vlaanderen is nauwkeuriger getekend
door Arent van Wijnendaele in de 16de eeuw. Wij wijzen ook nog op f. 64vo
van de Sucea, niet zozeer vanwege de kwaliteit van zijn getuigenis, alswel
vanwege het belang uit oogpunt van de ontwikkelingsgesehiedenis van de
bewapening.
Robreeht draagt een bassinet met maliën, die Duits van vorm is. Verder
heeft hij een platenharnas waar kettingen voor zwaard en dolk aan bevestigd
zijn. De "wespentaille", de wapenrok, de maliënkolder en de gordel van
edelsmeedwerk vervolmaken de indruk van dit overigens bekende type van
wapenrusting.

De rusting van armen en benen is interessanter. De onderarmstukken
zijn gesloten, de elleboogplaten hebben schelpen volgens de praktijk sinds
ongeveer 1360. De bovenarmstukken hebben een bijzondere constructie: de
schouders worden beschermd door vier geklonken platen en de bovenarmen
zijn ten dele bedekt met een halfcilindervormige plaat. De beenstukken lijken
van platen te zijn. De kniestukken zijn van een archaïsch type. De geringe afmeting
van het schild klopt met het gebruik uit de tweede helft van de 14de
eeuw. De genoemde onderdelen van deze wapenrusting maken het mogelijk te
veronderstellen, dat deze grafsteen is vervaardigd bij het verscheiden van Robrecht
in 1360.
F. 90, De ligfiguur van Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen (t 1346)
Deze ligfiguur, die zich bevond in de Sint-Donatiuskerk te Brugge werd in
1785 afgebroken. Zij stamt niet uit de tijd van de dood van de graaf, die sneuvelde
in de slag bij Crécy in 1346. We weten dat de begrafenis plaats vond in
1354. Het rekeningenboek van de doodgraver, dat is opgenomen in een reeks
die tot het jaar 1362 loopt, doet vermoeden dat het monument tussen beide
genoemde data tot stand kwam. De wapenrusting die de ligfiguur draagt, wijst
op een latere periode.
Arm- en beenstukken zijn uit één stuk, volgens het gebruik aan het eind
van de 14de eeuw. Het ontbreken van een geleding tussen knieplaat en scheenplaat
wijst op een vroege ontwikkelingsfase van het beenstuk. De helm, een
bassinet met maliën is ook eind 14de eeuw te dateren. De rusting van de romp
dateert van omstreeks 1370: het betreft hier een kuras met buikstroken van
platen, het geheel vastgeklonken onder een bekleding van textiel; deze constructie
is bekend van andere afbeeldingen en er zijn zelfs weI voorbeelden van bewaard
gebleven. De lange maliënkolder tot aan de knieën, een oude dracht,
komt tot het derde kwart van de 14de eeuw voor.
Vit het bovenstaande kan men concluderen, dat de ligfiguur van Lodewijk
van Nevers gebeeldhouwd is omstreeks 1370.
Conclusie
De tekeningen van Anthonio de Succa helpen ons een tipje van de sluier op te
lichten, die over een deel van het artistieke verleden van de Belgische provincies
rust, namelijk dat deel dat geen weerstand aan de tand des tijds heeft kunnen
bieden.
Veel van de verdwenen kunstwerken waren belangrijke bronnen van kennis
voor de geschiedenis van de bewapening 15. De verdienste van SUcca is,
dat hij iets hiervan heeft vastgelegd.
14 Zie: C. Blair, op. cit., p. 64.
15 Zie: C. Gaier, L'évolution et l'usage de l'armement personnel défensif au pays de Liège
du XIIe au XIve siècle, Zeitsch. Hist. Waffen u. Kostümkunde, 1962, p. 65-86; Id.,

Ret gebruik van dit soort documentatie uit de tweede hand stelt ons voor
een aantal problemen, die eerst moeten worden opgelost. Verder is er het probleem
van de interpretatie van de monumenten zelf aIs getuigenissen van de
militaire dracht van het verleden. Ret onderzoek van dit fundamentele aspect
reikt uiteraard verder dan de studie van Succa's Memoriën. Men kan er hier
moeilijk omheen, omdat het gebruik van de iconografische overblijfselen, om
er oudheidkundige gegevens aan te ontlenen, rust op het postulaat dat de figuratieve
getuigenis getrouw is aan een concrete werkelijkheid.
ln het geval van de ligfiguren die zo vaak voorkomen onder de tekeningen
van Succa, is het probleem bijzonder verwarrend. We weten niet of de
makers van de grafmonumenten de werkelijke costuums van de overledenen
wilden afheelden en aIs dat zo is welke: degene die bij het overlijden gedragen
werden, of degene die een speciale voorkeur genoten, degene die de testamentuitvoerders
voorbeeldig achtten of degene die de overledene bij zijn leven reeds
had aangewezen. Of was het wellicht de kunstenaar die eenvoudigweg koos
wat in zijn tijd en omgeving het meest voor de hand lag?
De ervaring in het bestuderen van deze documenten leert ons in zekere
mate te antwoorden op de gestelde vragen. Al1ereerst blijkt dat van volkomen
fantasie voortkomend uit de verbeelding van de kunstenaar geen sprake kan
zijn. De precisie, de samenhang en de chronologische opeenvolging van de
details van de militaire dracht tonen dit weI aan.
De wens om het beeld van de overledene op zijn mausoleum weer te
geven wordt dikwijls in oude documenten uitgedrukt 16. Dit idee veronderstelt
een verband tussen de persoon en zijn beeld. De extreme gevarieerdheid
van de afgebeelde uitrustingstukken op de graven verraadt de getrouwheid aan
een gevarieerde werkelijkheid van een samenleving waarin de noodzaak van
uniformiteit nog niet bestond. Verder verraadt de weergave van regionale bijzonderheden
in het costuum een extra niveau van realisme. Ten slotte wijst
ook de betrekkelijke armoede van verbeelding en inspiratie van de kunstenaars
op een serviele nabootsing van de werkelijkheid die gemakkelijk toegankelijk
was.
We mogen veronderstel1en, dat de kunstenaars zo getrouw mogelijk navolgden
wat hen ten dienste stond: uiterlijk en uitrusting van de overledene of
tenminste een algemeen type, dat aIs representatief gold voor een bepaald
milieu.
De vraag naar de geloofwaardigheid blijft overeind, hoewel de geleerden
hem meestal bij gebrek aan afdoende aanwijzingen ontlopen. De tekeningen
van Succa dragen tot de discussie hun deel zekerheid en twijfel bij.
(Vertaald door J.B. Kist)

L'apparition de l'épée à deux mains dans l'est de la Belgique (XIlI'-XIV' siècles), Bull.
Le Vieux Liège, 159, 1967, p. 226-230.
16 Bijvoorbeeld: a. 28 sept. 1281 beschikt Rogier de Chênée testamentair over de aankoop
van een grafsteen voor zichzelf en zijtl vader "où ens sotent intailhies son ymage et
le mine" waaraan hij toevoegt "quod similitudo ymaginis mee ibidem depingatur". De
Borman, Bayot, Poncelet, Œuvres de J. de Hemricourt, II, Brussel, 1925, p. 28-29.
b. Een priester die zijn grafmonument al had laten uitvoeren, geeft opdracht dit te veranderen
na zijn benoeming tot bisschop. A. de la Grange & L. Cloquet, Etudes sur l'art
à Tournai, Doornik, 1887, p. 121.

BESCRRIJVING VAN RET RANDSCRRIFT:
DE CODICOLOGIE
door P. Cockshaw en L. Gilissen
ln 1868 verwierf de Koninklijke Bibliotheek een handschrift, geheten "Curiosités
historiques et généalogiques des rois, des princes". Op de rug van de
band stond "Tome III" vermeld '. De omstandigheden van de aankoop zijn
onduidelijk en ook de naam van de laatste bezitter staat niet vast. Inderdaad
wordt in het aanwinstenregister op 2 april 1868 vermeld dat de Memoriën
van Anthonio de Succa op 2 april 1868 van "Mr. de Theux" zijn gekocht 2.
Maar in een latere catalogus, getiteld "Réserve de 122 manuscrits non inscrits
au catalogue" staat vermeld dat de Memoriën op 21 maart 1868 voor 1100 F
zijn verworven. Een variante vermeldt "acquis le 2 avril 1868 de M. de Theux
pour 1100 F". Met potlood werd daarbij geschreven "of Olivier" 3. Ten slotte
werd het handschrift op 20 mei 1897 onder signatuur II 1862 in de inventaris
ingeschreven onder de titel "Mémoriaux Antoine de Succa. Divers récits
d'obsèques, de guerres, de mariages, de voyages et recueils d'inscriptions et de
pièces généalogiques et héraldiques. Papier, xvne siècle, in-fol., reliure parchemin,
1 vol. Payé 1100 F."
(1inkermarge):"Acheté chez Olivier, 21 mars 1868".
(rechtermarge): "Vient de chez M.le Comte de Theux" 4.
Ret was onmogelijk de aankoopdatum en de identiteit van de verkoper
nader op te sporen. Bij de aankoop bestond de codex uit twee deien, twee
reeksen "monumenten", zoals L. Quarré-Reybourbon het in 1888 noteerde:
het eerste bestaat uit 106 bladen, het is Succa's werk, het tweede bestaat uit
diverse verhalen van begrafenissen, huwelijken, oorlogen, reizen en uit verzamelingen
opschriften en verheffingen tot de adelstand. Ret is het werk van
een verzamelaar en heeft met Succa's tekeningen niets uit te staan 5. Toen op
het einde van de eeuw het handschrift gerestaureerd werd, werden Succa's
"M emoriën" gescheiden van de verhalen, die door een verzamelaar werden
samengebracht (resp. II 1862/1 en II 1862/2) 6. Slechts het eerste deel is het
voorwerp van dit onderzoek. .
Bij het inbinden is de volgorde van de bladen ongewijzigd gebleven. Inderdaad
had L. Quarré-Reybourbon een inhoudsopgave van Succa's tekeningen
7 gepubliceerd, waarin hij vrij gebruik maakte van een nog onuitgegeven
inventaris, die bij de aankoop werd opgemaakt en in de Koninklijke
Bibliotheek berustte 8. De volgorde van de folio's, zoals die door L. Quarré-
Reybourbon wordt opgegeven, stemt overeen met de toestand, waarin het
handschrift II 1862/1 zich tot voor enkele maanden bevond. Ondertussen
werd het van zijn band ontdaan. Hierdoor kwamen ideale voorwaarden voor
een zorgvuldig codicologisch onderzoek tot stand.

Hieruit vloeiden eerst en vooral volgende algemene vaststellingen voort:
1. Succa's Memoriën zijn een soort schetsboek en reisagenda. Elk katem
beantwoordt blijkbaar aan een abdij, aan een verzameling of aan een lokaliteit
9.
2. Succa heeft op verschiIlende plaatsen de vermelding aangebracht "Mémoriaux
de ... " gevolgd door een plaatsnaam. Soms vermeldt hij het aantal bladen
van het katem (f. 47vo, 59vo en 71Vo).Dezelfde aantekening staat ook op het
verso van het laatste blad waarin de monumenten die in 1601-1602 werden
bezocht afgebeeld zijn en op het recto van het eerste blad van de katemen
Leuven (in 1602 bezocht), Antwerpen (1608) en Brugge (1615).
3. De katemen vertonen dikwijls een verticale vouw, zoals veelal in 17de of
18de-eeuwse administratieve bescheiden.
4. Vit het onderzoek van de opbouw van de codex blijkt dat talrijke katemen
convoluten zijn: twee halve bladen die al dan niet een bifolium vormden, zijn
door een strookje aan elkaar gevoegd. Sommige halve bladen zijn rechtstreeks
op het vorig of volgend blad geplakt. Daar aIle diploma's overigens versterkt
werden, is het uiterst moeilijk uit te maken of we met een authentiek versterkt
bifolium te doen hebben of met twee fragmenten die kunstmatig aan elkaar
gehecht werden om een diploma te vormen. ln dit laatste geval weten we nooit
of het twee kunstmatig bij elkaar gebrachte bladen zijn dan weI een bifolium
waarvan de vouw door herhaaldelijk inlijmen bij bandvemieuwing zodanig
geschonden was, dat de binder verkoos het vouwgedeelte te verwijderen en het
door stroken papier te vervangen waarop dan de twee bladen werden geplakt.
5. De gebruikelijke codicologische terminologie (diploma's, driedubbele katernen,
quaternen) is hier niet toepasselijk. Inderdaad wisseIt het aantal bladen
waaruit elk katern-bescheid is samengesteld (van twee tot zestien).
1 L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux, p. 8; Trois recueils, p. 47.
2 Brussel, K.B., Handschriften, Archief v.d. afdeling. De datum van 2 april is zeker
verkeerd. Die daturn werd door L. Alvin geciteerd in zijn mededeling voor de Academie
van België over het pas verworven handschrift. Zie Bulletin de l'Académie royale de Belgique,
2de reeks, XXV, 1868, p. 383-93.
3 Brussel, K.B., Handschriften, Archief v.d. afdeling. L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux,
p. 9; Trois recueils, p. 48 vermeldt ook de datum 21 maart.
4 Brussel, K.B., III 1252.
5 L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux, p. 8-9.
6 Bij vergissing werden twee bladen van deel 2 in deel 1 gebonden (folio's A en 60).
7 L. Quarré-Reybourbon, Trois recueils, p. 97-112.
8 L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux, p. 9. Die handgeschreven inventaris is heden
zoek.
9 Zoals L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux, p. 9; Trois recueils, p. 48 het reeds
vastgesteld had.

Twee aanvullende verklaringen kunnen in aanmerking komen:
- bladen zijn verloren gegaan;
- de katernen zijn aIs schetsboeken te beschouwen. Elk ervan is aan een
plaats of aan een monument gewijd. Indien in een bepaalde lokaliteit
slechts weinig monumenten in aanmerking komen, dan kunnen twee bladen
volstaan. M.a.w. zal het katern uitgroeien in funktie van het belang
van het bezochte oord.
6. De watermerken zijn bijzonder talrijk. Wij hebben er 29 opgespoord. Alle
zijn dateerbaar van het einde van de 16de of het begin van de 17de eeuw.
Ret watermerkenonderzoek is echter van weinig hulp bij het ophelderen
van het archeologisch probleem zoals uit volgende gegevens blijkt:
a) het einde van het katern Rijsel (f. 59, vroeger 81) en het begin van het
katern Gent (f. 60 en 61, vroeger 82 en 83) hebben hetzelfde watermerk gemeen
met Sint-Omaars (f. 40, vroeger 93), Gosnay (f. 49, vroeger 89) en Leuven
(f. 69, vroeger 104);
b) hetzelfde watermerk verschijnt in de katernen Atrecht (f. 21 en 25-26,
vroeger 68 en 72-73), Sint-Omaars (f. 45, vroeger 98) en Rijsel (f. 54, 56, 58,
vroeger 76, 78 en 80);
c) hetzelfde watermerk verschijnt in de katernen Atrecht (f. 22, 23 en 27,
vroeger 69, 70, 74), Sint-Omaars (f. 42, vroeger 95) en Rijsel (f. 55, vroeger
41 en 42);
d) hetzelfde watermerk vindt men in het katern van Flines (f. 9, vroeger,
52) en in dat van La Thieulloye (f. 32 en 34, vroeger 41 en 42) terug;
e) hetzelfde watermerk vindt men in de katernen Sint-Omaars (f. 43 en
46, vroeger 96 en 99) en ook Rijsel (f. 57, vroeger 79) terug;
f) hetzelfde watermerk verschijnt in de katernen Antwerpen (f. 79 en 80,
vroeger 32-33), Brugge (f. 95, vroeger 21) en op een folio dat niet lokaliseerbaar
is (f. 107, vroeger 36);
g) ten slotte verschijnt hetzelfde watermerk in het katern Brugge (f. 86,
87, 90,96,97, vroeger 12, 13, 16,22 en 23) en in twee niet te lokaliseren
folio's waarvan een met het portret van Maximiliaan II (f. 105, vroeger 10)
en het andere waarop het portret van Frederik III geplakt is (f. 106, vroeger
28).

Samenvattend kunnen we zeggen dat enkel het katern Gent qua watermerken
een coherent geheel vormt, dat een aantal katemen (Flines, Atrecht, Rijsel,
Antwerpen en Brugge) tamelijk coherent zijn en dat andere erg onsamenhangend
zijn (La Thieuloye, Chocques, Sint-Omaars, Gosnay en Leuven).
Ret codicologisch onderzoek verliep in twee stadia:
/
"'" /:-1
/._1 t-
,'-:'.:}~
/' fI;
, t:th ;
.; ~:"t
1
1
1
1
,
1

"
/
/ /
84

2. proeve van herstelling van de oorspronkelijke vo1gorde van de katernen.
1. Samenstelling van de katernen.
2. Proeve van herstelling van de oorspronkelijke volgorde. Ais basis
van de reconstructie dienden een aantal onweerlegbare gegevens:
a) elk katern verzamelt de gegevens over een loka1iteit of over verschi1-
1ende monumenten in één loka1iteit;
b) wij weten niets over de oorspronkelijke vo1gorde van de katernen en
zeUs niet of zij ooit ten tijde van Succa in één band of onder één boekband
werden verenigd. Daarom gaven wij de voorkeur aan een hypothetische reconstructie
die steunt op de chronologie van Succa's bezoeken;
c) de "probleembladen" werden achteraan in het handschrift gegroepeerd.
AIs zodanig hebben wij beschouwd: de bladen die noch op grond van
het codicologisch onderzoek, noch op grond van geschreven aantekeningen
of van een onweerlegbare identificering van de afgebee1de monumenten konden
thuisgebracht worden. Ten slotte werden de enke1e bladen die in het
tweede volume thuishoren in een laatste katern verenigd.
De nieuwe vo1gorde van de katernen wijkt Slterkaf van de vroegere en
ook binnen de katernen werden belangrijke wijzigingen aangebracht. Zij worden
hieronder opgesomd:

1ste katern: Doornik. De twee bladen waren over twee katemen verspreid.
Wij weten niet met zekerheid of het katem volledig is of niet.
2de, 3de en 4de katern: Flines. Dit verslag is volledig en bestaat uit drie katemen.
De eerste twee katemen zijn ongewijzigd. Vit het 3de werden folio's
60 tot 63, die Brussel en Chocques behandelen, gelicht.

:~ ~:
" ", ,
"
"
"
"
"
"
7de katern: Chocques. Misschien onvolledig. Is ontstaan uit het uit elkaar halen
van voormalig katern VIII.
9de katern: Clairmarais en Gosnay. Misschien onvolledig van Gosnay. Wij hebben
verondersteld dat dit katern gemengd was, en we hebben er het blad betreffende
Clairmarais nit verwijderd. Ret katern betreffende Gosnay is dus
praktisch aIs ongewijzigd te beschouwen.
Il de katern: Gent. Ret overgeleverde katern is waarschijnlijk onvolledig. Ongewijzigd
qua bladenaantal. De inhoud bepaalde de nieuwe bladvolgorde.
"
"
"
"
"

" ,
" ", ,
/ , "
, , '"
63
, ,"

13de katern: Brussel. Waarschijnlijk onvolledig. Het katern bestaat uit twee
afzonderlijke bladen waarvan het ene uit een willekeurig samengesteld katem
afkomstig is en het andere uit een aan Flines gewijd katem.
14de katern: Antwerpen. Misschien volledig. ln het katem zat vroeger ook
een blad betreffende Brugge, een blanco blad en een laatste, onklasseerbaar
blad (folio 106, vroeger 28: portret van keizer Frederik III).
15de, 16de en 17de katernen: Brugge. Misschien volledig. De drie katemen
werden naar inhoud en chronologie opnieuw ingedeeld: eerst Brugse Vrije,
daama Sint-Donatius en ten slotte O.-L.- Vr.-kerk.
19de katern: werden aIle bladen bij elkaar gebracht die niet met zekerheid onder
de ene of andere lokaliteit konden ondergebracht worden.
De laatste twee folio's A en 60 horen eigenlijk thuis in handschrift II 1862/2.

Ten slotte rijst de vraag of Succa's Memoriën volledig bewaard zijn gebleven.
Op die vraag hadden E. Hautcœur "0, L. Quarré-Reybourbon 11 en Ch. Ruelens
12 negatief geantwoord; naar wij menen waren hun argumenten echter
ontoereikend. Zij hadden inderdaad gezien dat op de rug van de band "Tome
III" vermeld stond. Daaruit leidden ze af dat ten minste twee delen van
Succa's werk verloren waren. De eigenlijke titel van het verworven handschrift
luidde echter "curiosités historiques et généalogiques des rois, des princes".
Buiten Succa's Memoriën kwamen hierin nog andere verhalen en historische
teksten voor. Niets laat ons veronderstellen dat in de eerste twee verdwenen
delen tekeningen van Succa bewaard werden en geen historische verzamelteksten.
Het dient tevens opgemerkt dat slechts bescheiden van de twee vroegere
prinsdommen Vlaanderen en Brabant bewaard zijn en dat het niet mogelijk
is uit te maken of Succa al dan niet in andere lokaliteiten werkzaam is geweest
ofwel of er tekeningen verloren zijn.
Het is zeker verwonderlijk dat zo weinig tekeningen van Succa uit plaatsen
zoals Chocques, Clairmarais, Brussel of Antwerpen bewaard zijn gebleven,
die toch zeer rijk aan monumenten waren. Welke criteria heeft Succa toegepast
bij de keuze van de te beschrijven monumenten? Het is onmogelijk die
vragen te beantwoorden en geen enkele hypothese mag a priori van de hand
gewezen wmden, zelfs niet die van het verlies van sommige tekeningen of van
min of meer volumineuze bescheiden.

Slechts in één geval, nI. Leuven, weten we beslist dat er verlies is, aangezien
Succa drie tekeningen beschrijft die niet bewaard zijn.
10 E. Hautcœur, Histoire de l'abbaye de Flines, lste uitg., 1874, p. 414.
11 L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux, p. 8; Trois recueils, p. 47.
12 Brief van 20.11.1884 waarvan een afschrift in de K.B., Handschriften, Archief van de
afdeling berust.

BESCHRIJVING VAN HET HANDSCHRIFT:
DETEKENING
door M. Comblen-Sonkes
Bij voorkeur wordt in de Memoriën de pen gebruikt: de helft van de tekeningen
zijn zelfs uitsluitend met de pen uitgevoerd. Men gebruikte ze ook in combinatie
met andere technieken, meer bepaald met waterverf en lavis (meer dan
1/4 van de folio's) of met het penseel (bv. folio's 2 en 44). Zij dient eveneens
om tekeningen in potlood in het net te zetten (bv. folio's 15 en 97V") ook al
waren sommige ervan reeds zeer precies getekend en zelfs geschaduwd (f. 1).
Het is niet altijd zeker of de pentrek bij deze laatste fase het werk is van de
Succa (bv. folio's 1 en 102). Op enkele folio's (bv. folio's 23vo, 54vo, 58vo en
97) ontdekt men sporen van een eerste ontwerp met potlood onder de pentekening.
De potloodlijnen van deze eerste etappe waren bestemd om te verdwijnen.
Misschien zorgde de kunstenaar ervoor dat ze uitgewist werden, ofweI
ging hij zorgvuldig met de pen over de voorgaande lijn, ofwel verdwenen
ze heel eenvoudig wegens het slijten door wrijving. Het is daarom moeilijk
vast te stellen of de Succa dit procédé voor de meerderheid van zijn pentekeningen
gebruikt heeft of slechts sporadisch.
Buiten de pen gebruikt de kunstenaar ook het potlood alleen. Met de
punt van zijn potlood tekent hij details aIs bv. de plooiing van de rand van een
vrouwenmuts (f. 22), terwijl hij met het plat van zijn potlood werkt om vluchtig
het modelé van de vleespartijen en het zachte van de stoffen te suggereren
(zelfde folio).
Enkele afzonderlijke folio's, niet gelokaliseerd en niet gedateerd, zijn
met speciale technieken getekend: zwarte steen en rood krijt (f. 102), potlood
en waterverf of rood krijt, met enkele penstreepjes (f. 103), een derde blad, op
gekleurd papier, is met de pen en gehoogd met witte gouache (f. 106).
Bij de pen- en potloodtekeningen kan men een grote afwisseling in de afwerking
vaststellen: ruwe schetsen, misschien onvoltooide (folio's 17, 23, 49,
73vO),vluchtig neergekrabbelde ontwerpen (folio's 12vo, 47, 68), soms zeer vrij
(folio's 13vo en 52), verzorgde tekeningen maar beperkt tot de omtreklijnen
(folio's 34, 35) en tenslotte geschaduwde studies (f. 22-22vo), soms uiterst
verzorgd (folio's 65, 67, 69vo), meestal slechts vluchtig geschaduwd (bv. folio's
14, 45vo, 48, 67vo).
De tekeningen daarentegen waar de pen gebruikt werd in combinatie
met het penseel aIs lijntekening, waterverf of lavis, zijn in het algemeen zeer
verzorgd en op bedachtzame wijze uitgevoerd (folio's 43, 55, 55vo, 87V", 89,

90). Deze technieken werden gebruikt om alle zegels, die steeds met fijnheid
zijn weergegeven, na te tekenen (folio's 21-21 vo,44, 77-82).
Deze constante in de uitvoering van de zegel buiten beschouwing gelaten,
is eenzelfde type van monument door middel van zeer verschillende technieken
getekend. Zo worden de ligbeelden en de muurschilderingen van Flines soms
alleen met potlood nagetekend (f. 12), soms met potlood en overgetrokken met
de pen (f. 15) of direct met de pen (f. 14), of nog met de pen, verhoogd met
waterverf (folio's 15vo en 16). Men vindt zelfs op éénzelfde folio verschillende
technieken om eenzelfde type van monument weer te geven (f. 13).
Er is ook fantasie in het gebruik van de inktsoorten: folio 2 telt er op zijn
minst drie. Soms wordt deze afwisseling verklaard door het hernemen van het
onderbroken werk (folio's 60, 60vo, 61, 61vo)maar dat is uitzonderlijk.
Tenslotte gebruikt de Succa zijn bladen, zonder aanwijsbare reden, nu
eens in de hoogte dan eens in de breedte.
Dergelijke verscheidenheid in technieken en afwerking kan ertoe leiden de
vraag te stellen of al deze tekeningen werkelijk van eenzelfde hand zijn. Dit is
vooral het geval voor de niet-gelokaliseerde en niet-gedateerde folio's en voor
deze van de familie van Willem Van der Bie (folio's 41-41 Voen 42). Deze
laatste, uitgevoerd met het penseel en aIs gewassen tekening, met enkele hernemingen
met de pen, zijn ingelast in de schetsboek van St.-Omaars dat bijna
geheel met de pen getekend is. Elementen van verscheidene aard komen evenweI
hun toeschrijving aan de Succa steunen. ln al de tekeningen met schaduweIl,overwegen
duidelijk de schuine arceringen, lopend volgens een diagonaal
die gaat van de linker benedenhoek naar de rechter bovenhoek: dit zijn arceringen
van een rechtshandige; het is dus niet onmogelijk dat zij het werk
zouden zijn van eenzelfde hand. Anderzijds zijn deze twee tekeningen voorzien
van aantekeningen en wat betreft het geschrift kan men er geen enkele anomalie
ontdekken. Tenslotte werd voor het portret van Wenceslas 1 (f. 102)
beroep gedaan op een reeks van cijfers om de kleur aan te duiden, systeem
eigen aan de Succa (zie Inleiding, p. 52).
De kunstenaar toont vooral belangstelling voor het gelaat; dit wordt in het
algemeen geschaduwd, zelfs wanneer dit voor de rest van de gestalte niet zo is
(folio's 23, 53, 106). Nogal gemakkelijk verwaarloost de Succa de tekening
van de onderste helft van de figuur (folio's 12vo, 13, 40vO).De verhoudingen van
dit deel interesseren hem weinig (folio's 13vo, 15, 18, 46vo, 47). De plooien van
de vrouwenkledij zijn dikwijls vormloos (folio's 11vo, 49, 65). De benen zijn
soms slecht geplaatst en verbeterd (folio's 25\,,°, 56), de handen weinig bestu~
deerd (folio's 15,23,53) of zwak getekend (folio's 14, 23vo, 67). Daarentegen
besteedt de Succa veel zorg aan hoofddeksel en kapsel (folios' 46, 46vo, 57vo,
60). ln de gezichten benadrukt hij de schaduw onder de neus (folio's 2, 11vo,
12vo, 13vo,22vo, 40vo, 41, 46, 60, 93vo, 94).

Slaagt de Sucea erin de gelijkenis in zijn portretten te bereiken? Slechts
weinig portretten die hij nagetekend heeft bleven bewaard. Er zijn de beeltenissen
van LodewijkXI (?) en van Charlotte van Savoie (?). Zie f. 65. De gelijkenis
is ver van uitstekend, ondanks de zorg die de kunstenaar eraan besteedde.
Op het origineel heeft de man hangende mondhoeken, licht afhangende
wangen, een dubbele kin; de Succa heeft deze elementen niet weergegeven, hij
heeft een veel jonger personage voorgesteld. Nochtans heeft hij een inspanning
gedaan om de bovenmatige lengte van de rechterhand weer te geven. Anderzijds
heeft hij de trekken van de vrouw verzwaard en onpersoonlijk gemaakt.
Het portret van Thomas Morus dat de Succa nagetekend heeft bezitten
wij niet meer (f. 69), vandaar dat het moeilijk is hem categorisch het gebrek
aan gelijkenis ten laste te leggen wanneer we het vergelijken met de verschillende
portretten van Holbein en zijn nabootsers. De Sucea heeft het gelaat langer
gemaakt, de neus rechter en minder vooruitstekend, de omvang van de kin
verminderd; ook hier schijnt hij de essentiële trekken van het model niet te
hebben gevat.
Het portret van Maria van Portugal, getekend door de Succa op folio 76,
komt juist overeen met een gravure bewaard in de Nationale Bibliotheek te
Madrid (zie p. 225, voetnoot 4) wat betreft de kledij, de juwelen, de ovaalvormigheid,
maar de trekken werden gewijzigd: de Succa heeft er een jonger
en popachtig gezichtje van gemaakt.
ln het Musée van Rijsel zijn twee schilderijen (van de 16de eeuw?) met
de voorstelling van Margareta van Male en Margareta van Beieren; zij werden
uitgevoerd naar dezelfde originelen aIs de kopieën getekend door de Sucea
op f. 22vo. De gelijkenissen in de kledingsdetails zijn groter dan die in de gelaatstrekken
maar deze verschillen kunnen evenzeer te wijten zijn aan de
kopiist-schilder aIs aan de tekenaar.
Daar de bewaarde schetsboeken grotendeels uit drie perioden in het leven
van de Succa dateren: nI. einde 1601-1602, 1608 en 1615, stelt de vraag zich
naar een eventuele evolutie van zijn stijl. Het schetsboek van Antwerpen,
illustratie van de tussenetappe, bevat naast kopies van zegels slechts één enkele
tekening: het portret van Maria van Portugal (f. 76); dit is onvoldoende om
zich een mening te vormen. Bijft het schetsboek van Brugge over (1615).
Buiten een reeds aangehaalde grotere belangstelling voor het monument waarvan
de beeltenis deel uitmaakt, is geen enkele stijlevolutie merkbaar tussen de
tekeningen van 1601-1602 en deze van 1615.
Daarentegen is er weI een duidelijk verschil tussen de eerste en de laatste
tekeningen van een studie of van een schetsboek, veroorzaakt door vermoeidheid
of een uiting van het verlangen het werk vlug te voltooien. De schets, aanvankelijk
zeer zorgvuldig, wordt vrijer, slordiger, totdat de kunstenaar zich
herneemt. Bijvoorbeeld op f. 23, een portrettenstudie: dat van Catherina van

Frankrijk (?), getekend met de pen en met waterverf gehoogd, is verzorgd; in
dat van Filips V de Lange, alleen met de pen getekend, is het gelaat nog bestudeerd
maar de hand amper geschetst; dat van Johanna van Bourgondië is
slechts een pengekrabbel. ln het schetsboek van St.-Omaars schijnt de laatste
folio veel vrijer dan de andere. Onder de bladen die de kunstenaar gewijd
heeft aan het grafmonument van Lodewijk van Male te Rijsel, bewaren drie
folio's, recto en verso (folio's 56-58vO) de herinnering aan de beeldjes van de
rouwdragers, de zogenaamde "pleurants". Vanaf f. 56 versnelt het werkritme
van beeldje tot beeldje tot bovenaan f. 56vo. De kunstenaar heeft dan moeten
onderbreken en wanneer hij het werk hervat heeft, is het beeldje dat hij tekent
op het rechter onderste kwart van deze folio, een van de meest verzorgde
kopies van de gehele reeks. Dezelfde ontwikkeling kan men waarnemen doorheen
de folio's 57, 57vo, 58 en 58vo; na een pauze tussen de schetsen van het
tweeëntwintigste en drieëntwintigste beeldje, dit laatste zeer verzorgd, is het
vierentwintigste slechts summier met potlood geschetst.
De esthetische waarde van de tekeningen van de Memoriën wordt onderschat;
dit is vanzelfsprekend door de vergelijking die zich heel natuurlijk opdringt
met het Costume-Book 1. Antonio de Succa is een goed tekenaar maar
Rubens toont een veel grotere eenvoud en vlotheid: iedere trek heeft zijn waarde.
Hij bouwt zijn personages goed op en betoont dezelfde belangstelling voor
het gelaat aIs voor het gehele beeld, hij schetst de figuur in enkele trekken, wat
hem niet verhindert ze te individualiseren. Hij besteedt dezelfde zorg, heeft
dezelfde soevereine vlotheid bij alle schetsen en het kwaliteitsniveau is constant
terwijl bij de Succa de waarde van de tekeningen zeer ongelijk is. Weliswaar
heeft de Succa zeker in minder goede voorwaarden gewerkt dan Rubens:
hij reisde vooral in de winter en heeft zijn ontwerpen in openlucht of in niet
verwarmde gebouwen - kerken of kloostergangen - uitgevoerd en wellicht
vaak op een geïmproviseerd verhoog in een weinig comfortabele houding.
Naast minderwaardige folio's (folio's 18, 41-42, 52, 62vo, 86), heeft hij
zeer mooie tekeningen nagelaten, vooral in potlood (folio's 1, 22-22vO)waaruit
zijn zin voor volume spreekt en hij erin slaagt, op eenvoudige wijze de verschillende
materies te suggereren: laken, doek, pels, enz. Het portret van Wenceslas
1 (f. 102) met zwarte steen en rood krijt, is hier een voorbeeld van. Van de
pentekeningen zijn de gedetailleerde en zeer zorgvuldig uitgevoerde studies
de meest geslaagde (bijvoorbeeld folio's 67, 69vo, 75 en 76). De pentekeningen
met lavis gehoogd of met waterverf getint, meestal blauw, zijn vaak ook van
kwaliteit: dit geldt in het algemeen voor de studies van zegels (folio's 21-21 vu,
44,77 tot 82), voor sommige ligbeelden (folio's 55-55vo, 95vo, 96vo), voor sommige
praalgraven (folio's 87 en 90) en voor enkele portretten (folio's 53, 60
en 104vO-105). Dit type van tekening, gedetailleerd en zorgvuldig uitgevoerd,
paste uitstekend voor het doel dat de kunstenaar zich gesteld had: het samen-

stellen van een documentatie. Wegens hun frisheid wijzen wij tenslotte ook
nog op twee veelkleurige waterverftekeningen: de afbeelding van Karel de
Goede (f. 89) en het kruis van Margareta van de Elzas (f. 87vO).
(Vertaald door W. Janssens)
BESLUIT
door M. Comblen-Sonkes enA.-M. Bonenfant-Feytmans
Anthonio de Succa was een talentrijk tekenaar; op het esthetisch vlak heeft hij
ons enkele zeer geslaagde tekeningen nagelaten: de portretten van Jacoba van
Beieren (?) (f. 1), Willem van Croy (f. 67) en van Wenceslas I (f. 102), de
afbeelding van Karel de Goede (f. 89), het kruis van Margareta van de Elzas
(f. 87vO), de ligbeelden van Lodewijk van Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male (f. 55) en dat van Boudewijn V (f. 55vO) en de gehele
reeks van charters met hun zegels, nagetekend in de St.-Michielsabdij te Antwerpen
(folio's 77 tot 82).
Maar de waarde van de Memoriën ligt toch eerder in hun documentair
aspect want de getuigenis van de Succa is in het algemeen te betrouwen en hij
kopieert op een intelligente manier; de bijzonderheden die hij verschaft over
bezochte plaatsen en het groot aantal monumenten dat hij weergeeft, maken
van de Memoriën een uitzonderlijk ooggetuigeverslag. Dat moet aIs zodanig
ook overgekomen zijn bij de tijdgenoten van de Succa vermits een kunstenaar
van het gehalte van Pieter-Pauwel Rubens er aanzienlijke ontleningen uit wenste
te doen.
Tussen de verdwenen kunstwerken zal de specialist van de wapens en
van de militaire kledij bijzonder belangstellen in de ligbeelden van Reinhoud
(f. 25vo), van Willem Clito (f. 43), van Jan van Croy (f. 45vO),van Lodewijk
van Male (f. 55), van Boudewijn V (f. 55vO)en van Lodewijk van Nevers (f. 90),
in het beeld van Otto IV van Bourgondië (folio's 33 en 35), in de grafplaat van
Robrecht, bastaard van Vlaanderen (f. 64vo) en in het schild van Boudewijn
van Constantinopel (f. 17) want de Succa, die militair lijkt geweest te zijn, heeft
ze zeer zorgvuldig nagetekend.
De kunsthistoricus zal er enkele aanwijzingen vinden voor de evolutie
van de beeldhouwkunst (bv. folio's 33 en 35, het portaal van het klooster van
La Thieulloye) of van het geschilderd portret in West-Europa (Lodewijk van
Male, f. 22 en Wenceslas l, f. 102), hij zal er tevens een merkwaardig grafmonument
(grafmonument van Margareta van de Elzas, f. 87), en mooie
ligbeelden vinden onder andere die van Hendrik III en Alix van Bourgondië
(f.67vo).

De iconograaf zal zijn repertorium aan afbeeldingen van prinsen verrijken,
meer bepaald die van Isabella van Portugal (f. 1), van Jan IV van Brabant
(f. 2) en Filips van Sint-Pol (f. 2) en Wenceslas 1 (f. 102).
De historicus zal weinig uit de teksten (chronieken en charters) en uit de
zegels kunnen halen. Zij zijn nochtans essentieel. Door de teksten komt de zin
van het werk tot uiting. Door hen reveleert zich, misschien vaag maar onweerlegbaar,
de nieuwigheid van het nagevolgde doel: het schetsen van oude monumenten
omdat ze oud zijn en zoeken ze te dateren door een geschreven
documentatie. De Memoriën vertegenwoordigen de overgang tussen enerzijds,
de portrettengalerijen, gemaakt vanaf de middeleeuwen en anderzijds,
de voorlopers van de archeologie. Inderdaad, in hun geheel genomen hebben
de Memoriën de weg gevonden: de personages uit het verleden voorstellen
met behulp van hun ligbeelden en hun zegels. Heden nog is dit de beste methode.
Maar men moest er aan denken.
Tenslotte zal elkeen die gevoelig is voor cultuur de verdwijning van zo'n
rijk cultureel en artistiek patrimonium betreuren.

92
CONCORDANCIE
Nieuwe Oude Nieuwe Ourle
fol. fol. Plaats fol. fol. Plaats
1 7 Doomik 43 96 Sint-Omaars
2
3
4
11
46
47
Flines "
44
45
46
97
98
99 "
5
6
48
49
47
48
100
4 Clairmarais "
7 50 49 89 Gosnay
8
9
10
11
51
52
53
54
50
51
52
53
90
91
92
75
"
"
Rijsel,de Plancques-verz. "
12 55 54 76 Rijsel,Sint-Pieter
13 56 55 77
14
15
57
58 "
56
57
78
79
16 59 58 80
17 64 59 81
18
19
20
21
65
66
67
68
"
Atrecht
60
61
62
63
83
84
85
86
Gent
••
"
22
23
69
70
64
65
87
82
••
24 71 66 101 Leuven
25 72 67 102
26
27
73
74
68
69
103
104 "
28 37 La Thieulloye 70 105
29 38 11 106
30 39 72 107
31
32
40
41
73
74
108
(1 Brussel, "
33 41B KarmeIietenkloOlSter
34 42 75 63 Brussel,
35 43 de CastilIo-verzameIing
36 44 76 29 Antwerpen
37 45 77 30
38 61 Chocques 78 31
39 62 79 32
40 93 Sint-Omaars 80 33
41
42
94
95 "
81
82
34
35

Nieuwe Oude Nieuwe Oude P1aats
fol. fol.
P1aats fol. fol. of afbee1dingen
83 1 Brugge 95 18 Brugge
84 2 96 22
85 17 97 23
86 14 98 20
87 15 99 27
88 16 100 21
89 13 101 26
90 12 102 5 Wences1as 1
91
92
93
3
19
24
103
104
lOS
8
9
10 }
dierenhuid
Maximiliaan II
94 25 106 28 Frederik III
93

Catalogus vertaald door: Mw. C. Lemaire-De Vaere, de HH. Fr. De Vrieze,
P. De Cock en L. Vandevelde

5 december 1601 1. Antonio de Succa begeeft zich naar Doornik 2. Hij bezoekt
de verzameling van Denis de Villers 3.
DENIS DE VILLERS
Geleerde, verzamelaar en genealoog. ln 1546 te Doornik geboren, aldaar op
30 november 1620 overleden. Doctor in canoniek recht van de Universiteit
te Leuven, apostolisch protonotaris, op drieëndertigjarige leeftijd, kanunnik
van O.-L.-V.-kathedraal te Doornik (1579). ln 1586 wordt hij tot kanselier
van het kapittel van de kathedraal verkozen. Hij was een liefhebber van historische
documenten meer bepaaldelijk die uit de oudheid en legde een belangrijke
verzameling handschriften, drukken, schilderijen', penningen, Egyptische,
Griekse en Romeinse oudheden aan. Met Hiëronymus van Winghe 5 is
hij de stichter van de uitstekende bibliotheek van het Doornikse kapitteI.
Lit.: J.A. Rombaut, Bruxelles illustrée, 1, p. 81; Il, p. 131; E. Dony, Villers, Denis de;
P. Faider, Catalogue, p. 4-6.
1 Deze datum komt tweemaal voor, nI. op fO1 en op fO2.
2 België, provo Henegouwen, arr. hoofdplaats.
3 Folio's 1 en 2 : het autografe attest en de handtekening van de verzamelaar op folio 1,
ur. 5 bevestigen het bezoek van Succa en de aanwezigheid van de kunstwerken die hij bij
hem natekende. Succa was reeds in 1599 bij Denis de Villers geweest. Zie Inleiding, p. 4.
4 ln het dossier Denis de Villers, 1656 in het kapittelarchief van de kathedraal te Doornik
(Kanunnikenfonds) wordt nochtans geen enkel nauwkeurig gegeven in verband met de
schilderijenverzamelingen van de kanselier aangetroffen.
5 Over diens broer, Maximiliaan, zie katern Leuven, p. 218.

2
1 4 3
5
1 JACOBA VAN BEIEREN [?] (25 juli 1401 - 9 oktober 1436), gravin van Henegouwen,
Holland en Zeeland, dochter van Willem van Beieren, en van Margareta
van Bourgondië, achtereenvolgens gehuwd met Jean de Touraine, Jan IV,
hertog van Brabant, Humphrey, hertog van Gloucester, en Frank van Borselen
6.
Potloottekening, enkele penretouches op
het gelaat.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: tussen 1430 en 1450 uitgevoerd 7.
Kunstenaar: onbekend 8.
Plaats: in 1601 in de verzameling van
kanunnik Denis de Villers. Niet
teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
portret.
Lit.: K. Westendorp, Die An/ange, p. 77-78; W.H.J. Weale, Hubert and John van Eyck,
p. 180-181; M. Devigne, Une collection, p. 358-362; K. Bauch, Bildnisse, p. 133-134, ili.
28; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, fO 17, Costume-Book, aan P.P. Rubens
toegeschreven.
2 ANTON, GROTE BASTAARD VAN BOURGONDIË (1421-1504), zoon van Filips de
Goede en Jeanne de Presle.
Pentekening.
Kunstwerk: penning waarvan Succa vooren
keerzijde gedeeltelijk getekend heeft.
Datering: tussen 1472 en 1478 9.
Kunstenaar: toegeschreven aan Johannes
de Candida.
Plaats: in 1601 in het bezit van kanunnik
Denis de Villers. Niet teruggevonden 10.
Succa's commentaar: afschrift van de
omschriften op voor- en keerzijde van de
penning, resp. de naam van de prins en zijn
lijfspreuk.
Lit.: V. Tourneur, Jehan de Candida, 1914, p. 381-383; 1919, p. 259-260, pl. III; M. Devigne,
Une collection, p. 357-358; G.F. Hill, A Corpus, 1, nr. 829, p. 215-216; II, pl. 134.
6 Dit beeld gelijkt op geen enkel van de bekende identificeerbare portretten van Jacoba
van Beieren, die onderling nochtans tamelijk goed overeenstemmen (zie o.a. Amsterdam,
Rijksmuseum, cat. 1911, ur. 130; Kopenhagen, Statens Museum for Kunst, cat. nr. 483;
Wenen, Kunsthistorisches Museum, cat. ur. 4444; Frankfort, Stiidelsches Kunstinstitut,
inv. ur. 726 (tekeningen); Atrecht, Bibliothèque municipale, 266, folio 36 (tekening).
7 Naar de stijl van het portret en naar de kledij te oordelen: kleed met puntig decolleté,
bontkraag en hooggeplaatste gordel, kapsel met twee "truffeaux" in een net opgehouden
waarover de linnen huif.
8 K. Bauch, op. cit. vraagt zich af of het door de Succa gekopieerde beeld niet een schilderij
van Robert Campin is geweest, die een beschermeling van de gravin was.
9 De vermoedelijke auteur, Johannes de Candida (v66r 1450-na 1495 of in 1504); 1472,
aankomst in de Nederlanden, 1478 de Grote Bastaard treedt in dienst van Lodewijk XI.
10 Nog andere exemplaren bekend waaronder twee in de Koninklijke Bibliotheek Albert 1
te Brussel (Penningkabinet).

3 ISABELLA VAN PORTUGAL (21 februari 1397 - 17 december 1471), dochter van
Johannes 1 van Portugal en van Philippina van Lancaster, derde echtgenote
van Filips de Goede, hertog van Bourgondië 11.
Potloodtekening met enkele penretouches
in de kleding.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: 3de kwart van de 15de eeuw 12.
Kunstenaar: onbekend 13.
Plaats: in 1601 in de verzameling van
kanunnik Denis de Villers. Niet
teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
portret.
Lit.: L. Alvin, Iconographie, p. 392; K. Westendorp, Die An/ange, p. 75-76; W.H.J. Weale,
Hubert and John van Eyck, p. 180, afb.; M. Devigne, Une Collection, p. 348-355; L. Baldass,
Jan van Eyck, p. 285, nota 2; K. Bauch, Bildnisse, p. 106, afb. 9; M.J. FriedIander,
The Van Eycks, p. 66; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, fol. 17, Costume-Book,
toe.geschreven aan P.P. Rubens.
4 DON CARLOS (8 juli 1545 - 24 juli 1568), infant van Spanje, zoon van Filips II
en van zijn eerste echtgenote, Maria van Portugal.
Pentekening.
Kunstwerk: penning waarvan de Succa de
voorzijde gedeeltelijk heeft getekend.
Datering: 1557 14.
Kunstenaar: Pompeo Leoni.
Plaats: in 1601 in hel bezit van kanunnik
Denis de Villers.
Niet teruggevonden 15.
Succa's commentaar: gedeeltelijk
afschrift van het omschrift op de voorzijde
van de penning: naam van de prins en
han

1 MICHÈLE VAN FRANKRIJK [?] (11 januari 1395 - 18 juli 1422), dochter van Karel
VI van Frankrijk en van Isabella van Beieren, eerste echtgenote van Filips
de Goede, hertog van Bourgondië 16.
Penseeltekeningen met de pen
geretoucheerd, vooral de linker schets.
Kunstwerk: schilderij (?). Succa heeft
tweemaa1 de buste en éénmaal de neus en
de mond van zijn model nagetekend.
Datering: eerste helft van de 15de eeuw 17.
Kunstenaar: onbekend.
Plaats: in 1601 in de verzameling van
kanunnik Denis de Villers.
Niet teru,ggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
portret, opgave van de plaats waar het
bewaard werd en van de datum waarop de
kunstenaar het gezien heeft.
Lit.: K. Westendorp, Die An/ange, p. 74-75; W.H.J. Weale, Hubert and John van Eyck,
p. 178-179; M. Devigne, Une collection, p. 343-347; M.J. Friedlander, The Van Eycks,
p.66.
2 JAN IV (11 juni 1403 - 17 april 1427), hertog van Brabant, oudste zoon van
Anton van Brabant en van Johanna van Sint-Pol's.
Met de pen geretoucheerde penseeltekening.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: 15de eeuw 19.
Kunstenaar: onbekend 20.
Plaats: in 1601 in de verzameling van
kanunnik Denis de Villers.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: lokalisatie en
identificatie van het portret.
Lit.: K. Westendorp, Die An/ange, p. 7, 76-77; W.H.J. Weale, Hubert and John van Eyck,
p. 181; M. Devigne, Une collection d'œuvres d'art, p. 355-356; K. Bauch, Bildnisse, p. 109,
nota 24; M. Sonkes, Dessins du XV· siècle, p. 245-248; Londen, British Museum, hs. 1841-
12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, fol .16.
15 De penning bestaat met vier verschillende keerzijden. Succa geeft geen enkele aanduiding,
waaruit blijkt welk type hij gezien heeft.
16 Indien het oorspronkelijke portret dat Succa kopieerde werkelijk Michèle van Frankrijk
voorstelde, dan moet het vôôr 1422 zijn uitgevoerd. Het zou dan, volgens Westendorp,
op. cit. het eerste voorbeeld zijn van een portret "en trois quarts". A priori is de mogelijkheid
van een postuum portret echter niet uitgesloten. Volgens M. Devigne, op. cit. is
het afgebeelde personage ouder dan de op zevenentwintigjarige leeftijd gestorven
Michèle van Frankrijk. Vit het kostuum is geen nadere datering af te leiden; zie nota 17.
17 Het personage draagt een bovenkleed, zoals tussen 1390 en 1425 in de mode was. Een
vijftiental jaar later komt die kledij ook nog voor.
18 De identificatie wordt door vergelijking met twee andere bekende portretten van de
prins gestaafd: een 15de-eeuwse tekening in het Boymans-van Beuningen Museum te
Rotterdam met gelijkluidende naam en een schilderij dat vroeger tot de verzameling van
Mgr. De Ram te Leuven behoorde, maar in 1914 verdween. Op f. 56 VO bevindt zich een
tweede portret van Jan IV dat een onbetwistbare gelijkenis met de hier besproken tekening
vertoont.
19 Te oordelen naar de klederdracht, een met bont afgezoomd hoog gesloten kleed en een
soepel kaproen met uitgehakkelde slip. Mogelijk werd het origineel naar levende lijve,
dus vôôr 1427 uitgevoerd.
20 K. Bauch, op. cif. vraagt zich ai of het origineel geen werk van Jan van Eyck was.

3 FILIPS VAN SINT-POL (25 juli 1404 - 4 augustus 1430), hertog van Brabant,
Iater geboren zoon van Anton van Brabant en van Johanna van Sint-PoI2l.
Met de pen geretoucheerde
penseeltekening.
Kunstwerk: schilderij (1).
Datering: 15de eeuw 22.
Kunstenaar: onbekend.
Plaats: in 1601 in de verzameling van
kanunnik Denis de Villers.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: Identificatie van het
portret.
Lit.: K. Westendorp, Die An/linge, p. 76; W.H.J. Weale, Hubert and John van Eyck,
p. 181; M. Devigne, Une collection, p. 356; M. Sonkes, Dessins du XV' siècle, p. 245-248.
21 De identificatie wordt gestaafd door vergelijkin,g met een ander 15de-eeuwse getekend
portret van de hertog, met dezelfde naamaanduiding, vroeger in de Mannheimer-verzameling
te Amsterdam maar gedurende de tweede wereldoorlog vernield. Op f. 56v· van de
Memoriën vertoont een derde portret van Filips van Sint-Pol een onbetwistbare gelijkenis
met de eerste twee.
22 Te oordelen naar de kledij, de hooggesloten met bont afgezoomde mantel en het haarkapje
(kapsel met de pot op 't hoofd gelmipt) werd het oorspronkelijk portret wellicht
naar den levende lijve uitgevoerd.

11 december 1601 1 • Onderzoek van Succa in de cisterciënzerabdij L'Honneur-Notre-Dame
te Flines 2.3.
ABDU L'HONNEUR-NOTRE-DAME
Bovengenoemde cisterciënzerabdij werd in 1234 door Margareta van Constantinopel
gesticht. Zij was eerst bij Orchies 4 gevestigd, maar eind 1253
kreeg de gravin toelating om haar naar Flines te verhuizen. De kerk werd op
28 mei 1279 ingewijd ; het kloosterpand en de bijgebouwen waren omstreeks
het midden van de 14de eeuw voltooid. ln de abdij is de stichteres sarnen met
verscheidene familieleden en enkele vooraanstaande personages begraven.
Wegens vernielingen veroorzaakt door de oorlogen werden herstellingswerken
op het einde van de 14de en in het begin van de 16de eeuw ondernomen.
De abdij heeft toen een grote welvaart gekend en uit de tekeningen van Succa
is af te leiden dat in die periode een aantal muurschilderingen werden uitgevoerd.
ln de 18de eeuw werd de abdij volledig herbouwd. Het lot van de graven
van de familie van Dampierre is onbekend. De abdij werd even na 9 maart
1794 totaal verwoest.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, Il, p. 84; Tiroux, Histoire, p. 9-24; E. Hautcœur,
Cartulaire; E. Hautcœur, Histoire (met een studie van de tomben, p. 413-421); Abbé Th.
Leuridan, Epigraphie, p. 437-442; J. Blanpain, Flines, kol. 492-496; Brussel, K.B., Goethals
1509, f. 2votot 20; Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 5voen 6.
1 Zie folio's 3, 8voen 10.
Frankrijk. dpt. Nord. arr. Dowaai.
3 Op f. 8vo ur. 2 heeft dom Angenost, biechtvader van het klooster een autografisch en
gedateerd attest ondertekend waarbij hij het onderzoek van Succa te Flines bevestigt.
Deze monnik mag geïdentificeerd worden met David Angenost kloosterIing te Claremare
(Frankrijk, dpt. Pas-de-Calais, arr. Sint-Omaars) op het einde van de 16de eeuw, van
wie een eigenhandige aantekening te lezen staat op het schutblad van hs 380 van de
bibIiotheek van Sint-Omaars. Wij danken Mevr. A. Sion, bibliothecaresse, die ons een
fotografische reproductie van deze tekst Iiet geworden. Zie ook M. Michelant [en Duchet]
Manuscrits, p. 184, Additions, p. 34.
4 Frankrijk, dpt. du Nord, arr. Dowaai.
5 Het wapen van de familie de Fontaine, waaruit de H. Bernardus stamde, vindt men
terug in het wapen van talrijke cisterciënzerabdijen, die op die manier hun afhankelijkheid
van Cîteaux aanduidden. Succa tekent het wapen in sabel met geschaakte schuinbalk van
rood en blauw. ln werkeIijkheid is het van rood en zilver. Toch bestaan er een aantal
varianten. Zie A. Dimier en M. Cocheril. Les plus beaux blasons, p. 155; A. Dimier,
Héraldique, p. 279.

1 Lokalisatie van het onderzoek te Flines en datum ervan door de Succa zelf F.3
opgegeven.
Wapen: \) wapen van het geslacht Fontaine 5 dekk.end een bisschopsstaf.
1
2 MARGARETA VAN CONSTANTINOPEL (augustus 1202 - 10 december 1280),
gravin van Vlaanderen, tweede dochter van Boudewijn IX van Constantinopel,
graaf van Vlaanderen en van Maria van Champagne, achtereenvolgens gehuwd
met Bouchard van Avesnes (ca. 1212) en met Willem van Dampierre (1223).
Gegevens uit annalen over het leven van de gravin door Robert Gaguin, overgeschreven
bij haar grafbeeld in het Dameskoor van de abdijkerk. Zie ook
f. 13, nr. 3, tekening van het grafbee1d.
Wapen: \) gekroond schild gedeeld Vlaanderen en gevierendeeld Henegouwen
2
en Holland5bi ••
MARGARETA VAN CONSTANTINOPEL (zie f. 3, nr. 2).
Excerpta uit Latijnse kronieken met bijzonderheden over haar leven.
1 GWIJDE VAN DAMPIERRE (1226/27 - 7 maart 1305), graaf van Vlaanderen,
zoon van Willem II van Dampierre en van Margareta van ConstantinopeI.
Pentekening.
Kunstwerk: personage van de graftombe.
Datering: begin 16de eeuw 6.
Plaats: in 1601 in het Dameskoor van de
abdijkerk, links van het altaar van de
Heilige Drievuldigheid. Niet teruggevonden.
Wapen: \) wapen van Vlaanderen.
1
Succa's commentaar: enkele aanduidingen
van kleuren. Zie ook f. 13vo,ur. 3, de
tekening van een beeld dat tot het graf zou
hebben behoord.
5bi. De kroon en het ruitvormig schild zijn latere elementen, die vaak vanaf de 16de eeuw
worden afgebeeld.
6 Te oordelen naar de kledij. Het Carlu/aire van E. Hautcœur, p. 927 vermeldt werken
die in opdracht van de abdis Jeanne de Boubais tussen 1507 en 1533 zijn uitgevoerd : het
oprichten van het graf van ,graaf Gwijde "laquelle par avant jamais ne fut elevé" (dat
vroeger nooit werd opgericht).
1
\)
1
2
3

2 GWUDE VAN DAMPIERRE (zie boven).
Ligging van het graf en Franse grafspreuk van de graaf.
Lit.: R. Gaguin, De Francorum regum, Liber X, f. 280 va; Th. Leuridan, Epigraphie,
p. 441; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16.
3 MATHILDE VAN BÉTHUNE (t 8/11 november 1263/4), dochter van Robrecht
VII, graaf van Béthune en van Isabella van Morialmez, eerste echtgenote van
Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen.
Latijnse grafspreuk : zij bevond zich op een houten bord dat in de Sint-Hubertuskapel
van de abdijkerk was opgehangen. De tombe van de gravin bevond
zich in die kapel. Zie tekening, f. 12.
Lit.: A. Duchesne, Histoire, p. 224-225; E. Hautcœur, Histoire, p. 416-417; Th. Leuridan,
Epigraphie, p. 439.
1 MARGARETA VAN CONSTANTINOPEL (zie f. 3, nr. 2).
Excerpta uit J. Meyerus betreffende het leven van Bouchard van Avesnes,
eerste echtgenoot van Margareta van Constantinopel.
Lit.: J. Meyerus, Commentarii, f. 70 en 74 (Meyerus interpreteert foutief een gezegde van
Jacques de Guise, Histoire du Hainaut, XIV, boek XX, p. 25-29, 33-35 en 193).
Aantekening betreffende de sterfdatum van Willem van Dampierre, tweede
echtgenoot van Margareta van Constantinopel en de ligging van de tombe.
2 WILLEM VAN DAMPIERRE (1225 - 6 mei 1251), graaf van Vlaanderen, oudste
zoon van Willem II van Dampierre en van Margareta van Constantinopel,
gravin van Vlaanderen 7.
1 WILLEM VAN DAMPIERRE (zie f. 4 va, nr. 2).
Vervolg van f. 4 va.
7 Historische gegevens in J. De Smet, Notice historique, p. 349, Th. Luyckx, Over de
geboorte, p. 73-74.

2 ROGIER VAN MORTAGNE (t tussen 16 mei 1275 en 24 februari 1276), heer van
Espierre, kamerheer van Willem van Dampierre, graaf van Vlaanderen, jon-
gere zoon van Evrardus IV van Mortagne, kasteelheer van Doornik en van
Isabeau van Kortrijk, echtgenoot van Heluida van Trazegnies, vrouwe van
Seneffe 8.
Lokalisatie en gedeeltelijke beschrijving van het graf.
Zie ook f. 14, nr. 4, de tekening van het beeld dat bij de graftombe stond.
Grafschriften in het Frans en in het Latijn. Er zijn verscheidene varianten;
zie:
Lit.: E. Hautcœur, Histoire, p. 419; Th. Leuridan, Epigraphie, p. 440; Brussel, K.B., Goethals
1507, f. 17; Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 10 (tekening).
MARGARETA VAN BRIENNE (t 21 juli 1275), dochter van Erardus 1 van Brienne,
heer van Ramerupt en van Vénizy, en van Filippina van Champagne, echtgenote
van Diederik IV, kasteelheer van Diksmuide, heer van Bièvres en van
Wallers.
Lit.: E. Hautcœur, Histoire, p. 417; Th. Leuridan, Epigraphie, p. 439; Brussel, K.B., Goethals
1507, f. 17; Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 20; Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6.
Commentaar Op de kledij van het liggend personage. Zie ook f. 12vo, de
tekening van dit beeld.
Commentaar op een tekst betreffende Diederik IV van Bièvres (t 2 augustus
(?) 1272).
1 GWIJDE VAN DAMPIERRE (zie f. 4, nr. 1).
Tekst met betrekking tot zijn leven uit J. Meyerus, Commentarii, f. 108.
2 MATHILDE VAN BÉTHUNE (zie f. 4, nr. 3).
Aantekening betreffende de ligging van het graf en bespreking van de opvatting
van J. Meyerus, Commentarii, f. 108vo in dit verband. Zie ook f. 4, nr. 3,
de kopie van het Latijnse grafschrift en f. 12, de tekening van de gisant.
8 Biografische gegevens in P.A. du Chastel de la Howarderie, Notices, 1, p. 22 en III,
p. 798. Hieruit vernemen we o.m. dat Beatrijs van Kortrijk, weduwe van Willem, graaf van
Vlaanderen onder zijn testamentaire uitvoerders vermeld wordt; E. Warlop, De Vlaamse
Adel, Il, Il, Genealogie 59, nr. 22, p. 166 en ibidem, Genealogie 124, nr. 34, p. 340.

3 ISABELLA VAN NAMEN OF VAN LUXEMBURG (t 27 september 1298), dochter
van Hendrik II, graaf van Luxemburg en van Margareta, gravin van Bar, tweede
echtgenote van Gwijde van Dampierre.
Biografische gegevens betreffende Isabella van Luxemburg en tekst over de
identificatie van het beeld op de graftombe, in werkelijkheid Johanna van
Vlaanderen (zie tekening f. 13vo,nr. 1).
1 ISABELLA VAN NAMEN OF VAN LUXEMBURG (zie f. 6, nr. 3).
Vervolg van f. 6, nr. 3.
2 MARIA VAN DAMPIERRE (1230/31 - 21 december 1302), kloosterzuster te Flines
9, dochter van Willem II van Dampierre en van Margareta van Constantinopel.
Identificatie van het personage, summiere beschrijving en ligging van het graf ;
Latijns grafschrift. Zie ook f. 13, nr. 4, tekening van de gisant.
Lit.: E. Hautcœur, Histoire, p. 57; Th. Leuridan, Epigraphie, p. 441; Brussel, K.B., Goethals
1507, f. 16 en 17 vo; Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 3 vo.
Maria van Dampierre aIs abdis.
De Succa vergist zich wanneer hij Maria van Dampierre een plaats in de chronologie
der abdissen van Flines toewijst. Inderdaad wordt zij in verscheidene
oorkonden uit 1259 in die hoedanigheid vermeld. AIs abdis fungeerde zij
wellicht tussen de tweede, Ode van Maigny en de derde, Alix La Brune.
1 MARGARETA VAN CONSTANTINOPEL (zie f. 3, nr. 2).
Vermelding van de sterfdatum (1257) en van de begraafplaats van Jan van
Avesnes, oudste zoon van Margareta en van Bouchard van Avesnes.
Vermelding van de sterfdatum (1256) en van de begraafplaats van Boudewijn
van Avesnes, tweede zoon van Margareta en van Bouchard van Avesnes.
2 JAN VAN VLAANDEREN (t 14 oktober 1291), proost van de Sint-Donatiuskerk
te Brugge en van de Sint-Pieterskerk te Rijsel, bisschop van Metz en vervolgens
van Luik, zoon van Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen en van
Mathilde van Béthune.
9 Vanaf 1245 is Maria van Dampierre kloosterzuster te Flines, waar ze, ten minste in
1259 aIs abdis optrad. Later verzaakte zij die waardigheid. Haar naam komt niet voor in de
lijst van de abdissen van Flines. Zie E. Hautcœur, Histoire, p. 53-57, 380, 415 en Cartulaire,
p. 52, 124,490 en 941 en J. Blanpain, Flines, koI. 495.

Ligging en beschrijving van het graf. Tekst over het leven van de prelaat, zijn
grafschrift. Zie ook f. 13, nr. 1, een tekening naar een geschilderd portret.
Lit.: J. Meyerus, Commentarii, f. 8lyO en 83; E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84;
Brussel, K.B., Goethals 1507, f. l6yo; Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6.
3 WILLEM VAN HENEGOUWEN of VAN AVESNES (t 1296), bisschop van Kamerijk,
zoon van Jan 1 van Avesnes, graaf van Renegouwen en van Aleidis van Rolland
of
WILLEM VAN GULIK (t 1304), proost van Utrecht en gekozen aartsbisschop
van Keulen, zoon van Maria van Dampierre en van Willem van Gulik (zie
f. 14, nr. 3).
Ligging van het graf, tekst van het grafschrift op een zuil bij de tombe (Succa
dagtekent dit grafschrift uit de tweede helft van de 16de eeuw). Zie ook f. 13,
nr. 2, een tekening naar een geschilderd portret. ln opspraak brengen van de
eerste identificatie vanwege de aanwezigheid van het wapen van Vlaanderen
en van het ontbreken van een Willem van Vlaanderen in een door Succa gebruikte
lijst van de bisschoppen van Kamerijk.
Lit.: J. Meyerus, Commentarii, f. 88, 90yO, 92, 92Yo, lOOv°, 106-107; E. Hautcœur, Histoire,
p. 419; Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16 yO.
1 WILLEM VAN GULIK (zie f. 7, nr. 3).
Vervolg van f. 7, nr. 3.
2 BIANCA VAN SICILIË (t 1269), dochter van Karel van Anjou, koning van Sicilië,
en van Beatrijs van Provence, eerste echtgenote van Robrecht III van Béthune,
graaf van Vlaanderen.
Lokalisatie van het graf, Frans grafschrift en vermelding van de sterfdatum
volgens Meyerus. Zie ook op folio's 15, 15v o en 16, de tekeningen naar het
graf.
Wapen: \:7 wapen gedeeld 1. Vlaanderen 2. Anjou.
1
Lit.: J. Meyerus, Commentarii, f. 79; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16 yO.
3 SIMON, HEER VAN LALAING (t 3 mei 1333), ridder, zoon van Otto en Isabella
van Saarbruck, echtgenoot van Mathilde van Aspremont.
\:7
1
\:7
2
1
2
3

Ligging van het graf, korte beschrijving en Frans grafschrift. Zie ook de
tekening van het grafbeeld (?) op f. 18.
Wapen: \) wapen van Lalaing.
2
Lit.: P.-V. Goethals, Miroir, p. 492-493; E. Hautcœur, Histoire, p. 420; Th. Leuridan,
Epigraphie, p. 442; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 17vo.
F.8 MARGARETA VAN CONSTANTINOPEL (zief. 3, nr. 2).
Stichtingsoorkonde van de abdij, waarbij Margareta het gehucht L'Honneur-
Notre-Dame aan Orchies schenkt opdat het voor eeuwig een cisterciënzerinnenabdij
van de obediënte van Clairvaux zou zijn. Deze akte is gedateerd
"Actum anno Domini 1234 in die sancti Dyonisii" (9 oktober 1234).
Begin van een oorkonde van oktober 1251 waarbij de deken en het kapittel
van Atrecht hun toestemming geven voor het overbrengen van de cisterciënzerabdij
van Orchies naar Flines op bepaalde voorwaarden.
Lit.: E. Hautcœur, Cartu/aire. J, nr. XCII, p. 82-83 "Datum anno Domini MO CCo quinquagesimo
primo, mense octobri".
Begin van de "grote oorkonde" van Flines, waarbij Margareta, na het overbrengen
van de abdij, de goederen van de abdij opsomt en bevestigt. Deze
akte draagt de datum december 1253.
Lit.: E. Hautcœur, Cartu/aire, J, nr. CIV, p. 93-94 en 100, "Datum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo tertio, mense decembri".
1 MARGARETA VAN CONSTANTINOPEL (zief. 3, nr. 2).
Vervolg van f. 8.
Beschouwingen over de stichtingsdatum van de abdij van Flines. Succa dateert
foutief (1260) een akte van april 1247 (zie E. Hautcœur, Cartulaire, 1, nr.
LXXVI, p. 69-70, "Actum anno Domini MoCC" XL septimo mense aprili";
E. Hautcœur, Histoire, p. 41, aantek. 1). 1260 is de datum van de vidimus
waarin de eerste akte werd ingeschoven (zie J. Meyerus, Commentarii, f. 74;
E. Hautcœur, Cartulaire, 1, nr. CXXVIII, p. 132-133, "Datum anno Domini
miIlesimoducentesimo sexagesimo, feria quinta post diem Natalis Domini").

Beschouwingen over de begraafplaats van Willem van Dampierre, tweede
echtgenoot van Margareta van ConstantinopeI.
2 Gedateerd attest en autografische handtekening van dom Angenost, biechtvader
van de abdij. Over hem, aantek. 3.
Lijst van de abdissen van Flines sedert de stichting (1234) tot 11 december
1601, datum waarop Sucea de abdij heeft bezocht.
Lit.: De lijst van Succa dient te worden vergeleken met die welke E. Hautcœur in het
Cartulaire heeft gepubliceerd (p. 923-27) onder de titel "Chronique des abbesses".
Tekening met pen en pensee!.
Kunstwerk: muurschildering 10 waarvan
Succa twee schetsen heeft gemaakt, een
proeve (f. 15, nr. 2) en een definitieve
(f. 11).
Datering: 16de eeuw 11.
Plaats: in 1601 onbepaald 12.
Niet teruggevonden.
Wapen: 'ï) gedeeld 1. Vlaanderen
1
2. Anjou, gekroond 13.
Succa's commentaar: summiere
beschrijving van de muurschildering en
van het wapen.
10 E. Hautcœur, Histoire, beweert dat het een glasraam was. De gelijkenis in de presentatie
van dit beeld met dat van Mathilde van Béthune (f. llvO) en de gegevens in handschrift
Brussel, K.B. Goethals 1609, folio's 5vo en 6, die bewijzen dat er naast de graftombe
ook een geschilderd portret van Bianca van Sicilië heeft bestaan, doen ons vermoeden dat
Succa's tekening op een geschilderd portret teruggaat.
11 De klederdracht vertoont e1ementen uit het einde van de 14de eeuw (bourrelet, haartooi
met net) en andere die in de tweede helft van de 15de eeuw, of eventueel in de 16de
eeuw thuishoren (pofmouwen met splitten en "brassards"). Dergelijke mouwen treft men
omstreeks 1450 in Italië aan, pas omstreeks 1500 in Frankrijk.
1'2 Waarschijn1ijk - maar het is niet bewezen - was het schilderij in de nabijheid van·,
het graf, dat in de kapel van de RH. Jacobus en Philippus van de abdijkerk stond. Zie
folio's 15, 15vo en 16.
13 Zie aantekening 5bis.
F.9,
9 v o en 10

Summiere beschrijving van de tombe. Afschrift van het Franse grafschrift en
opgave van de sterfdatum volgens Meyerus. Over die tombe, zie ook de folio's
7vo,nr. 2,15, nr. 1, 15voen 16.
Potloodtekening.
Kunstwerk: geschilderd portret 14, Succa
tekende hierbij een studie van een detail
van het borduurwerk van de kledij.
Datering: 16de eeuw 15.
Plaats: in 1601 op een van de muren van
de Sint-Hubertuskapel in de abdijkerk.
Niet teruggevonden.
Wapen: \} gekroond wapen, gedeeld
t
1. Vlaanderen 2. Béthune 16.
Succa's commentaar: beschrijving van het
portret en afschrift van het bijkomende
Franse grafschrift. Op f. 6, nr. 2 wordt de
plaats van het grafschrift nader bepaald.
Het Latijnse grafschrift komt op f. 4, nr. 3
voor.
Lit.: A. Duchesne, Histoire, p. 224; E. Hautcœur, Histoire, p. 416; Th. Leuridan, Epigraphie,
p. 438; Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 16 (tekening); Brussel, K.B., Goethals 1640,
f.5vo.
Potloodtekening.
Kunstwerk: graftombe.
Datering: 2de helft 13de eeuw 17.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk,
Sint-Hubertuskapel. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van
het grafbeeld en summiere beschrijving
van het graf waarvan de ligging op f. 6,
nr. 2 is aangegeven. Het Latijnse
grafschrift staat op f. 4 onder nr. 3.
Lit.: A. Duchesne, Histoire, p. 224; E. Martène en U. Durand, Voyage, Il, p. 84; E. Hautcœur,
Cartulaire, I, nr. CXXIV, p. 124-129; E. Hautcœur, Histoire, p. 416-417; Th.
Leuridan, Epigraphie, p. 438; Brussel, K.B. Goethals 1507, f. 16vo; Brussel, K.B., Goethals
1509, f. 16 (tekening); Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 5vo.
14 E. Hautcœur, Histoire, p. 416 meent dat het een kerkraam was, in tegenspraak met de
aanwijzigingen van Succa. Hs. Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 5vo citeert ook het geschilderd
portret van de gravin van Vlaanderen. Onder een tweede, scherpere tekening, die de
gravin met gevouwen handen voorstelt, zien we een eerste schets, waarin zij een kerk
draagt.
15 Heterogene kledij : boven het kapsel met net, dat sedert het einde der 14de eeuw wordt
gedragen, zien we een puntmuts, waarvan de mode tussen 1440 en 1480 heerste. Van het
kleed ziet men niet veel. De wijde hangmouwen die met bont lijken gevoerd, herinneren
aan de Franse dracht uit het begin van de 16de eeuw.
16 Het veld van Vlaanderen is van goud, niet van zilver. De paarlenkroon wijst op een
laattijdige uitvoering (niet v66r de 16de eeuw). Hetzelfde wapen komt voor op de mantel
in een ruitvormig schild.
17 De "mantel" met koord is typisch voor de 13de eeuw. De driehoekige vorm van het
hoofd vanwege het haar dat in "bourrele'ts" boven de oren wordt gekamd, wijst op de
tweede helft van de 13de eeuw. De Heer A. De Valkeneer, specialist in de funeraire
beeldhouwkunst was ons behulpzaam bij het nagaan van de kleurentinten van de gisants,
die in dit deel voorkomen; wij bedanken hem hiervoor zeer hartelijk.

Pentekening.
Kunstwerk: grafbeeld 18.
Dateting: 2de helft 13de eeuw 19.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk, kapel van
O.-L.-V. Niet teruggevonden.
Wapen: \} gedeeld 1. Brienne en
1
2. Beveren 20.
Succa's commentaar: Frans grafschrift en
opsomming van de kwartieren bij het
grafbeeld. De ligging van het graf wordt
op f. 5vo nader aangegeven. Op die plaats
ook nog het Latijnse en het Franse
grafschrift.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84; E. Hautcœur, Histoire, p. 417; Th. Leuridan,
Epigraphie, p. 439; P.M. Janssens, De gelukzalige, p. 117-126; Brussel, K.B., Goethals
1507, f. 17; Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 20 (tekening); Brussel, K.B., Goethals
1640, f. 6.
Potloodtekening.
Kunstwerk: schiJderij 21.
Datering: 15de of 16de eeuw 22.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk, op een zuil
van het hoogkoor ,23. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van de
prelaat. Over zijn graf, zie f. 7, nr. 2.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84; E. Hautcœur, Histoire, p. 414-415;
Th. Leuridan, Epigraphie, p. 440; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16vo; Brussel, K.B.,
Goethals 1640, f. 6.
18 Het grafbeeld is heel goed afgebeeld in handschrift Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 20.
Handschrift Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6 spreekt over een "paincture" (schilderij)
met het portret van Margareta van Brienne.
19 Te oordelen naar de kledij : "mantel" met koord en hoofddeksel dat het naar boven
getrokken haar verbergt. Die mode komt in de tweede helft van de 13de eeuw op en zet
zich in de 14de eeuw door.
20 Het vrouwenwapen staat rechts. Dit is uitzonderlijk. WelIicht was het schild omgewend
uit eerbied voor het altaar. ln zijn aantekening over Beveren heeft Succa sabel en azuur
verwisseld.
21 Naar Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16vO.
22 Daar de liturgische klederdracht vanaf de 12de eeuw vaste vorm heeft aangenomen, is
het tamelijk moeilijk dit portret nauwkeurig te dateren. De hoge, wijd uitlopende mijter
met edelstenen bezet wijst naar de 15de eeuw of later. Zie J. Braun, Die liturgische Gewandung,
p. 467-479. Het geborduurde humeraal in de vorm van een rechtstaande kraag
is algemeen in de 14de en in de 15de eeuw. Vanaf de 16de eeuw wordt het minder vaak
versierd. Zie J. Braun, op. cit., p. 32-44.
23 Naar Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16vo.
1 2
3 4

Potloodtekening.
Kunstwerk: schilderij 24.
Datering: 15de of 16de eeuw 25.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk op een mil
van het hoogkoor 26. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: grafschrift van de
prelaat. Zie ook de teksten folio's 7, nr. 3
en 7v·, nr. 1. Over het graf, zie f. 7, nr. 3.
Lit.: Zie f. 13, Dr. 1 en E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84-85; E. Hautcœur,
Cartulaire, I, p. 341-343.
Pentekeningen.
Kunstwerk: grafbeeld waarvan de
kunstenaar twee schetsen heeft gemaakt.
Datering: einde 13de of begin 14de eeuw 27.
Plaats: in 160 1 in de abdijkerk, midden in
het nonnenkoor. Niet teruggevonden.
Succa' s commentaar: identificatie en
gedeeltelijke beschrijving van het grafbeeld
waarvan de ligging op f. 3, nr' 2 nader is
bepaald.
Lit.: E. Hautcœur, Histoire, p. 415; Th. Luyckx, Over de geboorte, p. 64-66; Brussel,
K,B., Goethals 1507, f. 16; Brussel, K,B., Goethals 1509, f. 3v· (beschrijving van de graftombe).
Potloodtekening.
Kunstwerk: grafbeeld.
Datering: begin 14de eeuw (?) 28.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk, midden in
het nonnenkoor, even achter het graf van
Margareta van Constantinopel.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
beeld. De ligging van het graf is op f. 6v",
M.2 aangegeven. Op die plaats eveneens
een afschrift van het Latijnse grafschrift.
Succa vraagt zich af of Maria van
Dampierre al dan niet abdis was.
Lit.: E. Hautcœur, Histoire, p. 53-57, 380, 415; Th. Luyckx, Over de geboorte, p. 73-75;
Brussel, K,B., Goethals 1507, f. 16; Brussel, K,B., Goethals 1509, f. 3v· (beschrijving van
het graf).
24 Naar Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16vO.
25 Zie nota 22.
26Naar Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16vO.
27 De vrouwelijke klederdracht evolueerde weinig tussen 1250 en 1340. Hierdoor is het
moeilijk het grafbeeld nauwkeurig te dateren.
28 Voor zover naar de klederdracht te oordelen is.

1 [JOHANNA VAN VLAANDEREN (t 1296), kloosterzuster te Flines, dochter van
Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen, en van diens tweede vrouw
Isabella van Luxemburg] 29
Potloodtekeningen.
Kunstwerk: liggend grafbeeld waarvan
Succa de buste heeft geschetst alsook een
tweede schets van het gelaat 30.
Datering: einde 13de - begin l4de eeuw 31.
Plaats: in 1601 in het nonnenkoor, rechts
van de tombe van Gwijde van Dampierre
ID de abdijkerk. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: verkeerde
identificatie van het beeld en ligging ervan.
Zie ook f. 6, nr. 3 en f. 6v·, nr. 1.
Lit.: E. Hautcœur, Histoire, p. 415-416; Th. Leuridan, Epigraphie, p. 440; Brussel, K.B.,
Goethals 1507, f. 16; Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 14 (tekening).
Potloodtekening.
Kunstwerk: knielende figuur 32.
Datering: begin 16de eeuw 33.
Plaats: in 1601 onbepaald.
Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapen van Vlaanderen.
1
Succa's commentaar: bondige identificatie
van het beeld.
29 Op folio's 6 nr. 3, 6vo nr. 1 en 13v· identificeert Succa dit personage aIs Isabella van
Luxemburg. E. Hautcœur, Histoire, bewijst dat het beeld haar dochter, Johanna van
Vlaanderen voorstelt. Dit wordt door Brussel, K.B., Goethals 1509 f. 14, waarin de hele
graftombe is afgebeeld, bevestigd. Toch bewijst ook deze tekening dat ook op latere datum
moeder en dochter werden verwisseld: inderdaad bevindt zich in dit laatste handschrift
bij het grafbeeld een schets van een laat wapen van Luxemburg. Dezelfde vergissing die
Hautcœur reeds had vastgesteld, treft men ook in Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6voaan.
30 Het monument is voIledig uitgetekend in Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 14.
31 Het hoofddeksel werd sedert de tweede heIft van de 13de eeuw tot omstreeks 1340
gedragen.
32 Dit portret is te vergelijken met de geschilderde portretten van Mathilde van Béthune
(f. 11v·) en van Bianca van Sicilië (f. 11, en f. 15 nr. 2).
33 De haardracht, de tabbaard en het rechte dijharnas (gotisch type) doen eerder aan de
tweede helft van de 15de eeuw denken. Maar de tekening is summier en deze elementen
vinden we nog in het begin van de 16de eeuw terug. Deze gegevens stemmen blijkbaar
overeen met de chronologie die in aantekening 6 wordt opgegeven.
1 2 3
CI \}
1 2

2
1 4
'V 'V
1 2
3
Potloodtekening.
Kunstwerk: standbeeld 34.
Datering: einde 13de - begin 14de eeuw 35.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk,
nonnenkoor, links van het altaar van de
Heilige Drievuldigheid. Niel: teruggevoooen.
Pentekening.
Kunstwerk: standbeeld 36.
Datering: 2de helft van de 13de eeuw 37.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk,
Sin:t-Andrieskapel. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
personage, bondige beschrijving en
lokalisatie. Zie ook f. 4, ur. 2 waar dit
beeld verme1d wordt met een kopie van het
grafschrift.
Wapen: 'V wapen van Vlaanderen met
1
barensteel 38.
Succa' s commentaar: Frans grafschrift 39.
De ligging van het praalgraf is op f. 5,
ur. 1 aangegeven.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84; E. Hautcœur, Histoire, p. 418-419;
Th. Leuridan, Epigraphie, p. 438; Brussel, KB., Goethals 1507, f. 17; Brussel, KB., Goethals
1509, f. 10 (tekening); Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 5v·.
Pentekeningen.
Kunstwerk: drie grafbeeldjes: een koning,
een dame, een graaf 40.
Datering: 2de heift van de 13de eeuw 41.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk,
Sint-Andriesk~el. Niet teruggevoooen.
Succa's commentaar: gedeeltelijke
identificatie van de beeldjes.
34 ln Brussel, KB., Goethals 1509, f. 14 ziet men Gwijde van Dampierre op zijn graftombe
met een maliënkap aIs hoofddeksel. Op Succa's tekening is het personage blootshoofds.
Misschien een rechtstaand beeld dat deel uitmaakte van het graf? Zie nota 45. Bij
Succa is het veld van Vlaanderen verkeerdelijk aIs van zilver i.pl. van goud aangegeven.
35 Voor zover naar de klederdracht te oordelen is.
36 Brussel, K.B., Goethals 1509, f. 10 stelt de gisant van de graaf voor met maliënkap en
met wapen zonder barensteel. Hier is het persona,ge blootshoofds. Misschien ging het om
een ander, staand beeld van de graaf, dat ook deel uitmaakte van het graf. Zie aantekening
45. Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 5v· vermeldt "la pourtraiture" van de graaf.
37 Te oordelen naar de wapenrusting en overeenkomstig met het standbeeld van Rogier
van Mortagne (ur. 4, zelfde folio).
38 De barensteel bevindt zich niet op de tekening van het grafbeeld (Brussel, KB., Goethals
1509, f. 10). Volgens O. Vredius, Sigilla, p. 37-39 heeft Gwijde de barensteel nooit
gevoerd. Misschien heeft Succa gemeend dat de graaf een jongere broer van Gwijde was en
niet de oudere broer. Overigens werd het veld verkeerdelijk aIs van zilver (in plaats van
goud) opgegeven.
39 Hij heeft nooit de naam "Mortaigne" gedragen in weerwil van wat Succa schrijft.
40 Brussel, KB., Goethals 1507, f. 17 identificeert ze gedeeltelijk.
41 Naar de datum van het standbeeld van Gwijde van Dampierre (zie f. 14, ur. 1), dat waarschijnlijk
van het graf deel uitmaakte.

Pentekening.
Kunstwerk: standbeeld (?) 43.
Datering: einde 13de eeuw 44.
Pentekening.
Kunstwerk: standbeeId 45.
Datering: tweede helft van de 13de
eeuw 46.
Auteur: beeldhouwer Hendrik, uit
Doornik 41.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk,
Sint-Andrieskapei. Niet teruggevonden.
Plaats: in 1601 in de klOOlStergangder
abdij. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: ligging en korte
beschrijving van het beeld.
Succa's commentaar: gedeeUelijke
beschrijving van het beeld en Frans
grafschrift. De ligging van het graf is op
f. S, ur. 2 nader aangegeven. Op die plaats
ook de grafschriften in het Latijn en in het
Frans.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84; E. Hautcœur, Cartulaire, l, ur. CCII,
p. 222-223, 43S; E. Hautcœur, Histoire, p. 81 en 419; Th. Leuridan, Epigraphie, p. 440;
Brussel, K.B., Goethals IS07, f. 17; Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6.
42 Succa bericht op folio's 4vo en Svo over loka1e tradities volgens welke Willem van
Dampierre, echtgenoot van Margareta van Vlaanderen en Diederik van Bièvres, echtgenoot
van Margareta van Brienne in het klooster, bij het kerkportaal zouden begraven
liggen. E. Hautcœur, Histoire, steIt voor in de tekening het portret van Willem van
Gulik te zien (f. 7, ur. 3).
43 De presentatie van dit beeld is te vergelijken met die van Willem van Dampierre en van
Rogier van Mortagne die op hetzelfde blad voorkomen (tekeningen 1 en 4).
44 Te oordelen naar de a1gemene stijl van haardracht en kostuum.
45 Daar Brussel, K.B., Goethals IS09 op f. 10 de gisant natekent met een maliënkap, steIt
de tekening van Succa wellicht een staand beeld van het personage voor, dat eveneens van
het praalgraf deel uitmaakte. Dit is wellicht af te leiden uit de beschrijving die Succa van
de tombe geeft (f. S ur. 2) "estant dessus la statue d'un homme vestu d'un saion d'armes
et dessoubs armé de hauber" (zijnde daarboven een standbeeld van een man met wapellrrok
waaronder een maliënpantser). ln Brussel, K.B., Goethals 1640, f. Svo wordt de afbeelding
ais een ,,portraiture" besproken.
46 Zie zelfde folio, ur. 1. De stijl van de wapenrok van het beeld stemt overeen met de
sterfdatum, ca. 127S-76.
41 Volgens Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 123, 384-38S, stond in de Sint-Maartensabdij
te Doornik, voor de heer van Mortagne een tweede graf. Volgens de rekeningen
van zijn testamentaire beschikkingen, werd beeldhouwer Hendrik, uit Doornik voor de
twee graven betaald. Pieter, de glazenmaker uit Rijsel, Johannes, glazenmaker uit
Doornik en Colard Buschet, zilversmid te Doornik hebben ook werken voor de twee
praalgraven uitgevoerd.

Tekening met pen en potlood.
Kunstwerk: graftombe waarvan Succa drie
afbeeldingen geeft:
a) de liggende figuur van voren gezien
(f. 15)
b) de liggende figuur en de lange zijde van
bet graf, van links in profiel gezien
(f. 15vO)48
e) de zes personages in de nissen van de
linker lange zijde van de tombe (folids
15vO-16)49.
Datering: einde 13de of begin 14de eeuw 50.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk, kapel van
de HH. Jaeobus en Philippus.
Nielt teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie, ligging
en korte beschrijving van het graf. Kopie
van het Franse grafschrift. Zie ook tekst
f. 7vo, nr. 2.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, II, p. 84; E. Hautcœur, Histoire, p. 417; Th.
Leuridan, Epigraphie, p. 438; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 16 v"; Brussel, K.B., Goethals
1509, f. 16 (tekening); Brussel, K.B., Goethals 1640, f. 6.
Potloodtekening.
Kunstwerk: wandschildering, waarvan
Sueca twee proefschetsen heeft uitgevoerd.
Gewassen pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe; het monument in
profie1 en twee beeldjes van de linker
Gewassen pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe; vier van de
Voor de definitieve versie, zie f. 11.
Wapen: Q gedeeld 1. Vlaanderen 2. Anjou.
1
langezijde. Zie het commentaar in verband
met de tekening van het grafbeeld,
f. 15, nr. 1.
beeldjes van de linker langezijde. Zie
commentaar op f. 15, nr. 1.
48 Op f. 16 van Brussel, K.B., Goethals 1509 ziet men een tekening van de gisant, in een
nis. Het personage ligt met gevouwen handen.
49 Sueca heeft ook zes beeldjes genummerd. Die nummers stemmen overeen met de nissen
waarin ze stonden.
50 De mode van het hoofddeksel boven een "bourrelet" te dragen, komt in de tweede
helft van de 13de eeuw in zwang en blijft modisch tot circa 1340. Toch valt op te merken
dat het feit dat de handen niet gevouwen zijn abnormaal voor die periode is maar vaak
bij gisanten van het einde van de 12de en het eerste deel van de 13de eeuw voorkomt.

BOUDEWIJN IX (juli 1171 - 11 juli 1205), graaf van Vlaanderen en van Henegouwen,
keizer van Constantinopel, zoon van Boudewijn VIII en van Margareta
van Vlaanderen.
Pentekeningen.
Kunstwerk: schild met versierde knop 51.
Succa maakt een schets van het schild en
een studie van de twee types van
decoratieve elementen.
Datering: 13de eeuw 52.
Plaats: in 1601 onbepaald. 1717 en 1732
kloosterschat. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: naam van de
schenker en beschrijving van het schild.
Lit.: E. Martène en U. Durand, Voyage, I, 2, p. 217; Tiroux, Histoire, p. 19; E. Hautcœur,
Histoire, p. 420.
Potloodtekening.
Kunstwerk: grafbeeld (1).
Datering: einde 14de, begin 15de eeuw 53.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk,
Sint-Annakapel. Niet teruggevonden.
Wapen: Ii] wapen van Lalaing 54.
1
Succa' s commentaar: uittreksel uit het
Franse grafschrift, tweemaal
overgeschreven en beknopte beschrijving
van de kledij. De ligging van het graf
wordt op fol. 7v·, or. 3 nader bepaald. Op
dezelfde plaats ook een volledig afschrift
van het grafschrift.
Lit.: F.-V. Goethals, Miroir, p. 492-493; E. Hautcœur, Histoire, p. 420; Th. Leuridan,
Epigraphie, p. 442; Brussel, K.B., Goethals 1507, f. 17v·.
51 E. Martène en U. Durand, op. cir., identificeren het schild aIs dat van Gwijde van Dampierre
(zie f. 4, or. 1). Tiroux en E. Hautcœur, op. cit., sluiten hierbij aan. Toch lijkt de
opvatting van Succa juister. Zie inleiding, p. 61-62.
52 Zie inleiding, p. 62.
53 De "jaque" of lijfje met de metaIen gedreven gordel op de heupen is vooraI tussen
1370 en 1410 in zwang. Het volledig gearticuleerde plaatharnas treedt ook pas in die
periode op.
54 Boven de "jaque".
F.18 Va, 19,
19 vo en 20

16 december 1601 - 4 januari 1602 1. Onderzoek van Succa te Atrecht 2. Op
16 december bezoekt hij de Sint-Vaastabdij 3 en op 4 januari het gasthuis
Saint-Jean-en-L'Estrée 4. Op een onbepaalde datum, maar hoogst waarschijnlijk
in dezelfde periode begeeft hij zich naar de Oorkondenkamer van Artesië
5. Hij ziet ook een verzameling waarvan hij de eigenaar niet vermeldt 6;
hoogst waarschijnlijk die van Alexander (II) Le Blanc, heer van Meurchin,
wonende te Bailleul-sire-Bertoul 7, tussen Atrecht en Dowaai. Hij noteert ook
een grafschrift te Waziers en twee opschriften die hij aan compilaties ontleent
8.
OORKONDENVERZAMELING VAN
ARTESIlË
Succa heeft de Oorkondenverzameling van Artesië 9 bezocht en schreef daar
vier oorkonden ai (zie beneden). Hier werd het archief van de graven
van Artesië en van hun opvolgers voor zover het over Artesië handelde tot
1385 bewaard. Op die datum werd de Rekenkamer van Rijsel gesticht waar de
latere documenten werden bewaard. Het fonds van Artesië bestaat nog, al is
het dan ook met veel leemten, in de Archives départementales du Pas-de-
Calais te Atrecht 10. De oorkonden berustten in het vroegere hotel van de graven
van Artesië te Atrecht, het Hôtel le Comte 11 waarin, in de 16de eeuw, de
Raad van Artesië zetelde, in een zaal boven het gewelf van de ingangspoort die
in de 14de eeuw (1329?) werd gebouwd. Toen in 1769 dit deel van het gebouw
dreigde in te storten, werden de oorkonden naar een van de raadkamers verhuisd
12.
Lit.: L. Deschamps de Pas, Sceaux, XVI, p. 360-371; XVII, p. 43-51; G. Demay, Inventaire
des sceaux de l'Artois; J.-M. Richard, Inventaire; A. Guesnon, La trésorerie, p. 423-
469; Ch. Hirschauer, Les Etats d'Artois; Brussel, A.R.A. Handschriftenverzameling, 973.
1 Zie folio's 23v', 24 en 25v' van de "Memoriën".
2 Frankrijk, dpt. Pas-de-Calais, hoofdplaats van het departement.
3 Folio's 25vo en 26 : Succa levert geen attest ten bewijze van zijn bezoek aan de abdij.
4 Folio's 23vo en 24. F. 23vo, nr. 2: attest van het bezoek van Succa aan het gasthuis,
ondertekend door Claude Le Maire, kapelaan in 1598-99 en 1600-1601 (volge.nsde vriendelijke
aanwijzingen van de heer P. Bougard, directeur van de Arch. Dép. du Pas-de-
Calais. Zie A. Lavoisne en G. Tison, Inventaire des archives hospitalières (hs), p. 11-12,
14,70,85,97, 169) en door Marthe Derez, meesteres van het gasthuis (zeker van 1593 tot
1617), die ca. 1620 stierf (ibidem, p. 166-7). F. 24, nr. 3, tweede gedateerd attest met
handtekening van Claude Le Maire.
s F. 21 en 21vO.
6 Folio's 22, 22v' en 23 en, misschien, f. 27vo: het codicologisch onderzoek bevestigt dat
deze folio's weI tot de katernen behoren die op Atrecht betrekking hebben. Zie inleiding
p.72.

1 MATHILDE (c. 1269 - 27 oktober 1329), gravin van Artesië, dochter van
Robrecht II van Artesië en van Amicie van Courtenay, echtgenote van Otto
IV, graaf van Bourgondië.
Gewassen pentekening.
Kunstwerk: groenwassen spoe1vormig
zege1 (Succa heeft een deel van de keerzijde
en twee details van het hoofd en de buste
getekend), waarop de gravin staande is
afgebee1d in een nis met een 1elietak in de
hand en aan weerszijden een wapenschild.
Het zege1 was aan een dubbe1 groen en
rood zijden Iint opgehangen aan een akte
van 20 december 1320 (zie hierover onder
nr. 2) 13.
Datering: 20 december 1320.
Plaats: in 1601-1602 in de
Oorkondenverzameling van Artesië.
Niet teruggevonden 14.
Wapen: \} wapen van Artesië
1
\} wapen van V1aanderen 15.
2
Succa's commentaar: beschrijving van het
zegeI.
Lit.: L. Deschamps de Pas, Sceaux, XVI, p. 360, pl. 6; XVII, p. 43-44; G. Demay, Inventaire
des sceaux de l'Artois, p. 5, nr. 21; J.-M. Richard, Notes, p. 29-30, iIl.
2 MATHILDE VAN ARTESIË (zie f. 21, or. 1).
Begin en einde van een akte van Mathilde, gravin van Artesië te Parijs gegeven
en met haar zegel bezegeld (zie f. 21, nr. 1). Hierin worden verschillende
ordonnanties opgenomen betreffende prebenden door haar overleden vader
Robrecht, graaf van Artesië en door haar zelf op het kasteel te Hesdin gesticht.
Gedateerde akte "Datum et actum Parisiis vicesima die decembris anno
Domini millesimo trecentesimo vicesimo" (20 december 1320).
Origineel verloren 15.
Lit.: Zie aantekening 14 en Brussel, A.R.A., Handschriftenverzameling, 973, f. 238vo
onder de rubriek "En une laye ou est escript Hesdin".
7 F. 27vo, nr. 1, zie p. 121, van de biografische gegevens in verband met bovenverme1de
verzame1aar.
F. 27vo, resp. nrs. 2, 3 en 4.
9 Zie f. 21, nr. 1.
10 Een inventaris van de oorkonden van Artesië bewaard door Denis de Bersaques en
opgemaakt op 13 juli 1617 door Pierre Grenet, advocaat en Jean Moret, procureur bij de
raad van Artesië wordt te Brussel bewaard, A.R.A., Handschriftenverzameling, 973.
11 Vo1gens Ch. Hirschauer, Les Etats d'Artois, p. 48 bevond het zich op de p1aats van
het huidige H. Magda1enap1ein, dus naast Sint-Vaast.
12 J.-M. Richard, Inventaire, l, p. 1 en IV.
13 Vo1gens L. Deschamps de Pas, op. cit., zijn de afmetingen van een gelijkaardig zege1:
95 mm hoog, 58 mm breed. Omschrift: + S(rGILLVM) : MATILDIS : ATREBAT(ENSIS) : COMITIS-
SE: z: BVRGVNDIE: PALATINE: AC: O(OMI)NE: SALINEN(SIS):
14 Verkeerde interpretatie van het wapen. ln feite is dit het wa,pen van het graafschap
Bourgondië.
15 De heer P. Bougard, heeft op 11 mei 1971 meegedeekl dat die akte in 1526 onder
nr. 95 in een map waarop "Hesdin" verme1d stond, bewlUllfdwerd. Op het einde van de
18de eeuw was het stuk reeds zoek.
1
\} \} 2
1 2
3
\} \}
3 4
4
5
\}
5

3 JOHANNA VAN FRANKRIJK (t 1347), dochter van Filips V de Lange, koning
van Frankrijk en van Johanna van Bourgondië, echtgenote van Eudes IV,
hertog van Bourgondië.
Gewassen pentekening.
Kunstwerk: spoelvormig zegel waarvan
Succa een detail van de keerzijde heeft
getekend. De hertogin is staande afgebeeld
in een nis met aan weerszijden een schild.
Zij draagt een lelietak en een eekhoorn,
een hond ligt aan haar voeten. Het zegel
hangt met een dubbel karmozijnen zijden
lint aan een akte gedateerd oktober 1338
(zie hierover onder nT. 5) 16.
Datering: oktober 1338.
Plaats: in 1601-1602 in de
Oorkondenverzameling van Artesië.
'Niet teruggevonden.
Wapen: \J wapen van Bourgondië (oud).
3
'iJ wapen van Artesië.
4
Succa's commentaar: beschrijving van het
zegeI.
Lit.: L. Deschamps de Pas, Sceaux, XVII, p. 43, pl. 10 en 45-48; G. Demay, Inventaire
des sceaux de l'Artois, p. 6, nr. 32.
4 EUDES IV (t april 1349), hertog van Bourgondië en graaf van Artesië, zoon
van Robrecht II, hertog van Bourgondië en van Agnes van Frankrijk, echtgenoot
van Johanna van Frankrijk.
Gewassen pentekening.
Kunstwerk: rond zegeJ van het ruitertype
(waarvan Succa een detail heeft getekend),
de ridder draaft naar rechts, draagt het
schild en zwaait met de lans. Het zegel
hangt met een dubbd groenzijden lint aan
een akte van oktober 1338. (Voor de
oIllt1eding, zie onder nr. 5) 17.
Datering: oktober 1338.
Plaats: in 1601-1602 in de
Oorkondenverzameling van Artesië.
Niet teruggevonden.
Wapen: 'iJ wapen van Bourgondië (oud).
S
Succa's commentaar: beschrijving van het
zegeI.
16 Vol gens L. Deschamps de Pas, op. cit., zijn de afmetingen van een gelijkaardige zegeJ
85 mm hoog, 55 mm breed. Omschrift: S(IGllLVM) : IOHANNE x FILlE X REG(IS) X FRA(N)CIE
X DVCISSE X BVRGV(N)DIE X

5 EUDES IV en JOHANNA VAN FRANKRUK (zie f. 21, ur. 3 en 4).
Begin en einde van een akte door Eudes IV, hertog van Bourgondië en graaf
van Artesië en zijn echtgenote Johanna van Frankrijk gegeven, gezegeld met
hun beider zegel (zie f. 21, ur. 3 en 4) aan zijden linten opgehangen.
Geen plaatsvermelding; datum "l'an mille trois cent et trente huicht au mois
d'octembre" (oktober 1338).
Origineel verloren.
Lit.: De akte betreft Robrecht van Wavrin, die in een proces met Eudes IV en Johanna
van Frankrijk gewikkeld was betreffende de hoge rechtspraak over het landgoed en de
heerlijkheid van Lillers en Mallanoy. Heeft de akte van 1338 op die zaak betrekking? 18.
1 ROB RECHT II (na augustus 1250 - 11 juli 1302), graaf van Artesië, zoon van
Robrecht 1van Artesië en van Mathilde van Brabant.
Gewassen pentekening.
Kunstwerken:
A. Ruiterzegel met ruiter naar rechts
dravend waarvan Succa gedeelteHjk de
keerzijde en een detail van de buste heeft
nagetekend. De grnaf draagt een schild '\}
1
en heft het zwaard. Het zegel hangt met
een dubbel groen en karmozijnen zijden
lint a:aneen akte gedateerd 5 november
1298. (Voor de analyse, zie onder nr. 2).
B. Heraldisch tegenzegel '\} 19.
1
Datering: 5 november 1298.
Plaats: in 1601-1602 in de
Oorkondenverzameling van Artesië.
Heden: de keerzijde van het zegel is
gedeeitelijk bewaard te Atrecht, Arch.
dép. du Pas-de-Calais.
Wapen: 'V wapen van Artesië.
1
Succa's commentaar: korte beschrijving
van het zegel.
Lit.: L. Deschamps de Pas, Sceaux, XVI, p. 360, pl. 3 en p. 364-368; J.-M. Richard, Inventaire,
p. 69; Graaf de Loisne, Diplomatique, p. 184-224.
17 Voigens L. Deschamps de Pas, op. cit., bedraagt de middellijn van een identiek zegel
82 mm. De legende : SIGILL VM : ODONIS : DVCIS : BVRGVNDIE, werd door Succa met een
fout (dux i.pl. van ducis) overgeschreven.
18 Nochtans vindt men geen spoor van de akte van 1338 in de bescheiden van dit proces
door J.-M. Richard gepubliceerd (Inventaire sommaire des archives, II, p. 210 onder de
signatuur Atrecht, Arch. Dép. du Pas-de-Calais, A 961). Er is ook geen sprake over dit
stuk in de oude inventarissen van de Oorkondenverzameling van Artesië (Brussel, A.R.A.,
Handschriftenverzameling, 973, f. 49Ov° en vlg. en Atrecht, Arch. Dép. du Pas-de-Calais,
18 J 206). Inlichtingen vriendelijk verstrekt door de heer P. Bougard (brief van
23.10.1974).
19 Voigens L. Deschamps de Pas, op. cil., is de diameter van het zegel 82 mm en dat
van het tegenzegel 33 mm (rond in L. Deschamps de Pas en schildvormig bij Succa).
Omschrift: + : SIGILLUM : ROBERTI : COMITIS : ATREBATENSIS : De heer P. Bougard berichtte
ons dat het oorspronkelijke groenwassen ronde zegel gedeelteJijk is bewaard. Een deel
van het opschrift is nog leesbaar : []BERTI COMITIS A[] (brief van 23.10.1974).
'V 1
B
'V
2
lA
3A
B
2
4

2 ROBRECHT II (zie f. 21 vo,nr. 1).
Begin en einde van een gezegelde akte van Robrecht II, graaf van Artesië,
(zie f. 21vo, nr. 1) gegeven te Hesdin waarbij Robrecht II een leen aan ridder
Robrecht du Plaissiet en aan zijn wettige erfgenamen geeft omwille van de
diensten die hij bewijst en bewezen heeft, 40 landrenten Parijse ponden twee
maal 's jaars betaalbaar, te nemen van de op de stad Hesdin geheven renten en
belastingen. Gedateerde akte "Donné a Hesding le merkedi prochain aprés la
feste de Toussains en l'an de grace 1298" (5 november 1298).
Origineel te Atrecht bewaard, Archives départementales du Pas-de-Calais,
A4312.
Lit.: Brussel, A.R.A., Handschriftenverzameling, 973, f. 212, 228-228vo (beschrijving en
ontleding van de akte) onder de rubriek: "En une laye ou est escript Hesdin".
3 FILIPS [IV DE SCHONE (1268 - 29 november 1314), koning van Frankrijk,
zoon van Filips III de Stoute en van Isabella van Aragon] 20.
Gewassen pentekening.
Kunstwerken:
A. koninklijk zegel met een dubbele
perkamenten strip opgehangen aan een
alçte gegeven op 30 december 1307 (voor
de analyse van die akte, zie onder nr. 4) 21;
waarvan Succa een onvolledige tekerung
brengt.
B. Hemldisch tegenzege1 tYipe \J 22.
2
Datering: 30 december 1307.
Plaats: in 1601-1602 in de
Oorkondenverzameling van Artesië.
Heden te Atrecht, Archives dép. du
Pas-de-Calais.
Wapen: \J bezaaid met Frankrijk.
2
Succa's commentaar: summiere
beschrijving van het zegel, verkeerde
identificatie van de zegelaar.
Lit.: W. De Gray Birch, Catalogue of seals, nr. 18.086, p. 119-120; L. Rouvier, La Chancellerie,
p. 37.
4 FILIPS [IV DE SCHONE] (zie f. 21vo,nr. 3).
Akte van Filips IV de Schone onder zijn zegel te Parijs gegeven (zie f. 21vo,
nr. 3), waarin hij uitvaardigt dat Mathilde, gravin van Artesië en van Bourgondië
enerzijds en Bianca van Bretagne, weduwe van Filips van Artesië en
haar zoon anderzijds zich voegen naar zijn beslissingen voor aIle geschillen die
tot het volgende Kerstfeest zouden optreden.
20 Succa verwaM Filips IV de Schone, die van 1285 tot 1314 regeerde, en diens zoon Filips
V de Lange, koning van Frankrijk van 1316 tot 1322.
21 Naar W. De Gray Birch en L. Rouvier, op. cil., is de diameter van het zegel 88/89 mm
en de legende : PHILIPPUS DEI GRACIA FRANCORUM REX.
22 Op de versiering na, gelijk met het tegenzegel gedteerd door W. De Gray Birch, op.
cil., p. 120, nr. 18.087. Diameter: 43 mm.

Gedateerde akte "Donné a Paris le samedi d'avant feste de la Circuncision
Nostre Seigneur, l'an mille trois cenz et sept" (30 december 1307). Ondertekend
Pierre d'Aubigny 23.
Oorspronkelijk stuk te Atrecht, Archives départementales du Pas-de-Calais.
Lit.: Ontleding van de akte in Brussel, AR.A, Handschriftenverzameling nr. 973, f. 44
onder rubriek: "En une laye ou est escript : Lettres touchant les proces de differens d'entre
Mehault comtesse d'Arthois et Robert d'Arthoisson ~veur"; J.-M. Richard, Inventaire,
p. 83; L. Perrichet, La grande Chancellerie, Appendice IV, p. 538; Archives Nationales.
Inventaires et documents, akte nr. 749, p. 133.
Niet geïdentificeerde
verzamelingen 24 , rnisschien
die van Alexander [II] Le Blanc,
te Bailleul-sire-Bertoul· 25
Jonker Alexander Le Blanc, heer van Meurchin, was de zoon van Alexander
Le Blanc, controleur en raadsman bij de Raad van Vlaanderen en van Maria
Muyssart. Op 15 maart 1586 huwde hij met Claude van Marquais, dochter
van Johan, graaf van Villers. Hij stierf na 18 mei 1613 26. Van zijn vader erfde
hij een belangrijke verzameling meestal genealogische en heraldische handschriften
2rI.
Lit.: P.A du Chastel de, la Howarderie, Notices, 1, p. 237; A Le Boucq de Ternas, Recueil,
p. 23-24, 217; E. Van Hende, Notice, p. 32-33; L. Quarré-Reybourbon, Trois recueils,
p. 49-50; L.A. Bouly de Lesdain, Additions, p. 302-303; R. Aulotte, Alexandre Le
Blancq, p. 301-316; P. Lefrancq, Les coutumes, p. 136-13728•
23 Zie L. Perrichet. De notaris was van september 1307 tot augustus 1327 in functie.
24 Folio's 22, 22v' en 23 van de Memoriën, misschien ook f. 27v'. Zie beneden, nota 60.
25 Door Succa geciteerd op f. 27v', M. 1.
26 P.A. du Chastel de la Howarderie, op. cit. geeft foutief 18 mei 1603 aIs sterfdatum op.
Volgens A. Le Boucq de Ternas en E. Van Hende, op. cit., mag men besluiten dat L.
Quarré-Reybourbon, op. cit., het ,personage dat Succa ontmoet, heeft verward met
diens vader, kunstverzamelaar, bibliofiel, die op 28 juni 1574 overleed (M. Le Glay,
Catalogue, p. XIV-XV; L.A Bouly de Lesdain, op. cit., p. 302) of met zijn oudere broeder,
Guillaume, heer van Houchin en van Bailleul-sire-Bertoul, t op 2 november 1589.
27 R. Aulotte, Alexandre le Blancq, p. 305-316.
Hoogst waarschijnlijk heeft Succa de verzameIing portretten van Alexandre Le Blancq
geraadpleegd, waarvan de Iijst door A Sanderus gepubliceerd en door R. Aulotte opnieuw
bestudeerd werd, meer bepaaldeIijk volgende nummers :
"nr. 14) Un vieil livre de patrons, paint, en asseUes de bois;
nr. 76) Un grand livre de papier de 10mbart, auquel sont pourtraictes en couleur rouge les
effigies de plusieurs roys, princes, ducs et grands seigneurs estant placquées sur ledict
papier lombart ;
nr. 109) Pourtraicts d'aucuns princes et grands seigneurs sur papier;
nr. 110) Divers pourtraicts a la plume servans de patrons pour verriers;

1 LODEWIJK VAN MALE (25 november 1330 - 9 januari 1384), graaf van Vlaanderen,
zoon van Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen en van Margareta
van Frankrijk 29.
Potloodtekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening
tweemaal door Succa gekopieerd.
Datering: 14de eeuw? 30.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet
nader bepaa1d. Niet teruggevonden.
Succa' s commentaar: identificatie van het
portret en van de voge1 op de voorgrond.
2 MARGARETA VAN BRABANT (9 februari 1323 - v66r 26 april 1380), dochter
van Jan III, hertog van Brabant en van Maria van Evreux, echtgenote van
Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen 31.
Potloodtekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening.
Datering: 15de eeuw? 32.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet
nader bepaald. Niet teruggevonden.
Lit.: K. Westendorp, Die Anfange, p. 69.
Succa's commentaar: identificatie en
korte beschrijving van het portret.
nr. 113) Un livre loyé, couvert de cuyr noir, in quarto, contenant les effigies, pourtraicts,
de plusieurs comtes et comtesses et seigneurs, faicts a la plume, sans couleurs;
nr. 114) Un livre couvert de parchemin, ayant appartenu a Jacques Le Boucq, contenant
quatre-vingts deux pieces de pourtraiots de grans seigneurs et hommes, et femmes, avec
un autre quayer, le tout tiré de plomb."
R. Aulotte meent dat het goed mogelijk is dat deze band sarnen met nr. 109 nu van het
"Recueil d'Arras" deel uitmaken (Atrecht, Bibliothèque municipale, 266).
28 De heer L. Campbel'l, lecturer in History of Art, University of London, Courtauld
Institute of Art, wees ons op dit werk.
29 De twee afbeeldingen van dit personage beantwoorden tamelijk getrouw aan de tekening
van het "Recueil d'Arras" (Atrecht, Bibliothèque municipale, 266, f. 54) waarin
Lodewijk van Male eveneens wordt geïdentificeerd. Verder vertonen ze spœkende gelijkenis
met het grafbeeld van de graaf, zoals het op f. 55 van de Memoriën voorkomt.
30 Een afbeelding in profiel ten halve lijve, en zonder handen is typisch voor de 14de eeuw.
Het kostuum, een wambuis met opstaande kraag spreekt dit niet tegen.
31 Op f. 55 van bovengenoemde "Recue~l d'Arras" (Atrecht, Bibliothèque municipale,
266) Staat een tekening naar hetzelfde origineel dat eveneens aIs Margareta van Brabant
wordt geïdentificeerd. Dit portret vertoont weinig gelijkenis met het grafbeeld van de
hertogin, zoals Succa het op folio's 54v o en 55 heeft nagetekend.
32 Het portret voor drie-vierde gezien is eerder uitzonderlijk in de 14de eeuw. Het kostuum
biedt weinig houvast voor een nauwkeurige datering : het "surcot" en het gevlochtentemplettenkapsel,
waarover de huif met gepijpte rand, komt op in de 14de eeuw maar
werd tot in het begin van de 15de eeuw gedragen.

1 MARGARETA VAN MALE (13 april135 0 - 16 maart 1405), dochter van Lodewijk
van Male, graaf van Vlaanderen en van Margareta van Brabant en echtgenote
van Filips I van Rouvres, hertog van Bourgondië, vervolgens van Filips
de Stoute, hertog van Bourgondië 33.
Potloodtekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening.
Datering: 15de eeuw 34.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Lit.: K. Westendorp, Die Anflinge, p. 69.
Potloodtekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening. Detail
van het vorige?
Succa's commentaar: identificatie en
gedeeltelijke beschrijving van het portret.
Datering: 14de of 15de eeuw 35.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
3 MARGARETA VAN BEIEREN (1363 - 13 januari 1423), dochter van Albrecht I,
hertog van Beieren en van Margareta van Brieg, echtgenote van Jan zonder
Vrees, hertog van Bourgondië 36.
Potloodtekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening.
Datering: 15de eeuw 31.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Lit.: K. Westendorp, Die Anflinge, p. 69.
Succa's commentaar: identificatie en
gedeelteJijke beschrijving van het portret.
33 Een schilderij uit het Museum te Rijsel (cal. 1893, or. 937, 16de eeuw?) naar hetzelfde
origineel draagt dezeJfde œam. Er is echter weinig of geen gelijkenis tussen dit portret,
het geschonden standbeeld van het portaal van het kartuizerklooster Champmol en het
grafbeeld dat Succa op folio's 54v o en 55 heeft nagetekend.
34 Vit de kledij, een open hermelijnen surcot en het gevlochten templettenkapsel, mag
men misschien afleiden dat het origineel naar den lijve werd geschilderd.
35 De kledij : een hermelijnen surcot met korte mouwen waaronder die van het onderkleed
uitsteken, werd vooral in de 14de e. en in het begin der 15de e. gedragen.
36 Op een schilderij nit het Museum te Rijsel (cat. 1893, nT. 939, 16de e.?) wordt aan het
personage dezelfde identiteit toegewezen. Op f. 60, (or. 2) heeft Succa een andere beeltenis
van de hertogin nagetekend, die weinig gelijkenis met dit portret vertoont.
31 Te oordelen naar de kledij : gesloten brokaten surcot met ronde halsuitsnijding en het
"bourrelet"-kapsel, werd het origineel misschien naar den lijve geschilderd.
2
1 3

1 CATHARINA VAN FRANKRIJK (?) (1428 - 13 september 1446), dochter van
Karel VII, koning van Frankrijk en van Maria van Anjou en eerste echtgenote
van Karel de Stoute, hertog van Bourgondië 38.
Gewassen pentekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening.
Datering: 15de eeuw 39.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
portret.
2 FILIPS V DE LANGE (1291 - 3 januari 1322), koning van Frankrijk, zoon van
Filips IV en van Johanna van Navarra 40.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening.
Datering: 15de eeuw 41.
Plaats: in 1601-1602 door Succa niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
portret.
3 JOHANNA VAN BOURGONDIË (vaar 2 maart 1294 - 21 januari 1329), dochter
van Otto IV, graaf van Bourgondië en van Mathilde van Artesië, echtgenote
van Filips V de Lange, koning van Frankrijk 42.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij of tekening.
Datering: 15de eeuw 43.
Plaats: in 1601-1602 door Succa met nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
portret.
38 De kledij : overkleed met omgeslagen kraag en linnen huif over hoornkapsel wijst eerder
naar de mode van de periode waarin de prinses geboren werd dan naar die van haar
overlijden. Het portret lijkt eerder dat van een j

Gesticht omstreeks 1178 door Filips van de Elzas, graaf van Vlaanderen.
Sedert 1564 door de augustinessen geleid. Bijna ongehavend gedurende de
Franse revolutie. De oude gebouwen werden in 1810 gesloopt. Ret nieuwe
gebouw werd gedeeltelijk door de bombardementen van 1940 vernield. ln
1961 kreeg het hospitaal nieuwe gebouwen in de voorstad. Op het plein waar
vroeger het gasthuis stond werden een aantal nieuwe gebouwen opgetrokken,
het draagt thans de naam Sint-Jansplein 44.
1 FILIPS VAN DE ELZAS (c. 1136-40 - 1 juli 1191), graaf van Vlaanderen, zoon
van Diederik van de Elzas en van Sibylla van Anjou en zijn echtgenote ELIZA-
BETH VAN VERMANDOIS (t 26 maart 1182), dochter van Roelof 1, graaf van
Vermandois.
Pentekeningen over een schets in potlood.
Kunstwerken: twee standbeelden op een
uitspringende wandsteen met wa,pen en
baldakijn. De volgende details zijn
bestudeerd: de buste van de graaf, hechtse1
van het helmvizier, buste van de gravin,
een tweede maal op kleinere schaal.
Datering: begin 16de eeuw 45.
Plaats: in 1601-16û2 aan weerszijden van
het gasthuisportaal 46.
ln 1810 verdwenen sarnen met de gevel
van het gasthuis 47.
Wapen:
\J wapen van Vlaanderen.
1
\J niet geïdentificeerd wapen 48.
2
Succa's commentaar: identificatie van de
twee standbeelden onder de baldakijnen.
Beknopte identificatie van het materiaal
waaruit baldakijnen, steunpilaren van het
nisgewelf en beelden zijn gemaakt. De
lokalisatie WOl'dtbevestigd door Claude Le
Maire en Marthe Derez. Zie hierover nr.
2 en aantekening 4.
Lit.: A. Terninck, Arras, p. 87, 177; M.C. Le Gentil, Epigraphie, p. 205; Kan. Dehaisnes,
Histoire de l'art, p. 316; L. Quarré-Reybourbon, Trois recueils, p. 49; K. Westendorp, Die
Anfange, p. 40, aant. 3; Epigraphie, VII, afl. 2, p. 723, aant. 1.
44 Wij danken de heer P. Lefebvre, secretaris-geœraal van het "Syndicat d'Initiative"
van Atrecht om zijn inlichtingen betreffende de recentere geschiedenis van het gasthuis.
45 Te oordelen naar de stijl van de baldakijnen, de gefantaseerde wapenrusting van de
graaf, de heterogene kledij van de gravin (onderkleed met splitmouwen en kleed met vierkante
halsuitsnijding wijzen op de 16de eeuw, maar de snit is gefantaseerd).
46 Inlichting door Succa verschaft en bevestigd door een herdenkingsplaat die afgebeeld is
in M.C. Le Gentil, op. cit.
47 Naar A. Terninck, op. cit.
48 Gevierendeeld één en vier bezaaid met Frankrijk met beladen barensteel (Artesië?),
twee en drie met kepers beladen (Henegouwen oud?), over alles heen gedeeld 1 een leeuw
2 van hermelijn.

F. 24 v o
en 25
2 Attest van het bezoek van Succa aan het gasthuis en van de aanwezigheid
van twee standbeelden in het portaal getekend door Claude Le Maire, kapelaan
en Marthe Derez, meesteres van het hospitaaI. Zie hierover aantekening
ur. 4.
1 Aantekening betreffende de stichting van het gasthuis Saint-Jean-en-l'Estrée
door Filips van de Elzas ca. 1178, onder het episcopaat van bisschop Frémault
(1174-1183 of 1186).
2 FILIPS VAN DE ELZAS (zie f. 23vo, ur. 1).
Akte van Filips van de Elzas de voorwaarden regelend waaronder op de wisselbank
te Atrecht en op de toi te Bapaume de 200 pond in ontvangst kunnen
genomen worden die hij en zijn echtgenote aan het gasthuis hebben geschonken.
De vijf mudden tarwe en de vijf mudden haver zullen jaarlijks te Athier
geheven worden. De akte is gedateerd "Actum anno Domini M.C. 86" (1186).
Origineel verdwenen.
Voor de uitgave, zie beneden.
Lit.: Die akte werd op f. 34 van het cartularium van het hospitaal overgeschreven en werd
door J.M. Richard, Cartu/aire, p. 10-11 uitgegeven.
3 Ret afschrift wordt dom Claude Le Maire, kapelaan van het gasthuis voor
gelijkluidend verklaard. Over hem, zie noot 4.

ABDU VAN SINT-VAAST
De benedictijnenabdij van Sint-Vaast werd in 658 door de h. Aubertus van
Kamerijk gesticht op de plaats waar de h. Vedastus zelf een kapel had opgericht.
ln 683 werd zij rijkelijk door Diederik III begiftigd nadat Pepijn II, die
hem van zijn troon beroofd had, hem de abdij aIs verplichte verblijfplaats
aanwees. De bouw van de abdijkerk ving in 1259 aan, in 1295 werd het gebouw
ingewijd. ln de kerk bevinden zich het postume graf van de onttroonde
koning en dat van Robrecht VII van Bethune, eerste schoonvader van Gwijde
van Dampierre. ln 1747 werd de vervallen abdij gesloopt en kort daarna
in neo-klassieke stijl herbouwd. Zij werd in 1833 ingewijd. ln 1804 werd ze,
ofschoon onafgewerkt, tot kathedraal verheven onder de naam Notre-Dameet-Saint-Vaast,
ter vervanging van de kathedraal van Atrecht die in 1802 verdwenen
was. Gedurende de oorlog 1914-1918 werd ze zwaar gehavend en
nadien gerestaureerd. ln 1944 had ze te lijden onder bombardementen. De
overige gebouwenwerden administratieve lokalen.
Lit.: E. Van DrivaI, L'Abbaye, p. 1-86; Epigraphie, VII, afl. 2, p. 441; R. Rodière, Arras,
IV, kol. 692; J. Lestocquoy, Notes, p. 59-65; P. Héliot, Les églises, p. 195 (plan); H. Gruy,
Histoire d'Arras; J. Lestocquoy, Arras, p. VB 12 - VB 15.
Pentekening.
Kunstwerk: grafbeeld.
Datering: ca. 1221 50.
Kunstenaar: Denis 51.
Plaats: in 1601-1602 in de abdijkerk,
linkerzijde van de koorgang 52.
Niet teruggevonden.
Wapen: \) schild met drie leeuwen en
1
barensteel (niet geïdentificeerd) 53.
Succa's commentaar: summiere
beschrijving van het grafbeeld, aanduiding
van de plaats van dit en van een ander
grafbeeld (zie nr. 2).
Lit.: Graaf A. de Loisne, [Tombe du XIII" siècle], p. 190-191; Epigraphie, VII, ail. 2, p.
447-449,529,918 nr. 1152; J. Lestocquoy, Notes, p. 62-63.
49 Dit personage wordt door Succa niet verder geïdentificeerd. Aan de hand van grafschriftenverzamelingen
kan het gedeeltelijk nader bepaald worden.
50 De wapenrusting herinnert aan die van de periode waarin het personage gestorven is :
helm met neusplaat waarvan de vorm naar het cylindrisch type evolueert, groot schild
gelijkend op dit van het einde van de 12de eeuw. Hetzelfde geldt voor het zwaard met
knop. Zie ook Inleiding, p. 62-63.
51 Volgens A. de Loisne, op. cit.
52 Volgens Epigraphie, p. 447 was de gra(plaat in het deambulatorium opgesteld. Op
pag. 918 vernemen we verder dat het graf links tegen de koormuur was opgericht. De
beschikbare informatie maakt het niet mogelijk te bepalen waar zich het orgeI bevond,
dat Succa heeft gezien. Volgens J. Lestocquoy, op. cit., stond het boven de deur die toegang
tot het klooster verleende, dus aan het uiteinde van de linkerdwarsbeuk.
53 Naar Epigraphie, p. 918, nr. 1152. Misschien is het aan de slechte staat van het monument
te wijten dat op p. 447 van datzelfde werk een andere lezing voorkomt.
1-2
\)
2

F. 26 v o
en 27
2 ROBRECHT [VII VAN BETHUNE EN VAN DENDERMONDE (t 12 november 1248),
voogd van Atrecht en van Sint-Baafs, zoon van Willem van Bethune en van
Mathilde van Dendermonde, echtgenoot van Isabeau van Morialmé] 54.
Pentekening.
Kunstwerk: grafbeeld.
Datering: midden van de 13de eeuw 55.
Plaats: in 1601-1602 in de abdijkerk,
Iinkerzijde van de koorgang 56.
Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapen van het huis van
2
Bethune 57.
Succa's commentaar: pla3lts van het
grafbeeld (zie nr. 1). Hypothese
betreffende de identificatie van het beeld.
Summiere beschrijving van het wapen en
van de tombe.
Lit.: A Duchesne, Histoire, p. 200-214, afb. p. 215; Epigraphie, VII, afl. 2, p. 449, nr.
1152, aant. 1, p. 529, aant. 1, p. 918, nr. 1152.
3 Datum van het bezoek van Succa aan de abdijkerk van Sint-Vaast door hem
zelf opgegeven.
DIEDERIK III (-+-652 - 692), zoon van Clovis II en van Bathilde, koning van
Neustrië en van Bourgondië (september 673), en koning der Franken (679),
en zijn echtgenote DODA (CLOTILDE?) 5B.
Lokalisatie van hun graf en vermelding van het grafschrift dat los van het graf
stond geschreven.
Kopie van het grafschrift.
Opschrift betreffende een schenking van Diederik IIIaan de abdij 59.
Lit.: A de Cardevacque et A Terninck, L'abbaye de Saint-Vaast, l, p. 41; III, p. 148-149,
pl. IV-V (afb. van tombe); Cartulaire, p. 17-18, 425-437; E. Van DrivaI, Nécrologue,
p. 4, 423; Graaf [A] de Loisne, Procès-verbal, p. 530-533; Epigraphie, VII, afl. 2, p. 451,
528; A. Eriande-Brandenburg, Le roi est mort, p. 146-147, nr. 33 en 34, pl. XXI, nr.
77-82.
54 Door Succa verkeerdelijk met Robrecht van IeruzaIem, graaf van Vlaanderen, zoon
van Robrecht 1 en van Geertruid van Saksen (t oktober 1111) vereenzeIvigd. De identificering
is te danken aan A. Duchesne, op. cit. Mevr. C. Van den Bergen-Pantens deelt de
door Mevr. P. Bonenfant geuite reserves niet (zie Inieiding, p. 26-27).
55 Te oordeien naar de wapenrusting : klassieke kettingrusting zonder schouderplaten,
breed schild.
56 Zie noot 52.
57 De aarzeling bij de Iectuur is waarschijnlijk te wijten aan de siechte toestand van het
monument (zie Epigraphie, p. 449 en 918 en de eerste versie van Succa).
5B Biografische gegevens in L. Rouvier, La chancellerie, p. 18.
59 De echtheid van de keure waarbij de schenking wordt gedaan werd door L.G.O. de
Bréquigny en door F.I.G. La Porte du Theil, Diplomata chartae, 1, p. 291, akte 196
betwijfeid.

1 Titel van de "Mémoriaux" van Atrecht en verzameling van Alexander [II]
LeBlanc.
2 LIONEL VAN HESTRU.
Grafschrift, vroeger bewaard in de O.-L.-V.-kapel van de kerk van Waziers
(dpt. Nord, arr. Dowaai).
Lit.: Th. Leuridan, Epigraphie, p. 508; Brussel, K.B., II 1209, f. 12; Brussel, K.B., II 6513,
f. 33 (afbeelding van de kwartieren bij het grafschrift).
3 JOSSE, kok te Rome Ill.
Grafschrift in een Romeins gasthuis.
4 GEORGES BUCHANAN (1506 - 1582), Schots humanist, mentor en zegelbewaarder
van Jacob 1 van Engeland, auteur van een aantal historische en politieke
werken en van Latijnse gedichten.
Twee verzen uit een epigram waarvan de titelluidt "Ad Eandem".
Lit.: G. Buchanan, Opera omnia, II, p. 394, Epigrammatum Liber Ill. Strenae. Ill. Ad
Eandem. [Ad Mariam Reginam Scotiae].
60 Het is goed mogelijk dat de drie onderstaande optekeningen door Succa uit de werken
van de verzamelaar Alexander [II] Le Blanc zijn genomen (zie boven noot 27).
61 M. Vaes, Les fondations hospitalières, p. 230, aant. 2, wijst op de aanwezigheid in het
Romeinse gasthuis van Santa Maria dell'Anima van een zekere "Judocus" uit het diocees
Kamerijk, die een vertrouwde van Paus Leo X was.

22 december 1601 '. Gedurende zijn oponthoud te Atrecht 2 bezoekt Succa
het klooster La Thieulloye in een buitenwijk van Atrecht 3.
KLOOSTER LA THIEULLOYE
De priorij van de dominikanessen van La Thieulloye werd in 1324 door gravin
Mathilde van Artesië ter ere van de H. Drievuldigheid in de Sint-Vincentiuswijk
van Atrecht gesticht. De grond was eigendom van Johannes de La
Thieulloye, van daar de naam van de priorij. Zij werd een eerste maal in 1413
vernield en nadien heropgebouwd. ln 1577 was het gebouw af. Gedurende de
oorlog tussen Frankrijk en Artesië werd het klooster opnieuw vernield. Voor
de wederopbouw moesten de kloosterlingen een deel van hun schat verkopen.
ln 1639 werd de priorij gesloopt en in 1650 vestigden de dominikanessen
zich in de stad zelf, in het refugium van de abdij Eaucourt. ln 1730 bouwden
zij daar een kapel waarvan slechts de grondvesten zijn bewaard.
Lit.: Ch.-L. Richard, Histoires, II, p. 35-39 ; Epigraphie, VII, afl. 2, p. 699-700 ; R. Rodière,
Arras, kol. 695.
1 De datum verschijnt op f. 30 en 30vo,het jaartal alleen op folio's 31 en 37vo.
Frankrijk, dpt. Pas-de-Calais, hoofdplaats van het departement.
3 Ret attest van Succa's bezoek (f. 30vO) werd door Madeleine du Chastel, sedert
1599 priores van het klooster La Thieulloye gegeven. Zie Epigraphie, VII, 2 p. 700,
aantek. 3 en p. 705 aantek. 3 en R. Rodière, Arras, kol. 695. Voigens Rodière's lijst van
de prioressen van La Thieulloye zou in 1600 niet langer Madeleine du Chastel, maar
Cécile Doresmieulx dit ambt uitoefenen. Dit zou dus in tegenspraak zijn met Succa. Op
onze aanvraag heeft de heer P. Bougard, directeur van de Arch. dép. du Pas-de-Calais
de papieren van Rodière geraadpleegd, die aan dit archief werden overgemaakt. Rodière
steunt op een kwijtschrift (Rijsel, Arch. dép. du Nord, B 2787) van Cécile Doresmieulx
priores gedateerd 1600. De heer Bougard vraagt zich af of hier geen vergissing
werd begaan, daar in 1631 (artikel B 2973) de naam van Cécile Doresmieulx opnieuw
onder een kwijtschrift verschijm en of de auteur van het eerste kwijtschrift zich
soms vergist heeft dan wei of er in het archief zelf een vergissing bij het kIassement is
begaan.

Tekst in verband met de stichting van de priorij door Mathilde van Artesië in
1324.
Lit.: Ch.-L. Richard, Histoires, II, p. 35-39 (De auteur schijnt op dezelfde bronnen aIs die
van de Succa te steunen).
Uittreksel uit een niet-gedateerde bekrachtiging van een oorkonde gegeven
door Eudes IV, hertog van Bourgondië en graaf van Artesië (t april1349), en
zijn echtgenote Johanna van Frankrijk. De oorkonde zelf, toegestaan door Mathilde
van Artesië op 22 juli 1324 maakt de stichting van de abdij en de haar
verleende voorrechten kenbaar. Vermelding van de bekrachtiging van die akte
door Karel de Stoute, hertog van Bourgondië (10 november 1433 - 5 januari
1477), "l'an 1469 avant Pasques, donné en la ville de Lille" dus v66r
22 april1470 (deze akte zelf is verloren). De akte van Eudes IV is eveneens
verloren, maar het origineel van de stichtingsakte van Mathilde is te Atrecht
bewaard (Arch. dép. du Pas-de-Calais, série H, Dominicaines de La Thieulloye,
zonder signatuur) 4.
2 Kopie van een cartouche waarin de installatie, in 1329, van O.-L.-V.-
Behoudenis der Kranken wordt herdacht. O.-L.-V.-Behoudenis der Kranken
werd bij ziekte aanroepen.
Aanvang en slot van een akte van Mathilde van Artesië van december 1324
waarbij aan het klooster nieuwe privilegies worden toegekend (origineel verloren)
"Donnés Arras l'an de grace 1324 au mois de decembre".
Lit.: Vermeld in de inventaris van het klooster opgesteld van 4 tot 7 oktober 1790
(Atrecht, Arch. dép. du Pas-de-Calais, 2L, district Arras, La Thieulloye) in het deel "titres
et papiers" van het klooster, 5° 5. ln Brussel, A.R.A. Handschriftenverzameling,
nr. 973, f. 90, vindt men een tamelijk uitvoerjge ontleding van het document. De akte
van Mathilde is onder de vorm van een vidimus bij een akte van de burgmeester en
schepenen van Atrecht van 20 december 1329 gevoegd.
Attest van het bezoek van Succa aan het klooster op 22 december 1601 afgeleverd
door de priorin Madeleine du Chastel (zie over haar, noot 3).
4 Inlichtingen door de heer Bougard verstrekt.
5 Inlichtingen door de heer Bougard verstrekt.

MATHILDE VAN ARTESIË (zie f. 21, ur. 1).
Grafschrift van de gravin, afgeschreven door de kloosterzuster Marie du
Chastel (t 1639).
Pentekening.
Kunstwerk: gekleurd beeld?
Wandschildering? 6. De gravin is vergezeld
van haar oudste dochter Johanna (v66r
2 maart 1294 - 21 januari 1329),
echtgenote van Filips V, koning van
Frankrijk, of door een kloosterzuster uit
La Thieulloye.
Datering: 14de of 15de eeuw 7.
Auteur: onbekend 8.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk.
Niet teruggevonden.
Wapen:
\J wapen van het graafschap Artesië.
1
\J wapen van het graafschap Bourgondië.
2
Succa's commentaar: identificatie,
beschrijving en beknopte lokalisatie van
het beeld.
Lit.: Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 426-427, pl. XII; J.-M. Richard, Une petite-nièce,
p. 1-3; L. Quarré-Reybourbon, Trois recueils, p. 49, 100; K. Westendorp, Die An/ange,
p. 22-23; Epigraphie, VII, afl. 2, p. 700-701, aantek. 3; M. Devigne, La sculpture mosane,
p. 73-74, pl. XX, afb. 93; A. de Loisne, Iconographie, p. 368-370, pl. 1.
Kan. Dehaisnes, J.M. Richard en M. Devigne, op. cit., beschouwen dit beeld aIs identiek
met dat van f. 33, nr. 1. Zij menen dus dat het een beeld was. ln feite zijn het twee
verschiIlende afbeeldingen want in de ene hoOOt de gravin de kerk in de linkerhand en in
de andere in de rechterhand. L. Quarré-Reybourbon en K. Westendorp, op. cit., menen
dat de afbeelding een wandschildering is. Suoca's uitspraak "au pied d'une vieille peinture"
(onderaan een 000 schilderij) is niet zeer duidelijk. ln elk geval heeft Succa wegens
de slechte staalt van het schilderij bIauw en zwart verward in zijn aantekening over het
schild \J van het graafschap Bourgondië.
2
De gearmorieerde tuniek komt ca. 1230 in zwang en zal tot op het einde van de middeleeuwen
gedragen worden. Het hoofddeksel met bef wordt voortaan door weduwen,
oOOevrouwen en kloosterzusters gedragen. Het is dus heel moeilijk dit beeld te dateren.
Indien het een wandschildering was, rou ze later dan de 14de eeuw kunnen ontstaan zijn,
in navolging van het beeld uit het portaal (f. 33, tekening ur. 1). De heer Bougard
heeft op een erkenning van de zusters van La Thieulloye van 4 oogst 1425 gewezen waarbij
zij zich verplichten jaarlijks een obit op te dragen voor de zieIerust van de graaf en de
gravin van Artesië (Rijsel, Arch. dép. du Nord, B 1932), een bewijs dat in die tijd de herinnering
aan de graaf en de gravin nog steeds levendig was.

Pentekening.
Kunstwerk: stenen beeld; de gravin 9 is
vergezeld van haar oudste dochter Johanna
(v66r 2 maart 1294 - 21 januari 1329),
echtgenote van Filips V, koning van
Frankrijk, of door een k100sterzuster uit
La Thieulloye.
Datering: 14de eeuw 10.
Auteur: onbekend 11.
Plaats: in 1601 in het kerkportaal
tegenover het beeld van Otto IV
(zie tekening Of. 2 op hetzelfde blad).
Niet teruggevonden.
Wapen:
Q wapen van het graafschap Artesië.
1
Q wapen van het graafschap Bourgondië.
2
Succa's commentaar: lokalisatie en
vermelding van het materiaal waaruit het
beeld van de graaf en de gravin vervaardigd
is.
Lit.: Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 427; J.-M. Richard, Une petite-nièce, p. 1-3;
Epigraphie, VII, an. 2, p. 700; M. Devigne, La sculpture mosane, p. 73-74; F. Baron,
Un artiste, p. 89-90; F. Salet, Chronique, p. 265-266.
Zie aantekening Il betreffende de veronderstellingen van kan. Dehaisnes en M. Devigne.
9 Zij is identificeerbaar omdat zij tegenover haar echtgenoot is afgebeeld. Zie tekening
nr. 2 op hetzelfde folio.
10 De gearmorieerde tuniek komt ca. 1230 in zwang en blijft het tot ongeveer het einde
van de middeleeuwen. Hoogstwaarschijnlijk dagtekent dit beeld uit de tijd van de graaf.
De wapenrusting is inderdaad ca. 1330 te dateren.
11 Kan. Dehaisnes, op. cil., meent dat dit beeld en dat van graaf Otto deel uitmaakten van
het graf van Mathilde van Artesië en verondersteIt dat ze van de hand van de Doornikse
beeldhouwer Jean Aloul zijn. Jean Aloul werd in 1323 betaald voor een graftombe die
hij voor de gravin had uitgevoerd. Deze bewering wordt door de inlichtingen die Succa
verstrekt tegengesproken. M. Devigne, op. cil., verme1dt inte,gendeel dat Mathilde gevraagd
heeft dat een heel eenvoudig graf in de abdij van Maubuisson en niet in La
Thieulloye voor haar zou worden opgericht. F. Baron heeft overigens onlangs haar tombe
in Saint-Denis teruggevonden (p. Baron, La gisante, p. 211-228). M. Devigne ziet in Jean
Pépin uit Hoei een mogelijke auteur van de twee beelden, rnaar zijn hypothese wordt
door F. Baron bestreden (F. Baron, Un artiste du XIV' siècle).
12 De tekeningen op folio's 33 en 35 vertonen Iichte afwijkingen. Op f. 33 draagt de graaf
een gearmorieerde tuniek met heraldische lelies die niet op f. 35 verschijnen - zij schijnen
naar hetzelfde monument te zijn getekend.

2 OTTO IV (t 17 maart 1302), graaf van Bourgondië, zoon van Hugues van
Châlons en van Alix van Méranie, echtgenoot van Philippine van Bar en nadien
van Mathilde van Artesië.
Potloodtekening.
Kunstwerk: stenen geJPolychromeerd
beeld. Het is in profiel op f. 33 getekend.
Op de versozijde werd de tekening van
Succa doorgetrokken. Op f. 35, andere
schetsen van het beeld "en trois quarts"
gezien: een in vollen lijve, een buste-studie
(die door het papier heen is gedrongen) en
een schets van het hoofd 12.
Datering: ca. 133013•
Auteur: onbekend 14.
Plaats: in 1601 in het kerkportaal,
tegenover het beeld van Mathilde (zie
tekening l, op hetzelfde folio).
Niet teruggevonden.
Wapen: fi) wapen van het graafschap
3
Bourgondië.
Succa's commentaar: lokalisatie van het
beeld en vermelding van het materiaal van
beide beelden. Identificatie van het
beeld van de graaf dat beknopt wordt
beschreven. De identificatie is door een
andere hand verbeterd.
Lit.: Kan. Dehaisnes, Histoire de fart, p. 427; J.-M. Richard, Une petite-nièce, p. 1-3;
Epigraphie, VII, af!. 2, p. 700; M. Devigne, La sculpture mosane, p. 73-74, pl. XX, afb.
94; F. Baron, Un artiste, p. 89-90; F. Salet, Chronique, p. 265-266.
Pentekening: het contour van Succa's
tekening dat op de versozijde zichtbaar is,
werd doorgetrokken.
Potloodtekening.
Kunstwerk: wandschildering; de
afbeelding van de schildknaap behoort tot
dezelfde groep aIs die van de hertog (zie
tekening nr. 2).
Datering: circa 1425 15.
Auteur: onbekend.
13 Zie Inleiding, p. 63-64.
14 Zie aantekening 11.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: beknopte
beschrijving van het ,portret. Zie ook
tekening nr. 2.
15 Te oordelen naar de kledij (bovenkleed, zoals het tussen 1360-70 en 1420-25 gedragen
werd), het kapsel (haar met de nap op het hoofd geknipt), dat in de eerste heIft van de
15de eeuw mode was en de wapenrusting van de hertog. De schildknaap draagt een "stormhoed",
helm die ca. 1425-1430 te dateren is.

2 [FILIPS DE GOEDE (?) (30 juni 1396 - 15 juni 1467), hertog van Bourgondië,
zoon van Jan zonder Vrees en van Margareta van Beieren] 16.
Potloodtekening.
Kunstwerk: wandtekening. Ret personage
is ten voeten uit getekend, een kopstudie
op grotere schaal stelt waarschijnlijk
hetrelfde personage voor.
Datering: ca. 1425 17 •
Auteur: onbekend.
Plaats: in 1601 in de abdijkerk.
Niet teruggevonden.
Potloodtekening.
Kunstwerk: standbeeld? Wandschildering?
Datering: 14de eeuw? 19.
Potloodtekeningen links, met de pen
rechts.
Kunstwerk: gePolychromeerd stenen beeld.
Voor "trois quarts" gezien, van links
naar rechts, eerst een schets ten voeten uit,
buste-studie die door het blad heen is
gedrongen en schets van de kop. Zie nader
hierover f. 33, nr. 2 waar het beeId in
profiel werd nagetekend.
Wapen:
\J wapen van het graafschap Artesië.
1
'iJ wapen van het graafschap Bourgondië.
2
'iJ wapen van Jan zonder Vrees of van
3
Filips de Goede tussen 1419 en 1430 18.
Succa's commentaar: gedeeltelijke
beschrijving van de wapens en van het
portret. Vermelding van de techniek en
van een tweede portret (nr. 1) en situering.
Plaats: in 1601 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Wapen: 'iJ wapen van het graafschap
1
Artesië.
Succa's commentaar: identificatie van het
personage en van het wapen.
16 De voorgestelde identificatie steunt op heraldische gegevens, op het kostuum en op de
gelijkenis van het gelaat met de bekende portretten van de hertog (zie K. Van Luttervelt,
op. cit., die dere tekening niet vermeldt). De heer P. Bougard heeft ons geweren op een
gift van 400 pond door de hertog aan het klooster tussen 3 oktober 1424 en 2 oktober 1425
voor bouw- en inrichtingswerken aan de kapel (Rijsel, Arch. dép. du Nord, B 1932).
17 Het harnas is te schematisch voorgesteld om hieruit chronologische gegevens ai te leiden.
De karakteristieke en duidelijk afgebeelde rusting voor haIs en schouders is bezwaarlijk
na 1425-30 dateerbaar. De haarsnit "met de nap op het hoofd" was de eerste
helft van de 15de eeuw in zwang.
18 Na 1419, jaar waarin Filips de Goede de titels van zijn vader erft en v66r 1430, datum
waarop hij Brabant en Limburg verkrijgt en de Orde van het Gulden Vlies instelt.
19 De tekening suggereert een geschubde he1m, die net aIs de 14de-eeuwse stormhoed
met een "camail" gedragen werd.

2 H. LODEWIJK (25 april 1214 - 25 augustus 1270), koning van Frankrijk,
zoon van Lodewijk VIII van Frankrijk, en van Bianca van Castilië.
Potloodtekening.
Kunstwerk: standbeeld 20, misschien een
metalen reliekbeeld 21.
Datering: 14de eeuw 22.
Plaats: in 1601 d00r Succa niet opgegeven,
waarschijnlijk in het klooster 23.
NÏietteruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
beeld.
Lit.: J.-M. Richard, Vile petite-nièce, p. 2 ; L. Réau, Iconographie, III, 2, p. 815-820;
Saint Louis à la Saillte Chapelle, meer bepaaldelijk nrs. 89, 117, 158 tot 161, 180, 181;
A. Erlande-Brandenburg, Le tombeau, p. 7-36; G. Sommers Wright, The Tomb of Saint
Louis, p. 65-82.
20 Wij kennen geen enkeI portret van de H. Lodewijk : zelfs in een handschrift dat voor
zijn dochter Bianca werd verlucht, wordt de koning nu eens met baard, dan weer zonder
afgebeeld. De meeste beeMen dagtekenen van na zijn heiligverklaring (1297) en zijn zeer
conventioneel. Dit zal ook wei het geval geweest zijn met het beeld dat Succa heeft nagetekend.
De koning droeg er de traditionele kentekens: kroon, scepter en kerk (misschien
de Sainte-Chapelle). Voigens G. Sommers Wright, op. cit., zou een standbeeld van de
heilige reeds tussen 1277 en 1282 op zijn geaf zijn opgericht. Hiervan geeft de auteur een
reconstructie. Het beeld dat Succa nagetekend heeft, moet wei een afwijkende traditie
vertoond hebben.
21 Zou dit het verguld zilveren beeld zijn dat in 1324 bij de stichting van het kl00ster
p:'ocessiegewijze gedragen werd? Zie f. 28, eerste randaantekening en Ch.-L. Richard,
Histoires, II, p. 37. De auteur, die blijkbaar een identieke bron ais die van Succa raadpleegde,
zegt inderdaad dat een der zusters een verguld beeld van de H. Lodewijk met
een klein reliekkapelletje droeg.
22 Indien het kunstwerk een beeldreliekkastje voorstelt, dan was dit zeker na 1297 te
dateren; de haarsnit : gegolfd haar, "dorelot"-franje op het voorh0Ofd en roUen over de
oren, is typisch voor de 13de eeuw maar werd 00k in de 14de eeuw gedragen.

ROBRECHT 1 (?) (september 1216 - 9 februari 1250), graaf van Artesië, zoon
van Lodewijk VIII, koning van Frankrijk, en van Bianca van Castilië, broer
van de H. Lodewijk.
(Geschrapte) pentekening.
Kunstwerk: standbeeld.
Datering: 13de of 14de eeuw 2-1.
Plaats: in 1601 door Succa niet opgegeven,
waarschijnlijk in het klooster 25.
Niet teruggevonden.
Succa' s commentaar: geschrapte
identificatie van het personage.
Vermelding van de plaats van het onderzoek en van de stichtingsdatum van
het klooster.
23 De codicologie bevestigt dat die folio tot de katern van La Thieulloye behoort.
24 Te oordelen naar het kapsel : gegolfd haar met rol1en over de oren en een gefriseerde
franje op het voorhoofd, dat kelliIIlerkend is voor de 13de eeuw en ook nog in de 14de
eeuw modisch blijft.
25 Op het verso van hetzelfde blad wordt het kiooster vermeld.

6 januari 1602 1 • Bezoek van Succa aan de abdij Saint-Jean-Baptiste-des-
Prés 2 te Chocques 3.
DEABDIJ
SAINT- JEAN-BAPTISTE-DES- PRÉs
De oorsprong van het klooster is niet met zekerheid bekend. Omstreeks 1094
werd in het dorp Chocques een kanunnikenkapittel gesticht. Na de vernieling
van hun kerk door Robrecht van Normandië tussen 1120 en 1138 vestigden de
kanunniken zich buiten het dorp op een eigendom dat hen door de graaf van
Vlaanderen was aangeboden. De kanunniken traden de augustijnenregel bij
en werden dus reguliere kanunniken. ln de loop van de oorlogen die in de
14de en 15de eeuw in Artesië woedden, werd de abdij verscheidene malen
vernield. Op het einde van de 15de en in het begin van de 16de eeuw werd het
koor van de kerk herbouwd. ln 1592 herbegonnen rooftochten en vernielingen
en duurden de hele 17de eeuw tot in 1710. Op 16 oktober 1791 werden
de goederen en de gebouwen van de abdij openbaar verkocht. Met uitzondering
van de residentie van de abten werd alles vernield. Hiervan blijven heden
slechts enkele bijgebouwen over.
Lit.: A. Robert, Histoire, p. 345-568; Epigraphie, II, 1, p. 29-38; P. Héliot, Les églises,
p. 187 (plan); G. Coolen, Chocques.
1 Succa geeft twee verschillende data van zijn bezoek te Chocques op: 6 januari 1602 op
f. 39v" en 6 februari 1602 op f. 38; de eerste datum is waarschijn1ijker, daar Succa op
7 februari te Gosnay is, terwijl we mets weten over zijn bedrijvigheid tussen 4 en Il
januari 1602. Op Il januari kwam hij te Sint-Omaars aan.
2 Op folio's 38 ur. 3 en 39v o vermeldt Succa de afwezigheid van abt Jan V van Loz,
die he,t ambt bekl

Pentekening.
Kunstwerk: gisant.
Datering: eerste helft 13de eeuw 4.
Plaats: in 1602 in de abdijkerk bij de
ingang. Niet teruggevonden.
Wapen: Q niet geïdentificeerd. Drie
1
dwarsbalken met een uitgeschulpte zoom 5.
Succa's commentaar: beknopte
beschrijving en lokalisatie van de gisant.
2 JAN l, HEER VAN RECOURT (t september 1378), kasteelheer van Lens sedert
1348, zoon van Boudewijn van Recourt en van Ida, kasteelvrouwe van Lens.
Pentekening.
Kunstwerk: gisant 6.
Datering: laatste kwart van de 14de
eeuw 7.
Plaats: in 1602 in de abdijkerk, midden
in het koor. Niet teruggevonden.
Wapen: Q wapen van Recourt
2
gevierendeeld Lens.
Succa's commentaar: twee kopieën van
het grafschrift en lokalisatie van de gisant.
Lit.: A. Robert, Histoire, p. 511, pl. III, nr. 1; Comte de Loisne, Epigraphie, II, 7, p.
83; P. Feuchère, Etude, p. 84 en 116; Brussel, K.B., Merghelynck 34, f. 125vo.
3 Vermelding van de afwezigheid van de abt en van de datum van Succa's
bezoek.
4 Misschien zelfs in het tweede kwart van de eeuw, naar de wapenrusting te oordelen.
5 Gebroken wapen van Picquigny? of van Guines? cf. Brussel, A.R.A., Handschriftenverzameling,
5162, Cartularie van Sint-Omaars en Clairmarais, f. 168vo waar Beatrijs van
Guines, echtgenote van Renaud van Picquigny, wOl'dt gedteerd, die in 1285 hetzelfde
wapen draagt.
6 Voigens Brussel, K.B., MerghelYlliCk34, f. 125vo was het personage op een grafplaat
v66r het hoogaltaar afgebeeld.
7 De defensieve en offensieve wapens dagtekenen uit de periode van de dood van het
personage.
1 2 4
3

F. 38 vo
en 39
4 MATHILDE VAN ARTESIË (zie f. 21, nr. 1). [MATHILDE VAN BETHUNE (t 7 december
1220), vrouwe van Chocques, tweede dochter van Robrecht V van Bethune
en van Adelheide van Sint-Pol, echtgenote van Gautier, heer van Bourbourg,
daarna van ridder Hugues van Houdain, heer van Chocques] 8.
Pentekening.
Kunstwerk: graftombe met gisant waarvan
Succa de buste op grotere schaal nogmaals
heeft nagetekend.
Datering: eerste derde van de 13de eeuw 9.
Plaats: in 1602 in de abdijkerk, O.-L.-V.
kapellO• Circa 1874, parochiekerk van
Chocques ". V66r 1889 verdwenen 12.
Succa's commentaar: gedeeltelijk foutieve
identificatie van het personage. Hoogte
van de graftombe en summiere lokalisatie.
Lit.: A. Duchesne, Histoire, p. 136-140, pl. p. 141; A. Robert, Histoire, p. 511, 521,
pl. III, nr. 2; Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 427; Epigraphie, II, 1, p. 28, aant. 1;
Comte de Loisne, Epigraphie, II, 7, p. 86; M. Devigne, La sculpture mosane, p. 74, pl.
XX, afb. 95; F. Baron, Un artiste, p. 90; F. Salet, Chronique, p. 266.
Plaats en datum van Succa's onderzoek. Vermelding van de afwezigheid van
de abt. Over de abt, zie noot 2.
Succa aanziet haar voor Mathilde, gravin van Artesië; dezelfde fout werd ook door
Kan. Dehaisnes en door M. Devigne, op. cit. begaan. De fout wordt rechtgezet door F.
Baron, op. cit., die echter de datum 1320 aIs sterfdatum aanneemt.
9 Te oorde1en naar de kledij van de gisant en naar de vorm van het praalgraf. M. Devigne,
op. cit., veronderstelt dat het monument door Jean Pepin uit Hoei, vast kunstenaar
van Mathilde van Artesië, werd uitgevoerd. Dit wordt door F. Baron, op. cit., weerlegd.
10 De juiste ligging wordt verme1d door A. Duchesne en door graaf de Loisne, op. cit.
Il Volgens A. Robert, op. cil., p. 521.
12 Vastgeste1d in de Epigraphie, op. cit., II, 1.

11-30 januari 1602 '. Onderzoek van Succa te Sint-Omaars 2; hij bezoekt er de
abdij van Sint-Bertijn 3. Waarschijnlijk is hij gedurende zijn verblijf aldaar de
abdij van Clairmarais gaan bezoeken 4.
ABDIJ VAN SINT-BERTIJN
ln de 7de eeuw stichtte de h. Audomarus een benedictijnenklooster op een
heuvel aan de Aa rivier. ln 640 of in 648 verplaatste de h. Bertijn de monniken
naar het eiland Sithiu. Er werden ten minste drie abdijkerken gebouwd:
de eerste in de 7de eeuw, de tweede die in de llde eeuw werd begonnen
en in 1105 ingewijd en tot in de 14de eeuw bestond, een derde, die in 1326
werd aangelegd en in 1531 was voltooid.
ln 1791 werd het klooster afgeschaft. De kerk werd eerst een parochiekerk,
daarna een gasthuis. ln 1799 werd ze verkocht. Ten gevolge van het weghalen
van bouwmaterialen verdween ze stilaan. ln 1830 brandden de resten
ervan op. Gedurende de opgravingen van 1843-1844 heeft men de sporen
van de drie achtereenvolgende kerken teruggevonden. Thans staan nog enkele
zuilen en bogen en de onderbouw van de toren recht.
Lit.: E. Wallet, Description; H. de Laplane, Saint-Bertin; Trésors de l'abbaye de Saint-
Bertin; P. Héliot, Les églises, p. 191 en 197 (plannen); P. Héliot, Le chevet roman, p.
73-96.
1 Die data verschijnen op f. 43 van de "Memoriën".
2 Frankrijk, dpt. Pas-de-Calais, departementshoofdstad.
3 Op f. 43, nr. 2 staat een attest van Vaast de Grenet (1508-1603), 70ste abt van Sint-
Bertijn. Zie H. de Laplane, Saint-Bertin, p. 76-77 en Les Abbés, II, p. 167-204. Het wapen
van de abt is op f. 40, nr. 4 getekend.
4 Op f. 48, nr. 2 draagt een attest van abt Morand Blomme de datum 25 januari 1602.

'iJ
2
'iJ
2
1
2 'iJ 3
1
'iJ 'iJ 4
2 3
5
Pentekeningen.
Wapen:
\J wapen van Sint-Omaars.
1
'iJ wapen van de abdij Sint-Bertijn.
2
Succa's commentaar: identificatie en
beknopte beschrijving van de wapens.
Lit.: A. Hermand, Dissertation, III, p. 343-402; A. Hermand en L. Deschamps de Pas,
Histoire sigillaire.
4 VAAST DE GRENET (1508 - 10 december 1603), 70ste abt van Sint-Bertijn
(zie noot 3).
Pentekening.
Wapen: \J wapen van de abt.
3
Succds commentaar: identificatie en
beknQpte beschrijving van het wapen.
Lit.: A. Hermand en L. Deschamps de Pas, Histoire sigillaire, pl. XXXVII, nr. 268.
EUSTACHE VAN MORCAMP en zijn echtgenote PERONNE VAN SAINT-OMER-WAL-
LONCAPELLE 5.
Pentekeningen.
Kunstwerken: gisanten en schildwapens.
Datering: einde 14de eeuw, begin 15de
eeuw 6.
Plaats: in 1602 in de abdijkerk achter het
altaar. Niet teruggevonden.
Wapen:
'iJ gedeeld 1. Morcamp 2. Walloncapelle.
1
'iJ wapen van Walioncapelle.
2
Succa's commentaar: afschrift van het
grafschrift van de dame. Lokalisatie en
beknopte beschrijving van de overblijfselen
van het dubbele graf. Enkele gegevens
betreffende de kleuren van de gisanten.
Lit.: H. de Laplane, Noms des mayeurs, p. 843, noot 1; A. Giry, Analyse et extraits, p.
265-266; G. Vallée, Extraits des manuscrits, p. 427; Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art,
p. 356; Kan. Haigneré en O. Bled, Les Chartes, J, akte nr. 1849; III, akten nrs. 2627 en
2635; O. Bled, Epigraphie, p. 506; J. de Pas, L'anneau pastoral, p. 474; Londen,
British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 15.

Gehoogde en gewassen pentekeningen.
Kunstwerk: glasraam. Aan weerszijden de
kinderen van het echtpaar. Succa heeft
een tweede schets van de vrouw in buste
uitgevoerd (f. 41). Links bevonden zich de
drie knielende zoons, de eerste was
blijkbaar een monnik (f. 41v'). Rechts,
de vierdochters (f. 42).
Datering: 14de eeuw? 8
Plaats: in 1602 inde abdijkerk.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: lokalisatie,
identüicatie, beschrijving en opstelling van
de personages.
Lit.: Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 356; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8,
Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 15.
Geoogde en gewassen pentekeningen.
Kunstwerk: glasraam.
Gewassen en gehoogde pentekeningen.
Kunstwerk: glasraam.
Succa's commentaar: beschrijving en
Succds commentaar: beschrijving van de
personages.
identliicatie van de jonge meisjes en de
jonge lieden.
Mogelijk heer Eustache van Morcamp, in 1373-1374 geciteerd aIs schepen te Sint-
Omaars. Zie A. Giry, op. cir., H. de Laplane, op. cit. en Kan. Haigneré en O. Bled, op. cit.
waarin een heer Eustache van Morcamp herhaaldelijk tussen 1383 en 1432 het burge·
meestersambt van de stad waarnam. Peronne van Walloncapel1e, echtgenote van Eustache
van Morcamp wordt in 1357 in een akte voor de schepenbank van Sint-Omaars vermeld.
Zie J. de Pas, op. cir. Zij wordt eveneens vermeld in een akte van 6 februari 1375. Zie
Kan. Haigneré en O. Bled, op. cit.
6 Het mannelijk personage draagt een baard: dit was in de mode tussen 1340-1350 en
het laatste derde van de 1400 eeuw. Zijn korte jak met mouwen die de hand bedekken
en de mantel die op de rechter schouder is geknoopt zijn kenmerkend voor de tweede
helft van de 14de en voor het begin van de 15de eeuw. De dagge wordt in de 1400 en de
15de eeuw gebruikt. De vrouwenktledij: het surcot met verlengde mouwen, de laag gedragen
gordel die uit metaalplaatjes schijnt te bestaan en het templettenkapsel wijzen op
dezelfde periode.
7 Een zekere Willem du Byes, voogd van de Sint-Janskerk te Sint-Omaars treedt als
getuige op in een akte van 23 februari 1468. Misschien was hij een familielid? Zie Kan.
Haigneré en O. Bled, Les chartes, III, p. 489, akte 3239.
8 Bepaalde elementen van de kledij (op de rechter schouder gesloten mantel van Willem
van der Bie, de gesloten surcots met ronde halsuitsnijding en verlengde mouwen van de
vier dochters) wijzen op de 14de eeuw of op de eerste jaren van de 15de eeuw.

Pentekening.
Kunstwerk: schilderij of miniatuur 9.
Datering: begin 16de eeuw 10.
Plaats: in 1602, in de abdij; niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: onvoIledige
aanduiding van de techniek en
onnauwkeurige lokalisering. Enkele
aantekeningen betreffende de kleuren.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P.
Rubens, f. 28.
Pentekening, enkele toetsen waterverf.
Kunstwerk: geschilderd portret, ta,pijtwerk
of glasraam. Succa heeft twee de'tails van
het kapsel uitgetekend. Vier
vrouwenstudies, drie ten halve lijve, een
ten voIle nit op f. 46, nr. 2, werden
waarschijnlijk naar een zelfde oeuvre
gekopieerd.
Datering: 15de of 16de eeuw 11.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: beschrijving van de
kledij.
1 WILLEM CLITO (1101 - 27 juli 1128), graaf van Vlaanderen, zoon van Robrecht
II, hertog van Normandië en van Sibylla van Conversano.
Gewassen pentekening.
Kunstwerk: graftombe met gisant en twee
engelen aan het voeteinde waarvan Succa
een tekening heeft gemaakt (f. 43) van
bovenaf en een schets van de lange zijde
(f.43vO).
Datering: einde 12de eeuw 12.
Plaats: in 1602 in de Heilige-Kruis kapel
van de abdijkerk 13. 18de eeuw onder het
orgel 14 • V66r 1789 in een hoek van de
kerk 15. Niet teruggevonden 16.
Wapen: 'V gegeerd schild.
1
Succa's commentaar: Latijns grafschrift
op de tombe, Succa's kopie bootst de grafie
van het oorspronkelijke na. Latijnse tekst
met toelichtingen over het grafschrift
(f. 43). Identificatie van de langezijde van
het graf (f. 43vo, nr. 1).
Lit.: O. Vredius, Sigilla, p. 14; E. Wanet, Description, p. 32-34, pl. VIII, fig. 1 (naar een
tekening van 17 februari 1742); H. de Laplane, Saint-Bertin, p. 201-206; H. de Laplane,
Les Abbés, II, p. 645; G. Vallée, Extraits des manuscrits, p. 427; [Revi1lion], Dessin, p.
596-597; Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 355-356; H. Nowé, Le gisant, p. 162, 163
(afb. 9), 168; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven
aan P.P. Rubens, f. 2.
9 De betekenis van de klimmende leeuw kon niet achterhaald worden.
10 De kleding en vnl. de splitmouw is typisch voor die periode.
11 Te oordelen naar de kleding van de figuren op f. 46, nr. 2 en o.a. de vorm van de
halsuitsnijding en de puntige trippen.
12 Het harnas is ca. 1175 te dateren. De trapeziurnvormige tombe is de meest voorkomende
in de Romaanse periode. Zie ook Inleiding, p. 64-65.
13 E. Wanet, op. cif., p. 34.
14 Naar de getuigenis van een 18de-eeuws reiziger geciteerd door H. de Laplane, Les
Abbés, p. 645.
15 E. Wallet, op. cit., ,p. 34.
16 E. Wanet, op. cit., p. 34.

2 Gedateerd getuigschrift van Succa's bezoek aan de abdij en handtekening
van abt Vaast de Grenet (zie aantekening 3).
Pentekening.
Kunstwerk: graftombe met gisant. Succa
heeft de zijwand geschetst.
Pentekening.
Kunstwerk: wandtapijt, waarop de graaf
een grondeigendom aanbiedt.
Datering: einde 14de of 15de eeuw (?) 17.
Plaats: in 1602 in de abdij, niet nader
gelokaliseerd. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie van het
personage en beknopte beschrijving van
het beeld. Inlichtingen over de aard en de
ouderdom van het onderstel.
Succa's commentaar: identificatie van de
zijwand.
Vermelding van de twee echtgenoten van
de graaf: Isabella van Vermandois (t 26
mei 1182), dochter van Roelof, graaf van
Vermandois, en Mathilde van Portugal
(t 6 mei 1218), dochter van Alfons J,
koning van Portugal en van Mathilde van
Savoie.
Lit.: Kan. Dehaisnes, Histoire de l'art. p. 356; K. Westendorp, Die An/ange, p. 29;
Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens,
fO27.
3 FILIPS VAN DE ELZAS (zie f. 23V", nr. 1).
Toespeling op een akte van 1191 waarbij Filips, graaf van Vlaanderen aan
de abdij van Sint-Bertijn een deel van het bos van Wulverdinghe schenkt. Die
schenking gebeurt gedeeltelijk voor zijn zielemst, die van zijn vrouw Mathilde
en die van zijn vader, graaf Diederik en gedeeltelijk in mil voor een land gelegen
te Arques, bij het kasteel van Ruholt 18.
Lit.: Kan. Haigneré en O. Bled, Les chartes, J, akten 370-371, p. 162, 163; A. Hermand,
Notice, p. 246; H. de Laplane, Les Abbés, l, p. 259; E. de Coussemaker, Documents
historiques, p. 280-281, akte nr. 268, en bevestiging van de akte, p. 281, nr. 269.
17 Ofschoon Succa beweert dat het wandtapijt meer dan 300 jaar oud is kan het toch
niet ouder zijn dan de tweede helft van de 14de eeuw: de weelderige jak met haar laag
gedragen plaatsjesgordel werd tussen 1340 en 1410 gedragen, maar de pronkmouwen aan
de schouder bevestigd en het kapsel Iijken eerder gefantaseerd. Het geheel zou dan ook
van latere datum kunnen zijn.
18 Succa schrijft foutief dat de schenking ten tijde van abt Jan II (1124-1131) plaats had.
ln feite geschiedde dit onder Jan III (1186-1230). De oorspronkelijke akte, bekend uit het
afschrift van dom Dewitte ervan gaf is van 1190, en niet van 1191, datum waarop het door
Willem, aartsbisschop van Reims werd bekrachtigd. Wij danken de H. Havandré van de
Bibliothèque Municipale van Sint-Omaars voor de inlichtingen die hij ons bezorgde.
1
2
3

Gewassen pentekeningen.
Kunstwerken:
A. rond geelwassen zegel, ruiter dravend
naar rechts het schild dragend en met het
zwaard zwaaiend, aan karmozijnen zijden
linten aan een akte van aprill24 7
opgehangen (voor ontleding en
opschriften, zie hieronder). Succa heeft
ook een detail van het zegeI nagetekend en
een aantekening gemaakt over een deel van
het QPschrift en de wijze waarop het zegel
opgehangen was (f. 44vO).
B. tegenzegel met heraldisch type 19.
Plaats: in 1602, in de abdij, niet nader
bepaald. ln 1919, Archief van Sînt-Omaars,
II G 605, oorspronkelijke akte op
perkament, verzegeld 20. Nu verdwenen 21.
Wapen:
'i} wapen van het tegenzegel: een lelie met
1
'i} op het schild, wapen van Artesië.
2
Succa's commentaar: beschrijving van het
grote zegel en gedeeltelijke kopie van het
omschrift.
Lit.: Recueil des chartes, p. 27; Graaf de Loisne, Catalogue, p. 135, akte CXXXII;
L. Deschamps de Pas, Sceaux, XVI, p. 362-363, fig. 1.
Robrecht, graaf van Artesië bevestigt het attest voor eensluidend afschrift van
een rechtsuitspraak van april 1247 ("Datum anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo septimo, mense Aprili") van Simon de Marquettes, abt
van Clairmarais (1225-1257), Pieter III proost van de collegiale kerk Sint-
Omaars (1239-1256), Bernardus, aartsdiaken van Oostervant en ridder
Simon van Villers, balju\v van Artesië en van Sint-Omaars. Deze waren tot
scheidsrechters gekozen om een twist tussen de graaf van Artesië en de gemeente
van Sint-Omaars enerzijds en de abdij van Sint-Bertijn anderzijds betreffende
het stadsgebied van Sint-Omaars naar Arques toe te beslechten.
Gedateerde akte "Datum Parisius anno Domini millesimo ducentesimo quar
dragesimo septimo mense februario" (Parijs, februari 1248). Gezegeld (zie
supra, A en B).
Lit.: Recueil des chartes, p. 24-27; H. de Laplane, Les Abbés, II, p. 554-555; L. Deschamps
de Pas, Notice descriptive, bewijsstuk nr. 1, p. 223-225; A. Giry, Histoire, p. 414-416;
Kan. Haigneré en O. Bled, Les chartes, II, p. 26; Graaf de Loisne, Catalogue, nr. CXXXII,
p. 186, en ook nr. CXIX, p. 181 en CXX, p. 182.
19 Het tegenzegel stemt overeen met de beschrijving die graaf de Loisne, op. cit. ervan
gaf.
20 Naar graaf de Loisne, op. cit.
21 Ben geauthentificeerde kopij ervan bestaat in het handgeschreven cartularium dat door
dom Dewitte werd aangelegd (III, p. 80, nr. 50) en in de Bibliothèque municipale van
Sint·Omaars bewaard wordt. (Mededeling van de H. Havandré).

ROBRECHT 1 (zie f. 36).
Vervolg van f. 44.
Pentekening.
Kunstwerk: detail van het grote ronde
zegel22•
Pentekeningen.
Kunstwerken: glasramen (?). Op f. 46v o ,
nr. 4 heeft Succa twee andere gezeten
vrouwen en een vrouwenhoofd getekend
die bij dezelfde serie horen 23.
Succa's commentaar: vermelding van de
grondstof en gedeeltelijke kopie van het
omschrift.
Datering: 15de eeuw 24.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Succa' s commentaar: beschrijving van de
kledij met de kleuren.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
f. 28.
Pentekeningen.
Kunstwerken: geschilderde beeltenissen,
wandtapijt of glasramen.
Datering: 15de eeuw 25.
Plaats: in 1602 niet nader bepaa1d.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: aantekeningen over
de kleuren.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,f.27.
22 Zegel beschreven door de Loisne, op. cit. Opschrift: ROBERTVS: FILlYS: REG(rs): FRAN-
CIE: COMES:ATREBATENsrs. Middellijn van het oorspronkelijk stuk: 80 mm.
23 Willem Fillastre (t 1473) die abt van Sint-Bertijn was, heeft zijn abdij glasramen ge,.
schonken, die twaalf sibyllen met passende rijmspreuken afbeelden. Zie Kan. Dehaisnes,
Recherches, p. 33. Men kan zich inbeelden dat ze gezeten waren en spreukbanden hielden
of ernaar wezen. Zie inleiding, p. 57, aant. 10. Nu heffen de vier vrouwen, die Succa heeft
nagetekend een arm omhoog en dragen vrij ongewone kapsels die de kunstenaars vaak
voor figuren uit het O.T. gebruiken. Verder leest men op de mouw van het vrouwelijk
personage links op f. 46v O het woord "sibilla". TaIrijke fragmenten van glasramen afkomstig
van Sint-Bertijn worden heden in de kerk van Shiplake (Henley-on-Thames, Berkshire)
bewaard. E.J.M. Carr, dominee van bovengenoemde kerk heeft de door ons gestuurde
foto's van de niet-geïdentificeerde tekeningen uit het katern Sint-Omaars onderzocht.
Geen enkel glasraam stemt echter met de tekeningen van Succa overeen. Indien de
tekeningen niet naar glasramen werden gemaakt, dan bestaat nog de mogelijkheid dat zij
naar de wandtapijten die Fillastre eveneens had besteld werden uitgevoerd; zie Kan. Dehaisnes,
op. cit. en J. Du Teil, Un amateur d'art, p. 51-55. Twee ervan worden nog in het
museum van Sint-Omaars bewaard, zie J.P. Asselberghs, La tapisserie, nrs. 15 en 16,
maar zij vertonen geen gelijkenis met Succa's tekeningen.
24 Te oordelen naar de kleding die weI erg gefantaseerd lijkt.
25 Te oordelen naar de kleding: de helm (salade) van één der personages wijst eerder op
het einde van de 15de eeuw.

3 VROUW TEN HALVE UJVE GEZIEN, KRUGER EN DRIE BEJAARDEN TEN HALVE
UJVE.
Pentekeningen.
Kunstwerken: geschilderde beeltenissen,
wandtapijt of glasramen; meer uitgewerkte
tekening van een detail van het
vrouwenkapsel.
Datering: 16de eeuw(?) 26.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: beschrijving van de
kledij met de kleuren.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
folio's 2 en 27.
JAN VAN CROY (na 1354 - 25 oktober 1415), heer van Renty, Senighem,
Araines, enz., raadsheer en kamerheer van Filips en Jan, hertogen van Bourgondië
en opperkeldermeester van de koning van Frankrijk, zoon van WiIlem
van Croy en Isabeau van Renty en zijn echtgenote MARGARETA VAN CRAON
gehuwd in 1384), vrouwe van Tours-sur-Marne.
Pentekeningen.
Kunstwerken: gisanten met hun wapen.
Succa heeft elk hoofd opnieuw
nagetekend.
Datum: eerste helft van de 15de eeuw 27.
Plaats: 1602, abdijkerk,
Hemelvaartskapel 28 •
1816, ruïne 29. 1830, verdwenen 80.
Wapen:
Q wapen van Croy.
l
Q wapen van Renty.
2
Q gekwartileerd wapen van Croy en
3
Renty.
Q wapen van Picquigny.
4
Q wapen van Brimeu.
5
Q w~pen van Craon.
6
Q wapen van Vlaanderen.
7
Q wapen van Châtillon, gebroken.
8
Q wapen van Croy-Renty, gedeeld
9
1. Craon en 2. Vlaanderen.
Q wapen van Coucy 81.
10
Succa's commentaar: gedeeltelijke
identificering van de personages en van de
wapenschilden. Enkele notaties
betreffende de kleuren van de schilden.
Kopie van het grafschrift van het echtpaar.
Gedeeltelijke beschrijving en onvolledige
lokalisering van hun graf.
Lit.: I. Scohier, Généalogie, p. 7-9; N. de le ViUe, Heverleae Celestinae, uitgegeven in
A. Sanderus, Chorographia sacra Brabantiae, vol. 2, p. 161; E. Wallet, Description, p. 27,
34-35, pl. VIII, afb. 2; H. de Laplane, Saint-Bertin, p. 17, 47-48; H. de Laplane, Les
Abbés, II, p. 645; G. Vallée, Extraits des manuscrits, p. 426-427; R. Rodière, Les écussons,
p. 387; M.R. Thielemans, Les Croy, p. 5-9; Londen, British Museum, hs. 1841.12.
11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven, f.2.

Pentekening.
Kunstwerk: gisant; Succa heeft een detail
van de rechtermouw en van de gordel
nagetekend.
Datering: midden 13de eeuw 32.
Pentekeningen.
Kunstwerken: geschilderde beeltenissen,
wandtapijten of kerkramen. Op f. 42vo,
nr. 2 staat een tekening van een vrouw in
buste, die waarschijnlijk hierbij hoort.
Datering: 15de of 16de eeuw.
Plaats: in 1602, niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Wapen: \1 schild met leeuw 33.
1
Succa's commentaar: gedeeltelijke
beschrijving van gisant en wapen.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: beschrijving van de
kleding en kopie van de opschriften op
boordsels.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
f. 28.
26 Te oordelen naar de kledij en o.a. naar de gefantaseerde haarkapsels.
27 Het harnas is ca. 1430 dateerbaar, te oordelen naar de vorm van de grote storrnhoed
(bassinet) en van het dijharnas. De vrouwelijke klederdracht geeft weinig steun, daar de
open surcot en het onderkleed met nauwsluitende mouwen van het midden van de
14de eeuw tot het begin der 16de eeuw aIs statiekledij in zwang bleven. Het naar omhoog
gekapte haar in hoornvorm met gepareld net en bekroond door een smane "bourrelet"
zijn kenmerkend voor het begin van de 15de eeuw. Zie ook Inleiding, p. 65.
28 Inlichting gegeven door E. Wanet, op. cil., p. 34. De twee gisanten rustten op een graf
van 2,18 m X 1,18 monder een nis. Onder een ge1ijkaal'dige nis, gescheiden van de eerste
door een pijler, rustte de tweec!e zoon van het echtpaar, die, net ais zijn vader, te Azincourt
sneuvelde. Zie M.R. Thielemans, op. cil., p. 8. Volgens het getuigenis van een 18deeeuws
reiziger geciteerd door H. de Laplane, Les Abbés, zou het ene graf dat van de
vader geweest zijn, het tweede dat van zijn echtgenote.
29 De overblijfse1en van de nis werden op de opgegeven datum getekend. Zie E. Wanet,
op. cit., pl. VIII, fig. 2.
30 E. Wanet, op. cil., p. 34.
31 ln werkelijkheid doorsneden in vair en keeI.
32 Te oordelen naar de wapenrusting, niet erg nauwkeurig.
33 Succa heeft zijn eigen identificatie, "Flandre", geschrapt.

1 ELF MANNELIJKE PERSONAGES, koppen, borstbeelden, twee personages, waaronder
een koning, ten voeten uit en twee hoeden.
Pentekeningen.
Kunstwerken: geschilderde portretten,
wandtapijten of kerkramen.
DaterÎng: 15de eeuw (?) 34.
Plaats: in 1602, niet nader bepaa1d 35.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: aantekeningen
betreffende de kleuren.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
folio's 2 en 27.
2 MAN lN BUSTE in verloren profiel, twee studies voor een hoed (waarvan een
geschrapt v66r de schouder van het personage, in de linker bovenhoek) en
een van een tootschoen.
Pentekeningen.
Kunstwerk: geschilderde panelen van een
gesmeed retabel waarop het Leven van de
H. Bertinus afgebeeld is 36.
Datering: 145937•
Kunstenaar: Simon Marmion 38.
Plaats: in 1602 op het hoofdaltaar van de
abdijkerk 39. ln 1783 in de kooromgang
van de abdijkerk 40. ln 1791, wordt het
retabel ontmanteld en het metaal
vernie!d 41.
Heden worden de twee zij!uiken in Berlijn,
Staatliche Museen (nrs. 1645 en 1645 A)
bewaard, op twee fragmenten na die zich te
Londen, National GaUery (nr. 1302 en
1303) bevinden en oorspronkelijk het
hogere middengedeeIte van het retabe!
konden bedekken.
Succa's commentaar: korte beschrijving
van het kapsel van het personage.
Lit.: E. Martène en V. Durand, Voyage, J, 2de dee!, p. 183-184; H. de Laplane, Saint-
Bertin, p. 54-55; C. Dehaisnes, Recherches; Staatliche Museen zu Berlin, p. 278-280;
M. Davies, The National Gallery, London, p. 18-26 (overvloedige literatuur); Londen,
British Museum, ms. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven, f. 27.
34 Te oordelen naar de kleding, niet erg nauwkeurig.
35 De aanduiding "Vut van Claremare" in de bovenhoek van het folio is moeilijk te
interpreteren. ln elk geva! zijn op ditzelfde folio motieven getekend uit het retabel van
Simon Marmion, dat stellig in Sint-Omaars stond (zie tekening nr. 2). De tekeningen nr. 4
daarentegen horen bij die van f. 45, ur. 1 en zijn de weergave van g1asramen (?) uit Sint-
Bertijn.
36 Wij zijn de H. L. Campbell uiterst dankbaar omwille van de identüicatie van dit personage,
dat zich helemaal rechts van het linker panee! bevindt. De geschrapte hoed is
wellicht de zijne. Het ronde kapsel en de snavelschoen zijn die van het personage uit het
retabel dat precies v66r hem staat.
37 Het retabel werd in dit jaar ingehuldigd. Zie Kan. Dehaisnes, op. cit., p. 39. De bewaarde
rekeningen, die enkel het zilversmidswerk betreffen, lopen van 1455 tot 1459.
Zie Kan. Dehaisnes, op. cit., p. 113.
38 De toeschrijving, die voor 't eerst door A. Michiels in 1866 werd voorgesteld, werd door
Kan. Dehaisnes, op. cit., p. 45 overgenomen en wordt sedertdien algemeen aanvaard. Zie
M. Davies, op. cit., p. 21-23.
39 Door abt Willem Fillastre voor het hoogaItaar besteld. Tot in 1783 door verschillende
reizigers in situ vermeld. Zie M. Davies, op. cit., p. 22.
40 Naar Kan. Dehaisnes, op. cit., p. 28-29.
41 H. de Laplane, op. cit., p. 54-55 en M. Davies, op. cit., p. 22.

Pentekening.
Kunstwerk: sehilderij, wandtapijt of
kerkraam.
Datering: 16de eeuw 42.
Pentekeningen.
Kunstwerken: kerkramen (?). Zie
inhoudsopgave van f. 45 nr. 1 waarop twee
andere gezeten vrouwelijke personages en
een vrouwenhoofd voorkomen die tot
dezelfde groep behoren.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald 43.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: besehrijving van
de stoffen en de kleuren.
Datering: 15de eeuw.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald 44.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: gedetailleerde
beschrijving van de klederdracht met
kleureoopgave.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
f. 28.
Pen teken ing.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: 16de eeuw.
Pentekening.
Kunstwerk: wandschildering: een
mannelijk personage sehijnt de graaf te
introduceren, achter de graaf is zijn wapen
voorgesteld 45.
Datering: ca. 1340-135046•
Plaats: in 1602 in de O.-L.-Vrouw-
Hemelvaartkapel van de abdijkerk. Niet
teruggevonden.
Plaats: in 1602 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificering en
summiere besehrijving van het portret.
Opgave van de techniek en lokalisering
van het kunstwerk.
Lit.: K. Westendorp, Die Anfange, p. 21-22; A. de Loisne, Iconographie, p. 366, pl. 1.
42 Te oordelen naar de splitmouw.
43 Zie aant. 35.
44 Zie aant. 35.
45 De krijgsman die onder de hertog is afgebeeld (zie nr. 4) is missehien een gedetailleerde
voorstelling van dit personage. De krijgsuitrusting is in elk geval typisch voor de periode
waarin de gram leefde. Het hoofd met aureool (?) onderaan rechts steJt ook hetzelfde
personage voor. Misschien een bescherrnheilige?
46 K. Westendorp, op. cit., dateert het schilderij van de eerste heIft van de 14de eeuw
afgaand op de klederdracht van de graaf. Sommige details van de wapenrusting wijzen
meer bepaald naar een datering 1340-1350.
\J 1
1 2
3 4

Pentekeningen.
Kunstwerken: ?
Datering: 15de eeuw (?) 47.
Plaats: in 1602, niet nader bepaa1d.
Niet teruggevonden.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
f. 27.
Pentekeningen.
Kunstwerk: muurschildering? De buste is
misschien de hervatting op grotere schaal
van het personage ten voeten uit 48.
Datering: ca. 1340-135049•
Plaats: in 1602 niet nader bepaald.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: enkele aanduidingen
betreffende de wapenrusting.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, aan P.P. Rubens toegeschreven,
f. 2.
1 Vermelding van de plaats van het onderzoek en van het aantal gebruikte
bladen.
2 Lijst van de begraafplaatsen van de graven van Vlaanderen en van hun
echtgenoten.
47 Op grond van de weinig karakteristieke kapsels.
48 Zie aant. 45.
49 Op grond van de wapenrusting.

25 januari 1602 ". Tijdens zijn verblijf in de abdij van Sint-Bertijn te Sint-
Omaars bezocht Succa de abdij van Clairmarais 2. F. 48 is thans los en volledig
gelokaliseerd 3. De vermelding uut van Claremare staat omgekeerd geschreven
op f. 46vo, dat hoort bij de katern van Sint-Omaars en waarop enkele
van de geïdentificeerde figuren gekopieerd zijn naar kunstwerken die toen in
die abdij aanwezig waren. Op f. 52, uit de katern van Gosnay, staan naast het
attest van de prior van dit kartuizerklooster twee summiere schetsen van
gisanten, hun identificering en de vermelding Claremaretz; overigens is uitgemaakt
dat deze figuren inderdaad in Clairmarais begraven waren 4.
ABDU YAN O.-L.-Y. YAN CLAIRMARAIS
ln 1128 stichtte Foulques, abt ter Duinen, een benedictijnenabdij die omstreeks
1137-1138 sarnen met het moederhuis overging naar de orde van
Cîteaux. Diederik van de Elzas, zijn tweede echtgenote Sibylle van Anjou en
Stephanus, koning van Engeland, tellen onder de belangrijkste weldoeners
van dit klooster. De keuze van de plaats bleek moeiIijk te zijn en pas in 1166
werd ze definitief in Clairmarais gevestigd. De abdijkerk, in 1167 begonnen,
werd omstreeks 1250 voltooid. Een deel van de kloostergangen dateerde van
de 12de eeuw. De abdij werd in 1791 opgeheven. Er blijven nog slechts een
boerderij en een blok metselwerk over.
Lit.: H. de Laplane, L'abbaye de Clairmarais; R. Rodière, Epigraphie du Département
du Pas-de-Calais, d., V, afl. 8, p. 465-513; J.-M. Canivez, Clairmarais.
1 Deze datum komt voor op f. 48 van de Memoriën (nr. 2).
Frankrijk, dep. Pas-de-Calais, arr. Sint-Omaars.
3 Op ditzelfde folio staat het gedateerde attest van het bezoek van Succa, afge1everd
door Morand Blomme of Bloeme uit Renescure, 43ste abt van Clairmarais. Hij werd
omstreeks 1547 geboren, op 18 april 1595 werd hij aan,gesteld tot abt en hij overleed op
28 maart 1615. Zie G. Jongelinus, Notitia abbatiarum, Liber IX, p. 27; H. de Laplane,
Les abbés de Clairmarais, p. 549-575; Gallia Christiana, d.III, kol. 531.
4 Zie tekeningen nrs. 1 en 2.

1 DIEDERIK VAN DE ELZAS (t 17 januari 1168), graaf van Vlaanderen, zoon
van Diederik II, hertog van Lotharingen en van Gertruda van Vlaanderen, zijn
tweede echtgenote SIBYLLE VAN ANJOU (t 1165), dochter van Foulque van
Anjou, koning van Jeruzalem en van zijn eerste ech:tgenote Aremburge van
de Maine, en hun zoon FILIPS VAN DE ELZAS (zie f. 23vo, ur. 1).
Pentekeningen.
Kunstwerk: muurschildering 5 waarvan
Succa alIeen getekend heeft de graaf (a),
de gravin (b) en hun zoon (c).
Datering: 1547 (?) 6.
Plaats: in 1602, in de kloostergang 7.
ln 1619, verdwenen 8.
Wapen:
Q schild gedeeld 1. Jeruzalem 2.
1
Vlaanderen (oud) 9.
'0 wapen van Vlaanderen (oud) 10.
2
\J wapen van Vlaanderen met de leeuw 11.
3
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift dat de stichting van de abdij van
Clairmarais vermeldt door Diederik van de
Elzas en zijn echtgenote, met de datum
(1140), die op een andere manier herhaald
wordt in een cartouche (1146) 12.
Enkele aantekeningen betreffende de kledij
en het wapen van de gravin en haar
echtgenoot.
Vermelding van de begraafplaats van
Diederik van de Elzas 13.
Vermelding van een H. Maagd uit dezelfde
compositie en kopie van een inschrift dat
zich daaronder bevond 14. Kopie van een
inschrift met de identificatie van de
beeltenis van Filips van de Elzas.
Vermelding van een "renovatio" van de
schildering door abt Robert Il Pépin 15
met datering.
Lit.: G. Jongelinus, Notitia abbatiarum, Liber IX, p. 28-29; H. de Laplane, L'abbaye de
Clairmarais, p. 303-304; R. Rodière, Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, d. V,
ail. 8, p. 477, 490, 495,501-502; H. Van Werveke, Filips van de Elzas, p. 27-31.
2 Gedateerd attest betreffende het bezoek van Succa aan de abdij en handtekening
van abt Morand Blomme (zie noot 3).
5 Deze precisering is van G. Jongelinus, op. cit. Aan weerskanten van de tronende
H. Maagd waren nog de beeltenissen geschilderd van de kastelein van Sint-Omaars, van
de H. Bernardus en de eerste 39 abten van Clairmarais. Volgens dom Bertin de Vissery
(1748), aangehaald door R. Rodière, op. cit., p. 477, was de H. Maagd een beeld.
6 Deze datum wordt door Succa aangegeven aIs die van de "renovatio" van het schilderwerk
onder abt Robert II Pépin (1494 - 1547). De datum wordt niet ontzenuwd
door een analyse van kledij en wapenrusting, bestaande uit 15de-eeuwse elementen
(bijvoorbeeld: de puntige muts, de tootvormige ijzeren schoen en de sporen met lange
schachten) en 16de-eeuwse elementen (met name het kleed met vierkante open haIs en
splitmouwen, de kniestukken van de twee graven en de stormhoed met halsstuk).
7 Inlichting uit G. Jongelinus, op. cit.
8 Volgens dom Bertin de Vissery (1751), aangehaald door R. Rodière, op. cit., p. 490
en 495, werd de kloostergang in dat jaar gewit.
9 Dit wapen was omgewend uit eerbied voor de H. Maagd. Het komt gedeeltelijk voor
op de mante1.

10 Ook Opde wapenrok.
11 Op de wapenrok.
12 1140 is door G. Jongelinus, op. cit., p. 23, gesuggereerde datum van de stichting van
het klooster. Deze datum wordt na hem door dom Bertin de Vissery en door H. de Laplane
overgenomen. De datum op de cartouche is waarschijn1ijk te wijten aan een verwarring
tussen het jaartal en de dag van de kalenden van de datum die de Succa in Romeinse
cijfers geeft. De oudste bekende akte van Diederik van de Elzas voor Clairmarais is van
1142 (H. Coppieters Stockhove, Régestes de Thierri d'Alsace, p. 241). ln 1145 verleenden
de graaf, zijn echtgenote en hun zoon aan de abdij een deel van het bos van Ruholt, cf.
G. Jongelinus, op. cit., p. 31. Zoals men ziet, bevestigt geen enkele thans bekende akte
de aanwijzingen van Succa.
13 Zie over hem N. Huyghebaert, Het grafschrift van Diederik van den Elzas, p. 399-412.
14 Dit opschrift alludeert waarschijnlijk op de onenigheid tussen Diederik van de Elzas en
zijn echtgenote, toen deze besloten had in te treden in het klooster te Bethanie; zie N.
Huyghebaert, Une comtesse de Flandre à Béthanie. Ofwel herinnert het opschrift aan de
grote moeilijkheden bij de verkiezing van de 39ste abt van Clairmarais, Robert II Pépin
(zie H. de Laplane, Les abbés de Clairmarais, p. 465-469 en Gallia Christiana, III, kol.
530), doordat voor het eerst gebruik was gemaakt van het induIt dat Keizer Karel van
Leo X had verkregen voor de benoeming van een nieuwe abt. Over deze hele politiek in
de Nederlanden en de daaruit voortvloeiende moeilijkheden, met name in de cisterciënzerorde,
zie E. De Moreau, Histoire de l'Eglise en Belgique, d. IV, p. 174 en vg. en meer
in het bijzonder p. 178-180.
15 De juiste betekenis van de term "renovari" is niet duidelijk. Gaat het om een restauratie
of een volledige vernieuwing van het werk? Volgens A. Forcellini, Lexicon totius
latinitatis, IV, p. 83, betekent de term repareren, herstellen.

7 februari 1602 1. Enquête van Anthonio de Succa in het kartuizerk100ster
van Val-Saint-Esprit te Gosnay 2.
KARTUIZERKLOOSTER VAN
VAL-SAINT-ESPRIT
Dit kartuizermannenklooster werd in 1320 gesticht door Thierry d'Rireçon
(t 20 november 1328), klerk van Robrecht II, graaf van Artesië, vervolgens
kanselier en gouverneur van het graafschap en bisschop van Atrecht. Ret
werd in 1791 opgeheven. Ret cartularium van deze instelling werd door
E. Dramard beschreven.
Lit.: Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, II, afl. 6, p. 20; E. Dramard, Le
cartulaire de Gosnay.
1 Deze datum wordt twee keer gestaafd: door Succa zelf op f. 52v o en door de prior
van het kartuizerklooster, Antoine le Petit, op f. 52.
2 Frankrijk, dép. Pas-de-Calais, aIT. Bethune. De benaming "Chartroux", gebruikt door
Succa, was gebruikelijk in de middeleeuwen; zie bijvoorbeeld kan. Dehaisnes, Documents,
Première partie: 627-1373, p. 278.

1 PIETER II VAN BAILLEUL (t 27 mei 1385), maarschalk van Vlaanderen, zoon
van Jan III en Catherine van Belle, en zijn echtgenote JEANNE DE CRÉQUY-RAIM-
BOVAL (t na 1405), dochter van Emoul en van Marie d'Aussy 3.
Pentekeningen.
Kunstwerken: gisanten.
Datering: einde 14de, begin 15de eeuw 4.
Plaats: in 1602, in het kerkkoor, in het
midden, v66r de grote kandelaar.
Niet teruggevonden.
Wapen:
'iJ wapen van Bailleul-Doulieu.
1
\} wapen van Ghistelles.
2
\} niet-geïdentificeerd wapen 5.
3
\} niet-geïdentificeerd wa,pen.
4
\} wapen van Van Belle (Vlaanderen).
5
\} wapen gedeeld 1. Bailleul, 2. Créquy.
6
\} wapen van Créquy (gebroken).
7
\} wapen van Aussy.
8
\} wapen van Créquy (effen).
9
\} onbepaald wa,pen.
10
\} onbepaald wapen.
11
Succa's commentaar: kopie van het
grafopschrift van de maarschalk.
GedeeJtelijke beschrijving van een van de
kwartieren. Lokalisering van het graf van
het echtpaar. Kopie van het grafschrift
van de echtgenote 6.
Lit.: J. Gailliard, Bruges et le Franc, d. VI, p. 203-204; F. Bayley, The Bailleuls, p. 50-
61 en 179-183; Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, d. II, afl. 6, p. 21-22, noot
4°; afl. 7, p. 96; L. Detrez, Dame, p. 40-43, afb.; Londen, British Museum, hs. 1841.12.
11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, fol. 2.
2 [THIERRO D'HIREÇON] (zie p. 156).
Lokalisering en gedeeltelijke beschrijving van het graf van geestelijken die
Succa niet heeft kunnen identificeren. Deze graftombe was opgericht in 1327-
1328 door beeldhouwer Jean Alou!.
Lit.: Kan. Dehaisnes, Documents et extraits divers, Première partie: 627-1373, p.
272, 278; Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, d. II, afl. 6, p. 20, noot 1; J.
Lestocquoy, Les évêques d'Arras, p. 25-26; F. Baron, Les sculpteurs, p. 19-20.
3 De datum van het overlijden van Jeanne de Créquy wordt gegeven naar F. Bayley,
op. cit., p. 57. J. Gailliard, op. cit., p. 204, beweert, zonder enige bewijsgrond, dat ze te
Nieuwpoort begraven was.
4 Op grond van de krijgsrusting, gebruikelijk tussen 1380 en 1410 ongeveer, en het
algemene uitzicht van het vrouwenkleed, zeer summier geschetst.
5 De huidige stand van de genealogie van deze familie maakt het niet mogelijk de
kwartieren 3, 4, 10 en 11 met zekerheid te identificeren. F. Bayley, op. cit., p. 54, identificeert
wapen nr. Il met dat van Bavinchove.
6 Succa vermeldt verkeerdelijk 1300 aIs de daturn van haar overlijden. Feitelijk was
deze onvolledig aangegeven op de grafsteen, ofwel was deze beschadigd.
F.49
\}
7
\}
1
8
\}
9
\} \}
6 10
\}
11

3 EEN HEER VAN MONTAIGU (t 1363), hofmeester van de graaf van Vlaanderen
en zijn ECHTGENOTE.
Pentekeningen.
Kunstwerken: gisanten.
Datering: omstreeks 13637•
Plaats: in 1602, in het kerkkoor, aan de
noordkant. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: Gedeeltelijke kopie
van het grafopschrift van de ridder,
lokalisering van de gisanten van het
echtpaar.
Lit.: Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, d. II, afl. 6, p. 21, noot 2; Londen,
British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, fol. 2
en 28.
ISABELLA VAN PORTUGAL (21 februari 1397 - 17 december 1472), dochter van
Jan 1 van Portugal en van Philippina van Lancaster, derde echtgenote van
Filips de Goede, hertog van Bourgondië.
Akte van Isabella van Portugal, gedateerd 21 september 1435, waarbij jaarmissen
worden ingesteld ter gedachtenis van verscheidene leden van haar
familie en een kapel wordt opgericht waarin deze missen gezongen zullen
worden. "Donnéz en la ville d'Arras, le XXIe jor de septembre, l'an de grace
mil quattre cens et trente cincq". Ze was overgeschreven op een koperplaat
tegen de noordermuur van de kerk; deze plaat is niet teruggevonden.
Lit.: Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, d. II, afl. 7, p. 101-102; P. Quarré,
Plaques de fondations d'Isabelle de Portugal, p. 32.
ISABELLA VAN PORTUGAL (zief. 50).
Beschrijving en kopie van een opschrift op de voorlopige begraafplaats van
de hertogin.
Beschrijving van de voorlopige begraafplaats van de hertogin en kopie van
het grafschrift.
Wapen: \J wapen gedeeld 1. Filips de Goede, 2. Portugal.
1
Lit.: Epigraphie du Département du Pas-de-Calais, d. II, afl. 6, p. 21, noot 3°.

Eerste strofe van een Gregoriaanse zang, "Jesu corona virginum", gezongen
tijdens de eerste vespers van het Commune Virginum. De tekst is identiek,
maar de muziek stemt niet overeen met die welke thans deze tekst begeleidt.
Ze schijnt een variante te zijn op een meermaals gebruikte melodie, onder
meer voor de zang "Te gestientem gaudiis" van de tweede vespers van het feest
van de Allerheiligste Rozenkrans (7 oktober). Deze varianten horen waarschijnlijk
specifiek bij de door de kartuizers gezongen melodieën 8.
1 BAUDOUIN DE SAINT-OMER (vermeld in 1244/1245 en 1246), heer van Walloncapelle
9.
Potloodtekening 10.
Kunstwerk: gisant, waarvan alleen de buste
geschetst is.
Datering: midden 13de eeuw 11.
Plaats: in 1602, in de kloostergang van de
abdij Clairmarais 12. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: summiere
lokalisering van de gisant en eerste
woorden van het grafschrift.
Lit.: G. Jongelinus, Notitia abbatiarum, Liber IX, p. 30; H. de Laplane, L'abbaye de
Clairmarais, p. 306; A. Giry, Les châtelains de Saint-Omer, p. 40; R. Rodière, Epigraphie
du Département du Pas-de-Calais, d. V, afl. 8, p. 504.
7 Op grond van de wapenrusting, die gedeeltelijk getekend is en van het vrouwenkleed,
dat zeer summiergeschetst is.
8 Deze inlichtingen werden ons vriendelijk meegedeeld door de h. Jozef Robijns, professor
aande Katholieke Universiteit te Leuven.
9 Betreffende zijn positie in de familie, zie A. Giry, op. cit.
10 Deze tekening op haar kop uitgevoerd, ook tekening nr. 2.
11 Op grond van de gesloten helm.
12 Inlichting verstrekt door R. Rodière, op. cit. Zijn grafschrift werd gepubliceerd door
G. Jongelinus, op. cit.
1
2
3

2 GERARD [DE SAINT-OMER 13 (na 1268 - na 1306),] heer van Zuidpene, [zoon
van Gilbert de Saint-Omer en van Agnes van Haveskerke, echtgenote van
Rainfray Mottenghem?].
Potloodtekening 14.
Kunstwerk: gisant.
Datering: tweede helft van de 13de
eeuw? 15.
Plaats: in 1602, in de kloostergang van de
abdij Clairmarais 16.
Niet teruggevonden.
Wapen: 0 schets van het wapen 17.
1
Succa's commentaar: eerste woorden van
het grafschrift en summiere lokalisering
van de gisant.
Lit.: J. Cordonnier, Notice généalogique, p. 295-296; A. Giry, Les châtelains de Saint-
Omer, genealogische tabel; J. de Pas, Analyse d'une chronique du XVIII' siècle, p. 270;
J. de Pas, Trois Recueils de portraits, p. 559; C. Looten, Les seigneurs, p. 178-179.
3 Attest van het bezoek van Succa aan het kartuizerklooster, uitgereikt op 7
februari 1602 door prior Antoine le Petit.
13 Verkeerde IeziIligvan Succa, die schrijft moocer. Op grond van een vergelijking van
A. Giry en J. Cordonnier, op. cit., zou deze figuur deeI uitmaken van de onwetteIijke
tak van de familie van Saint-Omer, gesproten uit WiIlem V, sIotvoogd van Sint-Omaars.
Deze identificering, de enige aannemeIijke op grond van bekende gedrukte bronnen,
wordt twijfeIachtig door de voorgesteJde datering (zie noot 15).
14 Deze tekening, zoaIs de voorgaande, op haar kop uitgevoerd.
15 ln verband met deze tekening rijst een dateringsprobIeem. Deze gisant draagt een
wapenrusting, die vervaardigd is tussen ±I225 en ±1260. AIs de identificering juist is,
wijst de kledij op een vroegere datum dan de geboortedatum van het personage, hetgeen
nooit voorkomt. De positie van het zwaard, de vorm van het schild, het type helm met
vIakke bovenkant en zonder keelbescherming, de vorm van de wapenrok en het ontbreken
van schouderpIaten wijzen aIle op 1260 aIs terminus ad quem. De gisant van
Georges van NiverIée (t 1262) in de kapeI van NiverIée, bij Philippeville, gelijkt sterk op
de tekening van het door Succa gereproduceerd kunstwerk. Hel vertegenwoordigdt evenwei
een enigermate verder gevorderd stadium in de ontwikkeling van de wapenmsting: de
heIm is voorzien van een eenvoudige horizontale kijkspIeet en de ridder draagt schouderplaten;
cf. H. Rousseau, Frottis, p. 11-12.
16 J. de Pas, op. cil.
17 Schild beIaden in de rechterhoek met een klimmende leeuw, gekroond en in het hart
met een schiId?

12 februari 1602 1. Onderzoek van Succa te Rijsel 2. ln de loop hiervan bezocht
hij de verzameling van Jean du Bosquel, heer des Planques", en de
Sint-Pietersstiftskerk 4. Hij maakte ook enkele tekeningen waarvan hij de oorsprong
niet preciseert 5, terwijl een andere tekening reeds deel uitmaakt van de
Memoriën van Gent, waar hij zich onmiddellijk na zijn Rijsels verblijf zou
begeven 6.
JEAN DU BOSQUEL, HEER DES
PLANQUES
Zoon van Nicolas en Catherine de Warenghien, echtgenoot van Marie de
Haudion, daarna van Marie de Rebreviettes; hij was op 5 mei 1612 nog in
leven 7.
Lit.: L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux d'Antoine de Succa, p. 13; P. Denis du
Péage, Recueil de généalogies lilloises, p. 1170 en 1183; Brussel, K.B., hs. 19.464, f. 197vo,
1 Deze datum komt drie keer voor, op f. 53, 59 en 59vO.
2 Frankrijk, dep. Nord, dep. hoofdplaats.
3 F. 53-53vO en 59vo, nr. 2. Succa geeft geen attest van zijn bezoek bij deze verzamelaar.
Zie, over deze laatste, boven.
4 F. 54vO tot 59vo. Op f. 59, nr. 2 komt een autografisch attest van François Desmons
(de MOI1ltibus), inzake het bezoek Succa voor. François Desmons wordt vermeld ais kanunnik
aan de stiftskerk van 1584 tot 1611. Zie E. Hautcœur, Histoire de l'église collégiale,
d. III, p. 22, Doot 2 en A.M. Pietresson de Saint-Aubin, Répertoire, 16 G. Chapitre
de Saint-Pierre de Lille, stukken nrs. 16 G 65, 267, 1353, 1796, 1797.
5 F. 54, nr. 1 en 2, en 59 vo, nr. 1.
6 F. 59, nr. 1.

'iJ 'iJ
1 2
1 2
'iJ 'iJ
3 4
3
5
4
1 LODEWIJK VAN NEVERS, genaamd van Créey (ca. 1304 - 25 augustus 1346),
graaf van Vlaanderen, zoon van Lodewijk J, graaf van Nevers, en van Johanna,
gravin van Rethel.
Gehoogde pentekening.
Kunstwerk: schilderij (7).
Datering: begin van de 15de eeuw (7) 8.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Jean du Bosquel. Niet teruggevonden.
Wapen: 'iJ wapen van Vlaanderen.
1
Succa's commentaar: Identificering van de
figuur. Beschrijving van de kiedij en
aantekening over de kleuren van het
wapen.
Lit.: L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux d'Antoine de Succa, p. 13; K. Westendorp,
Die Anfange der franzosisch-niederlandischen Portraittafel, p. 69; Atrecht, Bibliothèque
municipale, hs. 266, Recueil d'Arras, f. 52; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8,
Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 27.
2 MARGARETA VAN FRANKRIJK (1310 - 9 mei 1382), doehter van Filips V de
Lange, koning van Frankrijk en van Johanna van Bourgondië, echtgenote
van Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk: schiiderij (7).
Datering: begin van de 15de eeuw (7) 9.
Plaats: in 1602, verzameling van Jean du
Bosquel. Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapen gedeeld 1. Vlaanderen,
2
2. bezaaid met Frankrijk Ielies.
Succa's commentaar: identificering van de
gravin en beschrijving van haar kledij.
Lit.: L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux d'Antoine de Succa, p. 13; K. Westendorp,
Die Anfange der franzosisch-niederliindischen Portraittafel, p. 69; Atrecht, Bibliothèque
municipale, hs. 266, Recueil d'Arras, f. 53.
L. Quarré-Reybourbon, op. cit., verwart hem met zijn oom Jacques, voorzitter van de
Rekenkamer te Rijsel, gestorven in 1570.
8 De figuur draagt een overkleed in "drap d'or", in de 14de eeuw een statiekledij. Maar,
naar de mening van Westendorp, kan het portret niet uit dezeUde tijd zijn ais de figuur;
misschien stamt het van een standbeeld.
Het gesioten "surcot", het gevlochten temp1ettenlkapsel en de huif met gepijpte rand
wijzen op de tweede heift van de I4de eeuw en het begin van de 15de eeuw. Maar uit de
stijl van het portret blijkt niet dat het origineel naar de natuur was geschilderd: misschien
is het afkomstig van een standbeeld.

3 JAN 1 [JAN II DE GOEDE (26 april 1319 - 8 april 1364), koning van Frankrijk,
zoon van Filips VI van Valois en van Johanna van Bourgondië] 10.
Pentekening en aquarel.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: begin van de l5de eeuw (?) ".
Plauts: in 1602, in de verzameling van
Jean du Bosquel. Niet teruggev'Onden.
Wapen: \} wapen van Frankrijk.
3
Succa's commentaar: identifiœring van de
koning. Beschrijving van zijn kledij.
Vermelding van zijn leeftijd, toen het
portret werd gemaakt. Noot betreffende de
oprichting door de koning van de orde van
de Ster.
Lit.: L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux d'Antoine de Succa, p. 13; K. Westendorp,
Die Anfange der franzosisch-niederlandischen Portraittafel, p. 69; Londen, British Museum,
hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens ~ 27.
4 BONNE (of JUDITH) VAN LUXEMBURG (20 mei 1315 - 11 september 1349),
dochter van Jan de Blinde, graaf van Luxemburg en koning van Bohemen,
en van Elizabeth van Bohemen, echtgenote van Jan II de Goede, koning van
Frankrijk.
Pentekening en enkele aquareltoetsen.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: begin van de 15de eeuw (?) 12.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Jean du Bosquel. Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapen van Limburg,
4
gevierendeeld Luxemburg.
Succa's commentaur: twee hypothesen
betreffende de voornaam van de figuur
met verwijzing naar het werk van André
Thevet (1502 - 23 november 1590),
(infra). Beschrijving van de kledij en het
wa,pen van de koningin. Kopie van haar
lijfspreuk.
Lit.: A. Thevet, Les vrais pourtraicts et vies des hommes illustres, boek IV, hst. 22,
Philippes le Hardy, duc de Bourgongne, p. 267vo; L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux
d'Antoine de Succa, p. 13; K. Westendorp, Die Anfange der franzosisch-niederliindischen
Portraittafel, p. 69.
10 Het gaat hier om Jan II, en niet Jan 1, zoals Succa schrijft. Jan 1, postuum, leefde
slechts enkele dagen (van 15 tot 19 november 1316).
11 De koning draagt een wambuis met rechtstaande kraag, zoals gebruikelijk op het
einde van de 14de eeuw; het portret, "en trois quarts" gezien, dateert echter waarschijnlijker
uit de 15de eeuw. Misschien herinnerde de schilder zich het portret van de koning in
profiel, dat heden bewaard wODdtin het Louvre te Parijs, en dat beschouwd wordt ais
het oudste, autonoom portret ten noorden van de Alpen; de twee beeltenissen vertonen
in ieder geval een zekere gelijkenis in de tekening van de neus.
12 De kleding: het gesloten surcot met korte mouwen waaruit de verlengde mouwen van
het kleed onder uitsteken was gebruikelijk in de tweede helft van de 14de en het begin
van de l5de eeuw, maar de stijl van het portret is bepaald niet van v66r de 15de.

1 JAN DE BLINDE (10 augustus 1296 - 12 augustus 1346), graaf van Luxemburg
en koning van Bohemen, zoon van Hendrik IV van Luxemburg en van
Margareta van Brabant.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: begin van de 15de eeuw (?) 13.
Plaats: in 1602, waarschijlli1ijk in Rijsel,
verzam::ling van Jean du Bosquel 14.
NieLteruggevonden.
Wapen: 'iJ wapen van Luxemburg.
1
Succa' s commentaar: identificering van de
figuur en beschrijving van de kledij.
Lit.: L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux d'Antoine de Succa, p. 13; K. Westendorp,
Die Anfange der franzosisch-niederlandischen Portraittafel, p. 69; Atrecht, Bibliothèque
municipale, hs. 266, Recueil d'Arras, f. 171; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8,
Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 27.
2 ELIZABETH VAN BOHEMEN (20 januari 1292 - 28 september 1330), dochter
van Wenceslas II, koning van Bohemen en van Judith van Habsburg,
echtgenote van Jan de Blinde, graaf van Luxemburg en koning van Bohemen.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: begin van de 15de eeuw (?) 15.
Plaats: in 1602, waarschijnlijk te Rijsel,
verzameling van Jean du Bosquel 16.
Niet teruggevonden.
Wapen: 'iJ wapen gedeeld 1. Luxemburg,
2
2. Bohemen.
Succa's commentaar: identificering van de
figuur, beschrijving van haar kledij en
wapen.
Lit.: L. Quarré-Reybourbon, Les Mémoriaux d'Antoine du Succa, p. 13; K. Westendorp,
Die Anfange der franzosisch-niederliindischen Portraittafel, p. 69; Atrecht, Bibliothèque
municipale, hs. 266, Recueil d'Arras, f. 172.
Pentekening.
Plaats: 1602, niet gepreciseerd,
waarschijnlijk te Rijsel 17.
Niet teruggevonden.
13 De koning draagt onder een overkleed zonder mouwen een wambuis met rechtstaande
kraag, in zwang op het einde van de 14de eeuw, maar op grond van de stijl kan het portret
niet vroeger zijn dan van de 15de, misschien is het kopie van een standbeeld.
14 De verwantschap tussen dit portret met dat van f. 53 laat veronderstellen dat het tot
dezelfde verzarneling behoort.
15 De kledij, een open surcot met hermelijn afgezet, wijst op de tweede helft van de 14de
eeuw en het begin van de 15de, maar de stijl van het portret doet eer denken aan de 15de
eeuw.
16 Succa geeft geen enkele lokalisering, maar de verwantschap tussen dit portret en dat
van f. 53 laat veronderstellen dat het tot dezelfde verzameHng behoort.
17 Dit folio maakt deel uit van de ,,7 feuilles" die Succa aan Rijsel wijdt; zie f. 59v·, nr. 2.

2 KAREL (3 juni 1540 - 10 juli 1590), aartshertog van Oostenrijk, gouverneur
van Karinthië sinds 1564, derde zoon van Keizer Ferdinand 1 en van Anna
van Hongarije, echtgenoot (26 augustus 1571) van Maria, dochter van AIbrecht
V, hertog van Beieren.
Pentekening.
Kunstwerk: gouden dukaat van Karinthië,
geslagen te Klagenfurt in 1583 waarvan
Succa de voor- en keerzijde getekend
heeft 17a.
Datering: 1583.
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd,
waarschijn:lijk te Rijsel.
Niet teruggevonden.
Wapen: \) wapen, gedeeld 1. Karinthië
1
2. Oostenrijk.
Succa's commentaar: kopie van de
omschriften op voor- en keerzijde en
identificering van de munt.
Lit.: Stieve, Karl, Erzherzog von Innerosterreich, p. 318-322; R. Friedberg, Gold Coins
of the world, p. 34, Oostenrijk, nr. 32; P. Naster, Trouvaille de monnaies, p. 182, nr.
337; S.R. Mort, Coins, p. 14-15.
17a Identificering dank zij de vriendelijke medewerking van de H. A. Van Keymeulen,
K.B. Brussel.

SINT-PIETERSSTIFTSKERK
Waarschijnlijk was er sinds 1055 in Rijsel een basiliek; in 1066 stelde Boudewijn
V, graaf van Vlaanderen, er het Sint-Pieterskapittel in. De eerste bouw
werd vervangen door een gotische kerk, die omstreeks 1220 begonnen en in
het begin van de 16de eeuw voltooid werd. De kapel van Notre-Dame-de-Ia-
Treille, toegevoegd aan de noordelijke arm van de dwarsbeuk, waar zich een
van de door Succa getekende graftomben bevond, werd in het midden van de
15de eeuw vergroot en in 1504-1505 overwelfd. De kerk werd in 1793 aIs
steengroeve verkocht; in 1799 was ze volledig verdwenen. Ter plaatse werden
achtereenvolgens twee paleizen van justitie gebouwd; ter gelegenheid van
werken zijn de overblijfselen van de stiftskerk blootgelegd.
Lit.: E. Hautcœur, Histoire de l'église; J. Gardelles, Un grand édifice, p. 325-344; J. Gardelles,
L'art à Lille, p. 425-436, pl. 5-6; G. Jourdain, Lille, p. VB73-VB74.
LODEWIJJK VAN MALE (zie f. 22, m. 1) en zijn echtgenote MARGARETA VAN BRA-
BANT (zie f. 22, m. 2) 18 en hun dochter MARGARETA VAN MALE (zie f. 22vo,
m.l).
Pentekeningen op een potloodschets.
Kunstwerk: graftombe waarvan de
volgende elementen getekend zijn:
a. gisant van Lodewijk van Male (f. 55, B);
b. gisant van Margareta van Brabant (f. 55,
A), waarvan Succa een tweede maal, op
grotere schaal, de buste geschetst heeft
(f. 54vo, A);
c. gisant van Margareta van Male (f. 55, C),
die Succa eveneens in buste nagetekend
heeft (f. 54vo, B);
d. twee knielende engelen aIs
schildhouders links en rechts van een
helmteken (f. 54vo, C);
e. 24 standbeeldjes van
1. Filips de Goede (1396 - t 1467), hertog
van Bourgondië, zoon van Jan zonder
Vrees en van Margareta van Beieren
(f.56);
2. Karel de Stoute (1433 - t 1477), hertog
van Bourgondië, zoon van Filips de Goede
en van Isabella van Portugal (f. 56);
3. Jan zonder Vrees (1371 - t 1419),
hertog van Bourgondië, zoon van Filips de
Stoute en van Margareta van Male (f. 56);
4. [Jan 1 (1419 - t 1481), hertog van
Kleef, zoon van Adolf IV de la Marck,
hertog van Kleef en van Maria van
Bourgondië (dochter van Jan zonder
Vrees)] (f. 56) 19;
5. Filips van Sint-Pol (1404 - t 1430),
hertog van Brabant, zoon van Anton van
Brabant en van Johanna van Sint-Pol
(f. 56vO);
6. Jan IV (1403 - t 1427), hertog van
Brabant, zoon van Anton van Brabant en
van Johanna van Sint-Pol (f. 56v");
7. [Lodewijk (1402 - t 1465), hertog van
Savoie, zoon van Amedeus VIII van
Savoie en van Maria van Bourgondië
(dochter van Filips de Stoute)] (f. 56vO) 20;
8. Catharina van Bourgondië (1378 -
t 1425), dochter van Filips de Stoute en
van Margareta van Male, echtgenote in
eerste huwelijk van Leopold IV,
aartshertog van Oostenrijk (f. 56vO) 21;
9. Margareta van Bourgondië (1374t
1441), dochter van Filips de Stoute en
van Margareta van Male, echtgenote van
Willem II, hertog van Beieren, graaf van
Henegouwen, Holland en Zeeland
(f. 57) 22;

10. Niet te identificeren vrouwenbeeldje;
[misschien Maria van Savoie (1411 -
t 1479), dochter van Amedeus VIII van
Savoie en van Maria van Bourgondië
(dochter van Filips de Stoute), echtgenote
van Filips Maria Visconti, hertog van
Milaan] (f. 57)23;
11. [Jacoba van Beieren (1401 - t 1436),
dochter van Willem Il, hertog van Beieren,
graaf van Henegouwen, Holland en
Zeeland, en van Margareta van
Bourgondië (dochter van Filips de Stoute),
echtgenote in tweede huwelijk van Jan IV,
hertog van Brabant] (f. 57) 24;
12. [Filips (t 1444), graa! van Genève,
zoon van Amedeus VIII van Savoie en van
Maria van Bourgondië (dochter van Filips
de Stoute), of Karel (1414 - t 1464), graa!
van Nevers, zoon van Filips van Nevers
en van Bonne van Artesië of zijn broer
Jan (1415 - t 1491), graa! van Etampes]
(f. 57) 25;
13. Maria van Bourgondië (1380t
1422), dochter van Filips de Stoute en
van Margareta van Male, echtgenote van
Amedeus VIII, hertog van Savoie
(f. 57vo) 26;
14. Margareta van Savoie (t 1479),
dochter van Amedeus VIII van Savoie en
van Maria van Bourgondië (dochter van
Filips de Stoute), echtgenote in eerste
huwelijk van Lodewijk III, koning van
Sicilië (f. 57vO) 27;
15. [Anton (1384 - t 1415), hertog van
Brabant, zoon van Filips de Stoute en van
Margareta van Male] (f. 57vO) 28;
16. Agnes van Bourgondië (1407t
1476), dochter van Jan zonder Vrees en
van Margareta van Beieren, echtgenote
van Karel l, hertog van Bourbon
(f. 57vO)29;
17. Anna van Bourgondië (1404 - t 1432),
dochter van Jan zonder Vrees en van
Margareta van Beieren, echtgenote van
Jan van Lancaster, hertog van Bedford
(f. 58) 30;
18. Catharina van Bourgondië (t 1414),
dochter van Jan zonder Vrees en van
Margareta van Beieren, verloofd met de
oudste zoon van Lodewijk II van Anjou,
koning van Sicilië (f. 58) 31;
19. Isabella van Bourgondië (t v66r
1420), dochter van Jan zonder Vrees en
van Margareta van Beieren, echtgeoote
van Olivier de Châtillon, graaf van
Penthièvre (f. 58) 32;
20. [Filips, graa! van Genève, of Karel
graa! van Nevers, of zijn broer Jan, graa!
van Etampes] (zie nr. 12) (f. 58) 33;
21. Maria van Bourgondië (1394 -
t 1463), dochter van Jan zonder Vrees
en van Margareta van Beieren, echtgenote
van Adolf IV de la Marck, hertog van
Kleef (f. 58vO) 34;
22. Margareta van Bourgondië (1393t
1441), dochter van Jan zonder Vrees
en van Margareta van Beieren, echtgenote
van Lodewijk, hertog van Guyenne,
daarna van Arthur III van Bretagne, graaf
van Richemont (f. 58v") 35;
23. [Filips (1389 - t 1415), graa! van
Nevers en van Rethel, zoon van Filips de
Stoute en van Margareta van Male]
(f. 58vO)36;
24. [Filips, graa! van Genève, of Karel,
graa! van Nevers, of zijn broer Jan, graa!
van Etampes] (zie nr. 12) (f. 58vO) 37.
Het graf was van natuursteen uit Antoing
en de standbeelden van geelkoper.
Datering: 1455 38.
Kunstenaar: Jacques de Gérines 39.
Plaats: in 1602, in de kapel van
Notre-Dame-de-la-Treille. Kort na 8 juni
1793 aigebroken 40.
Wapen: \J wapen, doorsneden Brabant
1
en Limburg gedeeld Vlaanderen.
Q wapen, doorsneden Bourgondië
2
(nieuw) en Bourgondië (oud), gedeeld
Vlaanderen.
Succa' s commentaar: identificering van de
twee vrouwenbustes. GedeelteIijke
beschrijving van het kapsel van de figuur
links. Lokalisering van de engelen en het
helmsieraad.

Lit.: A. Pinchart, Jacques de Gérines, p. 121-127; J. Houdoy, Tombeaux de Baudouin V
et de Louis de Male, p. 520-522; E. Hautcœur, Documents liturgiques, p. 323-324; E.
Hautcœur, Histoire de l'église collégiale, d. II, p. 123-125; d. III, p. 414-416; M. Devigne,
Un nouveau document, p. 77-102; C.M.A.A. Liooeman, De dateering, herkomst, p.
49-57,97-105, 161-168, 193-219; J. Leeuwenberg, De tien bronzen "plorannen", p. 13-59
(met literatuur en overvloedig vergeHjkingsmateriaal waarbij te voegen is het Costume-
Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, foIio's
1,9,12,16,19,26,29).
18 Over de datum van overlijden van deze prinses, zie F. Quicke, Les circonstances.
19 Succa's identificeringen zijn niet volledig betrouwbaar. Inderdaad zijn de beeldjes
verschillende malen van plaats verwisseld eer hij ze tekende, dan wanneer de wapentekens
aan het voetstuk gehecht bleven. Meestal volgden wij de identificeringen van J. Leeuwenberg,
op. cit. Dit is het geval voor dit beeldje dat Succa vereenzelvigde met Jan (1415-
1491), graaf van Etampes, zoon van Filips van Nevers en van Bonne van Artesië.
20 J. Leeuwenberg, op. cit.; geïdentificeerd door Succa met Anton (1384 - t 1415), hertog
van Brabant (zie f. 54v·, ms. e 1 en 15).
21 De identificering is niet na te gaan; evenmin ais die van tien der twaa1f vrouwenbeeldjes.
22 De identificering is niet na te gaan.
23 Succa ziet in dit beeldje Jacoba van Beieren, die J. Leeuwenberg, op. cit. met grotere
waarschijnIijkheid identificeert in beeldje m. e 11. De totaa1 hypothetische identificering
die hier wordt voorgesteld is die welke Succa voor dit laatste beeldje gaf; de kleding, die
op het midden van de 15de eeuw wijst, is er niet mee in tegenspraak.
24 AIs dusdanig herkend door J. Leeuwenberg, op. cit., terwijl Succa Maria van Savoie
voorstelde.
25 Succa identificeerde het beeldje met Lodewijk van Savoie (1402-1465), maar deze
prins is heel waarschijnIijk te herkennen in beeldje m. e 7. Onder de mannelijke nakome-
Iingen van Margareta van Male kunnen alleen de drie prinsen wier namen hier voorgesteki
worden niet met zekerheid worden geïdentificeerd.
26 De identificering is niet na te gaan.
27 Deze prinses is de enige onder de vrouweIijke nakomelingen van Margareta van Male
die koningin werd, het is dan ook het enige gekrooooe beeldje.
28 Succa stelde Filips (t 1444) graaf van Genèv·e voor, maar de kledij is van een vroegere
generatie; onder de afstammelingen van Margareta van Male die niet met zekerheid kunnen
worden geïdentificeerd, heeft alIeen Anton van Brabant deze kledij kunnen dragen.
29 De identificering is niet na te gaan.
30 De identificering is niet na te gaan.
31 De identificering is niet na te gaan.
32 De identificering is niet na te gaan.
33 Succa herkende in deze prins Jan 1 (1419 - t 1481), hertog van Kleef, die J. Leeuwenberg,
op. cit. met grote waarschijnlijkheid identificeert in beeldje m. e 4. Betreffende de
drie voorgestelde namen, zie noot 25.
34 De identificering is niet na te gaan; ze wordt nochtans aanvaard door H. Will, Maria
von Burgund, Herzogin von Kleve, p. 76-86.
35 De identificering is niet na te gaan.
36 Voigens J. Leeuwenberg, op. cit.
37 Zie noot 25.

LODEWIJK VAN MALE, MARGARETA VAN BRABANT en MARGARETA VAN MALE (zie
f. 22, ors. 1 en 2 en f. 22vo, m. 1).
Pentekeningen gehoogd met lavis.
Kunstwerk: graftombe; tekening van de
drie gisanten (Margareta van Brabant, A,
Lodewijk van Male, B, en Margareta van
Male, C). Zie commentaar f. 54vo.
Wapen: \J wapen, doorsneden Brabant
1
en Limburg, gedeeld Vlaanderen.
\J wapen, doorsneden Bourgondië
3
(nieuw) en Bourgondië (oud), gedeeld
Vlaanderen.
Succa's commentaar: identificering van de
tombe en de drie gisanten. Kopie van een
inschrift betreffende de oprichting van de
graftombe en lokalisering van dit inschrift.
Kopie van het grafschrift. Lokalisering
hiervan en van de graftombe. Summiere
beschrijving van het kunstwerk.
BOUDEWIJN V (ca. 1012 - 1 september 1067), graaf van Vlaanderen, ZOOnvan
Boudewijn IV en van Odgiva van Luxemburg.
Pentekening gehoogd met lavis.
Kunstwerk: gisant.
Datering: omstreeks 136041•
Plaats: in 1602, in de stiftskerk, in het
koor. ln 1763, afgebroken 42.
Wapen: \J wapen van Vlaanderen (oud).
1
Succd s commentaar: lokalisering en
beschrijving van de graftombe. Kopie van
het grafschrift.
Lit.: J. Houdoy, Tombeaux de Baudouin V et de Louis de Male, p. 517-520; Kan. Dehaisnes,
Histoire de l'art dans la Flandre, p. 184-185; E. Hautcœur, Documents liturgiques,
p. 319-320; E. Hautcœur, Histoire de l'église, d. Il, p. 36, 126; d. III, p. 216-217, 223;
Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens,
f. 1.
38 Op grond van een inscriptie op de graftombe; deze inlichting wordt gestaafd door
archiefstukken; zie noot 39. Nochtans is de bewapening van de graaf een nauwkeurige
voorstelling van die welke omstreeks 1360-1380 in gebruik was en de kledij van Margareta
van Brabant en van Margareta van Male waren vooral in de tweede helft van de
14de eeuw en de allereerste jaren van de 15de in gebruik. Zie Inleiding, p. 66-67.
39 Inlichting, gestaafd door archiefstukken: op last van Filips de Goede werd op 29 oktober
1453 een overeenkomst gesloten met Jacques de Gérines alleen (Rijsel, Arch. dép.
du Nord, B3375.113.512 en 113.513; gepubliceerd in J. Houdoy, op. cit.); zijn naam
komt ook voor in betalingsorders (Rijsel, Arch. dép. du Nord, B2018, 61.358, 61.359 en
61.360) en in de kwijting van voltooing van het werk, tussen 1 januari 1455 en 30 december
van hetzelfde jaar (Rijsel, Arch. dép. du Nord, B2022, 61.621).
40 Zie E. Hautcœur, op. cit., III, p. 414-416.

FILIPS DE GOEDE, KAREL DE STOUTE, JAN ZONDER VREES en JAN, GRAAF VAN
ÉTAMPES [JAN 1, HERTOG VAN KLEEF] (zie f. 54vo, e 1, 2, 3, 12 en4).
Pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe van Lodewijk van
Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male; tekening van vier
plorannen. Zie commentaar f. 54v·.
Succa's commentaar: identificerin,g van de
beeldjes.
FILIPS VAN SINT-POL, JAN IV, HERTOG VAN BRABANT, ANTON, HERTOG VAN BRA-
BANT [LODEWIJK, HERTOG VAN SAVOIE] en CATHARINA VAN BOURGONDIË (zie
f. 54vo, e 5, 6, 15,7,8).
Pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe van Lodewijk van
Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male; tekenin,g van vier
plorannen.
Zie commentaar f. 54v·.
Succa's commentaar: identificering van de
beeldjes.
MARGARETA VAN BOURGONDIË, JACOBA VAN BEIEREN [MARIA VAN SAVOIE (?)],
MARIA VAN SAVOIE [JACOBA VAN BEIEREN] en LODEWIJK VAN SAVOIE [ofwel FI-
LIPS, GRAAF VAN GENÈVE, KAREL, GRAAF VAN NEVERS of JAN, GRAAF VAN ÉTAM-
PES] (zie f. 54vo, e 9, Il, 10,7,12).
Pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe van Lodewijk van
Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male; tekening van vier
plorannen.
Zie commentaar f. 54v·.
Succa's commentaar: identificering van de
beeldjes.

MARIA VAN BOURGONDIË, MARGARETA VAN SAVOIE, FILIPS, GRAAF VAN GENÈVE
[ANTON, HERTOG VAN BRABANT] en AGNES VAN BOURGONDIË (zie f. 54vo, e 13,
14,12,15,16).
Pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe van Lodewijk van
Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male; tekening van vier
plorannen.
Zie commentaar f. 54vO.
Succa's commentaar: identificering van de
beeldjes.
ANNA VAN BOURGONDIË, CATHARINA VAN BOURGONDIË, ISABELLA VAN BOUR-
GONDIË en JAN 1, HERTOG VAN KLEEF [ofwel FILIPS, GRAAF VAN GENÈVE, KAREL,
GRAAF VAN NEVERS of JAN, GRAAF VAN ÉTAMPES] (zie f. 54vo, e 17, 18, 19,4,
20).
Pentekeningen.
Kunstwerk: graftombe van Lodewijk van
Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male; tekening van vier
plorannen.
Zie cornmentaar f. 54vo.
Succa's commentaar: identificering van de
beeldjes.
MARIA VAN BOURGONDIË, MARGARETA VAN BOURGONDIË, [FILIPS, GRAAF VAN
NEVERS EN VAN RETHEL] en [ofwel FILIPS, GRAAF VAN GENÈVE, KAREL, GRAAF
VAN NEVERS of JAN, GRAAF VAN ÉTAMPES] (zie f. 54vo, e 21,22,23,24).
Pentekeningen; in de rechterbenedenhoek,
potloodschets.
Kunstwerk: graftombe van Lodewijk van
Male, Margareta van Brabant en
Margareta van Male; tekening van drie
plorannen en gedeeIteIijke schets van een
4de.
Succa's commentaar: identificering van
twee van deze beeldjes.

1 RADBOUD [1 (bewind vanaf 679 - 719)], koning der Friezen, [zoon van
Abdgild 1] 43.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij (?).
Datering: 15de eeuw (?) 44.
Plaats: in 1602, te Gent, in de verzameling
van Christophorus van Huerne 45.
Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapen van de koningen van
1
Friesland.
Succa's commentaar: identificering van de
figuur. Beschrijving van het wapen en van
het portret. Lokalisering van de beeltenis,
gestaafd door de handtekening van de
verzamelaar.
Lit.: U. Emmius, Rerum Frisicarum Historia, 1, IV, p. 56; A.J. Van der Aa, RadboudJ,
p. 25-28; Sub verbo "Radbod", in Winkler-Prins-Encyclopedie, p. 734-735; H. Halbertsma,
The Frisian Kingdom, ,p. 69; J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek en K. De Vries
(onder leiding van), Geschiedenis van Friesland, p. 96-102; H. Halbertsma, Koning Radbod,
in 5e Friese Filologenikongres.
2 Autografisch attest van François Desmons, kanunnik van de stütskerk 00treffende
het bezoek van Succa. Zie over hem noot 4.
1 ZEILBOOT, vaartuig met mast en wanten met hooggehesen en sterk gespannen
vierkant hoofdzeil met sprietzeil.
Pentekening.
Datering: 16de-17de eeuw 46.
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd,
waarschjinlijk te Rijsel 47.
Niet teruggevonden.
2 Vermelding van de plaatsen van het onderzoek en van de datum van Succa's
bezoek.
43 Hij was grootgebracht aan het Deense Hof en was een verwoed tegenstander van Pepijn
1 van Landen die de inspanningen van de H. Amandus steunde tot kerstening van het
land en van zijn opvolger Pepijn II. Uiteindelijk werd hij in 717 door Karel Martel verslagen.
Deze identificering wordt bevestigd door het feit dat sommige auteurs 723 ais
datum van het overlijden van Radboud 1 opgaven (zie U. Emmius). Deze datum wordt
ook in de tekst van Succa vermeld; die op de cartouches is verkeerdelijk omgekeerd gegeven.
Op het einde van de middeleeuwen ontstond in de Nederlanden en in Friesland een
gefantaseerde historiografie, die deze koning QPschroefde tot nationale held (vriendelijke
inlichting van Mevr. Leemans-Prins, archivaris-paleograaf bij het Aigemeen Rijksarchief
te 's-Gravenhage).
44 AIs het een schilderij is, kan de beeltenis op grond van de stijl niet ouder zijn dan de
15de eeuw. De vrij hoge kroon, met afwisselend twee types van fleurons, wijst eveneens
op het einde van de gotiek.
45 Over deze verzamelaar zie p. 176.

46 Dergelijke boten komen talrijk voor Op de schilderijen van Jan van Goyen (1596-
1656), b.v. op het Gezicht op Veere (Los Angeles County Museum, cat. 1954, II, M. 42),
gesigneerd en gedateerd VG 1645, en het Rivierlandschap (Stockholm, National Museum,
cat. 1928, nr. 441). Ze bestonden echter reeds in het begin van de 16de eeuw, zoaIs blijkt
uit een anonieme gravure met de Antwerpse haven, gedateerd 1515 (Antwerpen, Rijksarchief,
gerep. in R.M. FansIer en M.R. Scherer, The Metropolitan Museum of Art,
tegenover p. 6).
47 Deze tekening staat op hetzeIfde folio aIs de aantekening "Mémoriaux de Lille". Aangezien
de boot van bovenaf gezien is, zou het een votief voorwerp kunnen zijn in verband
met de schutspatroon van de Sint-Pieterskerk. AI deze inlichtingen werden ons vriendelijk
meegedeeld door Mevr. N. Veronee-Verhaegen, wetenschappelijk medewerker aan
het Nationaal Centrum voor navorsingen over de Vlaamse Primitieven.

Februari 1602. Onderzoek van Succa te Gent". Op de 19de van die maand
bezocht hij de verzameling van Christophorus van Hueme 2. De schikking
van de tekeningen die hij op folio 60votot 61va maakte, wijst erop dat hij eerst
in Sint-Pieters op de Blandijnberg geweest was 3. Het is moeilijk precies te
onderscheiden wat de Succa naar de natuur heeft getekend van hetgeen hij
gekopieerd heeft naar handschriften in het bezit van de Gentse verzamelaar,
daar vele monumenten tussen 1566 en 1580 door de iconoclasten verwoest
werden. Succa is misschien in de Sint-Baafskathedraal 4 en de dominicanenkerk
5 geweest, maar hij heeft zeker het wapen van Simon Mirabello niet
naar de natuur getekend 6 dat eertijds in de Sint-Pharaildiskerk opgesteld
was, aangezien deze kerk in 1579 afgebroken was. Op 22 februari bezocht
hij het refugium van de abdij van Drongen te Gent 7. Hij vervaardigde nog
een reeks tekeningen 8 waarvan de oorsprong niet gepreciseerd is, enkele misschien
naar wapens in het bezit van Christophorus van Hueme.
1 België, provo Oost-Vlaanderen, provincie hoofdplaats.
2 Folio's 59 (zie p. 172), 60vo, 61, 61v·, 62 en 62vo; de datum en de handtekening van
de verzamelaar treffen we op f. 59 aan. Betreffende van Huerne, zie p. 176.
3 Folio's 60, 60vo, 61 en 61vo. Succa bevestigt het op f. 60 en 60vo maar brengt geen
attest voor de dag.
4 F.64.
5 F. 64vo. Er dient aangestipt dat hij echter geen bewijs van zijn bezoek aan deze twee
gebouwen levert.
6 F.62vO.
7 F. 65-65vo. De aanwijzing staat op folio 65vo; ze is ondertekend door prior Denijs
Sturtewaghen en onderprior Gillis Christiaens. Zie Brussel, A.R.A., Papieren ... van Staat
en Audiëntie, nr. 919: na de dood van de abt van Drongen werd door de bisschop van
Gent, Pieter Damant, een onderwek ingesteld naar de goederen van de abdij en naar mogelijke
kandidaten voor de opvolging. Brussel, A.R.A., Papieren ... van Staat en Audiëntie,
nr. 919, stuk nr. 2, f. 22: 6 mei 1602, getekende verklaring van de 66-jarige Denijs Sturtewaghen
die toen reeds acht jaar prior was; hij stelt Gillis Christiaens aIs derde kandidaat
voor; dit is eveneens in een akte van 6 maart 1602 en een andere van 22 mei van hetzelfde
jaar vermeld.
Stuk nr. 2, f. 22vo: getekende verkIaring van de 62-jarige Gillis Christiaens, onderprior
sinds 6 of 7 jaar; hij draagt Denijs Sturtewaghen voor aIs derde kandidaat, dit is ook vermeld
in een akte van 10 maart 1602 en in een andere van 22 mei 1602 en in het Archieffonds
van de Spaanse Privéraad, nr. 1174, brieven van 9 en 23 juni en 3 oktober 1583.
Zie ook A. Sanderus, Presbyteri Gandavum, p. 388, en Chronicon Trunchiniense, p. 650-
700, passim.
8 Folio's 60 (nr. 5), 62vo (nr. 4), 63, 63vo, 64 (nr. 1) en 65vo (nr. 3).

ABDU VAN SINT-PIETERS OP DE
BLANDUNBERG
Deze benedictijnenabdij werd tussen 650 en 675 gesticht door Johan, leerling
van de H. Amandus en eerste abt van het klooster, op een grondgebied dat
oorspronkelijk door Dagobert 1 aan de H. Amandus was geschonken. De
13de-eeuwse kerk, in Scheldegotiek, en de overige gebouwen werden bijna
helemaai tussen 1566 en 1578 door de calvinisten verwoest. ln 1584 keerden
de monniken naar de abdij terug en toen Succa zich erheen begaf, in 1602,
kon hij enkele schilderijen zien; de praaigraven van de graven van Vlaanderen
in de kerk waren verdwenen en het graf van Isabella van Denemarken bestond
nog siechts gedeelteIijk. De wederopbouw van de kerk werd in 1629
begonnen onder Ieiding van P. Huyssens. ln 1796 werd de abdij opgeheven,
maar de kerk werd gered aIs schilderijenmuseum en in 1810 werd ze een
parochiekerk gewijd aan O.-L.- Vr. van Sint-Pieter.
Lit.: M.U. Demelle, Vit de Sint-Pietersabdij, p. 55-65; A. Verhulst, De Sint-Baafsabdij;
I.Q. Van Regteren Altena, De Sint Pietersabdij te Gent, p. 161-173; E. Dhanens, Gand.
Eglise Notre-Dame-de-Saint-Pierre, p. 51.

CHRISTOPHORUS VAN HUERNE
Christophorus van Huerne, heer van Buneghem en van Abeele, werd op 7
mei 1550 te Gent geboren; hij was de zoon van Augustinus en van Wilhelmina
de le Beeq. Hij werd doetor utriusque juris aan de Universiteit te Rome.
Hij huwde aehtereenvolgens met Anna Bave en Maria des Cordes. AIs historieus,
genealoog en antiquaar had hij een belangrijke verzameling penningen,
tekeningen, sehilderijen en prenten verzameld; hij was ook de auteur
van een kroniek over de gebeurtenissen te Gent en in Vlaanderen van 1576
tot 1589, in welke gewesten hij doende was de inseripties te verzamelen. Hij
stierf in 1629 te Gent, volgens Gil1ès de Péliehy op 24 januari, volgens Van
Arenbergh op 2 december (zie literatuur).
Lit.: J. Gailliard, Bruges et le Franc, d. II, p. 196; E. Van Arenbergh, Huerne ou Heurne
(Christophe Van), koI. 622; Baron Ch. Gillès de Pélichy, Contribution à l'histoire des
troubles, p. 90.
ALBUM VAN WIJNENDAELE
ln de verzameling van Christophorus van Huerne sehijnt een handsehrift
bijzonder de aandaeht van Sucea gaande gemaakt te hebben: een verzameling
tekeningen uit 1540-1560 door Arent Van Wijnendaele (t 1592), de Gentse
stadssehilder. Deze verzameling, gedeeltelijk bewaard in het Gentse stadsarehief
(Atlas Goetghebuer, doos 113), is thans verspreid en enkele tekeningen
zijn in passe-partout gezet. Op enkele hiervan werden door een vroeger
verzamelaar, missehien P.J. Goetghebuer (1788-1866) gegevens toegevoegd.
Herhaaldelijk staat er te Iezen "Arent Van Wijnendale, stede Sehiider deI
1560" en "Toegekomen by Koope aen Christophorus van Huerne 1592";
op enkele staat ook de datum 1540. Het belang van dit album ligt in het feit
dat het getekend werd v66r de verwoestingen door de ieonoclasten en dat het
aidus een herinnering bewaart aan vele gebouwen, grafmonumenten, sehiIderijen
en standbeelden die thans verdwenen zijn.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. II, p. 218-220, 254; V. van der
Haeghen, Mémoire, p. 101-108; M.I.J. Demelle, De St. Pietersabdij te Gent, p. 44-45,
98-99, afb.; K.G. Van Acker, Iconografische beschouwingen, p. 109.

1 BIANCA MARIA SFORZA [?] (5 april 1472 - 31 december 1510), dochter van
Galeazzo Maria Sforza, hertog van Milaan en van Bonne van Savoie, tweede
echtgenote van keizer Maximiliaan 1van Oostenrijk 9.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij.
Datering: 15de-16de eeuw 10.
Plaats: in 1602, in de abdij, niet nader
gepreciseerd. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificering van de
figuur en beschrijving van haar kledij. Er
wordt ook summier melding gemaakt van
de lokalisering van de beeltenis; zie or. 2.
Lit.: W. Bode, Ein Bildnis der zweiten Gemahlin Kaiser Maximilians, p. 71-79; V. Oberhammer,
Die Bronzestandbilder des Maximiliangrabmales, p. 452-460; J. Pope-Rennessy,
The Portrait in the Renaissance, p. 166, afb. 184.
2 MARGARETA VAN BEIEREN (1363 - 13 januari 1423), dochter van Albrecht
1 van Beieren, graaf van Holland, en van Margareta van Brieg, echtgenote
van Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië.
Pentekening gehoogd met lavis.
Kunstwerk: schilderij 11.
Datering: 15de eeuw 1,2.
Plaats: in 1602, in de abdij, niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Wapen: fi) wapen, doorsneden van
1
Beieren en gevierendeeld Renegouwen-
Rolland.
Succa's commentaar: lokalisering van het
portret en van de andere drie beeltenissen
in buste op hetzelfde folio en identificering
van de figuur. Beschrijving van haar kledij
enwapen.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P.
Rubens, fol. 17.
9 Dit portret vertoont geen gelijkenis met de beeltenissen van de prinses door W. Bode,
V. Oberhammer en J. Poppe-Rennessy geciteerd (zie hoger), waar ze gewoon naar Italiaanse
of Duitse mode gekleed is; ze draagt hier een open surcot dat aIs statiekledij in de
Nederlanden gold.
10 Ret open surcot werd tot in het be,gin van de 16de eeuw aIs statiekleed gedragen.
11 ln het Museum voor Schone Kunsten te Gent bevindt zich een dubbel portret van Margareta
van Beieren en Jan wnder Vrees (inv. nr. S-97) dat waarschijnlijk een kopie is van
hetzelfde origineel. Op f. 22v O heeft Succa een ander portret van de hertogin nagetekend;
het is eerder conventioneel en vertoont weinig gelijkenis met dit portret.
12 Te oordelen naar het kapsel met een wrong aan weerszijden waarboven een haarnetje
en de kledij, een tappert met kap, is het mogelijk dat het portret naar de natuur geschilderd
werd.
1 2
fi)
1
1
5
3 4
1

3 BOUDEWIJN V (1150 - 17/21 december 1195), graaf van Henegouwen en
van Vlaanderen, zoon van Boudewijn IV en van Adelheid van Namen.
Pentekening, gehoogd met lavis.
Kunstwerk: schilderij; het vormde een
tegenhanger met dat van zijn echtgenote
Margareta van de Elzas; zie tekening nr. 4.
Datering: 15de eeuw 13.
Plaats: in 1602, inde abdij, niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identüicering van de
figuur en van zijn echtgenote. Beschrijving
van het gelaat en de kledij van de graaf.
De lokalisering van het portret wordt ook
venneld; zie nr' 2.
4 MARGARETA VAN DE ELZAS (t 15 november 1194), dochter van Diederik van
de Elzas, graaf van Vlaanderen en van zijn tweede vrouw Sibylle van Anjou,
echtgenote van Roelof, graaf van Vermandois, nadien van Boudewijn V,
graaf van Henegouwen en van Vlaanderen.
Pentekening, gehoogd met lavis.
Kunstwerk: schilderij 14, het was een
tegenhanger van een portret van
Boudewijn V; zie tekening nr. 3.
Datering: 15de eeuw 15.
Plaats: in 1602, in de abdij, niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij? miniatuur? 17.
Datering: einde 14de, begin 15de eeuw 18.
Succa' s commentaar: identificering van de
gravin en haar tweede echtgenoot (zie nr.
3). Summiere beschrijving van de kledij
van Margareta. De lokalisering van het
pol'tret is eveneens vermeld; zie nr. 2.
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
13 Met bont afgeboorde kleden en tulbandkaproenen met uitgekartelde kam werden op
het einde van de 14de eeuw en in het begin van de 15de eeuw gedragen; de stijl van het
portret doet denken aan de jaren 1420-1430.
14 Op f. 65vo, nr. 3 tekende Succa een zeer gelijkend portret, echter in spiegelbeeld. Hij
duidt de bewaarplaats ervan niet aan; we kunnen veronderstellen dat het om een Gentse
verzameling gaat.
15 De manteljas en de gekartelde huif met eikenbladzoom waren in de mode tussen 1390
en 1425-1430. De stijl van het portret doet denken aan de jaren 1420-1430.
16 Gaat het hier over Boudewijn V (zie f. 60, nr' 3)? Deze kleine schets is tussen de portretten
van deze prins en van zijn echtgenote Margareta van de Elzas ingelast. Op folio's
6Ov°, 61 en 61Voheeft Succa, tussen de portretten van de graven van Vlaanderen, andere
kleinere beeltenissen van dezelfde personages gevoegd.
17 Wellicht, prijkt dit figuurtje in een landschap, dat ais achtergrond voor een belangrijker
onderwerp diende.
18 Volgens de kledij: de manteljas met uitgehakkelde boord en de tulbandkaproen met
karn.

1 KAREL DE GOEDE (omstreeks 1083 - 2 maart 1127), graaf van Vlaanderen,
zoon van Knoet II, koning van Denemarken en van Adela van Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij.
Datering: einde van de 14de eeuw(?) 19.
Plaats: in 1602, in de abdij, niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Wapen: \J wapen van de Deense
1
koningen (oud).
Succa's commentaar: identificering van de
figuur en lokalisering van zijn graf.
Vermelding van de aard van het
gekopieerde werk en lokalisering hiervan.
Summiere beschrijving van de kledij.
Lit.: J.M. De Smet, Bijdrage tot de Iconographie van de Glz. Karel de Goede, p. 128-
134, afb. 4; J.B. Ross, Rise and Fall of a Twelfth-Century Clan, p. 367-390; Londen,
British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 31
(omgekeerde beeltenis).
2 ODGIVA VAN LUXEMBURG (t 21 februari 1030), dochter van Frederik van
Luxemburg en van Irmentrude van Gleiberg en echtgenote van Boudewijn IV
met de Baard, graaf van Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk: pentekening, gehoogd met
waterverf, voorstelling van de figuur ten
voeten uit, naar een niet gepreciseerde
bron, waarschijnlijk uit het midden of de
tweede helft van de 15de eeuw, gelet op de
kledij, met name het hoofddeksel.
Datering (van de gekopieerde
tekening): 1560.
Auteur (van de gekopieerde tekening):
Arent Van Wijnendaele.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne. Thans te
Gent, in het Stadsarchief (Atlas
Goetghebuer, doos 113).
Wapen: \J gedeeld 1. Vlaanderen (oud),
2
2. Luxemburg.
Succa's commentaar: identificering van de
figuur en oorsprong van de beeltenis.
Enkele aanduidingen betreffende de
kleuren van de kledij.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. II, p. 219; M.U. Deruelle, De
Sint-Pietersabdij te Gent, p. 114, 115-116; K.G. Van Acker, Iconografische beschouwingen,
p. 109-110, noot 28; Londen, British Museum, hs. 1841. 12.11.8, Costume-Book,
toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 17.
19 Volgens de kledij, een wambuis met rechtstaande kraag en een mutsvormige kaproen,
en de stijl van het portret in profiel gezien.
\J \J
1 2
1 2
5
\J 4
4 \J3
3

Pentekening.
Kunstwerk: schilderij, waarop zes figuren
voorkomen, aIle door Succa gekopieerd;
zie op hetzelfde folio, nr. 4, op f. 61, nrs. 1
en 2, op f. 61v·, nrs. 1 en 3 en een
tekstband, eveneens door deze kunstenaar
gereproduceerd, op f. 61v·, nr' 5.
Datering: 15de eeuw 20.
Plaats: in 1602, in abdijkerk, Sint-
Laurentiuskapel (?)21. Thans te Gent in
het Bijlok,emuseum, cat. nr. 142.
Succa's commentaar: kopie, daarna door
Succa geschrapt, van een opschrift op het
schilderij dat de figuur identificeert met
Mathilde van Saksen. Kopie van Odgiva's
grafschrift dat evel1Jeensop het schilderij
voorkomt, identificering van de prinses en
lokalisering van haar graf. Kopie van het
grafschrift van Mathilde van Saksen en
verklaring dat het om een vergissing gaat.
Lit.: P. D'Oudegherst, Annales de Flandre, d. l, p. 226; M. Demelle, Schilderij afkomstig
uit de Mariakapel, p. 26-36, afb.; M.I.J. D~melle, De Sint-Pietersabdij te Gent, p.
113-114; L. Voet, De brief van abt Othebold; K.G. Van Acker, Iconografische beschouwingen,
p. 109; A. De Schryver en C. Van de Velde, Stad Gent, Oudheidkundig Museum,
p. 186-188; Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven
aan P.P. Rubens, fol. 18.
4 BOUDEWIJN IV MET DE BAARD (omstreeks 980 - 30 mei 1035), graaf van
Vlaanderen, zoon van Arnulf II de Jonge en van Suzanna van Lombardije.
Penteken ing.
Kunstwerk: schilderij; zie tekening nr. 3.
Datering: 15de eeuw 22.
Wapen: 0 wapen van Vlaanderen (oud).
3
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift op het schilderij dat de figuur
identificeert en het graf lokaliseert. Kopie
van het grafschrift, dat eveneens op het
schilderij staat. Enkele aantekeningen
betreffende de kledij.
Lit.: P. D'Oudegherst, Annales de Flandre, d. l, p. 223-226; M. Demelle, Schilderij
afkomstig uit de Mariakapel, p. 26-36, afb.; M.I.J. Demelle, De Sint-Pietersabdij te Gent,
p. 112-113; K.G. Van Acker, Iconografische beschouwingen, p. 109; A. De Schryver en
C. Van de Velde, Stad Gent. Oudheidkundig Museum, p. 186-188; Londen, British
Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 2.
20 Het kledingstuk met hoge gordel en het hoornkapsel met net dateren uit de eerste dertig
jaren van de eeuw, maar volgens A. De Schrijver en C. Van de Velde, op. cit., p. 187,
zouden bepaalde lettertypen dagtekenen van het einde der 15de eeuw of zeIfs van het
begin der 16de eeuw.
21 Voigens M.U. Demelle, De St.-Pietersabdij, p. 115-117 en K.G. Van Acker, op. cit.,
p. 109, aantekening 28, waren de zes figuren die op het schilderij afgebeeld zijn in de
Sint-Laurentiuskapel begraven; ongetwijfeld bevond dit schilderij zich daar, tenminste
tot in 1566-1578. Succa heeft het zeker in de abdij gezien.
22 De kledij, een tabberd met gespleten mouwen en het zwaard met gebogen pareerstang,
wijzen op het eerste derde van de eeuw; zie ook aantekening 20.

Pentekening.
Kunstwerk: pentekening, gehoogd met
waterverf, voorsteHend de figuur ten
voeten uit, naar een niet gepreciseerde
bron, waarschijnlijk uit het midden of de
tweede helft van de 15de eeuw, gelet op de
kledij, met name het bewerkte kaproen.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560.
Auteur (van de gekopieerde tekening):
Arent Van Wijnendaele.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne.
Thans te Gent, in het Stadsarchief (Atlas
Goetghebuer, doos 113).
Wapen: 0 wapen van Vlaanderen (oud).
4
Succa's commentaar: oorsprong van de
beeltenis en enkele aantekeningen
betreffende de kleuren van de kledij.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersb;:ke, Les églises de Gand, d. II, p. 219; M.U. DerueHe, De
Sint-Pietersabdij te Gent, p. 113, 115-116; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen,
p. 109-110, noot 28.
1 MATHILDE VAN SAKSEN (t 25 mei 1008), dochter van Herman van Saksen, afkomstig
van de familie van de Billunge, en echtgenote van Boudewijn III de
Jonge, graaf van Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij; zie f. 60v·, nr. 3.
Datering: 15de eeuw 23.
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift op het schilderij dat de figuur
identificeert en haar graf lokaliseert.
Kopie van het grafschrift, dat ook op het
schilderij staat. Verwijzing naar de
Kroniek van Oudegherst. Enlœle
aanduidingen betreffende de kleuren van
de kledij.
Lit.: P. D'Oudegherst, Annales de Flandre, d. J, p. 171, 173-174, 199-200; M. DerueHe,
Schilderij afkomstig uit de Mariakapel, p. 26-36, afb.; M.U. DerueHe, De Sint-Pietersabdij
te Gent, p. 108-109; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen, p. 109, afb.
36; A. De Schryver en C. Van de Velde, Stad Gent. Oudheidkundig Museum, p. 186-188;
Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens,
f. 18.
23 De kledij, een manteljas met hoge gordel en wijde uitgehakkelde mouwen, wijst op het
eerste derde van de eeuw; zie ook aantekening 20.
1 2
0 0
2 3
3
0 1

2 ARNULF II DE JONGE (961/2 - 30 maart 987), graaf van Vlaanderen, zoon
van Boudewijn IIIen van Mathilde van Saksen.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij; zie f. 60v·, nr. 3.
Datering: 15de eeuw 24.
Wapen: \) wapen van Vlaanderen (oud).
1
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift op het schilderij dat de figuur
identificeert en het graf lokaliseert. Kopie
van het grafschrift, dat eveneens op het
schilderij staat. Enkele aanduidingen
betreffende de kleuren van de kledij.
Lit.: P. D'Oudegherst, Annales de Flandre, d. l, p. 196-197; M. Deruene, Schilderij
afkomstig uit de Mariakapel, p. 26-36, afb.; M.U. Deruelle, De Sint-Pietersabdij te Gent,
p. 109-110, afb. 31; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen, p. 109, afb. 36, 37;
A. De Schryver en C. Van de Velde, Stad Gent, Oudheidkundig Museum, p. 186-188,
afb. 3; Londen, British Museum, hs. 1841. 12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan
P.P. Rubens, f. 2.
Pentekening.
Kunstwerk: pentekening, gehoogd met
waterverf, naar een niet gepreciseerde
bron, waarschijnlijk uit het rnidden of de
tweede helft van de 15de eeuw, gelet op
de kledij, met name het hoofddeksel.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560.
Auteur (van de gekopieerde tekening):
AreIlit Van Wijnendaele.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne. Thans te
Gent, in het Stadsarchief (Atlas
Goetghebuer, doos 113).
Wapen:
'iJ wapen, gedeeld 1. Vlaanderen (oud) en
2
2. hertogen van Luneburg (oud) (?) 25
'iJ wapen van de keurvorst van
3
Saksen 26.
Succa' s commentaar: beschrijving van de
figuur en oorspron,g van de beeltenis.
Beschrijving van haar kledij, van haar
wapen en identificering ervan.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. II, p. 220; M.I.J. Deruene, De
Sint-Pietersabdij te Gent, p. 108-109, 115-116; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen,
p. 109-110, noot 28; Londen, British Museum, hs. 1841. 12.11.8, Costume-Book,
toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 17.
24 De kledij, namelijk het korte bovenkleed met uitgehakkelde mouwen, wijst op het
eerste derde van de 15de eeuw; zie ook aantekening 20.
25 Misschien dan met harten bezaaid.

1 SUZANNA VAN LüMBARDlJE (t 1003), dochter van Berengarius II, koning van
Italië en echtgenote van Arnulf Il de Jonge, graaf van Vlaanderen, nadien
van Robrecht Il Capet, koning van Frankrijk.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij; zie f. 60v·, nr. 3.
Datering: 15de eeuw 27.
Wapen: Q wapen gedeeld 1. Vlaanderen
1
(oud) 2. Sforza's, hertogen van Milaan 28.
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift op het schilderij, dat de figuur
identificeert en het graf lokaliseert. Kopie
van het grafschrift, dat eveneens op dit
schilderij staat. Enrkele aantekeningen
betreffende de kleuren van de kledij.
Lit.: P. D'Oudegherst, Annales de Flandre, d. 1, p. 197-198; M. Deruene, Schilderij
afkomstig uit de Mariakapel, p. 26-36, afb.; M.I.J. Deruene, De Sint-Pietersabdij te
Gent, p. 110-112; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen, p. 109; A. De Schryver
en C. Van de Velde, Stad Gent, Oudheidkundig Museum, p. 186-188.
Pentekening.
Kunstwerk: pentekening, gehoogd met
waterverf, naar een ni.et gepreciseerde
bron, waarschijnlijk uit het midden of de
tweede helft van de 15de eeuw, gelet op de
k1edij, een kleed met open hals tot aan de
taille en gesp1eten "bourre1et" kapseI.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560.
Auteur (van de gekopieerde tekening):
Arent van Wijnendae1e.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne.
Thans te Gent in het Stadsarchief (Atlas
Goetghebuer, doos 113).
Wapen: zie tekening or. 1 en noot 28.
Succa' s commentaar: oorsprong van de
bee1tenis, identificering van de figuur en
beschrijving van haar kledij.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. II, p. 219; M.I.J. Deruene, De
Sint-Pietersabdij te Gent, p. 111-112, 115-116; K.G. Van Acker, Iconografische beschouwingen,
p. 109, afb. 35.
26 Komen op de tekening van Arent Van Wijnendaele niet voor.
27 De manteljas met uitgehakkelde mouwen is kenmerkend voor het eerste derde van de
15de eeuw; zie ook aantekening 20.
28 Dit wapen komt niet voor op het schilderij maar werd naar het handschrift van A. Van
Wijnendaele nagetekend. Zie tekening or. 2, zelfde folio.
1
1 2 3
Q Q
1 2
5
4

3 GISELA VAN LUXEMBURG, dochter van Frederik van Luxemburg en van Irmentrude
van Gleiberg, zuster van Odgiva van Luxemburg en echtgenote van
Rudolf van Aalst.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij; zie f. 60vo, nr. 3.
Datering: 15de eeuw 29.
Wapen: Q wapen van Luxemburg 30.
2
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift op het schilderij, da't de figuur
identificeert en haar graf lokaliseert. Kopie
van het ,grafschrift, dat eveneens op dit
schilderij staat. Enkele aantekeningen
betreffende de kleuren van de kledij.
Lit.: P. D'Oudegherst, Annales de Flandre, d. 1, p. 226-227; M. Deruene, Schilderij afkomstig
uit de Mariakapel, p. 26-36, afb.; M.LJ. Deruelle, De St.-Pietersabdij te Gent,
p. 114-115; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen, p. 109; A. De Schryver en
C. Van de Velde, Stad Gent, Oudheidkundig Museum, p. 186-188.
4 GISELA VAN LUXEMBURG (zie f. 61 v o , or. 3).
Beschrijving van haar beeltenis in het boek dat in het bezit was van de verzamelaar
Christophorus van Huerne. Deze tekening is nog bewaard gebleven:
ze is met de pen uitgevoerd en gehoogd met waterverf en is het werk van
Arent Van Wijnendaele (Gent, Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos 113).
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. II, p. 220; M.U. Demene, De
St.-Pietersabdij te Gent, p. 115-116; K.G. Van Acker, lconografische beschouwingen,
p. 109-110, noot 28.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij; zie f. 60vo, nr. 3.
Succa's commentaar: kopie van een
opschrift op de tekstband 31.
Lit.: M.I.J. Demene, Schilderij afkomstig uit de Mariakape/, p. 26-36, afb.; M.U. Demelle,
De St.-Pietersabdij te Gent, p. 115, afb. 31.
29 Te oordelen naar de "bourrelet" haartooi met afhangende lamfer en het bovenkleed
met hoog geplaatste gordel, zou het schilderij uit het eerste derde van de 15de eeuw kunnen
dagtekenen; zie evenwel aantekening 20.
30 Dit wapen komt niet op het schilderij voor en in het handschrift van A. Van Wijnendaele
(zie nr. 4), is het schild wit, gedeeld Luxemburg.
31 Thans is deze wat verschillend; zie de transcriptie door M.LJ. Demene, Vit de Sint-
Pietersabdij, p. 34 en De St.-Pietersabdij, p. 115.
32 Succa vermeldt zijn bron niet maar al de gegevens die hij opgeeft zijn aan het album van
A. Van Wijnendaele ontleend.
33 Zie aantekening 36.
34 ln het album Van Wijnendaele is een kleine prent van F. en E. Gijselynck (1838) ingelast
met het obit van de koningin omringd van haar wapen boven het graf in profiel
gezien. Een handgeschreven aantekening vermeldt dat deze prent gedeeltelijk naar Van
Wijnendaele en ged~eltelijk naar Marcus Van Vaernewijck nagetekend is (Iaatstgenoemde
afgebeeld in M.U. Deruene, op. cit., resp. afb. 26 en p. 81).

1 DAGOBERT 1 (bewind van 623 tot 639), koning der Merovingen, zoon van
Chlotarius II en van Beretrude.
Pentekening.
Kunstwerk: pentekening, gehoogd met
waterverf, naar een standbee1d in
veelkleurige gebakken aarde in de
Sint-Laurentiuskapel van de abdijkerk van
Sint-Pieters op de Blandijnberg, in 1566
verwoest 3:2.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560.
A uteur (van de gekopieerde tekening):
Arent Van Wijnendaele.
Plauts: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne.
Thans te Gent in het Stadsarchief (Atlasl
Goetghebuer, doos 113).
Wapen: 'ï) wapen van Frankrijk.
1
Succa's commentaar: beschrijving van de
kleuren van het beeld. Lokalisering
ervan in het verleden en aanwijzingen
betreffende de techniek en de ouderdom
ervan. Kopie van een opschrift onder
het beeld ter identificering.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. Il, p. 219; M.I.J. Deruelle, De
St.-Pietersabdij, p. 24, noot 1 en p. 115; M.U. Deruelle, Uit de Sint-Pietersabdij, p. 65-66.
2 ISABELLA VAN OOSTENRIJK (18 juli 1501 - 19 januari 1526), dochter van Filips
de Schone en Johanna de Waanzinnige, echtgenote van Christiaan II,
koning van Denemarken en hun zoon JAN (21 februari 1518 - 2 augustus
1532).
Pentekening.
Kunstwerk: heel waarschijnlijk een
tekening van het obit, eertijds voor het
hoofdaltaar van de abdijkerk van
Sint-Pieters op de Blandijnberg.
Vervaardigd omstreeks 1528 33, het
verdween in 1578.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560 (?).
Auteur (van de gekopieerde tekening):
Arent Van Wijnendaele (?) 34.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christoph orus van Huerne.
Niet teruggevonden.
Wapen:
'ï) wapen van het Keizerrijk.
2
'i) wapen van de aartshertogen van
3
Oostenrijk.
'ï) wapen van CastiLië-Leon.
4
'ï) wapen van Aragon-Sicilië.
5
De kwartieren van de koningin zouden
zich bevonden hebben aan de vier hoeken
van het graf 35.
'ï) wapen gedeeld 1. Christiaan Il van
6
Denemarken, 2. Isabella van Oostenrijk.
Succa's commentaar: lokalisering van het
graf. Identificering van de figuren die er
rusten en summiere beschrijving van de
kwwtieren. Succa heeft eveneens het graf
getekend, ovel'dekt met een lijkwade (zie
nr. 3) en het grafschrift van de koningin
gekopieerd (zie nr. 4 en f. 62v·, nr. 1).
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. Il, p. 238, afb.; P.B. Grandjean,
Det Danske Rigsvaaben, p. 175-176; M.I.J. D::ruelle, De St.-Pietersabdij te Gent, p. 104-
105; M.U. Deruelle, Uit de Sint-Pietersabdij te Gent, p. 88-89, Brussel, K.B., Houwaert
6454, f. 330-331: doodkist bedekt met lijkwade, blazoenen, kwartieren en obit.
1
'ï)
1
'ï) 2 'i) 4
2 4
'ï)
6
'ï) 'ï)
3 5
3

Pentekening.
Kunstwerk: waarschijnlijk een tekening
van het graf, overdekt met een lijkwade.
Het werd in 1527-1528 door Jan de
Smytere en Matthias De Smet, naar
tekeningen van Jan Gossaert 36 uitgevoerd
en opgericht voor het hoofdaltaar van de
Sint-Pietersabdijkerk. ln 1578 door de
cllllvinisten verwoest 37.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560 (?).
Auteur (van de gekopieerde tekening):
Arent Van Wijnendaele (?).
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: lokalisering van het
graf. Identificering van de figuren die el'
begraven lagen (zie nr. 2, tekening van het
obit). Beschrijving van de lijkwade
waarmee soms het graf bedekt werd. Het
grafschrift van de koningin werd eveneens
door Succa gekopieerd (zie nr. 4 en f. 62v·,
nr.1).
Lit.: P. Kervyn de VoIkaersbeke, Les églises de Gand, II, p. 236-241, afb.; V. Vander
Haeghen, Exhumation des cendres, p. 18-32; H. Glarbo, Dronning Elisabeths Gravmaele
i Gent, p. 67-79; M.U. Deruene, De St.-Pietersabdij te Gent, p. 94-106, afb. 26,
28, 30 (graf in profie!); M.U. Deruene, Uit de Sint-Pietersabdij, p. 74-91, afb. p. 81 en
pl. XVII (graf in profiel); Gent, Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos 113 (graf in
profiel).
4 ISABELLA VAN OOSTENRIJK (zie f. 62, nr. 2).
Grafschrift van de koningin, samengesteld door Cornelis de Schepper. Waarschijnlijk
kopieerde de Succa de transcriptie van Arent Van Wijnendaele; zie
beneden. Het grafschrift was gegraveerd op een koperen plaat in een marmeren
omlijsting. Het werd tussen 1526 en 1529 vervaardigd; het ontwerp en de
gravure van de letters waren van Jan Gossaert, het metaalwerk van Willem
Dedelinc en de omlijsting van Jan D'Heere 38. ln 1529 bevond het zich op de
rechterkant van het koor in de abdijkerk. ln 1578 werd de omlijsting verwoest.
ln 1600 werd de koperplaat boven het graf geplaatst. De plaat werd in 1796
gesmolten 39.
Lit.: J. de Saint-Genois, Recherches, p. 23-24; J.-J. De Smet, De Schepper (Corneille-
Duplicius), kol. 709-718; H. Glarbo, Drollning Elisabeths Gravmaele i Gent, p. 67-79;
M.I.J. Deruene, De St.-Pietersabdij te Gent, p. 32, 99-104, 105, pl. 27 en 29; M.U.
Deruene, Uit de Sint-Pietersabdij te Gent, p. 82-88, 89, pl. XVIII; Gent, Stadsarchief,
Atlas Goetghebuer, doos 113: tekening van de plaat in haar omlijsting met de transcriptie
van het grafschrift.
35 Voigens A. Van Wijnendaele geciteerd door M.I.J. Deruene, De St.-Pietersabdij, p. 99
en Uit de Sint-Pietersabdij, p. 82.
36 Gent, Stadsarchief, Jaerregister 1527-28, f. 125; ge,publiceerd door M.U. Deruelle,
De St.-Pietersabdij, p. 97 en Uit de Sint-Pietersabdij, p. 79.

1 ISABELLA VAN OOSTENRIJK (zie f. 62, nr. 2).
Grafschrift van de koningin; vervolg van f. 62, nr. 4.
2 SIMON MIRABELLO genoemd VAN HALEN (1275/1280 - 9mei 1346), gouverneur
van Vlaanderen, bastaardzoon van Jan Mirabello, echtgenoot in tweede
huwelijk van de onechte dochter van Lodewijk 1 van Nevers, graaf van
Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk:pentekening, gehoogd met
waterverf, naar het wapen dat boven zijn
graf was geplaatst in de
Sint-Pharaï1diskerk, tot de verwoesting
van de kerk in 1579.
Datering (van de gekopieerde tekening):
1560.
Auteur (van de gekopieerde tekening):
Arent Van Wijnendaele.
Plaats: in 1602, in de verzameling van
Christophorus van Huerne. Thans te
Gent in het Stadsarchief, Atlas
Goetghebuer, doos 113.
Wapen: \} wapen van de Mirabello's,
1
genaamd Van Halen.
Succa's commentaar: identificering en
lokaIisering van de wapens van het
personage en tekst over een kerkelijke
stichting 40. Vermelding van zijn
echtgenote 41. Beschrijving van de kleuren
van het wapen.
Lit.: O. Vredius, La Généalogie des comtes de Flandre, 2de deel, p. 265-267; N. De Pauw,
Les Mirabel/o, koI. 871-877; P. Rogghé, Simon de Mirabello in Vlaanderen, p. 5-56;
O. Le Maire, Le mausolée de Francon de Mirabel/o, p. 107-108 en 112, noot 37; Londen,
British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan P.P. Rubens, f. 1.
37 Gent, Stadsarchief, Memorieboek der Stad Gent II.66; uitgegeven door M.U. Demelle,
De St.-Pietersabdij, p. 95 en Uit de Sint-Pietersabdij, p. 77. Het stoffelijk overschot
van de koningin en van haar zoon, door de beeldenstormers verspreid, werd op 19 mei
1600 opnieuw in een sarcofaag geplaatst en in het koor bijgezet. Ze werden in 1652 in een
nieuw graf in de rechterzijbeuk bijgezet; in 1796 werd het door de sanscuIotten onteerd.
Het stoffelijk overschot werd in 1814 opnieuw in het graf geplaatst. ln 1883 werden ze
naar de St.-Knoetkerk te Odense (Denemarken) overgebracht.
38 Al de archiefteksten over dit grafschrift zijn gepubliceerd door H. Glarbo en M.I.J.
Deruelle, De St.-Pietersabdij en Uit de Sint-Pietersabdij.
39 Zie M.I.J. Demelle, De St.-Pietersabdij, p. 105 en Uit de Sint-Pietersabdij, p. 89.
40 Deze gegevens sternrnen overeen met die op de tekening van A. Van Wijnendaele, op
enkele spellingvarianten na.
41 Deze inHchting komt eveneens van A. Van Wijnendaele.
1 3
2
\} 1
4

Pentekening.
Kunstwerk: waterverfschilderij, uit een
handschrift getiteld: "Théâtre de tous les
peuples de la terre avec leurs habits et
orne mens divers tant anciens que
modernes diligemment depeints au naturel
par Luc Dheere peintre et sculpteur
gantois" 4'2, naar een niet gepreciseerde
bron, waarschijnlijk uit het einde van de
14de of het begin van de 15de eeuw 43.
Datering (van de gekopieerde tekening):
voor 158444•
A uteur (van de gekopieerde tekening):
Lucas de Heere.
Plaats: in 1602, te Gent, waarschijnlijk in
de verzameling van Christophorus van
Huerne. Thans te Gent, in de
Universiteitsbibliotheek, hs. 2466, f. 75.
Succa's commentaar: gedeeltelijke
lokalisering van de schetsen.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book, toegeschreven aan
P.P. Rubens, f. 18.
Pentekening.
Kunstwerk: schilderij? miniatuur?
waterverfschilderij?
Datering: 14de eeuw 45.
Plaats: in 1602, te Gent, niet nader
bepaald. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: in verband met de
gedeelteJijke lokalisering van de schets,
zie nr. 3.
42 Deze tekening heeft een bijschrift: "Seigneur et gentilhomme escossois du temps passé";
de figuur links houdt een bloem in de hand. We danken hartelijk de H. Albert Derolez,
conservator van de afdeling handschriften van de Centrale Bibliotheek der Rijksuciversiteit
Gent, die onze aandacht op dit handschrift vestigde.
43 Omwille van de kledij: korte bovenklooen met lage gordel en kaproenen met gekartelde
boorden.
44 Datum van de dood van de Gentse dichter en schilder, zie E. De Seyn, D'Heere ou de
Heere, Lucas.
45 Voor zover het mogelijk is zich een juist idee te vormen op de vage tekening van maliënkapenhelm.

1 WAPEN VAN FILIPS DE GOEDE (30 juni 1396 - 15 juni 1467), hertog van
Bourgondië, zoon van Jan zonder Vrees en van Margareta van Beieren. Het
schild, met helm en helmteken, is omgeven met de halsketen van de orde van
het Gulden Vlies, opgericht in 1430.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?) 46.
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: Q wapen van Filips de Goede.
1
Succa's commentaar: noot betreffende de
stichting van de orde van het Gulden Vlies.
2 WAPEN VAN LODEWIJK XI (3 juli 1423 - 30 augustus 1483), koning van
Frankrijk, zoon van Karel VII en van Maria van Anjou. Het schild, met helm
en helmteken, is omgeven met de halsketen van de orde van Saint-Michel,
gesticht in 1469.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: Q wapen van Frankrijk.
2
Succa's commentaar: noot betreffende de
stichting van de orde van Saint-Michel.
Lit.: B. Giustiniano, Historie cronologiche, p. 320-322; Ordres de chevalerie et récompenses
nationales, p. 44-50, afb. pl. IX, XI-XIV, supplement p. 8.
3 DETAIL VAN DE HALSKETEN VAN DE ORDRE DU SAINT-ESPRIT gesticht in 1579
door HENDRIK III (19 september 1551 - 2 augustus 1589), koning van Frankrijk,
zoon van Hendrik II en van Catharina van Medici.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw.
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: namen van de orde
en haar stichter.
Lit.: B. Giustiniano, Historie cronologiche, p. 386-388; Ordres de chevalerie et récompenses
nationales, p. 51-72, afb. pl. IX, XV-XXVII, LXXV, supplement p. 8.
46 ln het album Van Wijnendaele op het Gentse Stadsarchief komt een plaat voor dat een
gedekt schild met helmtelœn voorstelt, omgeven met de halsketen van het Gulden Vlies;
dekkleden werden eraan toegevoegd. Bij gebrek aan andere ,platen die in verband kunnen
gebracht worden met tekeningen ms. 2 tot 5 van dezelfde folio en 1 tot 5 van folio 63vo,
kan men niet beweren dat Succa die plaat heeft nagetekend.
1 2
Q Q
1 2
3
4 5
Q Q
3 4

1 2
\J \J
1 2
3
4
\J 3
5
\J 4
4 WAPEN VAN EDWARD III (13 november 1312 - 21 juni 1377), koning van
Engeland, zoon van Edward II en Isabella van Frankrijk. Ret schild, met
helm en helmteken, is omgeven door de orde van de Kousenband, gesticht in
1343.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: \J wapen van Edward III van
3
Engeland.
Succa's commentaar: beschrijving van de
kleuren van het helmteken en de ketting
van de orde van de Kousenband. Spreuk
van deze orde. Noot over haar stichting,
met verwijzing naar Polydorus Vergilius,
infra.
Lit.: Polydorus Vergilius, Urbinatis, Anglicae historiae, liber XIX, p. 378-379; B. Giustiniano,
Historie cronologiche, p. 241-246; Ordres de chevalerie et récompenses nationales,
p. 113-114, supplement p. 10.
5 WAPEN VAN AMEDEUS VI (4 januari 1334 - 1 maart 1383), graaf van Savoie,
zoon van Aymon en van Yolande de Montferrat. Ret schild, met helm en
helmteken, is omgeven met de halsketen van de "Annonciade", gesticht in
1362.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teru,ggevonden.
Wapen: \J wapen van Savoie.
4
Succa's commentaar: kopie van de
opschriften op de halsketen van de
Annonciade. Summiere beschrijving van
de schildkleuren. Spreuk van de orde en
noot over haar stichting.
Lit.: B. Giustiniano, Historie cronologiche, p. 261-264; Ordres de chevalerie et récompenses
nationales, p. 135-137, afb. pl. LXXVII, supplement p. 11.
1 W APEN VAN HET SCHOTSE HUIS. Ret schild, met helm en helmteken, is omgeven
door de halsketen van de Andreas-orde met de distel, gesticht in 1452
door JACOBUS II (16 oktober 1430 - 3 augustus 1460), zoon van Jacobus I
en van Johanna van Somerset.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: \J wapen van het Schotse huis.
1
Succa's commentaar: summiere
beschrijving van het wapen. Noot over de
halsketen van de Andreas orde.

2 WAPEN VAN HET SPAANSE HUIS. Het schild, met helm en helmteken, is omgeven
met de halsketen van de orde van Sint-Jacob met het zwaard, gesticht
omstreeks 1170 door dertien edellieden en reguliere kanunniken van Sint-
Augustinus ter verdediging van de pelgrims naar Sint-Jacob van Compostella.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: \) wa,pen van het Spaanse huis
2
(v66r 1492).
Succa' s commentaar: beschrijving van de
kleuren van het wapen en van het
helmteken. Noot over de orde van
Sint-Jacob met het zwaard.
3 MEDAILLE VAN DE RIDDERS VAN TUNIS OF VAN BARBARIJE, geslagen op last van
IŒIZFJR KAREL (24 februari 1500 - 21 oktober 1558), koning van Spanje en
Duitse keizer, zoon van Filips de Schone en van Johanna de Waanzinnige, ter
gelegenheid van de inneming van Tunis in 1535.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 1600 eeuw.
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: beschrijving van de
gedenkpenning en kopie van het omschrift
op de voorzijde. Noot over de stichting
van de orde en beschrijving van de twee
zijden van de penning.
Lit.: B. Giustiniano, Historie cronologiche, p. 361-363; J. Ebner, Zum Werk des Hans
Kels, p. 104; K.G. Klietmann, Critical Remarks, p. 36; J. Suetens, L'ordre de Barbarie,
p. 55-60; Brussel, K.B., hs. III 712, f. 165, 166, 169, 173, 177, 190, 193, 197 (teksten
en illustraties).
4 WAPEN EN HALSIŒTEN VAN DE ORDE VAN MALTA, getopt met een hoed met
acht kwasten (vier aan elke kant). Voor 1530, heette de orde die van de Hospitaalridders
van Sint-Jan van Jeruzalem of van Rhodos.
Pen teken ing.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: \) wapen van de commandeurs
3
(v66r 1492).
Succa's commentaar: beschrijving van de
kleuren van het wapen en van de halsketen.
Jdentificering van het wapen.
Lit.: Ordres de chevalerie et récompenses nationales, p. 16-20, 24-34, afb. pl. V-VIJL
supplement p. 7.

1
2 3 4
\J 1
5 WAPEN VAN HET HUIS VAN LUSIGNAN, omgeven met de halsketen van de orde
van het Zwaard van Cyprus, gesticht omstreeks 1363 door PETER 1 (koning
van 1359 tot 1369), koning van Cyprus, zoon van Hugues IV van Lusignan.
Pentekening.
Kunstwerk: wapenboek (?).
Datering: 16de eeuw (?).
Plaats: in 1602, niet gepreciseerd.
Niet teruggevonden.
Wapen: \J wapen van Lusignan.
4
Succa's commentaar: beschrijving van de
kleuren van het wapen en identificering
ervan. Kopie van de spreuk op de
spreukband rond het zwaard.
Lit.: B. Giustiniano, Historie cronologiche, p. 196-199; Ch. Van den Bergen-Pantens,
Etude historique et iconographique de l'Ordre de l'Epée de Chypre, p. 605-610.

SINT-BAAFSKATHEDRAAL
De kerk van de Heilige Johannes de Doper, vermeld in 941-942, was de eerste
stedelijke parochie van Gent; oorspronkelijk hing ze af van de abdij van Sint-
Pieter op de Blandijnberg. ln 1540 werd ze, aIs gevolg van de secularisatie van
de benedictijnenabdij van Sint-Bavo (1536), de zetel van het kapittel daarvan,
en kreeg ze er ook de benaming van. ln 1559 werd ze kathedraal.
Het centrum van de crypte, die Succa misschien bezocht heeft, is een overblijfsel
van de 12de-eeuwse romaanse kerk. Deze werd per gedeelten in gotische
stijl herbouwd; in de 13de eeuw komen in verband met deze werken de namen
voor van Gerard Vilain van Gent en van Elizabeth van Sint-Pol, wier
gisant Succa reproduceerde. Het koor en de zijbeuken, alsmede de overeenkomstige
deien van de crypte werden in 1353 gewijd. Het verdere deel ervan,
het deambulatorium en de kapellen, die hoger liggen dan het koor, dateren uit
de 15de eeuw. Tussen 1533 en 1559 werden de benedenkerk en de dwarsbeuk
in laat-gotische stijl herbouwd. Na het bezoek van Succa (?), werd het
houten gewelf van het koor vervangen door een stenen gewelf (1628).
Lit.: E. Dhanens, Inventaris van het Kunstpatrimonium, V, p. 10-12 (literatuur) en 29-52;
J.-P. Sosson, Gand, p. 48; E. Dhanens, Gand. Cathédrale Saint-Bayon, p. 48-49.
2 ELIZABETH VAN SINT-POL (t na 1283), dochter van Leon van Sint-Pol en van
Margareta, echtgenote van Gerard Vilain genaamd de Duivel.
Pentekening.
Kunstwerk: gisant, naar de natuur
getekend? Gekopieerd naar de tekening
van Arent Van Wijnendaele?
Datering: einde van de l3de eeuw (?) 41.
Plaats: in 1602, in de kerkcrypte,
zuidzijde? 48. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificering van de
gisant en lokalisering van het graf.
Vermelding van de door Elisabeth van
Sint-Pol ondernomen werken.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, d. J, p. 216-218; A. Goetghebuer,
L'église cathédrale de Saint-Bayon, p. 56-57; E. Dhanens, Inventaris van het Kunstpatrimonium,
p. 30-31; E. Warlop, De Vlaamse A dei, II, genealogie 87, nr. 42; Gent,
Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos 113, tekening van het gehele graf.
41 De kledij is zeer vaag aangeduid.
48 Het was de oorspronkelijke plaats maar heeft Succa de gisant daar nog aangetroffen?

3 GERARD VILAIN VAN GENT, genaamd de Duivel (-+- 1220-1266), heer van
Moerzeke, zoon van Siger III en van Beatrijs van Houdain.
Pentekening.
Kunstwerk: gisant; naar de natuur
getekend of naar de tekening van Arent
Van Wijnendaele gekopieerd?
Datering: na het overlijden 49.
Plaats: 1602, kerkkoor 50.
Niet teruggevonden.
Wapen: \J wapen van de familie Vilain
1
van Gent (met zoom?).
Succa's commentaar: identificering van
het grafbeeld en plaatsbepaling van het
graf. Bijzoooerheden over de familie van
hot personage.
Lit.: P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de Gand, 1, p. 216-218; A. Verhaegen, Le
château, p. 1-17; A. Goetghebuer, L'église cathédrale, p. 56-58; E. Dhanens, Inventaris,
p. 14,30-31; E. Warlop, De Vlaamse Adel, Il, genealogie 87, nrs. 42 en 49; Gent, Stadsarchief,
Atlas Goetghebuer, doos 113: tekening van het graf in zijn gehee1.
4 MARGARETA VAN GISTEL (t 1 augustus 1431), vrouwe van Wijnegem en Oostkamp,
dochter van Gerard en van Isabella van der Moere en echtgenote van
Daniel van Massemen.
Pentekening.
Kunstwerk: gisant; naar de natuur of
naar Arent Van Wijnendaele nagetekend?
Datering: ca. 1431 51.
Auteur: Jan III de Meyere 52.
Plaats: in 1602, crypte? 53.
Heden is het grafbeeld verdwenen maar
het voetstuk wordt in de crypte bewaard.
Succa's commentaar: identificering van
het grafbeeld en plaatsbed>aling van het
graf.
Lit.: J. GaiIliard, Bruges et le Franc, l, p. 90; P. Kervyn de Volkaersbeke, Les églises de
Gand, 1, p. 192-194; A. Goetghebuer, L'église cathédrale, p. 40-41; D. Roggen, Gentsche
grafplastiek, p. 103-109; A. De Valkeneer, Inventaire des tombeaux, p. 141-143; E. Dhanens,
Inventaris, p. 114-115, afb. 111-114; Gent,Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos
113: volIedige tekening met voetstuk en plorannen.
49 De wapenrusting is kenmerkend voor de tweede helft van de 13de eeuw.
50 Oorspronkelijke plaats. P. Kervyn de Volkaersbeke, op. cit., beweert dat het vernield
werd door de beeldstormers terwijl A. Goetghebuer, op. cit., beweert de datum van het
verdwijnen niet te hebben kunnen achterhalen.
51 Voigens D. Roggen, op. cit. Het open surcot geeft geen uitsluitse1.
52 Toeschrijving van D. Roggen, op. cit.
53 Het voetstuk bevond zich daar zeker maar was het grafbeeld er ook nog? P. Kervyn de
Volkaersbeke en A. Goetghebuer, op. cit., menen dat het de calvinisten zijn die, in de
16de eeuw, het graf beschadigden.

DOMINlKANENKERK
Door toedoen van Johanna van Constantinopel werd in 1221 een dominikanenklooster
te Gent gesticht. Onmiddellijk werd met de bouw ervan begonnen
en pas in 1370 was het voltooid. De kerk, die uit 1240 dateert, was een vlak
overzolderd eenbeukig gotisch gebouw. Dank zij de vrijgevigheid van Margareta
van York werd het klooster in de 15de eeuw vergroot. ln 1566 tijdens de
godsdienstoorlogen, werden de kloosterlingen uitgedreven maar reeds in 1584
betrokken zij opnieuw de gebouwen. Op 4 januari 1797 werd het klooster
openbaar verkocht. ln 1860 werd de kerk afgebroken; enkele 15de-eeuwse
gebouwen o.m. de kloostergalerij, de bibliotheek en de oude cellen, die in
woonhuizen werden verbouwd, bestaan nog steeds.
Lit.: p.e.V.D.M., Le couvent, p. 149-155; G. Meersseman, Jeanne de Constantinople,
p.132-139.

1 ROBRECHT VAN VLAANDEREN (t 24 augustus 1360), bastaard van Lodewijk
van Nevers (ook van Crécy genaamd), graaf van Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk: grafplaat; naar de natuur of
naar Arent Van Wijnendaele getekend? 54
Datering: bij het overlijden 55.
Plaats: in 1602, kerkkoor (?) 56.
Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapen van Robrecht van
1
Vlaaooeren.
Succa's commentaar: kopie van het
grafschrift. Lokalisering van het graf en
vermelding van de bouwstof.
Lit.: O. Vredius, La généalogie, 2de deel, p. 272-273; Inscriptions funéraires, Eglises
conventuelles, Gent, l, p. 20, nr. 23, pl. III; Gent, Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos
113; Brussel, K.B., Goethals 1655, f. 14vo.
2 PIETERKIN VAN VLAANDEREN (t 3 maart 1366?) 57, bastaardzoon van Lodewijk
van Male, graaf van Vlaanderen.
Pentekening.
Kunstwerk: grafplaat, naar de natuur
getekend, of naar de tekening van Arent
Van Wijnendaele gekopieerd? 58.
Succa heeft de figuur een tweede maal
in buste en op grotere schaal geschet!lt.
Datering: tweede helft 14de eeuw 59.
Plaats: in 1602, kerkkoor? 60.
Niet teruggevonden.
Wapen: \} wapenschild van Pieterkin
2
van Vlaanderen.
Succa's commentaar: kopie van het
grafschrift en plaatsbepaling van het graf.
Lit.: O. Vredius, La généalogie, 2de deel, p. 284; Inscriptions funéraires, Eglises conventuelles,
Gent, l, p. 16, nr. 15, pl. II; Gent, Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos 113;
Brussel, K.B., Goethals 1655, f. 15; Brussel, K.B., II 6513, f. 253: tekening van het monument.
54 Vit de zeer nauwkeurige tekening is af te leiden dat het zeker geen gisant was.
55 Te oordelen naar de wapenrusting die kenmerkend is voor het einde van de overgangsperiode
naar het platenharnas. Zie Inleiding, p. 67.
56 Oorspronkelijke plaats, maar bestond het nog in 1602?
57 Succa geeft 1363 ais sterfdatum op; de werken in de literatuur vermeld (Album Van
Wijnendaele en Inscriptions funéraires) geven 1366; O. Vredius citeert er twee: 1376 en
1366.
58 Vit de nauwkeurige tekening van Arent Van Wijnendaele is uit te maken dat het geen
gisant is.
59 Naar de kledij: een jak met lage gordel op de heupen; het is mogelijk dat de dagge ook
uit de tijd van het overlijden dagtekent.
60 Oorspronkelijke plaats, maar bestond ze nog in 1602?

HET REFUGIEHUIS VAN DE ABDU
VAN DRONGEN 61
Ret refugiehuis, ook huis, hof of herberg van Drongen genoemd, was gelegen
te Gent in het Drongenhof. Op het einde van de 13de eeuw was het niets meer
dan één houten huis; in de Ioop der 15de eeuw werd het refugium tweemaal
vergroot door aankoop van aanpalende huizen. AIs bijgebouw van de abdij
werd het gedurende de godsdiensttroebelen gesloten. Tot in 1698, jaar waarin
de nieuwe gebouwen van de volledig verwoeste abdij werden ingewijd, diende
het aIs klooster. De kloosterkapel van het refugium die reeds v66r 1440 bestond,
werd in 1607 in dezelfde stijl herbouwd. Tijdens de Franse bezetting
werd de kloostergemeenschap ontbonden; tevens werden de gebouwen afzonderlijk
verkocht. ln 1870 was omzeggens alles reeds verdwenen.
Lit.: E. Varenbergh, La Cour de Tronchiennes, p. 333-344; J. Buntinx, lnventaris van
het archief, inl. p. II.
61 Drongen: België, provo Oost-Vlaanderen, arrond. Gent; benedictijnenklooster dat in
1138 premonstratenzerabdij werd.

1 3
2
LODEWIJK XI [?] (zie f. 63, nr. 2) en zijn tweede vrouw CHARLOTTE VAN SAVOIE
[?] (v66r 11 maart 1443 - 1 december 1483), dochter van Lodewijk van Savoie
en van Anna van Cyprus 62.
Pentekeningen.
Kunstwerk: schilderij; de twee personages
knielen aan weerszijden van een H. Maagd
met het Kindje Jezus op haar schoot met
een musicerende en,gel aan beide zijden.
Datering: einde der 15de of begin der
16de eeuw 63.
Auteur: onbekend, Vlamin,g of
Fransman 64.
Plaats: in 1602, refugium van de abdij.
Heden, Ince Hall (Lancashire),
verzameling van Mrs. M.T. Weld-Blundell
en Kolonel J.W. Weld.
Wapen: Q mantel bezaaid met Frankrijk,
1
halsketen van de orde van Saint-Michel.
Succa's commentaar: gedeeltelijke
plaatsb~paling van de beelden, twee
opeenvolgeooe identificaties. Korte
beschrijving van het schilderij, van de
aangezichten en van de kledij.
Op f. 65v' staat een biografische
aallitekening over de koning en de koningin
(nr. 1) en een attest van de onderprior
Gillis Christiaens over de juiste
bewaarplaats van het schilderij (nr. 2).
Lit.: M.J. FriedHinder, Die Leihausstellung, p. 580; G. Hulin de Loo, L'Exposition d'art
français, p. 66-67, pl. II; G. Hulin de Loo, Dus Ratselhafte Gemalde, p. 137-141; H.K.
Rothel, Die Ausstellung, p. 90; City of Manchester Art Gallery, p. 6-7, nr. 6.
1 LODEWIJK XI (zie f. 63, nr. 2) en CHARLOTTE VAN SAVOIE (zie f. 65).
Biografische aantekening over de koning en de koningin; in verband te
brengen met het natekenen van hun portret op f. 65.
2 Attest van Gillis Christiaens, onderprior van de abdij van Drongen, over
Succa's bezoek aan het refugium van de abdij en over de effektieve aanwezigheid
van koninkIijke beeltenissen (geïdentificeerd aIs zijnde deze van de
H. Lodewijk en van zijn echtgenote). Het attest is door de onderprior gedateerd
en getekend en door de prior Denijs Sturtewaghen mede ondertekend.
Over beide geestelijken, zie aantekening 7.
62 De identificatie is twijfelachtig. De man draagt de halsketen van de orde van Saint-
Michel die in 1469 door Lodewijk XI gesticht is; Succa had hem eerst ais de heilige Lodewijk
geïdentificeerd, dit was ook de mening van de prior en de onderprior van het refugiehuis;
zie f. 65v', nr. 2. Achteraf zag men er Lodewijk XII of een graaf van La Marck in.
De vrouwelijke figuur werd eerst vereenzelvigd met Margareta van Provence, echtgenote
van de H. Lodewijk. Nadien zag men er Charlotte van Savoie, een gravin van La Marck
of de heilige Martha of de heilige Margareta in, omwille van de draak waarop zij knielt
en omwille van het kruis waarmee zij het monster heeft overwonnen. De duif op de
schouder is een zeldzaam kenmerk en komt slechts éénmaal in een 16de-eeuws schilderij
voor aIs een attribuut van de heilige Margareta.
63 De staatsiekledij van de twee personages 1aat geen nauwkeurige daterillg toe. Naargelan,g
de auteurs het schilderij aan de Franse of Vlaamse school toeschrijven, dateren ze
het resp. 1480-1490 of 1510-1515.
64 Ofschoon de houding van de H. Maagd met het Kind een spiegelbeeld is van Jan van
Eycks Van der Paele Madonna (Brugge, Stedelijk Museum, cat. nr. 161), menen sommige
auteurs dat het op stilistische gronden niet tot de Vlaamse school kan behoren.

Pentekening.
Kunstwerk: schilderij 65.
Datering: 15de eeuw 66.
Plaats: in 1602, niet vermeld.
Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificering van de
beeltenis en vergelijking met een andere,
waarschijnlijk tekening nr. 4, f. 60.
Enkele gegevens over de kledij.
Lit.: Londen, British Museum, hs. 1841.12.11.8, Costume-Book toegeschreven aan P.P.
Rubens, f. 6.
65 Er bestaat een zeer gelijkend portret van deze prinses op f. 60, nr. 4, maar in spiegelbeeld.
66 Het bovenkleed en de huif met eikenbladzoom waren tussen 1390 en 1425-1430 in de
mode. De stijl van het portret wijst naar 1420-1430.

15-20 juni 1602 '. Onderzoek van Succa te Leuven 2 en te Heverlee 3. ln de
eerste plaats bezoekt hij op 15 juni de priorij der celestijnen te Heverlee 4. Te
Leuven brengt hij achtereenvolgens een bezoek aan Thomas Worthington op
15 juni 0, aan het jezuïetenconvent op 18 juni 6, aan de dominikanenkerk 7
en aan de collegiale Sint-Pieters op 19 juni 8. Op dezelfde dag ontmoet hij D. de
Borchgrave te Heverlee 9. 's Anderdaags is hij te Leuven bij Filips Zangrius lO.
Een door de Succa gepenseeld portret van Thomas Morus kon tot nog toe niet
worden gelokaliseerd 11.
[DIEDERIK] DE BORCHGRAVE (zie aantekening 9).
Kenspreuk en handtekening van het personage; dat tevens de plaats en de
datum van het bezoek van Succa vermeldt en een opdracht schrijft.
, De eerste vermelde datum komt voor op foIio's 66 en 67, de tweede op folio 70vo.
2 België, provo Brabant, arrondissementshoofdplaats.
3 België, provoBrabant, arrondissement Leuven.
4 F. 67; het getuigschrift van het bezoek van Succa (nr. 2) werd door prior Pieter Ange
(t 1607) afgeJeverd. Ange was in 1558 in de geesteIijke stand getreden en van 1594 tot
1607 was hij prior van het k1ooster. Zie over hem: Brussel, K.B., hs. Goethals 70, N. de le
Ville, Heverleae Celestinae (handschrift) folio's 186-214; N. de le Ville, Heverleae Celestinae,
uitgegeven door A. Sanderus, Chorographia sacra Brabantiae, II, p. 187; G.J. Servranckx,
Histoire de la commune de Héverlé, p. 166-167.
5 F. 69vo; het ondertekende getuigschrift komt erin voor (nI'. 4). Zie over hem p. 209.
6 F. 69vO,nI'. 5; het getuigschrift stamt van Jacob van der Straeten, alias Stratius (1559 -
7 april 1634), mystiek schrijver en hervormer, van 1594 tot 1603 en van 1625 tot 1627
rector van het jezuïetencol1ege te Leuven en van 1604 tot 1614 rector van het col1ege
te Brugge, ondertussen missionaris in Holland en van 1627 tot 1630 provinciaal van de
orde. Zie W. Van Eeghem, Stratius, Jacques; A. Poncelet, Histoire, II, p. 195, aantekening
3 en hier en daar.
7 Folio's 67vo - 68vo en 73vo; op f. 68vo, nr. 3 komt een ondertekend getuigschrift voor
van Jan Roose, prior van het k1ooster. Hij wordt niet vermeld op de Iijst der priors,
doo,r B. De Jonghe, Belgium Dominicanum, p. 156 opgemaakt waal' hij dan achter Antoon
Gambier, "supprior" in 1590, en v66r Hendrik Bogard (t 4 mei 1606) zou moeten
voorkomen.
8 F. 71; een bewijs (nr. 3) werd aan Succa afgeleverd door Cornelius Reyners, alias
Reynerus (1525 - 16 januari 1609) uit Gouda, doctor in de theologie en professor aan het
H. Geestcollege te Leuven, kanselier, tweemaal rector van de universiteit, verkozen aIs
deken van de Sint-Pieterskerk op 3 augustus 1596. Zie N. Vernulaei, Academia Lovaniensis,
p. 18, 117-118; E. Reusens, Documents, l, p. 270, 414, III, p. 20, 94, 159, 166, 227,
IV, p. 124; A. Poncelet, Histoire, II, p. 128.
9 F. 66vo, nr. 1; het gaat hier waarschijnlijk om Diederik de Borchgrave, hoofd van
het geslacht, vermeJ.din 1599 en sinds 1589 echtgenoot van Elizabeth van Duffel (t 1614).
De ondertekenaar heeft el' eigenhandig zijn Iijfspreuk en de plaats en de datum van het
bezoek van Succa bijgeschreven. Zie over hem W. Boonen, Geschiedenis van Leuven,
p. 402; 1. de Stein d'AItenstein, Borchgrave d'Altena, p. 74.
10 F. 70vO;het bewijs werd door bovenvermelde gedateerd en geparafeerd. Biografische
gegevens op p. 213.
11 F.69.

CELESTIJNENKLOOSTER,
ln zijn testament van 21 mei 1521, uitte Willem van Cray de wens te Heverlee
een celestijnenklooster te stichten. Na zijn dood werden de werken onder
toezicht van zijn weduwe, Maria-Magdalena van Halmale aangevangen en in
1526 beëindigd. De architect was Rombout Keldermans. Later diende de kerk
aIs begraafplaats voor de heren van Heverlee. Ze werd door de beeldstormers
beschadigd en op initiatief van Karel van Cray, vierde hertog van Aarschot
(1560-1612), gerestaureerd en verfraaid. Het klooster werd tengevolge van
het edict van Josef II van 13 april 1784 afgeschaft. De kerk werd in 1796
zwaar beschadigd en in 1816-17 en 1818 vernield. De overblijvende gebouwen
vormen heden een gedeelte van het Arenbergkasteel.
Lit.: N. de le Ville, Heverleae Celestinae, uitgegeven door A. Sanderus, Chorographia
sacra Brabantiae, II, p. 143-153; E. Van Even, Dévastations, p. 278-292 en 411-419;
E. Reusens, Documents, V, p. 572-573; R. d'Udekem de Guertechin, Le château d'Héverlé,
p. 41-49, 98-100; R.M. Lemaire (onder leiding van), Le patrimoine monumental,
1, p. 142-143, fig. 79.

1 WILLEM VAN CROY (1458 - 28 mei 1521), heer van Chièvres, markies van
Aarschot en baron van Heverlee, zoon van Filips van Croy en van Jacoba van
Luxemburg.
Kunstwerk: schilderij 12.
Datering: waarschijolijk tussen 1491 en
150513•
Auteur: niet gekend.
Plaats: in 1602, in het klooster, huidige
bewaarplaats onbekend.
Wapen: \J onvoltooide schets van zijn
1
blazoen door de halsketen van het GuJden
Vlies omringd 14.
Succa's commentaar: titels van het
personage. Beschrijving van het schilderij.
Zie ook hieronder or. 2: attest van de
kloosterprior over de bewaarplaats van het
portret.
Lit.: N. de le Ville, Heverleae Celestinae, uitgegeven door A. Sanderus, Chorographia
sacra Brabantiae, 2, .p. 163-164; Th. de Limburg-Stirum, Etude iconographique, p. 236,
nr. IX, tegenover p. 93 afgebeeld.
2 Gedateerd en eigenhandig ondertekend attest van prior Pieter Ange, het
bezoek van Succa en de aanwezigheid van het portret van Willem van Croy
door Succa op dezelfde folio afgetekend bevestigend. üver P. Ange, zie aantekening4.
12 Het door Succa uitgevoerde portret vertoont veel gelijkenis met het schilderij uit de
galerij van de hertogin van Croy in het kasteel La Solitude te Oudergem. Traditioneel
wordt dit portret aan Hans Maler toegeschreven en zou uit het kastee1 van Heverlee
afkomstig zijn. Nochtans laten de verschillen tussen de twee afbeeldingen niet toe te
beweren dat de eerste onder invloed van de tweede zou ontstaan zijn.
13 Het personage draagt de keten van de orde van het Gulden Vlies. Willem van Croy
werd in 1491 in de orde opgenomen. Te oordelen naar de kledij dagtekent het portret
uit het einde van de 15de eeuw of uit het eerste kwart van de 16de. Drie andere werken
waarop WiUem van Croy met een geldbeugel is voorgesteld, zijn bekend. Het is een
toespeling op het ambt van hoofdraadsman van de financiën van Filips de Schone, dat hij
vanaf 1505 vervulde. Het is mogelijk dat het portret d~t Succa natekende van vroegere
datum is.
14 Willem van Croy draagt ook de ordeketen; zie aantekeniog 13.

O.-L.-V.-TER-DOMINlKANEN
Een kloosterkerk van de predikheren waarvan de bouw omstreeks 1233 aangevangen
en in 1276 gedeeltelijk beëindigd werd. Vanaf 1351 werd het schip
met: vier bogen verlengd. ln 1763-1764 modemiseerde N. Carthout het interieur.
Op 28 november 1796 werd het klooster afgeschaft. De gebouwen,
evenals de kerk, werden op 15 oktober 1798 verkocht. Ze werden gesloopt,
maar de kerk, door leden van de broederschap van de Rozenkrans aangekocht,
werd parochiekerk sedert 1803.
Lit.: E. Van Even, Louvain monumental, J, p. 228-231; E. Van Even, Louvain dans le
passé, p. 412-422; F. Spaey, Het "Godshuis der Predikheren binnen Leuven"; F. Spaey
en P. Reekmans, Bijdrage tot de geschiedenis, p. 91-105; L.-Fr. Genicot, Louvain, p. 85-
86; R.M. Lemaire (onder leiding van), Le patrimoine monumental, 1, p. 221-223, fig. 224.

1 HENDRIK III (1231 - 28 februari 1261), hertog van Brabant, zoon van Hendrik
II en Maria van Duitsland, en zijn echtgenote ALEIDIS VAN BOURGONDIË
(t 23 oktober 1273), dochter van Hugo IV en Yolanda van Dreux.
Pentekening.
Kunstwerk: wandschildering die benevens
het echtpaar, in het midden ook de
tronende H. Maagd met het Kind op haar
schoot, voorstelde. Twee heilige
dominikanen staan aan weerszijden van de
hertog, een heilige (dominikaan) en een
heilige (Aleidis?) omringende hertogin.
Twee engelen kronen de H. Maagd, twee
andere bespelen een trompet; de
achtergrond is bezaaid met schiIden met
het wapen van Brabant en van
Bourgondië 15. Hendrik III schenkt de
kloosterkerk aan de predikheren en Aleidis
van Bourgondië misschien die van
Hertoginnedal.
Datering: einde der 14de eeuw 16.
Auteur: onbekend 17.
Plaats: in 1602, aan de noordkant van het
kerkkoor, boven het graf. Omstreeks 1762
was de verf bijna totaal verdwenen en werd 1
de muur die het koor en de oude
hertogelijke kerk scheidde, gesloopt 18.
Wapen:
'ï) wapen van Brabant 19.
1
'ï) wapen van Bourgondië (oud).
2
Succa's commentaar: identificatie van de
personages en gedeeltelijke beschrijving
van de beeltenissen. Küpie van de
aanroeping die op het tapijt van de
hertogelijke bidstoel voorkwam.
Plaatsbepaling en beschrijving van de
wandschildering die de hertogen voorstelt.
De plaatsbepaling komt ook. op f. 68vo,
nr. 2 voor, waar eveneens een gedeeltelijke
beschrijving van de wandschildering
voorkomt sarnen met de begeleidende
grafschriften van de hertog en van de
hertogin.
Lit.: P.-F.-X. De Ram, Recherches, p. 22-24, pl. V; E. Van Even, Louvain monumental,
1, p. 230, Il, pl. [53]; K. Westendorp, Die An/ange, p. 22; CI.-G. Dallemagne, Le Manuscrit,
p. 69-70, pl. IV; Brussel, K.B., hs. 22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica,
folio's 67vo, 68 en 69.
15 De beschrijving van Succa wordt bevestigd door de gewassen tekeningen van C. de
Rietwyck die in de Iiteratuur vermeld worden.
16 K. Westendorp, op.cit., dateert het schiIderij uit de 14de eeuw; inderdaad vertoont het
centrale gedeelte van de compositie, ru. de H. Maagd met het Kind en de troon met zijn
schrale architecturale vormen op neutrale achtergrond, zoals ze op de tekeningen van
Rietwyck voorkomen, duidelijk de stijl van het laatste kwart van de 14de eeuw. Het harnas
van de hertog, ofschoon onduidelijk afgebeeld, schijnt eveneens uit de 14de eeuw te
dagtekenen. Vit de kledij van de hertogin: een onderkleed met open surcot, is weinig af
te leiden daar die dracht sinds het midden van de 14de eeuw tot in het begin van de 16de
eeuw aIs staatsiekledij in de mode was. Het gev'lochten templettenkapsel daarentegen is
kenrnerkend voor het laatste kwart van de 14de en het begin van de 15de eeuw.
11 E. Van Even, op.cit., dateert de tekemng uit het einde van de 13de eeuw en schrijft
ze, zonder enig bewijs, aan Arnold Gae,lman toe die v66r 1324 stierf.
18 P.-F.-X. De Ram, op.cit., p. 24.
19 Ze komen ook op de jak van de hertog voor.

Pentekeningen.
Kunstwerk: gr.afmonument waarvan Succa
de gisanten (f. 67vO)en twee beeldjes uit de
onderbouw tekende, die twee kinderen
van het echtpaar voorstellen, 01. Jan l,
hertog van Brabant (1252/3 - 3 mei 1294)
en Maria van Brabant (t 12 januari 1321),
echtgenote van Filips III, koning van
Frankrijk (f. 68, nr. 3).
Datering: tweede helft der 13de eeuw 20.
Auteur: onbekend 21.
Plaats: in 1602, in de noordzijde van het
kerkkoor 22. Omstreeks 1762, afbraak van
het graf en inkuilen van de dekplaat met
de gisanten 23. ln 1835, opgraving van de
tombe die in de westelijke binnenmuur
van de kerk ingebouwd werd 24. Nog op
de:relfde plaats.
Wapen: \J wapen van Brabant 25.
3
Succa's commentaar: identificatie van de
twee gisanten en van het ganse monument
en opgave van de bouwstof. PlaatsbepaIing.
Het grafschrift en de stamboom
van de hertog en van zijn echtgenote
werden door Succa op f. 68vo, or. 1
afgeschreven. Aan de hand van de
genealogie kunnen de figuren op de
zijkanten van het graf (f. 68, or. 3)
geïdentificeerd worden.
Lit.: P.-F.-X. De Ram, Recherches, p. 21-22, 27-34, pl. IV; E. Van Even, Louvain
monumental, l, p. 229-231, II, pl. [51]; A. Pinchart, Archives, II, p. 136-137; E. Van
Even, Jean de Louvain; el.-G. Dallemagne, Le Manuscrit, p. 65-69, pl. XI; F. Spaey,
Het "Godshuis der Predikheren binnen Leuven", p. 129, 131-132, pl. 9, 36, 37; A. De
VaIkeneer, Inventaire, p. 178-186; A. De VaIkeneer, Iconographie, p. 38; Brussel, K.B.,
hs. 22483, e. de Rietwyck, Sigil/ographica Belgica, folio's 64vo, 65 en 172.
20 Volgens de wapenrusting van de hertog (hauberk met maIiënwanten, wapenrok met
schild) en de kledij van de hertogin (onderkleed met nauwsluitende mouwen, schoudermantel
met koordsluiting en driehoekige hoed). De houdin.g van de twee gisanten met
gevouwen handen sluit een vroegere datering dan het rnidden van de eeuw uit. Er dient
echter te worden opgemerkt dat het graf in 1435 beschreven werd ais zijnde in zeer
vervaillen staat en dat Filips de Goede in die tijd een belangrijke som aan de prior toekende
om het graf te herstellen; zie A. Pinchart, op.cit.
21 E. Van Even, Jean de Louvain, stelt voor het op naam van beeldhouwer Jan van Leuven
te plaatsen, die vanaf 1250 in de documenten vermeld staat en die v66r 24 februari
1296 gestorven is; dit wordt door A. De Valkeneer, Inventaire, ais ongegrond verworpen.
22 Voigens P.-F.-X. De Ram, op.cit., p. 22.
23 Voigens E. Van Even, Louvain monumental, p. 230-231.
24 E. Van Even, Louvain monumental, p. 231.
25 Ze komen op het schild van de hertog voor.

1 Q 1 Q 1
2 4
Q Q Q
1 3 S
2a 2b 2c
Q Q Q
6 7 8
Q 2d Q 2e 2f
9 11
Q Q Q
10 12 13
Q 2g 3 2h
14
Q
lS
1 MARIA VAN BRABANT (13 april 1254 - 12 januari 1321), dochter van Hendrik
III, hertog van Brabant, en van Aleidis van Bourgondië en tweede echtgenote
van Filips III, koning van Frankrijk.
Pentekeningen.
Kunstwerk: glasraam, de prinses is met
haar ouders afgebeeld (van links naar
rechts: Maria, Hendrik, Aleidis) 26.
Datering: einde der 13de - begin der
I4de eeuw 27.
Plaats: in 1602, in de hertogelijke kapel,
(zijbeuk, noordzijde, achtermuur).
ln 1637, wordt een altaar in de kapel
geplaatst, die Rozenkranskapel wordt. Het
glasraam wordt verwijderd.
Wapen:
Q wapen van Frankrijk 28.
1
Q wapen van het rnarkgraafschap van het
2
Heilige Roomse Rijk.
Q wapen van Brabant.
3
Q wapen van Bourgondië (oud).
4
Q wapen van Brabant.
5
Succa's commentaar: identificatie en
beschrijving van de drie figuren en van de
wapens.
Lit.: P.-F.-X. De Ram, Recherches, p. 24-26, pl. VI-VII; E. Van Even, Louvain monumental,
l, p. 230, II, pl. [52]; eL-G. DaIlemagne, Le Manuscrit, p. 72-74, pl. V; Brussel,
K.B., hs. 22483, e. de Rietwyck, Sigillographica Be/gica, folio's 7lvo, 72 en 75.
26 Volgens het handschrift van de Rietwyck, op. cif., stond Maria van Brabant tussen
haar ouders; daar ze bijna de face is voorgesteJd, is de schikking van Rietwyck waarschijnlijker
dan die van Succa.
27 Vit de preëminente plaats van Maria van Brabant en het overvloedige aantal Franse
lelies op de glasraam (zie de tekeningen van e. de Rietwyck) is misschien op te maken
dat de prinses de schenkster was. Het raam moet na 1274, datum van haar huwelijk
met Fili,psIII, besteld zijn.
28 Vit de reproduktie in het Rietwyckhandschrift blijkt dat Succa in zijn tekening waarin
drie ruiten met elk een lelie voorkomen het detail geeft van een schild bezaaid met
Frankrijk, dat boven het portret van de schenkster stond.
29 De geciteerde auteurs maken gewag van een -traditie (die rnisschien op Rietwycks
vermelding steunt), volgens welke een glasraam heeft bestaan waarop het personage
afgebeeld was. Het bijhorend wapen bevestigt dit.
80 Zie P. Bonenfant, La date de mort.
31 Succa schrijft ten onrechte het wapen en de titel van Vlaanderen aan Lutgardis van
Sulzbach toe. Sulzbach droeg zes lelies op grond van keel. Het is mogelijk dat Succa
hier het wapen van Vlaanderen met dat van Brabant verwisseld heeft.
32 De werken uit de bibliografie die op Rietwyck steunen, gewagen van een reeks figuren
uit het glasraam waaronder die van Hendrik van Hesse. Het is mogelijk dat hij hier
afgebeeld was (zie hierover aantekening 36), ofwel is het Hendrik van Leuven, heer van
Gaasbeek (t 1285), zoon van Godfried van Leuven en van Maria van Oudenaarde, cf.
Ch. Butkens, Trophées, l, Preuves, p. 610-611.
33 De schenkers van de glasramen zijn onbekend. Daar de stijl van de figuren overeenstemt
met die van Maria van Brabant en van haar ouders op het voorgaande glasraam,
kan men veronderstellen dat ze uit dezelfde periode dagtekenen.

Pentekeningen.
Kunstwerk: glasraamfragmenten.
a. Godfried van Brabant (t Il juli 1302)
heer van Vierzon, zoon van Hendrik III,
en van Aleidis van Bourgondië 29.
b. Godfried II (omstreeks 1095 - 13 juni
1142), hertog van Nederlotharingen en
markies van Antwe~pen, zoon van
Godfried 1 en van Ida van N amen 30.
c. Lutgardis (t na 1162), dochter van graaf
Berengarius 1van Sulzbach en echtgenote
van Godfried II 31.
d. Margareta van Constantinopel (1202 -
10 februari 1280), gravin van Vlaanderen
en Henegouwen, dochter van Boudewijn
van Constantinopel en van Maria van
Champagne.
e. Margareta van Frankrijk (t september
1271), dochter van Lodewijk IX, koning
van Frankrijk en van Margareta van
Provence, echtgenote van Jan 1, hertog van
Brabant.
f. Vaandrig van Brabant.
g. Margareta van Limburg (na 1136-1172),
dochter van Hendrik II, graaf van Limburg
en van Mathilda van Saffenberg en eerste
echtgenote van Godfried III, hertog van
Brabant.
h. Hendrik [1(24 juni 1241 - 21 december
1308) landgraaf van Hessen, zoon van
Hendrik II, hertog van Brabant, en van zijn
tweede echtgenote Sofia van Thuringen en
halfbroeder van Hendrik III, hertog van
Brabant] 32.
Datering: einde der 13de - begin der 14de
eeuw? 33.
Plaats: in 1602, in het kerkkoor en in de
hertogelijke kape1. Kort voor 1637,
verwijderen van een glasraam van de
hertogelijke kape1. ln 1762, verdwijnen de
glasramen uit het koor ter gelegenheid van
een restauratie.
Wapen:
'V wapen van Brabant met barenstee1.
6
'V wapen van Brabant 34.
7
'V wapen bezaaid met Frankrijk.
11
Succa's commentaar: identificatie van de
personages, bondige beschrijving van hun
wapen en kledij.
Lit.: P.-F.-X. De Ram, Recherches, p. 24-25; E. Van Even, Louvain monumental, p.
230; CI.-G. Dallemagne, Le Manuscrit, p. 72-74; Brussel, K.B., hs. 22483, C. de Rietwyck,
Sigillographica Belgica, folio's 71vo, 72 en 75.
34 Het wapen komt op de mantel van de hertog en van de hertogin voor.
35 Het wapen wordt viermaal herhaald.
36 Het door Succa beschreven wapen, is dat van de landgraven van Hesse en heeft dus
niets uitstaande met Margareta van Limburg, bij wie het nochtans voorkomt. Het is
echter een bewijs te meer voor het bestaan van een beeltenis van Hendrik van Hesse,
halfbroeder van hertog Hendrik III en misschien een bevestiging van de hierboven voorgestelde
identificatie (zie aantekening 32).

Pentekeningen.
Kunstwerk: graf van Hendrik III en van
Aleidis van Bourgondië; tekening van twee
beeldjes uit de onderbouw. Voor
commentaar zie op f. 67vo, nr. 2, waar de
twee grafbeelden nagetekend zijn.
Succa's commentaar: identificatie en
plaatsopgave van de twee beeldjes.
1 HENDRIK III en ALEIDIS VAN BOURGONDΠ(zie f. 67vo, nr. 1).
Grafschrift en stamboom van de hertog en van zijn echtgenote bij hun grafmonument
(tekeningen op folio's 67vo, nr. 2 en 68, nr. 3).
2 HENDRIK III en ALEIDIS VAN BOURGONDIË (zie f. 67vo, nr. 1).
Plaatsbepaling en gedeeltelijke beschrijving van de wandschildering die zich
boven het graf bevond (tekeningen hiervan op f. 67vo, nr. 1). Grafschriften van
de hertog en de hertogin bij dit schilderij.
3 Eigenhandig attest en handtekening van Jan Roose, prior van het klooster,
betreffende het onderzoek van Succa en de aanwezigheid van gekopieerde
gedenktekens. Over de prior zie aantekening 7.
SIR THOMAS MORUS (7 februari 1478 - 6 juli 1535), zoon van Sir John Morus en
van Agnes Graunger, kanselier van Engeland (in 1529), letterkundige en humanist,
in 1935 heilig verklaard.
Pentekening, lichtjes gehoogd.
Kunstwerk: schilderij 37.
Datering: 16de eeuw.
Auteur: onbekend.
P[aats: in 1602 door Succa niet nader
bepaaJd. Niet teruggevonden.
Wapen: ordeketen met dubbeJe S.
Sucw's commentaar: identificatie van het
pe·rsonage en bondige beschrijving van zijn
kledij.
Lit.: S. Lee, More, Sir Thomas, p. 429-449; iconografie, p. 441-442; S. Morison, The
Likeness; R. Strong, Tudor and Jacobean Portraits, l, p. 227-231, II, nrs. 450-456.
37 De afbee1dingen van de kanselier zijn zeer ta1rijk; de meest bekende is het schilderij
door Hans Holbein de jonge bewaard in de Frick Collection te New York. Het portret,
door Succa getekend, vertoont met die werken minder gelijkenis in de trekken dan in de
kledij en in het bijzonder in de keten met S-vormige schakels waaraan de Tudorroos
hantt, een constante in de iconografie van Thomas Morus. Dit portret vertoont gelijkenis
met talrijke prenten, maar stemt met geen enkel volkomen overeen. Geen van de geciteerde
auteurs vermeldt de tekening van Succa.

THOMAS WORTHINGTON
Engelse doctor in de theologie (1549-1627). Hij was de zoon van Richard
Worthington en Dorothea Chamock. Hij ving zijn studies te Oxford aan,
maar vervolgde ze om godsdienstige redenen aan het college der Engelsen te
Dowaai (1572) en later te Reims. Eens teruggekeerd in Engeland, bracht zijn
katholiek apostolaat hem in de gevangenis (1584); later werd hij verbannen.
Tussen 1585 en 1590 werd hij door William Allen (zie voor deze naam op
f. 69vo,nr. 1), tot kapelaan van Sir William Stanley benoemd (over Stanley, zie
f. 69vo,nr. 2) die toen in dienst van de Spaanjaarden stond. ln 1591 was hij te
Brussel. Hij is oak aan het College der Engelsen te Reims verbonden geweest,
dat later te Dowaai werd heropgericht. ln 1599 was hij de derde rector van dit
college. Op 17 juni 1602 ontving hij Succa in zijn woning te Leuven (zie f. 69v o ,
nr' 3). ln 1613 werd hij uit zijn functie ontslagen. Hij verbleef toen twee of
drie jaren te Rome vooraleer naar Engeland terug te keren, waar hij stierf.

1 WILLIAM ALLEN (1532 - 16 oktober 1594), Engels katholiek, zoon van John
en Jane Lister. Hij studeerde te Oxford, waar hij directeur van een college
werd. Om aan de vervolgingen van de kathoIieken onder Elizabeth 1te ontsnappen,
begaf hij zich in 1561 naar Leuven, keerde in het geheim naar Engeland
terug en verliet in 1565 voor goed zijn land. Hij vestigde zich te Mechelen,
waar hij priester werd en theologie doceerde. ln de innige hoop het katholieke
geloof in Engeland te herstellen stichtte hij in 1568 het Engels college te Dowaai,
waarvan hij de eerste rector werd. Later werd het naar Reims overgebracht.
ln 1587 werd hij tot kardinaal benoemd en in 1589 tot aartsbisschop
van Mechelen. Hij stierf te Rome en werd in de H. Drievuldigheidskerk van het
Engels college aldaar begraven.
Beschrijving van een portret dat in de woning van Thomas Worthington bewaard
werd. Deze heeft bevestigd dat Succa er een tekening van maakte. Ze
bevindt zich niet meer in de Memoriën. De beschrijving laat geen identificatie
van het schilderij dat door Succa getekend werd toe. Ook is het niet mogelijk
ze in overeenstemming te brengen met de gravures op de titelbladen van de
hieronder vermelde werken.
Lit.: E. Lodge, Portraits, XIX, or. 3, p. 1-6, froIlJtispies;A BeUesheim, Wilhem Cardinal
Allen, frontispies; Th. Cooper, F.S.A, Allen, William; J.B. Code, Queen Elizabeth,
p.25-46.
2 SIR WILLIAM STANLEY (1534? 1548? - 3 maart 1630).
Engels katholiek kolonel 38, oudste zoon van Sir Rowland Stanley, en echtgenoot
in een tweede huwelijk van Elizabeth Egerton met wie hij sarnen in de
Sint-Romboutskathedraal te Mechelen begraven ligt. Hij droeg beurtelings de
wapens voor de koningin van Engeland en de Spanjaarden. Door godsdienstige
bezwaren overmand, besloot hij ertoe de stad Deventer, die hij in naam van
Elizabeth 1 ingenomen had over te leveren (29 januari 1587). Zijn gedrag
werd door kardinaal Allen verdedigd (zie f. 69vo, nr. 1). Zijn laatste levensjaren
bracht hij in dienst van de koning van Spanje door.
Beschrijving van een portret door Adriaan Thomas Key geschilderd (omstreeks
1544 - na 1589) dat ten huize van Thomas Worthington bewaard werd.
Het werd niet teruggevonden. Succa - en dit wordt door Worthington op
hetzelfde folio (nr. 4) bevestigd - tekende het na, maar het is uit de Memoriën
verdwenen.
38 Succa schreef "corone/" dat identiek is met de titel van kolonel of algemener met
officier. Zie E. Huguet, Dictionnaire, p. 350-352. Voorbeeld van gebruik van dit woord,
Brussel, AR.A, Audiëntie, 189512, een vrijgeleide in het Frans uit 1619.

3 THOMAS WORTHINGTON (ziep. 209).
Beschrijving van een portret van Worthington dat zich in zijn huis bevond.
Niet teruggevonden. Worthington leverde attest af (zelfde folio, or. 4) dat
Succa het natekende. Deze tekening bevindt zich niet meer in de Memoriën.
4 Attest gedateerd van 17 juni 1602 door Thomas Worthington getekend,
waarin het bezoek van Succa aan zijn woning te Leuven en het natekenen van
de portretten bevestigd worden.

HETJEZUÏETENCOLLEGE
Acht volgelingen van Sint Ignatius van Loyola, die door Frans 1 verbannen
waren, verlieten Parijs in 1542 en vestigden zich te Leuven. Onder invloed
van een onder hen, Frans Strada en zijn leerling Cornelius Vishaven (zie aant.
41), werd de basis van de jezuïetengemeenschap in de Nederlanden gelegd.
Haar bestaan werd in 1556 erkend en de jezuïeten kregen toelating doorheen
de Nederlanden colleges op te richten. Dat van Leuven is het oudste. Dit college
werd op 20 september 1773 afgeschaft; het meubilair en de boeken werden
verspreid, de kloostergebouwen vernield of omgebouwd; een deel ervan werd
in 1778 het seminarie van het Maria- Theresiacollege. Enkel de Sint-Michielskerk,
volgens de plannen van Pater Willem Hesius tussen 1650 en 1671
gebouwd, en die later parochiekerk werd, bleef bestaan.
Lit.: E. Van Even, Louvain monumental, J, p. 211-214, 256-259; A. Poncelet, Histoire;
L.-Fr. Genicot, Louvain. Eglise Saint-Michel, p. 87; R.M. Lemaire (onder leiding van),
Le patrimoine monumental, 1, p. 227-228, fig. 124 en 125, p. 252.

5 FRANS D'ESTRADA alias STRADA (omstreeks 1518-1584).
Hij maakte deel uit van een groep van zeven Spaanse jezuïeten die zich, nadat
ze in 1542 uit Parijs verjaagd waren, te Leuven vestigden. Hij was een der beste
kanselredenaars van zijn tijd.
Pentekening.
Kunstwerk: zijn portret nagetekend naar
een schilderij dat hem lezend voorstelt met
een boek op een lessenaar.
Datering: 16de eeuw.
Plaats: 1602 jezuïetencollege.
Niet teruggevonden 39.
Succa's commentaar: beschrijving van het
schilderij en kopie van het bijschrift dat op
de omlijsting staat. Lokalisatie van het
portret en datering van Succa's kopie.
Andere aantekeningen: Jacob Van der
Straerten 40 verstrekt meer inlichtingen in
verband met de identificering van het
portret. Het portret is niet dat van
Cornelius Vishaven 41.
FILIPS ZANGRIUS
Zoon van Petrus Zangrius, volgde zijn vader aIs boekhandelaar en drukker te
Leuven op; vermeld tussen 1585 en 1610 (t na 1610). Hij woonde in de
Proeffstraat, waar hij enige tijd sarnen met Jan Maes werkzaam was. Hij bezat
o.a. een handschrift over de geschiedenis van Leuven door J. Molanus. Gramaye
nam haar tot voorbeeld voor zijn "Historia Brabantiae", in 1606 verschenen.
Lit.: A. Rouzet, Adresses d'imprimeurs, p. 178 en 203; M. Lefèvre, Libraires belges, p.
33; E. Cockx-Indestege en G. Glorieux, Belgica Typographica, p. 584.
GODFRIED II (zie f. 68, nr. 2, b) en GODFRIED III (t 10 augustus 1190), zoon van
hoger genoemde en van Lutgardis van Sulzbach.
Tekst over de plaats van hun graf, uit
Jan Molanus (t 1585). De gedeeltelijke
overschrijving is van Zan,grius. Hij heeft
ze gedateerd en geparafeerd.
Lit.: J. Molanus, Les quatorze livres, p. 360. Zie ook van Mevr. P. Bonenfant, Inleiding,
p.33.
39 We bedanken Z.E.P. M. Heireman, S.J., bibliothecaris van het Lessius Universitair
College te Leuven en archivaris van de provincie Noord-België die ons welwillend bevestigde
dat het schilderij waarschijnlijk ID 1773 bij de afschaffing van het college, spoorloos
verdwenen is.
40 Zie over hem, aantekening 6.
41 Cornelius Vishaven (1509 - 24 augustus 1559), kapelaan van de Sint-Pieterskerk te
Leuven, werd volgeling van Strada en stichtte met hem de jezuïetengemeenschap van
Leuven, waarvan hij superior werd en deze onderdak verschafte. Zie P. D'Oultreman,
op. cil., p. 112-115; H.P. Vanderspeeten, S.J., Corneille Vishaven; A. Poncelet, op. cil.,
1,p. 42-47.

COLLEGIALE SINT-PIETERSKERK
De Romaanse kerk, in het centrum van Leuven, werd vôôr het jaar 1000 door
Lambert 1 met de Baard gesticht. ln 1054 werd ze bij de oprichting van het
kapittel verbouwd of vergroot. ln een ringvormige crypte in 1106 achter het
hoogkoor gebouwd, werden de stoffelijke overschotten van de hertogen van
Brabant bijgezet. ln het begin van de 15de eeuw werd met de verbouwing in
gotische stijl aan de oostzijde begonnen onder leiding van Sulpitius van
Vorst. De hele eeuw ging ze volgens de oorspronkelijke plannen door dank zij
Jan Keldermans en Matthys de Layens. De westelijke grondvesten werden in
1507 gelegd. Hierop moest één enkele toren opgetrokken worden. ln het begin
van de 16de eeuw maakte Josse Metsijs een schets en een ontwerp van een
gebouw met drie spitsen. Wegens technische moeilijkheden werd hier echter
van af gezien. De kerk heeft belangrijke restauratiewerken ondergaan wegens
de beschadigingen die ze tijdens de twee wereldoorlogen heeft opgelopen.
Lit.: E. Van Even, Louvain monumental, J, p. 167-210; L.-Fr. Genicot, Eglise Saint-
Pierre, p. 86-87; R.M. Lemaire (onder leiding van), Le patrimoine monumental, 1, p. 216-
221, fig. 121.

1 HENDRIK 1 (t 3 september 1235) 42, hertog van Brabant, ZOonvan Godfried
III en Margareta van Limburg.
Pentekening.
Kunstwerk: graf met gisant. Aan
weerszijden van de beeltenis van de graaf
heeft Succa vluchtig twee wierookdragende
engelen geschetst. Links tekende hij de met
zuiltjes versierde zijwand van het
grafmonument.
Datering: eerste helft 13de eeuw 43.
Auteur: onbekend 44.
Plerots: in 1602, in het koor, v66r het
hoofdaltaar van de collegiale kerk.
ln 1800, vernieling van het graf, de
grafplaat wordt ingegraven.
ln 1835, opgraving van de grafplaat.
ln 1860,einde van een lange
restauratieperiode en plaatsing van het
graf in de eerste kapellangs de zuidkant
van de kooromgang. Heden nog ter
plaatse.
Succa's commentaar: gedeeltelijke
beschrijving van het hoofd. Fragment van
het grafschrift, op de oorspronkelijke
plaats, aangeduid op een steen, onder de
voet van het grafbeeld.
Een ander grafschrift in de nabijheid van
het gedenkteken. Plaatsbepaling van het
graf.
Lit.: P.-F.-X. De Ram, Recherches, p. 8-14, pl. 1; E. Van Even, Louvain monumental,
1, p. 201-202, II, pl. [37]; G. Smets, Henri 1 er , p. 219-220; CI.-G. Dallemagne, Le Manuscrit,
p. 53-59, pl. X; A. De Valkeneer, Inventaire, p. 169-174, fig. 33-34; A. De Valkeneer,
Iconographie, p. 38, 41, 46, 47, 56; P. Reekmans en F.A. Lefever, De grafmonumenten,
XIV, p. 104-105; Brussel, K.B., hs. 22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica,
folio's 56v O en 57.
42 Volgens G. Smets, op. cit., p. 219.
43 Te oordelen naar kledij en kapsel (lange "surcot" nauwsluitend aan de polsen, schoudermantel
met koord en "dorelot"-kapsel). De scepter in de rechterhand, eerder dan de
,gevouwen handen, bevestigt een vroegere uitvoering dan het midden van de 13de eeuw;
zie A. De Valkeneer, Iconographie, p. 38-41.
44 E. Van Even, op. cit., schrijft het toe aan Jan de Beeldsnijder die tussen 1250 en
1290 te Leuven vermeld wordt, echter zonder het minste bewijs.

2 [MATHILDE VAN BOULOGNE (t 1210/1), dochter van graaf Mathias van Boulogne,
en eerste echtgenote van Hendrik 1, hertog van Brabant, en hun dochter
MARIA VAN BRABANT (omstreeks 1191 - na 9 maart 1260), echtgenote van Keizer
Otto IV van Braunschweig, daarna van Willem 1, graaf van Holland] 45.
Pentekeningen.
Kunstwerk: grai met twee gisanten, die
van Maria, waarvan we slechts bet
aangezicht uiterst rechts van de folio zien,
werd midden de bladzijde volledig
hertekend door de Succa, het hoofd met
een torentj,eshoed herneemt hij een derde
maal, dit keer vanuit een andere
gezichtshoek.
De kunstenaar heeft ook een
zijwand van het graf en een van de
drielobbige nisgewelven, door drie zuilen
oilidersteuilidwaaronder de gisanten rusten,
geschetst.
Datering: eerste helft van de 13de eeuw 46.
Plaats: ID 1602, onder een nisgewelf
vooraan in de noordelijke kooromgang.
Heden op dezelfde· plaats, erg beschadigd.
Succa's commentaar: korte beschrijving
van het graf en aanwijzingen over de
ligging. Vermelding van de kleur van de
mantels der grafbeelden in cijfers
uitgedrukt.
Lit.: P.-F.-X. De Ram, Recherches, p. 14-18, pl. II; E. Van Even, Louvain monumental,
l, p. 202, II, [38]; Cl.-G. Dallemagne, Le Manuscrit, p. 60-65, pl. X; A. De Vallœneer,
Inventaire, p. 174-177, fig. 35; A. De Valkeneer, Iconographie, p. 41; P. Reekmans en
F.A. Lefever, De grafmonumenten, XIV, p. 110; Brussel, K.B., hs 22483, C. de Rietwyck,
Sigillographica Belgica, folio's 58vo-59.
3 Gedateerd en ondertekend attest van Cornelius Reyners, deken van de collegiale
kerk; zie over hem aantekening 8.
45 De twee vrouwelijke figuren werden door Succa niet geïdentificeerd. Sommige auteurs
dachten dat de tweede beeltenis Maria van Frankrijk (1198 - 15 augustus 1223/4), dochter
van Filips-August, koning van Frankrijk en tweede echtgenote van hertog Hendrik
1 voorstelde, maar P.-F.-X. De Ram, op. cit., heeft bewezen dat deze prinses te
Affligem ter aarde besteld werd.
46 Voigens de kledij: kleed met lage gordel, schoudermantel en torentjeshoofddeksel. Het
feit dat beide prinsessen voorwerpen vasthouden in plaats van de handen te vouwen,
bewijst dat de uitvoering eerder uit de eerste helft der eeuw dan weI uit de tweede helft
dateert; zie A. De Valkeneer, Iconographie, p. 38-41.

1 JAN ROELOFS (t Il januari 1547), zoon van Jan Roelofs en Lieve Gheerts,
echtgenoot van Jacoba de la Couture en CATHARINA ROELOFS (t 29 juli 1520),
tante van de bovengenoemde, dochter van Cornelius Roelofs en van Catharina
van Linden, echtgenote van Filips van Halmale, zoon van Jan en van Christina
van Amstel.
Pentekeningen.
Kunstwerken: graf en grafschriften.
Datering: 16de eeuw.
Plaats: in 1602, in de O.-L.-V.-ter-
Dominikanenkerk 47, zijbeuk 48. Heden
onbekend.
Wapen:
Q wapen van Roelofs 49.
1
Q wapen van Gheerts.
2
Q wapen van Roelofs.
3
Q wapen van Sompecqui.
4
Q wapen van Roe1ofs.
5
Q wapen van Halmale gedee1d Roelofs.
6
Q wapen van van der Linden.
7
Q wapen van van der Burgh.
8
Q wapen van van der Linden.
9
Q wapen van van der Burgh.
10
Succa's commentaar: grafschriften en
ideIlitificering van de kwartieren.
Lit.: [Le Roy], Le grand théâtre, J, boek II, p. 114; Brussel, K.B., hs II 6508, f. 62;
Brussel, K.B., hs Goetha1s 789, f. 23.
2 MARGARETA CLUTINC (18 mei 1391), dochter van Franco en van Beatrijs van
der Borcht, vrouwe van Evere, echtgenote van Jan van Calsteren (t 29 oktober
1399), heer van Linden.
Pentekeningen.
Kunstwerk: graf, waarin ze sarnen met
haar man en diens tweede vrouw, Maria
Van Berghe (t 1407), onder een koperen
plaat begraven ligt.
Sucea tekoode de buste van de gegraveerde
beeltenis van Margareta en misschien ook
weI Maria's ge,laat.
Datering: einde 14de, begin van de 15de
eeuw? 50.
Plaats: in 1602, in de O.-L.-V.-ter
DOllÙnikanenkerk 51, koor? 52.
Verdwenen, op het grafschrift na, dat in
de muur van de zuide1ijke zijbeuk, bij de
sacristie, ingemetseld is.
Succa's commentaar: identificatie van de
figuur en ligging van het graf.
Lit.: [Le Roy], Le grand théâtre, J, boek Il, p. 113; J. Anne de Molina, Généalogie, p.
124; F. Spaey, Het "Godshuis der Predikheren binnen Leuven", p. 164, 196 aantekening
25; Brussel, K.B., hs Goethals 1590, f. 77.
47 Zie over deze kerk p. 203; op f. 68v", nr. 3, staat het bewijsschrift van de prior over de
monumenten door Succa getekend.
48 Voigens Le Roy, op. cit.
49 Gedee1d met vier arendsbenen schuin kruiselings gep1aatst, niet geïdentificeerd.
50 Vol gens de vluchtige schets van de kledij.
51 Zie aantekening 47.
52 Voigens Le Roy, op. cit., volgens Brussel, K.B., hs. Goethals 1590, f. 77, werd zij
nochtans in de Sint-Dominicuskapel (voor het altaar?) aangebracht.
Q Q Q Q
1 2 3 4
Q Q
5 1 6
Q Q Q Q
7 8 9 10
2
3

3 MAXIMILIAAN VAN WINGHE (t 24 juni 1608), zoon van Hiëronymus Van Winghe
en van Françoise Morillon, geboren te Leuven, sinds 1583 kanunnik van
de Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekerk te Brussel. Hij was de broer van Hiëronymus,
kanunnik van de kathedraal te Doornik 53, die het grafschrift liet aanbrengen.
Vermelding van zijn functie van schatbewaarder bij de Sint-Michielsen-Sint-Goedelekerk
die hij zeker sedert 1585 uitoefende 54. Het daarin vermelde
Liber anticquitates Brabantie dat we niet hebben kunnen terugvinden,
was misschien in zijn bezit.
Lit.: [Le Roy], Le grand théâtre, J, boek 2, p. 192; Basilica Bruxellensis, p. 25-26; J.A.
Rombaut, Bruxelles illustrée, J, p. 81, II, p. 130; H. de Vocht, History of the Foundation,
nr, p. 50; Th. Muret, Le chapitre collégial.
53 Over Jeroen van Winghe, medewerker van Denis de Villers, Zle p. 95.
51 De vermelding is misschien in verband te brengen met het onderzoek dat Sucea enkele
maanden later te Brussel instelde en waarvan de tekeningen, bij die gelegenheid uitgevoerd,
in het volgende katern voorkomen.

Eind november - begin december 1602 doet Succa opzoekingen te Brussel 1
Op 29 november laat hij zich een attest van zijn bezoek aan het karmelietenklooster
afleveren 2. Op 6 december van hetzelfde jaar begeeft hij zich bij de
verzamelaar Jeroen van Castillo 3. Telkens hij er op bezoek komt, tekent hij
op twee folio's die later verkeerdelijk in een katern werden ingelast. Deze
twee losse folio's zijn de enige sporen van zijn verblijf te Brussel; misschien
moet er het portret van Wenceslas - waaraan geen weI bepaalde plaats kan
worden toegekend en dat in de 19de eeuw bij het folio' over het karmelietenklooster
te Brussel geplakt werd, aan toegevoegdworden 4.
KARMELIETENKLOOSTER
ln 1249 vestigden de paters van de Karmelberg zich te Brussel, dicht bij de
waIlen, op een stuk grond hun door Hendrik III, hertog van Brabant, geschonken.
Hertog Jan III en hertogin Johanna bedachten hen eveneens met schenkingen.
De in 1285 voltooide kloosterkerk werd in de 15de eeuw vergroot. Tussen
1578 en 1585 werd ze door de calvinisten bezet. ln de 17de eeuw werd de kerk
verbouwd, door het bombardement van 1695 verwoest en daarna heropgericht.
Op 9 november 1796 werd het klooster afgeschaft en in 1797 voIledig
gesloopt.
Lit.: A. Henne en A. Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles, III, p. 154-159; Melchior
de Ste-Marie, Carmel, kol. 1081.
1 België, provo Brabant, provinciehoofdp1aats en hoofdstad.
2 F. 74, or. 2; het attest is getekend door broeder Antonius de Bruyne die in 1602 om
de tijd van het H. Drievuldigheidsfeest (2 juni) tot abt verkozen werd. Zie A. Sanderus,
Chorographia sacra Brabantiae, p. 320.
3 F. 75, or. 3; een attest is door de verzamelaar ondertekend. Zie over hem p. 222.
4 Nuf.102.

1 JOHANNA (24 juni 1322 - 1 december 1406), hertogin van Brabant, dochter
van Jan III, hertog van Brabant, en van Maria van Evreux, echtgenote van
Willem IV, graaf van Rolland, later van Wenceslas van Bohemen, hertog van
Luxemburg, en zijn achterkleinneef WILLEM VAN BRABANT (2 juni - 10 juli
1410), zoon van Anton, hertog van Brabant en van Elizabeth van GÔrlitz.
Pentekeningen.
Kunstwerk: graf waarvan de
volgende elementen getekend zijn.
a) zijkant van het voetstuk;
b) grafbee1d van de hertogin;
c) he1lmkam;
d) grafbeeld van het kind.
Datering: 1458-1459 5
Auteurs: de gieter Jacob van Gérines,
met mooewerking van beeldhouwer
Jan de le Mer en van schilder Rogier
Van der Weyden 6
Pluats: in 1602, kerkkoor 7;
in 1695, uitgebrand na het
bombardement op de stad door
maarschalk de Villeroy 8.
Succa's commentaar: identificatie
en gedee1telijke beschrijving van
de twee gisanten. De plaats van
het graf wordt bevestigd door een
tekst, die op hetze1fde folio voorkomt.
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, 1, p. 526 (prent) -527, 612; A. Pinchart, Jacques de Gérines,
p. 127-132; M. Devigne, Un nouveau document, p. 77-102; CI. G. Dallemagne, Le manuscrit,
p. 83-87, pl. IX en XII; J. Leeuwenberg, De Tien bronzen "plorannen", p. 13-59;
D. Roggen, Prae-Sluteriuanse, p. 175-179; Brussel, K.B., hs 22483, C. de Rietwijck,
Sigillographica belgica, folio's 82vo-83: gedateerde watervedtekening uit 1600 met commentaar;
Brussel, K.B., Goethals 1564, f. 37 en volgende; Brus1sel, K.B., hs Goetha1s
1606, folio's 1, 1vo en 5; Brussel, K.B., hs Goethals 1507, f. 43; Brussel, K.B., hs II 6584,
f. 9vo (Fonds Houwaert).
5 Het graf werd op bevel van Filips de Goede uitgevoerd; Brussel, A.R.A., R.K., 2419,
2de rekening, f. 95 (Rekening van Brabant van 1 januari tot 30 september 1459) uitgegegeven
door A. Pinchart, op.ci!. p. 128-129, aantekening 2.
Zie aantekening 5. Het grafbeeld van de hertogin zoals het door Succa getekend is,
gelijkt fel op dat van Margareta van Male, zoals het voorkomt op het driedubbele grafbeeld
van de Sint-Pieterskerk te Rijsel waarop ze zich sarnen met haar ouders Lodewijk
van Male en Margareta van Brabant bevindt. Dit graf was eveneens het werk van Jacob
van Gérines. Zie folio's 54vo en 55.
Het graf werd tussen 1578 en 1585 door de calvinisten beschadigd. We veronderstellen
dat Succa de lange zijde van het graf met lege nissen voorgesteld heeft omdat de
24 plorannen ontbraken. Ook de schilddragende engeltjes bij het hoofd van de hertogin
waren verdwenen. De waterverftekening van C. de Rietwyck werd naar een onde kopie
gemaakt; de prent van Ch. Butkens steunt hierop en is dus ouder dan 1600. ln hs. Brussel,
K.R., II 6584, f. 9vo bevindt zich een kleurenvoorstelling van de twee grafbeelden van
voren gezien. Het is echter een ondateerbaar knipsel. De aartshertogen Albrecht en
Isabella lieten belangrijke herstellingswerken aan dit grafmonument uitvoeren; volgens
CI. G. Dallemagne, v66r 1602, volgens M. Devigne in 1607, dus na het bezoek van Succa.
Er moet nog aangestipt worden dat volgens hs. Brussel, K.B., G 1507 (17de eeuw), het
grafbeeld en de beeldjes in hout waren. Is dit de toestand na de herstellingswerken?
8 M. Devigne, op.cit., meent dat tien beeldjes die in het Rijksmuseum te Amsterdam
bewaard worden (cat. 1915, nr. 213, 1-10) van dit graf afkomstig zijn. Deze hypothese
wordt nu op iconografische gronden verworpen. Zie J. Leeuwenberg, op. cit.

2 Gedateerd en getekend getuigschrift van Antonius de Bruyne, prior van het
karmelietenklooster, betreffende de tekening die Succa maakte van het graf
van Johanna van Brabant, graf dat zich in het klooster bevond. Zie daaroveraantelœning
2.

1
2
f\}
2
3
f\}
t
JEROEN VAN CASTILLO
Zoon van don Juan van Castillo, ridder, grootmeester van de artillerie van
Karel V, en van Clara van Bashuyse. Hij was de echtgenoot van Barbara van
Oudegeerste en overleed na 1609.
1 JOHANNA VAN ARAGON of de WAANZINNIGE (6 november 1479 - 13 april
1555), aartshertogin van Oostenrijk, koningin van Spanje en prinses der
Nederlanden, dochter van Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië,
echtgenote van Filips de Schone 9.
Pentekening
Kunstwerk: schilderij (?),
waarschijnJijk een paneel van een
diptiek, waarvan het tweede Filips
de Schone zou voorgesteld
hebben; zie nr. 2.
Datering: einde van de 15de of
begin der 16de eeuw 10
Plaats: in 1602, in de verzameling van
leroen van Castillo. Niet teruggevonden
Wapen: f\} wapen van lohanna van
1
Succa' s commentaar: identificatie
van de figuur. Beschrijving van
haar kledij en haar wapenschild.
Lit.: L. Roblot-Delondre, Portraits d'infantes, p. 1-12; M.I. Onghena, De Iconografie,
p. 204-206; H. Adhémar, Le Musée national du Louvre, p. 93.
9 De beeltenis vertoont een zekere gelijkenis met andere portretten door L. Roblot-
Delondre, M.I. Onghena en H. Adhémar op. cit., vermeld, nL een portret in buste aan de
Meester van de legende van de H. Magdalena toegeschreven (Brussel, kunsthandel Finck,
1970) en een portret ten voeten uit getekend op een gedeelte van een drieluik dat het
Laatste Oordeel voorstelt en aan de Meester van de legende van Jozef wordt toegeschreven
(Brussel, Kon. Musea voor Schone Kunsten, cal. 557).
10 Zie aantekening 12.

2 FILIPS VAN OOSTENRIJK of de SCHONE (22 juni 1478 - 25 september 1506),
aartshertog van Oostenrijk, koning van Spanje en prins van de Nederlanden,
zoon van Maximiliaan van Oostenrijk en van Maria van Bourgondië 11.
Pentekening
Kunstwerk: schilderij (?),
misschien een paneel van een
tweeluik, waarvan het andere de
echtgenote, Johanna de
Waanzinnige, zou voorgesteld
hebben; zie or. 1
Datering: einde van de 15de of
begin van de l6de eeuw 12
Plaats: in 1602, verzameling van
Jeroen van Castillo. Niet teruggevonden
Wapen: Q wa,pen van Filips de
2
Schone met de aartshertogelijke
muts getopt.
Succa' s commentaar: identificatie
van de figuur, beschrijving van
de kledij en het wapenschild.
Lit.: M.J. Onghena, De lconografie, p. 204-206; H. Adhémar, Le Musée national du
Louvre, p. 93.
3 Getuigschrift van Jeroen van Castillo in verband met de twee portretten uit
zijn verzameling door Succa nagetekend.
11 Ofschoon niet in tegenspraa.k met de bekende beeltenissen van Filips de Schone gelijkt
dit portret toch op geen van de van hem bekende afbeeldsels. Onder de door M.J. Onghena
en H. Adhémar geciteerde portretten zijn de meest benaderende weergaven een
portret in buste op een paneel van een tweeluik, anoniem schilderij van ca. 1493-95
(Londen, The National Gallery, cat. or. 2613), een portret in buste aan de Meester van
Sint-Gillis toegeschreven (Winterthur, verzameling O. Reinhart) en een portret in buste
aan het atelier van de Meester van de legende van de H. Magdalena toegeschreven (Parijs,
Musée du Louvre, cat. nr. 2202b).
12 Volgens het wapenschild moet dit portret vôôr 1504 uitgevoerd zijn, datum waarop
Filips de Schone tot koning van Castilië uitgeroepen werd.

25 november 1608 1. Onderzoek van Succa te Antwerpen 2; hij bezoekt er de
Sint-Michielsabdij 3.
SINT-MICHIELSABDIJ
ln 1096 wordt het bestaan van de Sint-Michielskerk te Antwerpen voor de
eerste keer vermeld; ze bezat een kapittel waarvan de stichting van oudsher aan
Godfried van Bouillon toegeschreven wordt. ln het begin van de 12de eeuw
verzaakten de kanunniken hun kerk ten voordele van de premonstratenzers en
zo werd in 1124 een norbertijnenabdij gesticht. ln de 15de eeuw zorgden de
geestelijken Pieter Breem en Jan Fierkens voor de heropbouw, in gotische stijl,
van de te klein geworden kerk en van de kloostergebouwen. ln de 16de eeuw
werden kerk en toren door brand geteisterd. De abdij had in 1566 en 1576 van
de beeldenstorm en van de Spaanse Furie te lijden: ze werd geplunderd en de
bibliotheek verwoest. ln de 17de eeuw werd ze gerestaureerd. ln 1789 werd ze
in bewaa:rderhand gesteld, in 1796 tot nationaal bezit verklaard en in 1797
verkocht. De gebouwen werden onder het Keizerrijk en het Hollands bewind
door de administratie gebruikt en in 1831 door het bombardement van de stad
grotendeels verwoest. Heden blijft er niets van over.
Lit.: P.J. Goetschalckx, De abdij van S. Michiels, p. 29-65; C.-B. Orel R[idder], L'abbaye
de Saint-Michel, p. 418-422; E. Valvekens, De Sint-Michielsabdij, J, p. 151-173, Il, p.
287-293; E. de Moreau, Anvers (ville), koI. 887-888, 896-897.
1 De datum komt op f. 82 van de Memoriën en het jaartal op f. 76 voor.
2 België, provoAntwerpen, provinciehoofdplaats.
3 Op f. 82, nr. 4, staat een atte&tvan Denijs Feytens (± 1538-1612) die op 14 augustus
1591 tot abt verkozen werd (G.-B. D[e] R[idder], L'abbaye de Saint-Michel, p. 419-420)
en op 27 januari 1592 in zijn ambt bevestigd werd (J. Vannérus, Inventaire, p. 30, akte
LXXXIV). Voor biografische gegevens over hem en re1aas van de strijd die deze vurige
aa:nhanger van het Spaanse bewind tegen de Orangist, Willem de Greve leverde, zie E.
Valvekens, De Sint-Michielsabdij, 1, p. 259-260, Il, p. 289-293, 345-350, III, p. 144-149.

2 MARIA VAN PORTUGAL (15 oktober 1527 - 12 juli 1545), infante van Spanje,
dochter van Jan III, koning van Portugal, en van Catharina van Spanje en
eerste echtgenote van Filips II.
Pentekening.
Kunstwerk: prent? 4.
Datering: 16de eeuw.
Plaats: in 1608, schijnbaar in de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden.
Succa's commentaar: identificatie
van de figuur. Een aantekening
betreffende de kledij.
Lit.: F. Kenner, Die Portriitsammlung, 14, p. 148-149, nr. 163, pl.; L. Roblot-Delondre,
Portraits d'infantes, p. 110-112, fig. 52.
1 JAN III (1300 - 5 december 1355), hertog van Brabant, zoon van Jan Il van
Brabant en van Margareta van York en WILLEM 1 VAN AVESNES, bijgenaamd de
Goede (-t- 1280 - 7 juni 1337), graaf van Henegouwen en van Holland, zoon
van Jan Ilvan Henegouwen en van Filippina van Luxemburg.
Uittreksel uit een akte waarbij Jan III, hertog van Lotharingen, Brabant en
Limburg, sarnen met Willem van Avesnes in de hoedanigheid van graaf van
Henegouwen, Jan, abt van Bonne-Espérance 5, Jacob, abt van Heylissem 6,
ridder Leo van Kraainem, deken Hendrik Slabart, Hendrik Coke, kanunnil
van de Sint-Goedelekerk en Gillis van Braken, kapelaan van deze kerk, een
akte bezegelen die de verdeling van de herendienst (vervoer) regelt waartoe de
verschillende abdijen, die op hun grondgebieden opgetrokken zijn of er bezittingen
hebben verplicht zijn. Gedateerde akte: "Datum et actum Bruxelle anno
4 Dit portret komt volledig overeen met een eveneens ovale prent, waarvan een eksemplaar
in de Biblioteca Nacional te Madrid bewaard is (afgebeeld in El Escorial, 1563-
1963, l, p. 105). De auteurs die in de bibliografie geciteerd worden, kenden de prent niet,
maar de identificatie wordt gestaafd door de gelijkenis met andere, echte portretten van
de Infante, en o.a. door een van de 913 portretjes die tussen 1578 en 1590 voor de aartshertog
van Tirol uitgevoerd werden en die nu in de Staatsgalerie van Wenen bewaard
worden. Deze voor een stamboom bestemde rniniaturen, werden mar oorspronkelijke
schilderijen uit de hertogelijke verzameliQg of naar de kopieën die de aartshertog in het
buitenland Iiet vervaardigen, geschilderd. Zo liet de aartshertog in 1565 zich een portret
van Maria van Portugal, zijn voIle nicht van vader- en moederszijde, opsturen. Een posthuum
beeld van de geknielde Infante op het praalgraf van Filips II, in het koor van de
Sint-Laurentiusbasiliek van het Escorial, gebeeldhouwd door Pompeo Leoni (uit: El
Escorial, 1563-1963, l, p. 110, 394 en 654) is door hetzelfde prototype geïnspireerd, dat
ongetwijfeld een schilderij was. Een portret door een onbekend meester, misschien wei
een Portugees, dat door L. Roblot-Delondre werd uitgegeven, vertoont ook een zekere
gelijkenis met het portret van Succa.
5 Jan van Barbençon (1329-1342).
6 Jacobs zou slechts één jaar aM geweest zijn (1336); zie N. Backmund, Monasticon
praemonstratense, II, p. 382.
1
2 3
A B
\} \} \}
1 2 3

Domini millesimo tricentesimo tricesimo sexto, vicesima quarta die mensis
octobris 1336" (24 oktober 1336).
Gezegeld (zie hieronder nr. 2 en 3).
Het afschrift bestemd voor de Sint-Michielsabdij te Antwerpen is verloren.
Lit.: Voor andere afschriften zie A. Wauters, Table chronologique, 9, p. 594; F. Prims,
Antwerpsche Teksten, p. 51-52. Wij hebben de gegevens van Succa vergeleken met het
afschrift (voor de Oorkondenkamer van Brabant bestemd?) bewaard op ARA, Oorkonden
van Brabant, 437. De akte werd ontleed en beschreven door A. Verkooren,
Inventaire, 1, akte nr. 437, ontleding p. 309-3107• Afschrift voor de abdij van Bonne-
Espérance, Brussel, K.B., hs. 16605, E. Maghe, Chronicum ecclesiae Bonae Spei, f. 138v·-
139v·.
Gehoogde pentekeningen
Kunstwerk: A) rond, bruingeelwassen
zegel 8 van het
ruitertype, de hertog met lans en
lansvaantje naar rechts dravend,
hangend aan een ,groen zijden lint dat aan
een akte van 24 oktober 1336 opgehangen
is 9. Voor beschrijving zie f. 77, nr. 1
B) Tegenzegel van het
ruitertype, de hertog naar rechts dravend 10
en het zwaard zwaaiend
Datering: 24 oktober 1336
Plaats: in 1608, archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet
teruggevonden (zie f. 77, m. 1)
Wapen:
\} Limburg gevierendeeld Brabant 11
1
\} Limburg gevierendeeld Brabant 12
2
Succa' s commentaar:
aantekeningen over het leven van de
hertog en over zijn begraafplaats.
Inlichtingen over het zegel en het
tegenzegel.
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, 1, Preuves, p. 175; P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux,
p. 37, pl. X, ms. 20 (zegel) en 21 (tegenzegel); CI. G. Dallemagne, Le manuscrit, p. 94-95,
nr. 21; J.P.W.A Smit, De Helmtekens, 1953, p. 2; Brussel, AR.A, afgietsels 385 (zegel)
en 3449 (tegenzege1); Brussel, K.B., hs. 22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica,
f.52.
De eerste twee zegels zijn verdwenen. De andere door Succa geschetst, bestaan nog
stuksgewijs en hangen aan afwisselend groene en rode linten.
8 De inIichtingen over de volgende zegels, waarvan de afgietsels in het ARA te Brussel
bewaard worden, werden ons welwillend door de heer R. Laurent, assistent bij het Algemeen
Rijksarchief verschaft. De oorspronkelijke zegels werden niet onderzocht.
9 Zegel die op het afgietsel Brussel, ARA, 385 gelijkt (AR.A., Oorkonden van Brabant,
m. 400: 1334). Omschrift: S(IGILLUM) : IOH(ANN)IS : DEI: GRA(TIA) : DUCIS : LOTHAR-
(INGre): BRABANT(IE) ET: LYMBURG(IE). De tekening stemt overeen. Diameter: 95 mm. De
door Succa vermelde kleur van het lint stemt overeen met die van het bewaarde origineel
(ARA, Oorkonden van Brabant, m. 437).
10 Tegenzegel: afgietsel Brussel, AR.A., m. 3449 (tegenzegel van het voorgaande zege1).
Omschrift: S(IGILLUM) : IOH(ANN)IS DUCIS BRABANT(IE) ET MARCHIONIS IMPERY. Gelijkvormige
tekening. Diameter: 45 mm.
11 Op het lansvaantje, het schild en het dekkleed van het paard.
12 Op het schild en het dekkleed van het paard.

Gehoogde pentekening
Kunstwerk: rond, groenwassen
zegel van het ruitectype, de graaf
met zwaard naar reehts dravend 13, aan
een rood zijden lint opgehangen
aan een akte van 24 oktober 1336.
Voor de ontleding, zie f. 77, nr. 1
Datering: 24 oktober 1336
Plaats: in 1608, in het arehief van
de Sint-Michielsabdij. Niet
teruggevonden (zie f. 77, nr. 1)
Wapen: Q gevierendeeld
3
Henegouwen-Holland 14
Succa's commentaar:
aantekeningen over het zegel en
over zes andere zegels die nog aan
de akte hingen.
Lit.: G. Demay, Inventaire des sceaux de la Flandre, l, p. 33, nrs. 202 en 203; Brussel,
A.R.A., afgietsels 7157 en 21577.
1 GODFRIED III (-+- 1142 - 21 augustus 1190) 15, hertog van Lotharingen, zoon
van Godfried II en van Lutgardis van Sulzbach.
Akte waarbij Godfried III, hertog van Leuven, de Sint-Michielsabdij bevestigt
in het bezit van het erfleen "Selsaten onder Wommelghem" dat hem door de
kinderen van Jan van Deurne gegeven werd.
Gedateerde akte: "Aeta sunt heç
armo incarnati Verbi MCLXVII,
regnante Frederico imperatore,
anno regni sui XVI, imperii vero
VIIIIO 16 (1167-1168).
Verzegeld (zie hieronder nr. 2)
Oorspmnkelijke akte verloren;
zie beneden voor de uitgave van
de transeri,ptie.
Lit.: P.J. Goetsehalckx, Oorkondenboek, p. 40, akte nr. 20; P.J. Goetschalekx, Cartularium,
IV, p. 579-580, akte nr. 20.
13 Het zegel is gelijkvormig met afgietsel 7157 uit het A.R.A. te Brussel (akte van 1316
uit het Arehief van Doornik). Omschrift: S(IOILLUM) : OVILLI(ELMI) : DEI: ORA(TIA) : COMI-
TIS : HAYNN(ONIE) : HOLL(ANDIE) : ZELANDIE : AC : D(OMI)NI : FRIZIE : Diameter: 90 mm.
De door Sueca vermelde kleur van het lint stemt overeen met die van het te Brussel
bewaard afsehrift (A.R.A., Oorkonden van Brabant, nr. 437).
14 Op het sehild en het dekkleed van het paard.
15 Zie P. Bonenfant, La date de mort, p. 197.
16 Volgens E. Strubbe en L. Voet, De chronologie, p. 327 zou Frederik 1 op 9 maart 1152
Rooms koning en op 18 juni 1155 keizer geworden zijn. Er is dus ofwel een vergissing
van datum in de akte ofwel heeft Sueca foutief overgesehreven. We zouden "imperii vero
XII" of "XIII" en niet "VIIII" moeten lezen. Nochtans is het regeringsjaar van de koning
juist. Derhalve kunnen we de oorkonde tus sen Kerstmis 1167 (25 deeember 1167) en de
eerstvolgende 9 maart plaatsen, dus schrijlings over de jaren 1167-1168. De door Succa
gekopieerde akte en de vermelde datum werden door P. Bonenfant tijdens zijn opzoekingen
over de Brabantse adel bestudeerd. Zijn beoordeling over de akte van Succa werd
jammer genoeg niet gepublieeerd. Er komen nochtans in het artikel in medewerking met
G. Despy, La noblesse en Brabant, uitgegeven, interessante gegevens voor, o.a. over de
famUies Kuee of Chue, p. 39 aantekening 38; Breda, p. 35 aantekening 34; Diederik van
Herlaer, p. 64; Ghijsbreeht van Tilburg, p. 65; Arnulf II van Diest, p. 63; Nicolaas van
Doveren, p. 61 aantekening 1; Godescale van Gelmele (alias van Hoogstraten), p. 64 en
ibidem aantekening 2. Tevens werden ons door Mw P. Bonenfant belangrijke gegevens
overgemaakt over het gehele folio en over de regeringsjaren van Godfried III in het
bijzonder.

Gehoogde pentekening
Kunstwerk: rond 11
grauwbruinwassen ze,gelvan het
ruitertype, de hertog met lans naar
rechts dravend, aan een dubbel
lint aan een akte van 1167-1168
opgehangen (voor de ontIeding van
de akte en onderschrift zie f. 77v·,
nr. 1 en aantekening 16). De buste
van de graaf is in de
linkerbenedenhoek hertekend.
Datering: 1167-68 (tussen 25
december 1167 en 9 maart 1168)
Plaats: in 1608 in het archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zie f. 77v·, ur. 1).
Wapen:
Q Brabant
1
Q Brabant
2
Succa's commentaar:
aantekeningen over de oorkonde,
het zegel en de ophanging; Succa
interpreteert foutief 1183 ais
overlijdensdatum van
Godfried III. Het is het jaar
waarin de hertog zijn zoon
Hendrik aan het bewind deelachtig
maakte; begraafplaats van
Godfried III; datum van zijn
eigenlijke regering (zonder
voogd); datum van zijn huwelijk
(1154 o.st.) en herhaling van de fout.
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, l, Preuves, p. 40; P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux,
p. 15-16, pi. III, nr. 5; A. Verkooren, Inventaire, l, p. 2-3, Dr. 2; CI. G. Da11emagne, Le
Manuscrit, p. 92, nr. 6; P. Bonenfant, La Charte du chapitre, p. 33, aantekening 6; M.
Tourneur-Nicodème, A propos des sceaux, p. 633, aantekening 2; Brussel, K.B., hs.
22483, C. de Rietwyck, Sigil/ographica Belgica, f. 14.
1 ALBRECHT 1 VAN HABSBURG (1248/1254 - 1 mei 1308), Rooms-koning (27
juli 1298) 18, zoon van Rudolf van Habsburg en Gertrudis van Hohenberg.
Akte waarbij Albrecht 1 van Habsburg, Rooms-koning, de hertog van Brabant
Jan II dringend verzoekt de abt en de geestelijken van de Sint-Michielsabdij te
Antwerpen onder zijn hoede te nemen.
11 Het enig afgietsel clat op de tekening zou kunnen gelijken is het afgietsel Brussel,
AR.A, 29081 (abdij van Averbode, akte van 1161), nochtans is dit zegel rond en niet
ovaai. Omschrift: SIOILLUM o[ ]m1 ORA.DI DuelS LOTH(ARINOŒ). De tek,ening van het personage
stemt overeen. Diameter: 70 mm. Vit het onderzoek blijkt dat het weI degelijk
over hetzelfde zegel gaat, maar er is een vergissing in verband met de vorm van het zegel
en met het omschrift: geen enkel zegel van de hertogen van Brabant uit die periode waarvan
afgietsels op het AR.A. bewaard worden draagt het omschrift DVCIS LOV(ANŒNSIS),
hoewel de hertog deze titel droeg. Zie P. Bonenfant, L'origine du titre de duc de Brabant,
p. 3, aantekening I. Geen enkele systematische studie over de zegels van de hertog
is tot op heden verschenen. We kunnen dit dus niet aanvechten.
18 Zie over zijn biografie Wegele, Albrecht 1.

Gedateerde akte: "Dat in Freingenfurt,
XV kalendas martii anno Domini
mOcclxxxx nono, regni vero nostri armo
primo". (15 februari 1299)
Gezegeld (zie hoger nr. 2)
De akte wordt nu in het
Rijksarchief te Antwerpen
bewaard onder or. N 6 C 15, maar
het zegel is verdwenen 19.
Voor de uitgaven, zie beneden.
Lit.: J.F. Bohmer, Regesta imperii, p. 209, akte nr. 135; J.F. Bohmer, Acta imperii selecta,
p. 395, akte nr. 537 (tekstuitgave); J. Vannérus, Inventaire, p. 10, akte nr. XXII; P.J,
Goetschalckx, Oorkondenboek, p. 32, akte nr. 442 (tekstuitgave).
Penseel- en waterverftekening
Kunstwerk: witwassen
majesteitszegel met de beeltenis
van de koning20, aan een dubbele
reep perkament opgehangen en
gedateerd 15 februari 1299 (voor
ontleding, zie f. 78, m. 1)
Datering: 15 februari 1299
Plaats: in 1608, in het archief van
de Sint-MichieIsabdij. Niet
teruggevonden (zie f. 78, nr. 1)
Succa's commentaar:
aantekeningen over de akte en het
zegeI.
1 FREDERIK III [FREDERIK 1 (-t- 1123 - 10 juni 1190), keizer, zoon van Frederik
IIvan Zwaben en van Judith] 21.
Akte waarbij Frederik 1 de hertog Hendrik 1van Brabant en de onderdanen
van de stad Antwerpen 100ft voor de ijver die ze bij het behartigen van de
belangen van de Sint-Michielsabdij te Antwerpen aan de dag leggen. Deze abdij
had hij onder zijn hoede genomen en van aIle cijnsplichten vrijgesteld.
19 De oorspronkelijke akte op perkament is 10 cm hoog bij 20 cm breed. De foto's ervan
werden ons door de heer A. Bousse, afdelingshoofd bij het Rijksarchief te Antwerpen weIwiIIend
bezorgd. Op de keerzijde komen enkele aantekeningen van latere daturn voor
"litera: domini Alberti Romanorum regis" - ,,1290" - ,,!itera recomenda[ta] imperatoris
ad Johanis Brabantie" (l5de e.) - ,,1299" - "Num. 6 C 15" (19de e.) - "Archives
du Royaum~ de Belgique" - "Archives de l'Etat. Anvers" (stempel, 19de e.) -
"Acquis à la vente Vander Straelen-Moons à Anvers, 18 janvier 1886" (Getypt strookje
QPhet perkament geplakt).
20 Succa reproduceert het zegel op iets grotere schaaI. De diameter van het oorspronkelijk
zegel is 95 mm.
21 Succa verwart keizer Frederik 1 met Frederik III. Voor de biografie van Frederik l,
zie W.V. Giesebrecht, Friedrich J.

Niet gedateerde akte (volgens
P.J. Goetschalckx, tussen 1186
en 1190)
Gezegeld (zie hieronder nr. 2)
Oorspronkelijke akte verloren; zie
beneden voor de uitgaven.
Lit.: J.F. Bohmer, Acta imperii selecta, p. 154-155, akte nr. 167; P.J. Goetschalckx,
Oorkondenboek, p. 64-65, akte nr. 39; P.J. Goetschalck.x, Cartularium, IV, p. 597-598,
aktenr.39.
Pen- en waterverftekening
Kunstwerk: geelwassen
majesteitszegel 22 met de beeltenis
van de keizer aan een dubbel Iint
aan een akte van c. 1186-1190 opgehangen
(voor de ontleding zie f. 79, nr. 1)
Datering: 1186-1190
Plaats: in 1608, archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zie f. 79, nr. 1)
Succa's commentaar: vermelding van een
aantekening betreffende de akte
op de versozijde. De vermelde
regeringsdata wijzen erop dat
Succa in de mening verkeerde dat
keizer Frederik III (1440-1493)
bedoeld was. Beschrijving van het
zegel met schaarden.
1 GODFRIEDIII(zief.77vo,nr.l).
Begin van een akte waarbij Godfried III, hertog van Lotharingen en markies
van het Roomse Rijk, het akkoord bevestigt dat tussen de Sint-Michielsabdij
te Antwerpen en Everaart de Doven over het erfleen van Eppo van Okkerzeel
gesloten werd.
Lit.: onuitgegeven akte. VervoIg op een andere akte van 1154 over dezelfde aangelegenheid
door P.J. Goetschalckx 23 uitgegeven. ("Acta sunt hec armo Verbi incarnati
MocoLIIII, indictione secunda").
22 Succa's tekening is lichtjes verkleind t.o. van het oorspronkelijke stuk (zie Bibliografie).
De transcriptie van het ornschrift is niet gelijkIuideilid. Er staat te lezen: FREDERIC(US)
DEI GRA(TIA) ROMANO(RUM) IMPERATOR AUG(USTU)S. Over de identiteit van de auteur van de
matrijs van het zegel, zie Mevr. P. Bonenfant, Inleiding, p. 37-38. Diameter van het 001'spronkelijk
zegeI: 86 mm.
23 P.J. Goetschalckx, De abdij van S. Michiels, 4, p. 46-48, akte nr. 2; Oorkondenboek,
p. 22 tot 24, akte nr. Il en Cartularium, 4, p. 571, akte nr. 1I. Betreffeilide de datering, zie
ook aantekening 25.

Pen- en waterverftekening
Kunstwerk: rond zegel van het
ruitertype, de graaf met lans en
lansvaantje 24 naar links dravend
door een dubbellint aan een niet
gedateerde akte opgehangen (na
1154). (voor de ontleding zie
f. 80, nr. 1)
Datering: na 115425
Plaats: in 1608 in het archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zie f. 80, nr. 1)
Succa's commentaar:
aantekeningen over de akte en de
begraafplaats van de hertog. Succa
verwart diens regeringstijd (1143:
overlijden van Godfried II - 1183:
Hendrik van Brabant, deeIt in het
bewind) met zijn levensdata (zie f. 77vO).
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, J, Preuves, p. 42; P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux,
pl. III, zegel nr. 6; A. Verkooren, Inventaire, J, p. 273, nr. 2; CI.G. Dallemagne, Le
Manuscrit, p. 92, nr. 7; P. Bonenfant, La charte du chapitre, p. 33, aant. 6; M. Tourneur-
Nicodème, A propos des sceaux, p. 633, aant. 2; Brussel, AR.A, afgietsel 12390; Brussel,
K.B., hs. 22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica, f. 15.
1 FILIPS VAN DE ELZAS (zie f. 43v", nr. 2).
Akte waarbij Filips van de Elzas, graaf van Vlaanderen en Vermandois, de
Sint-Michielsabdij de verzekering geeft dat hij al haar goederen en rechten zal
beschermen.
Niet gedateerde akte
(1164-1182) 26
Gezegeld (zie hierna, nr. 2)
Het oorspronkelijke stuk is
verloren; zie beneden voor de
uitgave.
Lit.: P.J. Goetschalckx, Cartularium, IV, p. 591-592, akte nr. 33; P.J. Goetschalckx,
Oorkondenboek, p. 56-58, akte nr. 33.
24 Vertoont eveneens gelijkenis met het afgietsel Brussel, AR.A, 12390 (Kerkelijk Archief,
Abdij van Heylissem, anno 1171). Omschrift: + GO(DEFR)mus. DEI. GRA(TIA).DUX.
LOTHARINGIE. Gelijkvormige tekening. Diameter: 70 mm.
25 Dit zegeltype zou van latere datum zijn dan het voorgaande (f. 77vo, nr. 2). M. Tourneur-Nicodème,
op. cit. meent dat vermits dit zegel aan een akte van 1167-1168 hangt het
hier beschreven zegel van latere datum moet zijn.
26 Steunend op de inhoud dateert P. J. Goetschalckx, op. cit., de akte tussen 1164 en 1182.
2 A
\}
1

Gehoogde pentekeningen
Kunstwerk: A) rond, roodwassen
zegel van het ruitertype, de graaf
met zwaard en schild met de leeuw
naar rechts dravend, aan een
lederen lint aan een niet
gedateerde akte opgehangen
(tussen 1164 en 1168) (voor
ontleding en omschrift zie f. 80vo,nr. 1) 27
Links heeft Succa de buste van de
graaf hertekend
B) rond tegenzegel van het
ruitertype de hertog met lans naar
links dravend 28
Datering: tussen 1164 en 1182 29
Plaats: in 1608 in het archief van
de Sint-Michielsabdij. Niet
tecuggevonden (zie f. 8Ov°,ur. 1)
Wapen:
Q Vlaanderen 30
1
Q Vlaanderen 31
2
Succa's commentaar:
aantekeningen over de oorkonde,
het zegeJ en het tegenzegel.
Lit.: O. Vredius, Sigilla, p. 19-20 en reproduktie; G. Demay, Inventaire des sceaux de la
Flandre, p. 24, or. 138 (pl.); J. Th. De Raadt, Sceaux armoriés, l, 4de d., p. 454; M. Tourneur-Nicodème,
A propos des sceaux, p. 636; Brussel, A.R.A., afgietsel 21704.
1 JAN II (27 september 1275 - 27 oktober 1312), hertog van Lotharingen en
Brabant, zoon van Jan 1 van Brabant en van Margareta van Vlaanderen.
Begin van een akte waarbij Jan II hertog van Lotharingen, Brabant en Limburg,
de eigendommen en de vrijstellingen van de Sint-Michielsabdij te Antwerpen,
binnen het hertogdom Brabant gelegen, die door zijn voorouders
reeds erkend waren, bekrachtigt 32.
27 Het zegel gelijkt op het afgietsel Brussel, A.R.A., or. 21704 (Brugge, Groot-Seminarie,
Archief van Ter Duinenabdij, akte van 1162). Omschrift: + SIGILLUM: PHILIPPI : COMITIS
FLANDRIE : + : De tekening geeft tameUjk nauwkeuri,g het zegel weer maar de woordschikking
verschilt. Diameter: 90 mm.
28 Het tegenzegel stemt overeen met het afgietsel Brussel, A.R.A., or. 21704bis (dit tegenzegel
komt van dezelfde akte van 1162). Omschrift: + ET VIROMANDIE +. Verschi1: ClP het
oorspronkelijke zegel lopen de voorste en achterste benen van het paard door tot in het
omschrift.
29 Vit het onderzoek van de zegels zijn geen nauwkeurige gegevens af te leiden. Indien
het zegel dat door Succa getekend werd overeenstemt met de gravure in O. Vredius,
Sigilla, p. 19 en indien diezelfde Vredius op p. 21 beweert dat Filips van de Elzas in 1178
een nieuw zegel liet vervaardigen, dan vermeldt Vredius toch ook dat zelfs na 1178 de
graaf van Vlaanderen soms het oude zegel gebruikte. Sinds O. Vredius werd geen enkel
systematisch noch volledig onderzoek aan dit probleem gewijd. We kunnen nochtans vermelden
dat M. Tourneur-Nicodème, A propos des sceaux, p. 636, beweert, echter wnder
bronverme1ding, dat het eerste grafelijk zegel slechts tussen 1163 en 1168 gebruikt werd.
30 Op helm en schild.
31 Op lansvaantje en schild.
32 De akte herhaalt bijna woordelijk een akte door Jan l, hertog van Brabant in februari
1283 gegeven (zie f. 8lvo, nr. 1).

Gedateerde akte: "Datum anno Domini
mec nonogesimo septimo in Purificatione
Beate Marie Virginis" (1298, 2 februari).
Pen- en waterverftekeningen
Kunstwerk: rond geelwassen zegel van
het jachttype, het paard naar links
dravend 33 aan een dubbellint aan een akte
van 2 februari 1298 opgehangen. (Voor de
ontleding zie f. 81, Dr. 1)
Links heeft Succa de hertog en de dieren
hertekend.
Gezegeld (zie hierna, nr. 2)
Het oorspronkelijke stuk is verIoren; voor
de uitgave zie hierna.
Datering: 2 februari 1298
Plaats: in 1608 in het archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zie f. 81, nr. 1)
Wapen: '0 Brabant met de leeuw 34.
1
Succa's commentaar: identificatie van de
zegelaar; aantekening over de kleur van
hetzegel.
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, l, Preuves, p. 134; P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux,
p. 35; A Verkooren, Inventaire, l, p. 123-124, nr. 167; CI.G. Dallemagne, Le Manuscrit,
p. 41 en 94, nr. 17; Brussel, AR.A, afgietsel 19003; Brussel, K.B., hs. 22483, C. de
Rietwyck, Sigillographica Belgica, f. 46.
1 JAN 1 (1252/1253 - 3 mei 1294), hertog van Lotharingen en van Brabant,
zoon van Hendrik III en van Aleidis van Bourgondië.
Begin van een akte waarbij Jan 1, hertog van Lotharingen en Brabant en markies
van het Roomse Rijk, de abt van de Sint-Michielsabdij te Antwerpen
onder zijn hoede neemt en bevestigt dat al de rechten en vrijheden, door zijn
voorvaderen 35 en andere personen in de verschillende erflenen van Antwerpen
en omgeving geschonken, gehandhaafd blijven.
33 Ret zegel stemt met het afgietsel Brussel, AR.A, nr. 19003 (Gent, Rijksarchief. Oorkonden
der graven van Vlaanderen, nr. 861, anno 1297) overeen. Omschrift: + S(IGIL-
LUM) : lOHANNIS : DVCIS : LOTHARINGIE : BR [1 : [] BVRG(œ). De tekening stemt overeen
maar er zijn afwijkingen in de schiklcing van het omschrift. Op het oorspronkelijk zegel
leest men [LIM]BURG, op de tekening UMBURGIE. Diameter: 70 mm.
34 ln het zegelveld.
35 ln een akte van 2 februari 1298 door Jan II verleend (zie f. 81, Dr. 1) en door P.J.
Goetschalckx, Oorkondenboek, p. 25, akte nr. 435 uitgegeven, wordt voorliggende akte
geciteerd.

1
A B
2 Q Q
1 2
3
Q
3
4
Gedateerde akte: "Datum anno Domini
millesimo ducentesimo octuagesimo
secundo, mense februario JO (jebruari 1283)
Gezegeld (zie beneden nr. 2 en f. 82, nr. 3)
Oor~ronk:elijke akte verloren; voor de
uitgaven zie hieronder.
Lit.: J.F. Willems vermeldt, in Chronique en vers de Jean Van Heelu, p. 572-573, akte
nr. CCXIV, de uitgave van deze akte volgens het cartulariurn van de Sint-Michielsabdij
te Antwerpen; P.R. De Bruyne, Histoire du règne, p. 163; P.J. Goetschalckx, Oorkondenboek,
p. 310-311, akte nr. 281; P.J. Goetschalckx, Cartularium, VIII, p. 400-401, akte
nr. 281.
Gehoogde pentekening.
Kunstwerk: geelwassen zegel van het
ruitertype, de hertog met lans en
lansvaantje naar rechts dravend 36 aan een
zijden lint opgehangen aan een gedateerde
akte van februari 1283
(Yoor ontleding, zie f. 81v·, nr. I)
Ret tegenzegel is op f. 82 nr. 3 voorgesteld
Datering: februari 1283
Plaats: in 1608 in het archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zie f. 81v·, nr. 1)
Wapen: Q wapen van Brabant 37
1
Succa's commentaar: aantekeningen over
de hertog en over zijn zegei.
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, 1, Preuves, p. 110; P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux,
;p. 33, pl. VIII, nr. 16; A. Verkooren, Inventaire, 1, p. 86, nr. 111; CI. G. Dallemagne,
Le Manuscrit, p. 92, nr. 15; M. Tourneur-Nicodème, Les sceaux, p. 127-128; J.P.W.A.
Smit, De Helmtekens, p. 202-203; Brussel, A.R.A., afgietsel 18712; Brussel, K.B., hs.,
22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica, f. 43.
1 HENDRIK 1 (t 5 september 1235), hertog van Lotharingen, zoon van Godfried
III en van Margareta van Limburg.
Akte waarbij Hendrik 1, hertog van Lotharingen, aan de Sint-Michielsabdij te
Antwerpen gronden en bijhorigheden gelegen in de parochie Lillo aIs Ieen
schenkt.
36 Stemt overeen met afgietsel Brussel, A.R.A., nr. 18712 (Gent, Rijksarchief, 0orkonden
der graven van Vlaanderen, Dr. 223, armo 1283) waarvan het omschrift onvolledig
is. Diameter: 90 mm.
37 Op lansvaantje, schild en dellieed van het paard.

Gedateerde akte: "Datum anno Domini
mcc quinto" (1205)
Gezegeld (zie benedel'l nr. 2)
Lit.: A Kluit, Historia critica, II, 1, p. 284; P.J. Goetschalckx, Oorkondenboek, p. 69.
akte nr. 45; P.J. Goetschalckx, Cartularium, V, p. 299, akte nr. 45.
Gehoogde pentekeningen
Kunstwerk: A) rond zegel van het
ruitertype, de hertog met lans en
lansvaantje met omschrift naar rechts
dravend onvolledig 38 met een dubbellint
aan een gedateerde akte (1205)
opgehangen (voor ontleding zie f. 82, nr. 1)
B) rond tegenzegel van het
ruitertype, de hertog met zwaaiend zwaard
naar rechts dravend zonder omschrift 39.
Vereenvoudigde schets van het tegenzegel
Origineel verloren; zie beneden voor de
uitgaven.
Datering: 1205
Plaats: in 1608, in het archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zie f. 82, nr. 1)
Wapen:
\J wapen van Brabant 40
1
Q wapen van Brabant 41
2
Succa's commentaar: regeringsjaren van
de hertog en datum van zijn overlijden.
Aantekening over het tegenzegel.
Lit.: Ch. Butkens. Trophées, 1, Preuves, p. 47; A Kluit, Historia critica. II, 1, p. 284;
P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux, p. 20-21 en pl. IV, nrs. 7-8; A. Verkooren, Inventaire,
1, p. 17-18, nr. 13; CI.G. Dallemagne, Le Manuscrit, p. 45 en 92, nr. 8; P. Bonenfant,
La charte du chapitre, p. 34; M. Tourneur-Nicodème, A propos des sceaux, p. 633-
639; Brussel, AR.A, afgietsels nrs. 1568 (zegel) en 462 (tegenzegel); Brussel, K,B., hs.
22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica, f. 23.
38 Gelijkt op afgietsel Brussel, AR.A, nr. 1568 (Brussel, AR.A, Oorkonden van Brabant,
nr. 13, armo 1206). Omschrift: + SIGILLUM HENRICI DUCIS LOTHARINGIE. Op het zegel
van 1206 komt de ruiter echter minder gedrongen voor en verschilt de helm. ln het omschrift
begint LO van LOTHARINGIE achter de benen van het paard. Diameter: 80 mm. De
interpretatiemoeilijkheden worden in de in1eiding door Mevr. P. Bonenfant uiteengezet.
Het omschrift door Succa overgeschreven is, evenals dat van Kluit, onvolledig.
39 Zie afgietsel Brussel, AR.A, nr. 462 (Brussel, AR.A., Kerkelijk archief, Abdij La
Ramée; anno 1234), waarop echter ET MARCHIONIS voorkomt.
40 Op schild en lansvaantje. Zie Ch. Butkens, op. cit., p. 47 en M. Tourneur-Nicodème,
op. cit., p. 635, aantekening 3.
41 Op het schild.

Gehoogde pentekening
Kunstwerk: rond tegenzegel van het
ruitertYl'e, de hertog met zwaaiend zwaard
naar rechts dravend. Ret omschrift werd
niet overgenomen 42. Op f. 81vo, nr. 2 heeft
Succa het zegel afgebeeld en de akte
waaraan hij opgehangen is, heeft hij op
f. 81vo, nr. 1 overgeschreven. Deze akte is
van februari 1283.
Datering: februari 1283
Plaats: in 1608, archief van de
Sint-Michielsabdij. Niet teruggevonden
(zief. 81vo, nr. 1 )
Wapen: \) Brabant
3
Succa's commentaar: aantekening over het
tegenzegel.
Lit.: Ch. Butkens, Trophées, l, Preuves, p. 110; P.-F.-X. De Ram, Notice sur les sceaux,
p. 33, pl. VIII, nr. 17; A. Verkooren, Inventaire, l, p. 86, nr. 111; CI. G. Dallemagne,
Le Manuscrit, p. 92, nr. 15; J.P.W.A. Smit, De Helmtekens, p. 202-203; Brussel, K.B.,
22483, C. de Rietwyck, Sigillographica Belgica, f. 43.
4 Gedateerd en getekend bewijsstuk van abt Denijs Feytens (zie over hem
aantekening 3), de teruggave van de gezegelde akten, door Succa ontleend,
bevestigend.
42 Zie afgietsel Brussel, A.R.A., nr. 18713 (Gent, Rijksarchief, Oorkonden der graven
van Vlaanderen, nr. 223, anno 1283). Diameter: 50 mm. Ret omschrift ET MARCHIONIS
komt erop voor.
43 Op schild en dekkleed van het paard.

10 mei 1615 1. Opsporingen van Succa te Brugge 2. Drie plaatsen werden in het
onderzoek betrokken: het Brugse Vrije 3, de Sint-Donatiuskerk 4 en de O.-L.-
V.-kerk 5. ln tegenstelling met zijn voorgaande reizen, levert Succa geen enkel
bewijs van zijn verblijf in deze stad.
Wapen: Q Wapen van Vlaanderen
1
1 Zie f. 83.
2 België, provo W. Vlaanderen, provinciehoofdplaats.
3 Folio's 85 en 86.
4 Folio's 87 tot 92 en 99vO.
5 Folio's 84, nr. 2 en 93 tot lOlvo.

1 ROBRECHT VAN BETHUNE (-t- 1249 - 17 september 1322) graaf van Vlaanderen,
zoon van Gwijde van Dampierre en van Mathilde van Bethune.
Vermelding van zijn graf te Ieper. Daar Succa deze stad niet aandeed, kan het
ons verwonderen dat er sprake is van dit graf. Ondanks zijn laatste wilsbeschikking
werd de graaf niet te Flines begraven, maar weI in de Sint-Martinuskapittelkerk
te Ieper, in tegenstelling met vele van zijn naaste familieleden
waaronder zijn moeder, zijn vrouw en zijn broer. Zie over dit graf L. Devliegher,
Het graf, p. 178-185 en A. Viaene, Abdijen en Kapittelkerken, p. 27-31.
Pentekening
Kunstwerk: graf van het echtpaar waarvan
Succa slechts twee elementen
overgenomen heeft: een doodshoofd en
een spreuk:band
Datering: 17de eeuw 6
Plaats: in 1615, O.-L.-V.-kerk 7, in de
zuidelijke koorrondgang 8. Niet
teruggevonden.
Succa' s commentaar: plaatsbepaling van
het graf. Kopie van het grafschrift en van
een tweeregelig vers dat op het graf stond.
6 Volgens Cornelius Gailliard (Brussel, K.B., Goethals 1654, f. 82vO)zou Jacoba op 12
augustus 1631 gestorven zijn. Succa heeft de plaats waar de overlijdensdata van de echtgenoten
voorkomen open gelaten; ofwel waren ze onleesbaar ofwel waren ze op het
ogenblik van zijn bezoek nog niet aangebracht. De datum 1661 door J. Gailliard, op. cil.,
vermeld, berust op een lees- of schrijffout.
7 Over deze kerk, zie p. 246.
8 Volgens J. Gailliard, op. cit.

PALEIS VAN RET BRUGSE VRIJE
Het district, dat sinds 1235 gekend was onder de naam "het Vrije", was het
vierde lid van de Staten van Vlaanderen. Het bezat eigen grenzen en rechtsmacht
en behield ze tot de Franse Omwenteling.
Het eerste stenen gebouw van het Brugse Vrije, tussen 1435 en 1440 opgetrokken
werd alras te klein. Tussen 1520 en 1528 werd een nieuw gebouw opgetrokken
dat in 1722 grotendeels verbouwd werd met uitzondering van de vergaderzaal,
die Succa bezocht; ze bestaat nog steeds (Justitiepaleis).
Lit.: [W.H.I. Weale], Le Palais du Franc, p. 46-92, 216-237; A. Duclos, Bruges, Histoire,
p. 351, 446-447; E. Warlop, De Keurbriej, p. 161-186; L. Devliegher, Kunstpatrimonium,
p.44-45.

MARIA VAN BOURGONDIË (13 februari 1457 - 27 maart 1482), dochter van Karel
de Stoute en van Isabella van Bourbon, eerste echtgenote van Maximiliaan van
Oostenrijk.
Potloodtekening
Kunstwerk: houten beeld uit de schouw
van het Vrije; Succa maakte er twee
tekeningen van: een schets (f. 85) en een
uitgewerkte tekening (f. 86)
Datering: 1529-1531 9
Auteurs: de houtsnijders, Guyot van
Beaugrant, Roger de Smet, Herman
G1osencamp, Jakob Crepen, Adriaan
Rasch, naar de tekeningen en modellen van
Lancelot B1ondee1en Jan Mone.
Plaats: in 1615, in de vergaderzaal van het
Vrije. Ze bestaat nog steeds
Wapen:
fi) onvolledig wapen van Bourgondië
1
(nieuw)
fi) Wapen van Bourgondië (oud).
2
Succa's commentaar: identificatie van het
beeld.
Lit.: F. Priem, Documents, p. 1-47; W.H.J. Weale, Lancelot Blondeel, p. 96-100; A. Duclos,
Bruges. Histoire, p. 447; P. Clemen, Lancelot Blondeel, p. 8-17; L. Devliegher,
Kunstpatrimonium, p. 45-46.
Gehoogde pentekening
Kunstwerk: houten beeld; uitgewerkte
tekening naar de schets van f. 85
Wapen:
fi) onvolledig wapen van Bourgondië
1
(nieuw)
fi) Wapen van Bourgondië (oud).
2
Succa's commentaar: plaatsbepaling van
het beeld. Identificatie ervan en vermelding
van het gebruikte materiaa1.

SINT-DONATIUSKERK (kathedraal)
De oudste gegevens over Brugge dateren van het eind der 9de eeuw; de graaf
van Vlaanderen bezat er een versterkt toevluchtsoord, de "Burg" genoemd,
die op de huidige Burg stond. De burchtkapel aan de H. Maagd opgedragen,
ontving de relikwieën van de heilige Donatius, naar wie zij later genoemd
werd. Sint-Donatius die een parochie van het castrum was, werd de zetel van
het kapittel der kanunniken, wier verblijf aldaar in de tweede helft van de Il de
eeuw vaststaat. Toen er te Brugge in 1560 een bisdom werd opgericht, werd
de kerk tot kathedraal verheven. Het eerste gebouw uit duurzaam materiaal
dat door opgravingen kon worden gesitueerd is een burchtkapel die waarschijnlijk
uit de tijd van Arnulf de Grote dateert (918-965). Het centrale plan
kan worden vergeleken met de palatijnse kapel van Aken. Sint-Donatius bezat
een koorgalerij die uitkwam in het paleis van de graaf van Vlaanderen. ln deze
galerij werd Karel de Goede in 1127 vermoord. Het gebouw had tengevolge
van opeenvolgende onlusten, die na de moord plaatsgrepen, fel te lijden en
werd in de tweede helft van de 12de eeuw door een romaanse kerk vervangen.
ln 1316 stortte de toren in; hierdoor ontstond veel schade, maar het romaanse
koor bleef bewaard. Het schip werd hersteld. De kerk werd door de geuzen
verwoest en in de 16de eeuw gerestaureerd. Ze werd in 1799 openbaar verkocht
en het jaar daarop volledig afgebroken.
Lit.: J. Gailliard, Inscriptions funéraires. Eglise Saint-Donat, p. 7-9; H. Pirenne, Histoire
du meurtre; A. Duclos, Bruges. Histoire, p. 314, 445; F.-L. Ganshof, lets over Brugge,
p. 281-303; E. de Moreau, Bruges, kol. 889-892; E.I. Strubbe, De parochies te Brugge,
p. 335-380; J.B. Ross, The Murder; L. Devliegher, Het koor, p. 309-325; E.I. Strubbe,
Van de eerste naar de tweede omwalling, p. 271-300; J. Mertens, Quelques édifices religieux,
p. 146-149; J.A. Van Houtte, Bruges.

Gewassen pentekening
Kunstwerk: tombe met gisant
Datering: begin van de 13de eeuw 10
Plaats: in 1615, noordzijde van het
hoofdaltaar 11.1741 afbraak 12
Succa's commentaar: plaatsbepaling van
de tombe. Vermelding van het aantal
nissen aan de lange zijde. Identificatie van
de overledene. Haar grafschrift op een
loden plaat gegrift komt op f. 87v·, nr. 2
voor.
Lit.: J. Gailliard, Inscriptions funéraires, Eglise Saint-Donat, p. 35-36, pl. IV; E. Reusens,
Eléments, p. 397; C. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 382, pl. X; R. Mullie, Monuments de
Bruges, 2de deel, p. 56-57.
Gewassen pentekening
Kunstwerk: kruisvormig sieraad
Datering: 12de eeuw? 13
Plaats: in 1615, in de Sint-Donatiuskathedraal
tentoongeste1d 14.Niet
teruggevonden
Succa's commellfaar: sterfdatum van de
gravin. Plaatsbepaling van het kruis,
beschrijving en geschiedenis.
10 Te oordelen naar de stijl van het kunstwerk en naar de kledij van het personage:
lang, nauw kleed (bliaud) en schoudermantel. Uitbeeldingen zoals ze in de zijnissen
voorkomen kent men in de 13de eeuw niet; gewoonlijk staan in de nissen afzonderlijke
figuren met wapenschilden. Het gaat niet op te veronderstellen dat de zijwand beschadigd
en gerestaureerd werd, want in de voorgestelde scenes komen harnasonderdelen
voor die uit dezelfde periode dagtekenen als de waarschijnlijke oprichtingsdatum van het
monument. Zie Inleiding, p. 55. ln een prent door J. Gailliard, op. cit., naar een ander
handschrift dan dat van Succa gepubliceerd en dat het graf in perspectief voorstelt, vertonen
de kleine taferelen veel gelijkenis met Succa's tekening.
11 Margareta van de Elzas werd eerst te Brugge in de H. Kruiskerk begraven, later
werd haar stoffelijk overschot in een graf in het middenkoor van de Sint-Donatiuskerk
bijgezet. ln 1352 werd, volgens J. GaiJJiard, op.cit., het graf naar de noordzijde van het
hoofdaltaar verplaatst.
12 Voigens J. Gailliard, op. cit.
13 De bewaarde juwelen uit die periode zijn zeer zeJdzaam. Ben paar steekspelden uit
het Hessisches Landesmuseum te Darmstadt die door sommige auteurs van het einde van
de IOde eeuw worden gedateerd en door anderen van het begin van de llde eeuw, vertonen
veel gelijkenis met dit kruis (zie J. Evans, A History of Jewellery; E. Steingriiber,
Alter Schmuck; H. Kohlhaussen, Europiiisches Kunsthandwerk).
14 Voigens Succa zou het juweel in 1352 bij verplaatsing van de tombe uit het graf van de
gravin verwijderd zijn.

Lit.: Voigens A. Wauters, Marguerite d'Alsace, ko!. 581-582, en J. Gailliard, Inscriptions
funéraires, Eglise Saint-Donat, p. 35, zou het inschrift, dat op een loden plaat gegrift was,
in 1352 bij het verplaatsen van het graf ontdekt zijn. J. Gailliard, op. cit., geeft er een
afschrift van.
1 Burchtvrouwe van Brugge in de 13de eeuw. [JOHANNA VAN CONSTANTINOPEL
(1188 - 5 december 1244), gravin van Vlaanderen, Henegouwen en Namen,
dochter van Boudewijn VI en van Maria van Champagne, echtgenote van Ferdinand
van Portugal, later van Thomas II van Savoie (?) 15].
Pen- en waterverftekening
Kunstwerk: tombe met gisant 16
Datering: eerste helft van de 13de eeuw 17
Plaats: in 1615, in de
Sint-Donatiuskathedraal, zonder nadere
gegevens. Niet teruggevonden.
Lit.: R. MuIlie, Monuments de Bruges, 2de deel, p. 58.
Succa's commentaar: plaatsbepaling van
het graf. Gedeeltelijke kopie van het
grafschrift.
Overeenkomst in 1224 tussen de gravin en Jan van Nesle, kasteelheer te
Brugge over de verkoop van de heerlijkheid van Brugge gesloten, volgens J.
Meyerus en P. D'Oudegherst. Een andere kopie van deze tekst bevindt zich op
f.92.
Lit.: J. Meyerus, Commentarii, fO 70vo; P. D'Oudegherst, Annales, II, p. 107-108; T.
Luykx, Johanna van Constantinopel, p. 141; E. Warlop, De Vlaamse Adel, 1, p. 335-337.
15 Zij Iigt te Marquette (Frankrijk, dép. Nord, kanton Rijsel) begraven en het is niet
uitgesloten dat men een beeld Iiet oprichten dat aan haar titel van burchtvrouwe van
Brugge herinnerde. De verjaardag van haar dood werd in de Sint-Donatiuskerk gevierd
(zie L. Gilliodts-Van Severen, L'obituaire, p. 326). De tekst bij Succa's tekening heeft
eveneens op haar betrekking (zie nr. 2 en f. 92).
16 Het kan niet met zekerheid uitgemaakt worden of het hier om een twee- of driemensioneel
voorwerp gaat en of het van steen of van metaal is.
17 Te oordelen naar de versiering van het graf en de kledij van de gisant, o.a. de haarvlecht
(touret).
18 Te oordelen naar de kledij (wambuis met opstaande kraag en mutsvormige kaproen)
zou het beeld tot het einde van de 14de eeuw teruggaan. Er is nochtans een inscriptie op
het voetstuk die vermeldt dat het in 1609 "vernieuwt" werd. Is daaruit te besluiten dat
het beeld toen vernieuwd of slechts gerestaureerd werd? ln ieder geval wijst het zwaard
in zijn huidige vorm op de hersteIling van 1609.

Pen- en waterverftekening
Kunstwerk: gebeeldhouwd en geverfd
houten beeld. Detail van de gordel van de
graaf.
Datering: einde van de 14de eeuw?
1609? 18
Plaats: in 1615, in de kapel van de
H. Maagd 19. Nu in het schip van de
Sint-Salvatorskathedraal te Brugge
Succa's commelltaar: plaatsbepaling en
identificatie van het beeld. BeschrijvilJig.
Lit.: J. Gailliard, Ephémérides, p. 110; W.H.J. Weale, Bruges, p. 61; K. Westendorp, Die
Anfange, p. 42; LM. De Smet, Bijdrage, p. 117-157; J. De Smet, De H. Karel de Goede,
p.62-64.
Pentekening
Kunstwerk: een steen met drie driehoekige
inkervingen duidt de plaats aan waar de
graaf vermoord werd
Gewassen pentekening
Kunstwerk: tombe met gisant en
grafschrift (f. 90). Aan volgende details
werd bijzonder belang gehecht: a) de
gordel (f. 90), b) de rechter voet, c) de
rechter knie, d) de helm (f. 90vO)
Datering: tussen 1354 en 1362 opgericht 20
Plaats: in 1615, zuidkant van het koor bij
de afsluiting 21. ln 1741, H. Sacramentskapel.
ln 1785,afbraak 22
Plaats: in 1615, in de koorgalerij. Nu
museum van de Sint-Salvatorskathedraa1 te
Brugge
Succa's commentaar: betekenis en
plaatsbepaling van de steen.
Wapen: \J wapen van Vlaanderen
1
Succa's commentaar: plaatsbepaling van
het graf. Kopie van het grafschrift.
Foutieve oveI'lijdensdatum. Beschrijving
van de gordel van het personage. Zie ook
een beschrijving van het graf f. 90v'.
Lit.: A. Pinchart, Archives, l, p. 127-128, II, p. 142-143; J. Gailliard, Inscriptions
funéraires, Eglise Saint-Donat, p. 36, en pl. V; C. Dehaisnes, Histoire de l'art, p. 478-479;
M. Devigne, La sculpture mosane, p. 98.
19 Volgens J.M. De Smet, Bijdrage, p. 137.
20 Brussel, A.R.A., R.K.. 773, f. 127 (naar A. Pinchart, op. cit., l,p. 127-128). De wapenrusting
doet eerder aan de periode ca. 1370 denken; zie inleiding p. 67-68.
21 Het graf werd voor het hoofdaltaar opgericht en in de loop van de 15de eeuw tegen de
koorsluiting verplaatst.
22 Brussel, A.R.A., Privé Raad, 265, f. 17v· (naar A. Pinchart, op. cit., II, p. 142-
143).

Pentekening
Kunstwerk: graf met gisant waarvan de
volgende details weergegeven zijn:
rechtervoet, rechterknie en helm. Voor
commentaar op de volledige tekening van
de gisant zie f. 90
Succa's commentaar: beschrijving van het
graf.
AFSTAMMING VAN DE FORESTIERS EN VAN DE GRA VEN VAN VLAANDEREN.
Dit opschrift dat zich links van het koor bevond, vermeldde de namen van
forestiers en van de graven van Vlaanderen vanaf Liederik (9de eeuw) tot Filips
de Schone (1478 - 25 september 1506).
GUNILDE (t 21 augustus 1042), dochter van Knoet 1, koning van Denemarken,
en van Emma, echtgenote van keizer Hendrik III de Zwarte (t 18 juli 1038).
Apocrief opschrift te harer nagedachtenis.
Lit.: [W.H.J. WeaIe], Inventaire du trésor, p. 325-326; J. Gailliard, Inscriptions funéraires.
Eglise Saint-Donat, p. 206, situeert dit opschrift op het altaar van de kapel van de
Man van Smarten. Door interne kritiek bewijst de auteur echter dat dit opschrift in feite
een in memoriam was voor prinses Gunilde, dochter van graaf Godwin en van Githa
(t 24 augustus 1087) (p. 206 en aantekening 1 en p. 207).
JOHANNA VAN CONSTANTINOPEL (zie f. 88, m.l).
Een andere kopie, van een verschillende hand, van de verbintenis van 1224
tussen deze gravin en Jan van Nesle, kasteelheer van Brugge, aangegaan
nopens de verkoop van de heerlijkheid van Brugge. Zie daarover f. 88, m. 2.

O.-L.-VROUWKERK
ln de tweede helft van de 9de eeuw stond op de plaats waar zich nu de kerk
bevindt een kapel, aan de H. Maagd gewijd, die buiten de wallen van de Burg
gebouwd was. V66r 1089 was ze parochiekerk en in 1091 werd ze collegiale
kerk. Het schip en de zijbeuken van de huidige kerk werden in het tweede
kwart van de 13de eeuw gebouwd, de dwarsbeuk en het koor in de tweede
helft van de eeuw. ln 1335 was het gebouw voltooid. Op het einde van de 14de
eeuw werd een vierde schip bijgebouwd en een vijfde in het midden van de
15de eeuw. De 13de-eeuwse toren werd in de 15de eeuw opgetrokken. De
Lanchalskapel die uit dezelfde periode dateert, werd in de jaren 1812-1816
gedeeltelijk gerestaureerd. Gedurende de beeldenstorm werden talrijke grafmonumenten
met de hamer beschadigd.
Lit.: A. Duclos, Bruges, p. 473-480; E. de Moreau, Bruges, kol. 890-894; E.I. Strubbe,
De parochies te Brugge, p. 355-380; L. Devliegher, De opkomst, p. 188-201; J. de
Borchgrave d'Altena, L'église Notre-Dame, p. 29-44; L. Devliegher, Bruges, Eglise Notre-
Dame, p. 22-23.

Pentekening
Kunstwerk: tombe met gisant die Succa ais
volgt voorgesteld heeft:
a) de gisant van boven af gezien (f. 93vO);
b) gisant en voetstuk van boven af gezien
(f.94);
c) detail rechts van de mantelkraag met
sluithaak (f. 94vO);
d) detail van de haartooi met net (f. 94vO);
e) de kroon van boven af gezien (f. 94vO);
f) bovenste gedeelte van het hoofd met
kroon rustend op een kussen (f. 94vO);
g) de stamdelen van moederszijde die zich
op de lange linkerzijde bevonden 23 (f. 101);
h) een schets van het wapen van Karel de
Stoute dat tussen de stamdelen van
vaderszijde, op de lange rechterzijde van
het graf, voorkwam 24 (f. lm VO)
Succa heeft ook tweemaal het grafschrift
van de hertogin afgeschreven (zie f. 98 en
99)
Datering: tussen 1495 en 1502
uitgevoerd 25
Kunstenaars: Reinier 1 of Reinier II van
Tienen, volgens een model van Jan
Borman. Vergulder: Pieter de Beckere 25
Plaats: in 1615, noordkant van het
kerkkoor; in 1796 werden het grafbeeld en
de versiering uit elkaar genomen en
verborgen; in 1806 werd het graf in de
LanchalskapeI, waar het zich trouwens
nog steeds bevindt, heropgericht 26.
Lit.: J. GailIiard, Ephémérides, p. 188; A. Pinchart, Notice historique, p. 227-238; J. Gailliard,
Inscriptions funéraires. Eglise Notre-Dame, p. 25, pl. X en XII; J. Duverger, De
Meesters, p. 131; F. Salet, Les tombeaux, p. 45-51; L. DevIiegher, Kunstpatrimonium,
p. 50; M. Vermeersch, De praalgraven, p. 152-156.
Kunstwerk: tombe met gisant; het
graibeeld en het voetstuk van boven af
gezien (b). Zie inhoudsopgave f. 93vO.
23 Toen het praalgraf, waarschijnIijk in 1806, opnieuw werd ineengezet, werd de ligging
van de gisant tegenover die van het voetstuk gewijzigd zodat de door Succa getekende
wapenstukken zich rechts van de gisant bevinden. De tekening van Succa bevestigt de
gevolgtrekkingen van M. Vermeersch, op. cit.
24 Nu links, cf. aant. 23.
25 Documenten gedeeltelijk door A. Pinchart, op. cit. gepubliceerd.
26 Zie J. GailIiard, Ephémérides.

Pentekeningen
Kunstwerk: tombe met gisant; de volgende
bijzonderheden werden getekend: een
detail rechts van de mantelkraag met
sluithaak (a), een detail van de haartooi
met net (b), de kroon van boven af gezien
(c), het boveIlSite gedeelte van het hoofd
met kroon rustend op een kussen (d).
Zie inhoudsopgave f. 93vo.
KAREL DE STOUTE (10 november 1433 - 5 januari 1477), hertog van Bourgondië,
zoon van Filips de Goede en van Isabella van Portugal.
Pen- en waterverftekening over een
potloodschets
Kunstwerk: tombe met gisant waarvan
Succa de volgende tekeningen heeft
uitgevoerd: de gisant 27 en het voetstuk in
profiel (rechterzijde) 28 (f. 95vo), met de
starndelen aan vaderszijde; gisant en
voetstuk van bovenaf gezien (f. 96vO),het
gedenkschild met de schildhouders aan het
voeteinde (f. 97, n. 2, a), gedenkschild met
grafschrift van de hertog. Dit werd door
Succa tot driemaal toe overgeschreven
(zie f. 96, 97, nr. 1 en 100; de rechterarm
in ,profifll (f. 97, nr. 2, b), de mantelrand
(f. 97, nr. 2, c), het rechterbeen in profiel
(f. 97, nr. 2, d)
Datering: tussen 1558 en 1566
uitgevoerd 29
Auteurs: de bee:ldhouwer en gieter Jacob
Jongbelinck en de steenhouwers Josse Aerts
en Johan de Smedt 29
Plaats: in 1615, zuidkant van het kerkkoor;
in 1796, werden de gisant en de
versieringen uit elkaar genomen en
verborgen; in 1806 werd het graf in de
Lanchalskapel heropgericht en bevindt er
zich nog 30
27 De handen zijn getekend op de andere halve bladzijde van het bifolium, dat uitgesneden
en overgeplooid werd. Ze zouden dus van dezelfde période zijn aIs de tekening. Toch
verschilt de armplaat van die op het grafbeeld.
28 Zoals voor het graf van Maria van Bourgondië bevinden de wapenschilden die door
Succa getekend zijn zich nu eveneens links van het beeld. Zie aantekening 23. Zie ook in
L. Smolderen, op. cit., een vergelijkende studie tussen de tekeningen van Succa en de
huidige staat van het gedenkteken.
29 Document uitgegeven door J. Gailliard, Inscriptions funéraires, Eglise Notre-Dame,
p. 18-23.
30 Zie J. Gailliard, Ephémérides, p. 188.

Wapen: Ontwerpen van de stamboom:
Cornelius Gailliard
'ïJ Wapen van Bourgondië met keten van
1
de Orde van het Gulden Vlies 31
'ïJ Wapen van Bourgondië (oud)
2
'ïJ Wapen van Lotharingen
3
'ïJ Wapen van Brabant
4
'ïJ Wapen van Limburg
5
'ïJ Wapen van Luxemburg
6
'ïJ Wapen van Gelre
7
'ïJ Wapen van Vlaanderen 32
8
'ïJ Onvolledig wapen gedeeld
9
'ïJ Wapen van Beieren
10
'ïJ Gedeeld wa,pen 1. Beieren 2. Habsburg
Il
'ïJ Schets van het wapen van Henegouwen
12
'ïJ Schets van het gedeelde wapen
13
1. Henegouwen 2. Valois
'ïJ Wapen van Brig
14
'ïJ Gedeeld wapen 1. Brig 2. Polen
15
'ïJ Wapen van Bohemen
16
'ïJ Schets van een gedeeld wapen
18
(Vlaanderen en Brabant?)
'ïJ
1
249
'ïJ \J \J \J \J \J \J
2 3 4 5 6 7 8
\J 'ïJ \J \J \J \J \J \J \J
9 10 11 12 13 14 15 16 17
\J \J \J \J \J
18 19 20 21 22
\J 'ïJ \J \J
23 24 25 26
\J Schets van het wapen van Beieren
19
\J Schets van het gedeelde wapen
20
1. Beieren 2. Hene,gouwen
\J Schets van het wapen van Brig
21
\J Schets van het gedeelde wapen
22
1. Brig 2. Bohemen
'ïJ Schets van het wapen van Bourgondië
23
\J Sche'ts van het wapen van Beieren
24
\J Schets van het gedeelde wapen
25
1. Bourgondië 2. Beieren
\J Schets van het ,gedeelde wapen
26
1. Henegouwen 2. Brig 33
Succa's commentaar: gedeeltelijke kopie
van het bijschrift dat zich op de lange
rechterzijde van het uiteinde van de tombe
bevindt.
Lit.: J. Gailliard, Ephémérides, p. 186-189; Idem, Inscriptions funéraires. Eglise Notre-
Dame, p. 17-23; F. Salet, Les tombeaux, p. 47, 51-54; L. Devliegher, Kunstpatrimonium,
p. 50-51; M. Vermeersch, De praalgraven, p. 152-156; L. Smolderen, Le tombeau, p. 218-
225, afb.
31 Op de wapenrok van de gisant.
32 Op de hollijst van de deksteen.
33 Aigemeen overzicht van de zestien kwartieren aan vaderszijde van Karel de Stoute en
hun identificatie, zie J. GaiJIiard, Inscriptions funéraires, Eglise Notre-Dame, 1, 2de deel,
pl. V.

Grafschrift van de hertog. Twee andere
kopieën met enkele varianten komen op
folio's 97 en 100 voor. Zie inhoudsopgave
f.95v·.
Pen- en waterverftekening
Kunstwerk: tombe met gisant; grafbeeld
en voetstuk van bovenaf gezien. Zie
inhoudsop,gave f. 95v·
Wapen:
\J schets van het wapen van Bourgondië
1
met keten van het Gulden Vlies 34
\J Schets van het wapen van Artesië 35
2
Grafschrift van de hertog. Twee andere
kopieën, met enkele varianten op foiio's
96 en 100. Voor inhoudsopgave, zie f. 95v·.
Pentekeningen over potloodschets
Kunstwerk: graf met gisant; de voigende
bijzonderheden werden getekend: het
gedenkschild met de schildhouders, aan
het voeteinde van de gisant (a), de
rechterarm in profiel (b), de mantelboord
34 Door de gisant gedragen.
35 Dit wapen bevindt zich op de hollijst van de dekpiaat.
Succa's commentaar: aanduiding van de
gezichtshoek van waaruit het graf getekend
werd en identificatie van de wapens die
zich in een hoiprofiel aan de voeten van de
hertog bevinden.
(c) en het rechterbeen in profie! (d). Zie
inhoudsopgave f. 95v·.
Succa's commentaar: piaatsbepaling van
het grafschrift. Gedeeltelijke beschrijving
van de armbescherming. Toelichting over
de schets van het been.

MARGARETA VAN YORK (3 mei 1446 - 23 november 1503), dochter van Richard
van York en Cecilia Nevil, derde echtgenote van Karel de Stoute 36.
Potloodtekening, gedeeltelijk met de pen
bijgetekend
Kunstwerk: gIasraam
Datering: 16de eeuw 37
Plaats: in 1615, in het kerkkoor, rechts
boven het hoofdaltaar 38. Niet
teruggevonden.
Wapen:
'V gedeeld 1. Bourgondië 2. Engeland
1
'V Wapen van Engeland 39
2
Succa's commentaar: identificatie van het
beeld, vermelding van het gebruikte
materiaaI en plaats van het kunstwerk.
Liefdeknopen bij het wapen van de
hertogin en korte beschrijving van de
kledij.
Lit.: J. Gailliard, Inscriptions funéraires, Eglise Notre-Dame, p. 1, 527 en pl. III; O.
Rubbrecht, L'origine du type familial, p. 58-59; H. Adhémar, Le Musée National du
Louvre, p. 16.
Grafschrift van de hertogin. Een andere
kopie, met enkele speIIingsvarianten
bevindt zich op f. 99. Zie de beknopte
beschrijving van het graf f. 93v·.
Grafschrift van de hertogin. Een andere
kopie op f. 98. Zie de korte beschrijving
van het graf f. 93v·.
36 De tekening geIijkt niet op de met tamelijk grote zekerheid geidentificeerde portretten
van de prinses, door O. Rubbrecht en H. Adhémar geciteerd.
37 Te oordelen naar de tegenstrijdigheden in de kledij, vooral de topperhoed, die na 1480
verdwijnt, en de 16de-eeuwse splitmouwen.
38 Naar de door J. GailIiard, op. cit., uitgegeven prent.
39 Op de manteI.

1 GUIDO AMATI (t 24 oktober 1304) ridder, penning meester van de graaf van
Vlaanderen Gwijde van Dampierre.
Beschrijving van zijn graf dat in de
kooromgang ge,plaatst was. Kopie van
het grafschrift.
2 JACOB VAN BOURBON (1445 - 22 mei 1468), zoon van Karel 1, hertog van
Bourbon en van Agnes van Bourgondië.
Beschrijving van zijn graf dat tegen de
noordelijke koorsluiting geplaatst was.
Kopie van het grafschrift.
Grafschrift van de hertog. Twee andere
kopieën met enkele spellingsvarianten op
f. 96 en 97, TIf. 1. Zie de inhoudsopgave
f.95vo.
Pentekening
Kunstwerk: tombe met gisant; schets van
de stamdelen aan moederszijde die zich
links op het voetstuk bevonden 23. Zie
f.93vo.
Wapen:
'iJ schets van het gedeeide wapen
1
1. Bourgondië 2. Bourbon
\} schets van het gedeelde wapen
2
1. Beieren 2. Brig
\} schets van het wapen van Auvergne 40
3
Succa's commentaar: identificatie van de
stamdelen aan moederszijde.
40 Beschrijving en nauwkeurige identificatie van de zestien kwartieren aan moederszijde
van Maria van Bourgondië in J. Gailliard, Inscriptions funéraires, Eglise Notre-Dame, I,
2de deel, pl. XII. Aan de hand van Isenburg, Stammtafeln en J. Gai1liard, op. cil.,
kunnen sommige leemtes van Succa aangevuld worden.

Pentekening
Kunstwerk: tombe met gisant; schets van
het wapen van Karel de Stoute onder de
stamdelen aan vaderszijde, op de lange
rechterzijde van het graf. Zie f. 93v O 24
Wapen: \J schets van het wapen van
1
Bourgondië met keten van het Gulden
Vlies 41.
Succa's commentaar: identificatie van het
wapen van Karel de Stoute.
41 De zestien kwartieren aan vaderszijde in J. Gailliard, Inscriptions funéraires, Eglise
Notre-Dame, 1, 2de deel, pl. X.

15. NIET GELOKALISEERDE
FOLIO'S
WENCESLAS 1 (25 februari 1337 - 7 december 1383), hertog van Luxemburg,
Brabant en Limburg, zoon van Jan van Luxemburg, koning van Bohemen en
van Beatrijs van Bourbon en tweede echtgenoot van Johanna, hertogin van
Brabant.
Tekening in zwart en rood krijt en enkele
pennetrekken (uit de tijd?)
Kunstwerk: schilderij 1
Datering: 15de eeuw? 2
Auteur: onbekend 3
Plaats: einde der 16de - begin der 17de
eeuw, door Succa niet nader bepaald 4.
Niet teru,ggevonden
Succa's commentaar: identificatie van de
figuur en enkele aantekeningen over de
kleuren.
Lit.: K. Westendorp, Die Anfange, p. 72; F. Lyna, Vit en over handschriften, p. 321-
326, afb.; E. Panofsky, Early Netherlandish Painting, J, p. 424, aantekening 4 van p. 171;
Ch. Sterling, La peinture de portrait, p. 293-296, afb. 187; J. Duverger, Jan van Woluwe,
p. 8, 12-15, afb. 1.
1 Dit portret gelijkt op een schilderij dat in de verzameling Thyssen te Lugano-Castagnola
(Stiftung Schloss Rohoncz, cat. 1958, nr. l42a) bewaard wordt. Het is herkenbaar aan
een inscriptie op de keerzijde en zou het paneel kunnen zijn dat Margareta van Oostenrijk
in haar bezit had. Op Succa's tekening kan de aanduiding "bleu" op de mouw van het
bovenkleed van de hertog die hypothese staven: blauw was inderdaad de lievelingsk1eur
van Wenceslas en in de inboedelinventaris van Margareta van Oostenrijk die in 1516
opgemaakt werd, heet het portret van Wenceslas "le duc Bleu de Brabant". Nochtans
betwijfelt J. Duverger, op. cit., p. 11 of "bleu" dan weI "Wen" dient gelezen te worden.
2 De bloem in de hand en de vorm van de kaproen laten veronderstellen dat Succa een
schilderij van het begin van de 15de eeuw heeft nagetekend. Dit schilderij was waarschijnlijk
een gemoderniseerde kopie van een 14de-eeuws portret. We weten dat er ten
minste één portret van de hertog uit die tijd heeft bestaan, ni. op een drieluik, in 1384
door zijn weduwe aan haar schilder en miniaturist Jan van Woluwe besteld.
3 F. Lyna en J. Duverger, op. cit., nemen aan dat het schilderij dat Succa natekende, dat
van Jan van Woluwe was. Deze mening wordt, om redenen die hierboven (aantekening
2) aangehaald zijn, door K. Westendorp, E. Panofsky en Ch. Sterling, op. cit., niet
gedeeld.
Bevond dit portret zich in de karmelietenkerk te Brussel bij het graf van Johanna van
Brabant? ln de oude band bevond dit aJleenstaande folio zich juist v66r de tekening van
het graf van de hertogin. J. Duverger, op. cit., wijst erop dat Johanna in 1384 een schilderij
van Jan van Woluwe aan haar neef Filips de Stoute geschonken heeft. Omstreeks
1600 zou het schilderij nog bestaan hebben en zou toen door Succa getekend zijn.

Tekening in zwart krijt
De omtrekken en de hoofdlijnen zijn op de
versozijde, zoals ze bij doorvallend licht
Gewassen potloodtekening; enkele trekken
met pen en rood krijt
Tekeningen met potlood, rood krijt en
enkele pentrekken
konden verschijnen (door een latere hand?)
doorgetrokken. De gelaatsuitdrukking van
het personage werd sterk gewijzigd.
Plaats: einde der 16de - begin der 17de
eeuw, niet nader bepaald.
Plaats: op het einde der 16de - begin der
17de eeuw, met nader bepaald.
5 Mondelinge mededeling van de H. Xavier Misonne, departementshoofd bij het Koninklijk
Instituut voor Natuurwetenschappen van België, op 22 november 1971.

MAXIMILIAAN II VAN OOSTENRIJK (31 juli 1527 - 12 oktober 1576), Rooms keizer,
39ste koning van Hongarije en 18de koning van Bohemen, zoon van Ferdinand
1en van Anna van Bohemen.
Gewassen pentekening; enkele trekken met
rood krijt. De kleine schets is met de pen
over een ruwe potloodschets getekend
Kunstwerk: gebeeldhouwd borstbeeld.
Succa maakte er een kleine schets van in
de linkerbovenhoek en een uitgewerkte
studie over de volledige oppervlakte van
het bifolium 6
Datering: 1570-15767
Plaats: einde der 16de - begin der 17de
eeuw door Succa niet nader bepaald 8
Niet teruggevonden
Wapen: 'V Keten van het Gulden Vlies 9
1
Succa' s commentaar: identificatie van de
figuur.
Over de identificatie van' het personage blijft geen twijfel bestaan wanneer het vergeleken
wordt met het getekende en gedateerde portret door Antonio Moro in 1550 uîtgevoerd
(Madrid, Pradomuseum, cat. nr. 2111), met de penning van Joachim DeschJler
van 1558 (er is een exemplaar van in het Penningkabinet te Wenen; zie K. Domanig,
À"lteste Medailleure, p. 29) en vooral met die van AllJtonioAbondio de JOngiere,van 1575
(een exemplaar vroeger aanwezig in de G. Dreyfusverzameling, Parijs. Zie V. Tourneur,
La numismatique, p. 243-44, nr. 13, pl. 99) waar de figuur ,geharnast, in profiel, en met
baard en snor ongeveer dezelfde leeftijd schijnt te hebben. De keiur draagt de keten van
het Gulden Vlies dat hij in 1546 ontving.
7 Volgens de wapenrusting; gestaafd door vergelijking met de bovenvermelde penning
door Antonio Abondio de Jongere uit 1575.
8 Maakte dit borstbeeld deel uit van de, verzameling van de aartshertogen Albrecht en
Isabella? We weten dat Maxirniliaan II de vader van de aartshertog was. Volgens een
inventaris van 1659 bestonden er in de "keizergalerij" van het paleis te Brussel, dertien
stenen borstbeelden, waaronder dat van Maximiliaan II (Zie M. De Maeyer, Albrecht en
Isabella, p. 444).
9 Door het personage gedragen.

FREDERIK III (24 september 1415 - 14 augustus 1493), Duitse keizer, zoon
van Ernest J, hertog van Oostenrijk en van Zimburg van Massovia.
Pentekening op bruin-rood getint papier;
enkele hoogse1s
Kunstwerk: schilderij (?) 10
Datering: einde der 15de of begin der
16de eeuw
Plaats: einde der 16de - beginder 17de
eeuw, door Succa niet nader bepaa1d.
Niet teruggevonden
Wapen:
\J schets van de keten van het Gulden
1
Vlies 11.
Succa's commentaar: identificatie van het
personage.
Lit.: G. Habich, Inkunabeln, p. 312-315; E. Buchner, Das deutsche Bildnis, p. 116-117,
121, afb. 28, 29, 127, 127a; H. Dornik-Eger, Kaiser Friedrich Ill, p. 64-86, 382, 398-400.
10 Onder de talrijke bestaande portretten van Frederik III vermelden wij er een aantal
gekozen omwille van hun gelijkenis met de tekening uit de Memoriën: portret, ca. 1490
door een Oostenrijkse meester (?) geschilderd (Wenen, veiling in het Dorotheum op 5 juni
1931); portret, ca. 1513, in de kring van de Meester van de Habsburgers geschiJderd
(kasteel Ambras, inv. nr. 432); Aanbidding der Drie Koningen, ca. 1500 door de Meester
van de Habsburgers (?) (Wenen, Kunsthistorisches Museum, inv. nr. 127A), door de
Meester van Frankfurt (o.a. Antwerpen, Kon. Museum voor Schone Kunsten, cat. nr.
168 en Stuttgart, Württembergische Staatsgalerie, cat. nr. 121) en door Joos van Kleef,
ca. 1512 (Dresden, GemaldegaJerie, cat. nr. 809); bronzen medaillon, door een Zuidduitse
kunstenaar, tussen 1500 en 1513 (Graz, Museum für Kulturgeschichte und Kunstgewerbe).
Ze zijn aJle, rechtstreeks of onrechtstreeks terug te voeren tot een verloren
portret dat tussen 1475 en 1485 geschiklerd werd. ln sommige gevallen draagt de keizer,
zoals hier, de keten van het Gulden Vlies, dat hij in 1491 ontving.
11 Door het personage gedragen.

De vorsten zijn onder de rubriek van het land waar ze regeerden gerangschikt; de
koningen en keizers zijn daarenboven ook bij hun voomamen vermeld; de andere
personages zijn met hun familie- of geslachtsnaam geciteerd, of met hun voomaam
indien zij niet met zekerheid geïdentificeerd zijn.
De cijfers verwijzen naar de folio's.
Abondio, Antonio, de Jongere,
l04v·-I05 n
Aerts, Josse, 95v·, 96v·, 97
Albrecht 1 van Habsburg, 78
Albrecht, aartshertog van Oostenrijk,
74 n, 104v·-105 n
Allen, William, 69v·.
Aloul, Jean, 33 n, 49
Amati, Guido, 99v·
Ange, Pieter, Leuven n 4, 67
Angenost, David (dom), Flines n 3, 8v·
Anjou, Sibylle van, 48
Aragon, Johanna van, of de waanzinnige,
75
Artesië
graven: Robrecht 1,36,44, 44v·, 47
Robrecht II, 21v·
zie ook
Bourgondië, Eudes IV van
gravin: Mathilde, 21, 2Iv·, 28, 29,
29v~30,31,32,33,38
Aubigny, Pierre d', 21v·
Avesnes, Boudewijn van, 7
Bouchard, 4v·
Jan, graaf van Henegouwen, 7
Willem 1, graaf van Henegouwen, 77
Bailleul, Pieter II van, 49
Beaugrant, Guyot van, 85, 86
Beckere, Pieter de, 93v·, 94, 94v·, lOI,
IOlv·
Beieren, Jacoba van, l, 54v·, 57
Margareta, 22v·,60
Bethune, Mathilde van (echtg. van
Gwijde van Dampierre), 4, 6, II n,
llv·, 12, 13v' n
Mathilde, vrouwe van Chocques, 38
Robrecht, graaf van Vlaanderen, 84
Robrecht VII van, en van
Dendermonde, 25, 25v·
Bièvres', Diederik van, 5v', 14 n
Blomme, Morand, Sint-Omaars n 4,
Clairmarais n 3, 48
BIondeel, Lancelot, 85, 86
Bohemen, Elizabeth van, 53v·
zie oak Jan de Blinde, van
Luxemburg
Borchgrave, Diederik de, Leuven n 9,
66v'
Borman, Jan, 93v·, 94, 94v·, lOI, 101v·
Bosquel, Jacques du, Rijsel n 7
Jean du, Rijsel n 3, 53, 53v'
Boubais, Jeanne de, 4 n
Boulogne, Mathilde van, 71
Bourbon, Jacob van, 99v·
Bourgondië
graaf: Otto IV, 33, 33v', 35, 35v·
hertogen: Eudes IV, 21, 29, 29v·
Filips de Goede, 34, 54v', 56,
63, 67v' n, 74 n
Jan zonder Vrees, 34, 54v·, 56
Karel de Stoute, 29, 29v·, 54v',
56, 93v·, 95v·, 96, 96v·, 97,
100, IOlv·
hertoginnen: Maria (dochter van
Karel de Soute), 85, 86, 93v·,
94, 94v', 98,99, lOI, IOlv·
Zie ook
Beieren, Margareta van
Frankrijk, Johanna van
Frankrijk, Michèle van
Male, Margareta van
Portugal, Isabella van
York, Margareta van
Agnes, 54v', 57v'
Aleidis, 67v', 68, 68v'

Anna, 54v·, 58
Anton, grote bastaard, 1
Catharina (dochter van Filips de
Stoute), 54v·, 56v·
Catharina (dochter van Jan zonder
Vrees), 54v·, 58
Isabella (dochter van Jan zonder
Vrees), 54v·, 58
Johanna (echtg. van Filips V), 23,
32,33
Johanna (echtg. van Filips VI), 23 n
Margareta (dochter van Filips de
Stoute), 54v·, 57
Margareta (dochter van Jan zonder
Vrees), 54v·, 58v·
Maria (dochter van Filips de Stoute),
54v·, 57v·
Maria (dochter van Jan zonder
Vrees), 54v·, 58v·
Brabant
hertogen: Anton, 54v·, 56v·, 57v·
Godfried, heer van Vierzon, 68
Godfried II, hertog van
Nedoc'lotharingen, 68, 70v·
Godfried III, 70v·
Hendrik 1, 71
Hendrik III, 67v·, 68, 68v·
Jan l, 67v·, 68
Jan III, 77
Jan IV, 2, 54v·, 56v·
zie ook
Leuven, Hendrik van
Lotharingen, Godfried III van
Hendrik 1 van
Jan 1 van
Jan II van
Luxemburg, Wenceslas van
Sint-Pol, Filips van
hertoginnen: Johanna, 74,102 n
zie ook
Beieren, Jacoba van
Boulogne, Mathilde van
Bourgondië, Aleidis van
Franknijk, Margareta van
Franikrijk, Maria van
Limburg, Margareta van
Sulzbach, Lutgardis van
Hendrik 1, landgraaf van Hessen, 68
Margareta (gravin van Vlaanderen),
22, 54v·, 55,56-58v·
Maria (echtg. van Otto IV, keizer), 71
Maria (koningin van Frankrijk),
67v·,68
Willem,74
Brienne, Margare,ta van, 5v·, 12v·
Buchanan, Georges, 27v·
Buschet, Colard, 14 n
BlIJtkens',Charles, 74 n
Campin, &obert, 1 n
Candida, Johannes de, 1
Castillo, Jeroen van, Brussel n 3, 75
Chastel, Madeleine du, La Thieulloye
n 3, 30v·
Chastel, Marie du, 31
Christiaens, Gillis, Gent n 7,65, 65v·
Clito, Willem, graaf van Vlaanderen,
43,43v·
Clotilde, zie Doda
Clutinc, Margareta, 73v·
Constantinopel, Boudewijn IX van, 17
Johanna van, 88, 92
Margareta van, 3, 3v·, 4v·, 7,8, 8v·,
13,68
Craon, Margareta van, 45v·
Crepen,Jakob,85,86
Créquy-Raimboval, Jeanne de, 49
Croy, Jan van, 45v·
Willem van, 67
Cyprus, zie Peter 1 van Lusignan
DaglObert l, 62
Dampierre, Gwijde van, 4, 6, 13v·, 17 n
Maria van, 6v·, 13
wmem van (echtg. van Margareta
van Constantinopel), 4v·, 8v·,
14n
Willem van (zoon van Margareta van
Constantinopel), 4v·, 5, 14
zie ook
Constantinopel, Margareta van
de Bruyne, Antonius, Brussel n 2, 74
Dedelinc, Willem, 62
de Heere, Lucas, 62v·
de Meyere, Jan III, 64
Denemarken, Jan van, 62
Karel de Goede, graaf van
Vlaanderen, 60v·, 89

zieook
Gunilde
Oœte.nrijk, lsabeJla van
Denis, beeldhouwer, 25v·
Deœz, Marthe, Atrecht n 4, 23v·
Deschler, Joachim, 104v·-105 n
de Smedt, Johan, 95v·, 96v·, 97
De Smet, Matthias, 62
de Smet, Roger, 85, 86
Desmons, François, Rijsel n 4, 59
de Smytere, Jan, 62
D'Heere, Jan, 62
Diederik III, 25, 26
Doda,26
Doresmieulx, Cécile, La Thieulloye n 3
Edward III, koning van Engeland, 63
Elzas, Diederik van de, 48
FiHps van de, 23v·, 24, 43v·, 48, 80v·
Margareta van de, 60, 65v·, 87, 87v·
Engeland, zie Edward III
Estrada (Strada), Frans d', 69v·
Etampes, Jan van, 54v·, 56, 57, 58, 58v·
Feytens, Denijs, Antwerpen n 2, 82
Filips IV de Schone, koning van
Franikirijk, 21v·
Filips V de Lange, koning van Frankrijk,
21v· n, 23
Filips VI, koning van Frankrijk, 23 n
Fillastre, Willem, 45 n
Fontaine de, 3
Frankrijk
komngen: zie Dagobert 1
Diederik III
Filips IV de Schone
Filips V de Lange
Filips VI
Hendrik III
Jan 1
Jan II de Goede
LodewijkIX
LodewijkXI
Lodewijk XII
koninginnen: zie Bohemen, Elizabeth
van
Bourgondië, Johanna van
(echtg. van FiHps V)
Johanna van (echtg. van
Filips VI)
Brabant, Maria van
Dada
Luxemburg, Bonne van
Provence, Margareta van
Savoie, Charlotte van
Catharioo,23
Johanna,2l,29,29v·
Margareta (echtg. van Jan l, hertog
van Brabant), 68
Margareta (echtg. van Lodewijk van
Nevers, graaf van
Vlaandeœn),53
Maria,71 n
Michèle, 2
Frederik 1 van Zwaben, keizer van het
Heilige Roomse Rijk, 79
Frederik III, keizer van het Heilige
Roomse Rijk, 79,106
Friesland, zie Radboud 1
Gaelman, Arnold, 67v· n
Gaguin, Robert, 3
GaHliard, Cornelius, 95v·
Genève, Filips van, 54v·, 57, 57v·, 5R.
58v·
Gérines, Jacques de, 54v·, 55, 56-58v·, 74
Gistel, Margareta van, 64
Glosencamp, Herman, 85, 86
Goetghebuer, Jaooba, 84
P.J., 60
Go!lsaert, Jan, 62
Grenet, Vaast de, Sint-Omaars n 3, 40, 43
GuliJk, Willem van, 7, 7v·, 13, 14 n
Gunillde (dochter van graaf Godwin),
91v·
Grmilde van Denemarken (dochter van
Knoet 1), 91v·
Habsburg, Karel van,
aartshertog van Oostenrijk, 54
zie ook Albœcht 1
Heilige Roomse Rijk
zie Brabant, Maria van
FrederikI
Frederik III
Karel, keizer
Henegouwen
graven: Boudewijn V, 60
zie ook
Avesnes, Jan van
Avesnes, Willem 1 van

Constantinopel, Boudewijn IX
van
gravinnen: zie Beieren, Jacoba van
ConstallJtiinope,l, Johanna van
Willem, 7, 13
Hendrik III, koning van Frankrijk, 63
Hendrik, uit Doomik, 14
Hestru, Lionel van, 27v·
Hireçon, Thierry d', Gosnay, 49
Holbein, Hans, de jonge, 69 n
Houchin en van Bailleul-s.ife.Bertoul,
Guillaume van, 22 n
Isabella, aartshertogin van Oostenrijk,
74 n, l04v·-l05 n
Jacobus II, koning van Schodand, 63v·
Ian l, koning van Frankrijk, 53
Jan II de Goede, koning van Frankrijk,
53
Jan de Beeldsnijder, 71 n
Jan de Blinde, van Luxemburg, koning
van Bohemen, 53v·
Jan van Leuven, 67v· n
Jeruzalem, Robrecht van, graaf van
Vlaanderen, 25v· n
Johannes, glazenmaker, 14 n
JongheIinck, Jacob, 95v·, 96v·, 97
Josse, kok, 27v·
Karel, keizer, 63v·
Key, Adriaan Thomas, 69v·
Kleef, Jan 1 van, 54v·, 56, 58
Lalaing, Simon van, 7v·, 18
La Marck, graaf van, 65 n
gravin van, 65 n
Le Blaoc, Alexander [1], 22 n
Alexander [II], Atrecht n 7, 22, 27v·
Le Boucq, Jacob, 1 n, 22 n, 23 n,53, 53v·
Le Maire, Claude, Atrecht n 4, 23v·, 24
le Mer, Jan de, 74
Leoni, Pompeo, 1,76 n
le Petit, Antoine, Gosnay ni, 52
Leuven, Hendrik van, heer van
Gaasbeek, 68 n
Limbul'g, Margareta van, 68
Lodewijk IX (heiIige), koning van
Frankrijk, 35v·, 65 n, 65v·
Lodewijk XI, koning van Frankrijk,
63,65, 65v·
Lodewijk XII, koning van Frankrijk, 65 n
Lombardije, Suzanna van, 61v·
Lotharingen, Godfried III van, 77v·, 80
Hendrik 1 van, 82
Jan 1 van, en van Brabant, 81v·, 82
Jan II, 81
Luxemburg, Bonne (Judith) van, 53
Gisela van, 61y.
Isabella van, zie Namen, Isabella van
Judith, zie Luxemburg, Bonne van
Odgiva van, 60v·
Wenceslas 1 van, Brussel n 4, 102,
102v·
zie ook Jan de Blinde, koning van
Bohemen
Male, Lodewijk van, graaf van
Vlaanderen, 22, 54v·, 55, 56-58v·
Margareta van, 22v·, 54v·, 55,
56-58v·, 74 n
Maler, Hans, 67 n
Margareta (heilige), 65 n
Marmion, Simon, 46 v·
Martha (heHige), 65 n
Maximiliaan II van Oostenrijk, keizer,
l04v·-I05
Meester van de Habsburgers, 106 n
Meester van de legende van de
H. Magdalena, 75 n
Meester van de le1gendevan Jozef, 75 n
Meester van Frankfurt, 106 n
Meester van Sint-Gillis, 75 n
Meyerus, Jacobus, 4v·, 6, 7v·, Il,88
Mirabello, Simon, Gent n 6, 62v·
Molanus,Jan,70v·
Mone, Jan, 85, 86
Montaigu,een hee·r van, 49
zijn echtgenote, 49
Moreamp, Eustache van, 40v·
Moro, Antonio, 104v·-105 n
Mortagne, Rogier van, 5, 14
More, Thomas, Leuven n Il, 69
Namen, Isabella van, of van
Luxemburg, 6, 6v·, 13v· n
zie ook
Constantinopel, Johanna van
Nevers, Filips van, en van Rethel, 54v·,
58v·
Karel van, 54v·, 57, 58, 58v·
Lodewijk van, genaamd van Créey,
graaf van Vlaanderen, 53, 90,
9Ov.

Niverlée, Georges van, 52 n
Oostenrijk
aartshertogen: Filips de Schone, 75
Zie ook
Albrecht
Habsburg, Karel van
aartshertoginnen: zie Aragon,
Johanna van
Isabella
keizers: zie Karel
Maximiliaan II
keizerin: zie Sforza, Bianca Maria
Isabella, koningin van Denemarken,
62, 62vo
Oudegherst, Pietec D', 61, 88
Pépin, Robert II, 48
Pépin uit Hoei, Jean, 33 n, 38 n
Peter 1 van Lusignan, koning van
Cyprus, 63vo
Pieter, glazenmaker, 14 n
Portugal, Isabella van, 1,50,51
Maria van, 76
Mathilde van, 43vo
ProveIliCe, Margareta van, 65 n, 65vo
Radboud 1, koning der Friezen, 59
Rasch,Adriaan,85,86
Recourt, Jan 1 van, 38
Renaud, ridder, 25vo
Reyners (Reynerus), CorneUus,
Leuven n 8, 71
Rietwyck, Charles de, 67vo, 68, 71, 74,
77, 77vo, 80, 81, 81vo, 82
Roelofs, Catllarina, 73vO
Jan, 73vo
Roose, Jan, Leuven n 7, 68 Vo
Rothart, Laurentius, 84
Rubens, Pieter-Paulus, 1,2, 4Ov°, 41,
42,,°,43, 43vo, 45, 45vo, 46, 46vo, 47,
49,53, 53vo, 54vo, 55\1", 60vo, 61,
62vo, 65vo
Saint-Omer, Baudouin de, 52
Gerard de, 52
Saint-Omer- Walloncapelle, Peronne
van,4Ov°
Saksen, Mathilde van, 60vo, 61
Savoie, Amedeus VI van, 63
Oharlotte van, 65, 65vo
Lodewijk van, 54vo, 56vo, 57
Margareta van, 54vo, 57vo
Maria van, 54vo, 57
Schepper, Cornelis de, 62
Schotland, zie Jacobus II
Sforza, Bianca Maria, 60
Sicilië, Bianca van, 7vo, 11, 13vo n, 15,
15vo, 16
Sint-Pol, Elizabeth van, 64
Filips van, 2, 54vo, 56vO
Spanje
zie Aragon, Johanna van
Karel, keizer
Oostenrijk, Filips de Schone, van
Portugal, Maria van
Carlos, don, 1
StaDl1ey,William, 69vO
Sturtewaghen, Denijs, Gent n 7, 65vo
Sulzbach, Lutgardis van, 68
Thevet, André, 53
Van der Bie, Willem, 41
2Jijndrie zoons, 41vo
zijn echtgenote, 41
zijn vier dochters, 42
van der Straeten, Jacobus van,
Leuven n 6, 69vo
van der Weyden, Rogier, 1 n, 74
van Eyck, Jan, 1 n, 2 n, 64 n
van Goyen, Jan, 59vo n
van Huerne, Christophorus, 59, Gent n 2,
60, 6Ov°, 61, 61vo, 62, 62vo
van Kleef, JOO5,106 n
van Thienen, Reinier 1, 93vo, 94, 94vo,
101, 101vo
Reinie,r II, 93vo, 94, 94vo, 101, 101vo
Van Vaernewijck, Marcus, 62 n
Van Wijnendaele, Arent, 60, 6Ov°, 61,
61vo, 62, 62vo, 63 n, 64, 64vo
van Winghe, Hiëronymus, l, 73vo
Maximiliaan, Doornik n 5, 73vo
Vergilius, Polydorus, 63
Vermandois, Elizabeth van, 23vo, 43vO
Vilain van Gent, Gerard van, 64
Villers, Denis de, Doornik n 3, 1,2
Vishaven, Cornelius, 69vO
Vlaanderen
graven: Arnulf II de jonge, 61
Boudewijn IV met de baard,
60vo
Boudewijn V, 55vo

zie ook
Avesnes, Bouchard van
Bethune, Robrecht van
Clito, Willem
Constantinopel,
Boudewijn IX van
Dampierre, Gwijde van
Dampierre, WHlem van (echtgo
van Margareta van
Constantioopell)
Dam,pierre, WiHem van (zoon
van Margare'ta van
Constantinopel)
Denemarken, Kare! de Goede,
van
Elzas, Diederik van de
Elzas, Filips van de
Henegouwen, Boudewijn V
van
Jeruzalem,Robrechtvan
Male, Lodewijk van
Nevers, Lodewijk van
gravinnen: zie Anjou, Sibylle van
Artesië, Mathilde van
Bethune, Mathilde van
Brabant, Margareta van
Constantinopel, Johanna van
Margareta van
E1zas, Margareta van de
Frankrijk, Margareta van
Lombardije, Suzanna van
Luxemburg, Odgiva van
Namen, Isabella van, of van
Luxemburg
Portugal, Mathilde van
Saksen, Mathilde van
Sicilië, Bianca van
Vermandois, Elizabeth van
Jan, 7,13
Johanna, 6, 13v·
Pieterkin, 64v·
Robrecht, 64v·
Weld, JoWo,65
Weld-Blundell, MoT., 65
Woluwe, Jan van, 102 n
Worthington, Thomas, Leuven n 5, 69v·
York, Margareta van, 97v·
Zangrius, Filips, Leuven n 10, 70v·

DIT BOEKDEEL WERD GEDRUKT OP DE PERSEN
VAN SNOECK-DUCAJU EN ZOON TE GENT
TYPOGRAFISCHE LAY-OUT VERZORGD DOOR FERNAND BAUDIN

Tentoonstelling
Koninklijke Bibliotheek Albert 1
N assaukapel
Kunstberg, Brussel
Van 5maart tot 30 april1977
van 10 tot 18 uur
Gesloten op zon- enfeestdagen
Toegang vrij