IAW gebundeld - Steunpunt Diversiteit en Leren

1. CHECK IN DUO’S
Toepassing
Bespreken van korte opdrachten die in de klas of als huiswerk zijn gemaakt
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 Individuele uitvoering van de opdracht
Stap 2 Leerlingen vergelijken in duo's hun eigen antwoorden met die van een andere leerling. Bij
onderling verschillende antwoorden wordt er gezocht naar wat het juiste antwoord moet zijn.
(Stap 3 Leerlingen vergelijken hun antwoord met dat van een ander duo.)
Stap 4 De leerkracht bespreekt enkel die vragen waarover de duo's geen overeenstemming konden
bereiken.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 1

2. MENTOR EN PUPIL
Toepassing
Bij het uitvoeren van opdrachten
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De leerkracht vormt heterogene groepjes van twee leerlingen.
Stap 2 De ‘pupil’ krijgt een doeopdracht of oefening. De andere leerling (‘mentor’) krijgt de opdracht
om de pupil te observeren en raad te geven zodat die zijn doeopdracht of oefening (beter)
kan uitvoeren.
Voorbeelden
Leerlingen doen in groepjes oefeningen aan de rekstok. Een leerling is ‘expert’ en doet de
oefening voor. De andere leerlingen doen de oefening na. De expert en de andere leerlingen
kijken wat er verbeterd kan worden en helpen.
Een pupil probeert een vraagstuk of een wetenschappelijk bewijs van a tot z op te lossen of op
te stellen. De mentor observeert, geeft feedback en legt uit waar nodig.
Leerlingen werken in duo’s aan een kapsel. De mentor kijkt wat de pupil doet en helpt, geeft
raad. Als het moeilijke werk eraan komt, neemt de mentor over terwijl de pupil kijkt.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 2

3. BEKEND–BENIEUWD–BEWAARD
Toepassing
Bij het bestuderen van nieuwe leerinhouden door middel van bronnen: video, teksten,
luisterfragment
Duur
Lesdeel of lesuur
Werkwijze
Stap 1 Voorafgaand aan het bestuderen van een nieuw onderwerp vatten leerlingen in kleine
groepjes samen wat ze al van het onderwerp weten (bekend).
Stap 2 Vervolgens formuleren ze vragen over wat ze niet weten (benieuwd).
Stap 3 Na afloop van de studie (bekijken film, lezen tekst) gaan leerlingen samen na wat ze te
weten zijn gekomen over het onderwerp (bewaard).
Voorbeelden
Het doen van weersvoorspellingen: hoe weten we dat het weer zal omslaan? Welke informatie
ontbreekt om nog beter te kunnen voorspellen?
Herkennen van natuurlijke landschappen: welke foto’s kunnen we al identificeren, welke nog
niet?
Het herkennen van de krachten die een bepaalde beweging veroorzaken: welke soort krachten
kennen we al? Kunnen die beweging X veroorzaken of spelen andere krachten mee?
Het kiezen van de juiste houtsoort voor praktijkopdrachten: welke criteria kennen we al? Welke
gegevens hebben we ook nog nodig om te kunnen beslissen?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 3

4. DOBBELEN
Toepassing
Bij het verwerken van gelezen teksten of overhoren van bestudeerde leerstof
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De leerlingen lezen zelf een verhaal of beluisteren het.
Stap 2 De leerlingen worden in groepen ingedeeld. Elke groep heeft een dobbelsteen en een blad
papier met de verklaring van de getallen één tot en met zes van de dobbelsteen. Bij elk getal
hoort een vraag: Wie? Wat? Waar? Wanneer? Hoe? Waarom?
Stap 3 De eerste leerling gooit de dobbelsteen en kijkt welke vraag hoort bij het gegooide aantal
stippen. De leerling formuleert met dat woord een vraag over het verhaal.
Stap 4 De leerling naast de vraagsteller moet de vraag beantwoorden. Als de vraag te moeilijk is,
mag de groep helpen.
Stap 5 Nu mag de volgende leerling de dobbelsteen gooien en een vraag formuleren. Dit gaat zo
verder tot elke leerling een bepaald aantal beurten heeft gehad of tot de tijd om is.
Variant
Voorbeelden
Als tussenstap bij het maken van een boekbespreking
Bij het reconstrueren van een film of een verhaal in een vreemde taal
© (bron: www.steunpuntgok.be) 4

5. RONDJE
Toepassing
Bij het aansnijden van een nieuw thema
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De groep krijgt een open vraag of opdracht.
Stap 2 De leerlingen krijgen bedenktijd zodat iedereen na kan denken over zijn eigen antwoord en
dit eventueel op kan schrijven.
Stap 3 Elke leerling legt een klein voorwerp in het midden van de tafel. Eén leerling start met het
geven van zijn ideeën, dan mag hij zijn voorwerp terugnemen. Zo gaat het ‘rondje’ verder tot
iedereen zijn voorwerp terug heeft.
Variant
Een variant is de ronde tafel. Hierbij wordt het rondje schriftelijk gehouden. Elke leerling noteert zijn
antwoord op een blad. Elke leerling heeft een blad en elke leerling schrijft met een andere kleur. Elk
blad schuift één plaats op, leerlingen reageren nu op de eerste reactie: aanvullen, opmerkingen,
vragen, onduidelijkheden … Eventueel worden de bladen nog enkele keren doorgeschoven.
Voorbeelden
Hoe zou het kapsel op afbeelding X kunnen worden gerealiseerd?
Welk onderwerp kiezen we voor ons werkstuk?
Hoe zou men de werkloosheid kunnen aanpakken?
Wat weten we (al) over huisvesting bij de Romeinen?
Hoe kun je onderzoeken of een plant op licht reageert?
Wat is jullie reactie op de huidige gebeurtenissen in … ?
Noem een aantal zaken uit je omgeving waar de politiek iets over te zeggen heeft.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 5

6. DRIE–STAPPEN–INTERVIEW
Toepassing
Als alternatief voor de leerkracht die vraagt aan groepjes om ‘even te praten
Duur
Lesuur of lesdeel
Werkwijze
Stap 1 Leerlingen vormen duo’s. Leerling A interviewt leerling B over een vraag.
Stap 2 Leerling B interviewt leerling A.
Stap 3 Rondje in een groep van vier: leerlingen vertellen één voor één wat voor hen de uitkomsten
van het interview waren. A vertelt wat B heeft gezegd enzovoort.
Stap 4 Nu pas vindt een kort klassengesprek plaats.
Voorbeelden
Wat weten jullie over de Tweede Wereldoorlog?.
Wat weten jullie over de rechten van het kind?
Waaraan denken jullie als je het woord ‘lichaamstaal’ hoort?
Wat zou je vermelden in een sollicitatiebrief?
Stel: je wilt alleen gaan wonen? Wat zou daar allemaal bij komen kijken?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 6

7. SPIN
Toepassing
Bij het aansnijden van een nieuw concept
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De leerkracht verdeelt de klas in groepen van vier of vijf. Er kan met een taakverdeling
gewerkt worden. (Bijvoorbeeld: in elke groep worden een organisator en een secretaris
aangesteld.)
Stap 2 De leerkracht verdeelt papier en stiften en legt de opdracht uit. De leerlingen moeten
associërend brainstormen rond het onderwerp. Zowel algemene ideeën als
detailonderwerpen kunnen aan de orde komen. De brainstorm verloopt volgens de wijzer
van de klok zodat elke deelnemer aan bod komt. De organisator leidt dit in goede banen. De
secretaris noteert in spinvorm.
Variant
Een leuke variant is de Spin met spion. Als de brainstorming verslapt, legt de begeleider de activiteit
even stil en voegt de rol ‘spion’ toe. De spion krijgt als opdracht te gaan kijken naar de resultaten
van de andere groepen en daaruit over te nemen wat in de eigen groep ontbreekt. Ondertussen
kunnen de groepen verder brainstormen. De spion vult aan.
Na de brainstorm kan er ook een ‘verwerkingsopdracht’ worden toegevoegd, waarbij geselecteerd
wordt in de resultaten van de brainstorm.
Voorbeelden
Bedenk vijf argumenten voor en tegen kernenergie, kies de twee beste argumenten voor en
tegen eruit en stel die voor aan de klas. Leg ook uit waarom dit de beste argumenten zijn.
Bedenk zoveel mogelijk manieren waarop mensen zich met zijn tweeën tegelijk kunnen
voortbewegen. Kies er twee uit die over vijftig jaar ook nog zullen plaatsvinden en twee die er
niet meer zullen zijn. Licht toe.
Hoe kunnen we te weten komen of een bepaalde stof zuur is of niet?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 7

8. CARROUSEL
Toepassing
Bij het bespreken van een vraag, stelling of probleem of het evalueren van een opdracht
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De leerlingen krijgen een vraag, stelling of probleem van de leerkracht. De leerlingen
worden zo geplaatst dat ze per twee zitten/staan met het gezicht naar elkaar (in twee
kringen, in twee rijen).
Stap 2 De leerlingen delen informatie met elkaar (getimed), geven hun antwoorden op de/het
vraag/opdracht/probleem.
Stap 3 De buitenste kring schuift nu één plaats door (of 2, 3 … in dezelfde richting) zodat ze een
nieuwe partner hebben. Opnieuw wordt de informatie gedeeld. Zo tot de meeste
vragen/problemen/opdrachten ongeveer opgelost zijn.
Variant
De leerlingen van de binnenste cirkel krijgen kaartjes met een probleem dat moet worden opgelost
door met een drietal mensen van gedachten te wisselen. Om leerlingen te helpen bij het voeren van
een dialoog kun je hen kaartjes geven met uitlokkende hulpvragen of met begrippen die ze zeker in
het gesprek moeten inbrengen.
Voorbeelden
Wat weet je over een historische figuur, een land, een godsdienst …
Wat is je mening over …?
Dilemma-opdrachten: Wat zou je meenemen in een ruimteschip? Voor een verblijf op een
onbewoond eiland?
Peer-evaluatie: Welke moeilijkheden ondervond jij bij deze opdracht, dit werkstuk, deze
vertaling?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 8

9. HOEKENDEBAT
Toepassing
Bij het maken van een keuze of bepalen van een standpunt
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De leerlingen krijgen een vraag/opdracht/stelling met een aantal keuzemogelijkheden. Elke
keuzemogelijkheid wordt aangeduid op een bepaalde plaats in het lokaal (eventueel
hoeken).
Stap 2 Leerlingen kiezen individueel voor één hoek. (Dit wordt snel op papier geschreven zodat ze
zich niet op hun ‘vriendjes’ kunnen richten.)
Stap 3 Leerlingen gaan naar de hoek van hun keuze. Ze praten in duo’s over hun keuze en zoeken
naar argumenten daarvoor. Dit kan leiden tot een klassendiscussie. Eventueel kan een
wedstrijdelement worden ingebouwd als overlopen wordt toegelaten. Welke groep kan de
meeste overlopers lokken?
Stap 4 Leerlingen gaan naar hun plaats en noteren per keuzemogelijkheid de belangrijkste
argumenten.
Voorbeelden
Keuze voor een religie. Waarom?
Wie is volgens jou de belangrijkste politicus ter wereld op dit moment? Waarom?
In welke periode zou je het liefst geleefd hebben en waarom?
Welk land is het meest geschikt om je te vestigen als bedrijf, om op reis te gaan, om te wonen,
om kinderen in groot te brengen … Waarom?
Welke persoon heeft de geschiedenis op een belangrijke manier bepaald? Waarom?
Keuze voor een gedicht of liedjestekst. Waarom?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 9

10. DENKEN–DELEN–UITWISSELEN
Toepassing
Om na te gaan wat de leerlingen al weten van een onderwerp of om te controleren of de uitleg
begrepen is
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 Denken
Stap 2 Delen
De leerkracht stelt een vraag en vraagt iedereen erover na te denken (minimum 10
seconden). Eventueel kun je leerlingen vragen hun antwoord kort te noteren.
In tweetallen overleggen de leerlingen over het juiste antwoord en ze krijgen de mogelijkheid
hun antwoord bij te stellen. Eventueel kan dit nog meer gestructureerd worden, bijvoorbeeld
eerst de leerlingen aan de raamzijde, daarna de andere.
Stap 3 Uitwisselen
Voorbeelden
De leerkracht wijst willekeurig leerlingen aan om antwoord te geven. Er wordt niet
onmiddellijk inhoudelijk commentaar gegeven, maar de vraag wordt doorgespeeld aan
andere leerlingen.
Hoe weet je of een dier een zoogdier is?
Leg uit wat een stamboom is.
Bedenk een eigen titel voor dit verhaal.
Welke gereedschappen kun je gebruiken voor dit werkje?
Geef voorbeelden van het uitzetten van een metaal.
Geef voorbeelden van de wisselwerking tussen mens en natuur.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 10

11. DE LIJN
Toepassing
Duur
Lesdeel
Bij het activeren van voorkennis of het memoriseren van de inhouden van een vorige les
Bij het vormen van een mening over een onderwerp uit de les
Bij het inoefenen/toepassen van aangeleerde vaardigheden
Werkwijze
Stap 1 De leerkracht geeft een dimensie waarop de leerlingen zich kunnen ordenen of een stelling
waar leerlingen meer of minder mee akkoord kunnen gaan.
(Eventueel geeft de leerkracht elke leerling een kaartje met zijn specifieke ‘zaak’)
Stap 2 Er wordt een lijn opgesteld: leerlingen moeten met hun buur uitmaken wie best welke positie
gaat innemen ten opzichte van de twee uiteinden van de lijn. Deze lijn wordt dus echt ‘fysiek’
gemaakt.
Varianten
Je kunt ook in kleinere groepjes werken en de leerlingen kaartjes laten ordenen in plaats van
een echte fysieke lijn te vormen.
De lijn kan in sommige gevallen tot leven komen en dan spreken we van formaties. Hier zetten
leerlingen zich eerst in de volgorde, maar ze moeten daarna samenwerken om de formatie
gedramatiseerd weer te geven. Leerlingen beelden een chemische reactie uit of beschrijven wat
elke schakel in de spijsvertering doet.
Voorbeelden
Chronologisch ordenen van een verhaal. Iedereen krijgt een deel van een verhaal. De leerlingen
vertellen elkaar over hun stukje en gaan na wat eerst komt en wat volgt. Om het moeilijker te
maken kan een echt begin en einde ontbreken. De leerlingen die uiteindelijk vooraan of
achteraan komen te staan, verzinnen zelf een begin en een einde.
Ordenen volgens: grootte van massa, snelheid van dieren, mate van eens/oneens zijn met een
stelling, datum van uitvindingen, positie in de hiërarchie van een samenleving, positie van
steden volgens breedtegraad, diameters en afstanden in de kosmos, chronologische orde van
de fasen in het spijsverteringsproces, in het proces van de fotosynthese …
Chronologisch ordenen van een stappenplan: ordenen van handelingen die moeten worden
uitgevoerd om een lekkende kraan te herstellen, om te solderen, om een gerecht te bereiden …
Chronologisch ordenen van geschiedkundige feiten of van een evolutieproces
© (bron: www.steunpuntgok.be) 11

12. CONCEPTMAP
Toepassing
Duur
Bij het aansnijden van een nieuw concept
Als evaluatie-instrument
Lesdeel of lesuur
Werkwijze
Stap 1 Alle leerlingen krijgen een pen/stift van een verschillende kleur en per groep een groot vel
papier.
Stap 2 Het kernconcept dat ze moeten uitwerken, schrijven ze in het midden.
Stap 3 Elk om beurt noteren ze een belangrijk deelconcept.
Stap 4 Daarna mag iedere leerling individueel andere deelconcepten toevoegen of
verbindingslijnen trekken.
Variant
Eerst maakt iedere leerling zelf een conceptmap. Pas daarna worden de kaarten vergeleken en
wordt geprobeerd om er één teammap van te maken.
Elke leerling krijgt vooraf enkele kaartjes met de concepten (en eventueel relaties) die in de
conceptmap moet worden opgenomen.
Voorbeelden
Een bepaald land
Goede gezondheid, gezonde voeding
Het standensysteem in een bepaald tijdperk of een bepaald gebied
Klimaat/natuurlijke landschappen/reliëfvormen
Woonvormen
Het begrip ‘bedrijf’
Meetinstrumenten
Houtsoorten en hun toepassing in de schrijnwerkerij
© (bron: www.steunpuntgok.be) 12

13. PLACEMAT
Toepassing
Duur
Om vragen of problemen te bespreken waarvoor meerdere oplossingen mogelijk zijn
Om samen een strategie te bepalen
Lesdeel of lesuur
Werkwijze
Stap 1 Iedere groep van vier leerlingen krijgt een vel papier. In het midden tekenen ze een
rechthoek. Dit is het gemeenschappelijke terrein. De leerlingen trekken daarna vanuit de
hoeken van de rechthoek lijnen naar de hoeken van het vel papier. Deze vier velden
behoren toe aan elke leerling apart.
Stap 2 De leerlingen krijgen een vraag of probleem voorgelegd. Iedereen schrijft individueel zijn
antwoord neer in een hoek van het vel.
Stap 3 Daarna proberen de groepsleden tot een gemeenschappelijk antwoord te komen. Ze
beargumenteren hun antwoorden en luisteren naar de anderen.
Stap 4: De leerlingen schrijven hun gemeenschappelijk(e) antwoord(en) in de rechthoek in het
midden.
Voorbeelden
Geef de voordelen van het gebruik van computers in de klas.
Bedenk spelregels om ruzie te vermijden.
Met welke problemen kregen ontdekkingsreizigers te maken?
Met welke problemen kreeg de bevolking van de ‘ontdekte’ gebieden te maken?
Hoe los je dit vraagstuk op?
Wat is de betekenis van het woord x, van de figuurlijke uitdrukking y, van het
spreekwoord/gezegde y … ?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 13

14. GENUMMERDE HOOFDEN
Toepassing
Inzetbaar bij verschillende soorten groepsopdrachten: informatie opzoeken, informatie verwerken,
mening vormen, oefeningen maken
Duur
Lesdeel
Werkwijze
Stap 1 De leerkracht geeft elke leerling een nummer of elke leerling geeft zichzelf een nummer.
Stap 2 De leerkracht deelt mee dat elk groepslid het gestelde doel moet halen en dat de
nabespreking, rapportage of vertegenwoordiging door een willekeurig nummer zal
plaatsvinden.
Stap 3 De leerlingen gaan aan het werk in groepjes.
Stap 4 De leerkracht noemt de nummers met wie hij de opdracht zal nabespreken. Vervolgens
komen uit elke groep de leerlingen met dat nummer aan bod. Andere leerlingen mogen
eventueel nadien aanvullen.
Voorbeeld
Jullie krijgen X minuten tijd om de drie hoofdoorzaken van de Tweede Wereldoorlog te
bespreken, ik loot straks wie van jullie het woord voert over wat jullie groepje heeft gevonden.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 14

15. VERDEELDE INFORMATIE
Toepassing
Om leerstof te verwerken en toe te passen tijdens groepswerk
Duur
Lesdeel of lesuur
Werkwijze
Stap 1 De leerstof wordt verdeeld in twee, drie, vier … gelijkwaardige en logische delen. Het
materiaal is zo opgesteld dat elke deelopdracht onafhankelijk van de andere deelopdrachten
gemaakt kan worden. Elke leerling van het groepje krijgt een andere deelopdracht.
Stap 2 Elke leerling bestudeert het toegewezen deel. Eventueel kunnen ondersteunende vragen of
opdrachten worden toegevoegd.
Stap 3 Uitwisseling binnen de groep: leerlingen presenteren aan elkaar of gebruiken de informatie
om een algemene groepsopdracht uit te voeren .
Stap 4 De leerkracht gaat na of alle leerlingen alle delen van de leerstof begrijpen.
Voorbeelden
Het leven van ‘de zalm’ wordt verdeeld in vier subthema's: voeding, vijanden, uitzicht en biotoop.
In viertallen moeten de leerlingen de levenscyclus van de zalm weergeven op een affiche.
De leerlingen bestuderen in hun groepje elk een andere sociale stand (adel, clerus, plebs,
lijfeigenen) van het klassensysteem uit de middeleeuwen, en beoordelen dan samen een aantal
‘casussen’: slaat deze beschrijving (‘een dag uit het leven van …’) op iemand uit de adel, de
clerus, het plebs of gaat het om een lijfeigene?
De leerlingen bestuderen in hun groepje elk een ander aspect van het weer in een bepaald land
en bepalen dan samen het klimaattype.
De leerlingen lezen tijdens de les Frans in hun groepje elk een tekst over een verschillende
buurt in een bekende Franse stad en stippelen dan samen de meest geschikte wandeling uit
voor een fictief personage met bepaalde interesses.
De leerlingen bestuderen in duo’s elk de kenmerken van één soort natuurlijk landschap (fauna,
flora, menselijke bewoning, …) en geven in een Vendiagram de overeenkomsten en verschillen
tussen de twee landschappen weer.
De leerlingen bestuderen in viertallen elk één van de vier voorwaarden voor goede compostering
en brengen die samen op een flap.
De leerlingen bestuderen in viertallen de vier manieren waarop elektriciteit kan worden gemaakt
(steenkool, aardolie, aardgas, kernenergie) en de voor- en nadelen die elk van die manieren heeft;
dan komen ze samen tot een consensus over de manier die het milieu en de mensheid het minst
belast.
De leerlingen bestuderen in groepjes elk een verschillende verklaring voor het ontstaan van de
taalgrens en vatten de mogelijke verklaringen kort samen in een voorgestructureerde tabel.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 15

16. A/B-ACTIVITEITEN
Toepassing
Voor het aanleren van kennis/vaardigheden die in een creatieve of functionele opdracht kunnen
worden toegepast
Duur
Lesuur
Werkwijze
Stap 1 De bedoeling van de opdrachten wordt uitgelegd. De leerlingen worden in groepen van vier
of vijf verdeeld. Elke leerling krijgt een rol toegewezen. De traditionele rollen zijn:
tijdsbewaker, voorzitter, verslaggever, materiaalmeester en bemiddelaar. De leerlingen
worden ingelicht over de tijd die ze kunnen besteden aan de opdrachten en eventueel wordt
de invulling van de rollen nog eens overlopen.
Stap 2 De leerlingen voeren de A-opdracht uit. Deze opdracht is voor elke groep hetzelfde. Het
verwerken van informatie en bronnenmateriaal staat hier centraal. Elke leerling krijgt een
bronnenkaart. De informatie op de kaart wordt individueel verwerkt en nadien doorgegeven
aan alle leerlingen van de groep, zodat alle leerlingen beschikken over dezelfde informatie.
Aan de bronnenkaarten worden ook discussievragen gekoppeld, die de leerlingen toelaten
om eigen inzichten, voorkennis, ervaringen en visies te introduceren en die naar een dieper
begrip van de op bronnenkaarten aangeboden leerinhouden leiden.
Stap 3 Nu voeren de leerlingen de B-opdracht uit. Deze opdracht kan voor alle groepen anders zijn.
De informatie opgedaan in de A-opdracht moet wel als basis dienen voor de B-opdracht. Bij
voorkeur wordt in deze B-opdracht een vaardigheid aangesproken die anders is dan de
gewone kennisverwerving. Bijvoorbeeld zingen, tekenen, een gedicht, een verhaal of een
cartoon maken, een brief schrijven … De rol van de leerkracht bestaat in deze fase vooral
uit observeren, de leerlingen werken zo autonoom mogelijk. Feedback van de leerkracht
vindt bij voorkeur plaats na de opdracht.
Stap 4 Elke groep stelt de uitgevoerde opdracht voor. Leerkracht en leerlingen geven telkens de
nodige feedback en aanvullingen. Er volgt een productevaluatie (de kwaliteit van de
voorstelling en de mate waarin de informatie uit de A-opdracht werd aangewend in de Bopdracht)
én een evaluatie van het samenwerkingsproces.
Materiaal
Rollenkaarten
Voorbeeld
Stap 1 Leerlingen krijgen de opdracht om ‘het schrijven van een zakelijke brief’ te bestuderen.
Stap 2 De leerlingen voeren de A-opdracht uit. Elke leerling krijgt hiervoor een bronnenkaart ter
beschikking die hij of zij bestudeert.
De inhouden van de verschillende bronnenkaarten kunnen zijn: 1. Boven- en onderkant van
een zakelijke brief; 2. Vorm en schikking; 3. Tips voor het schrijven van een zakelijke brief;
4. Stijlkenmerken; 5. BIN-normen. De bronnenkaarten kunnen besproken worden door een
of meerdere voorbeeldbrieven aan de informatie te toetsen.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 16

Stap 3 Nu voeren de leerlingen de B-opdracht uit. Mogelijke B-opdrachten zijn:
De leerlingen werken in groep een zakelijke brief uit gericht aan het nethoofd van Studio
Brussel. In de brief wordt de vraag gesteld om in de ’30 secondenvoorstelling’ hun
schoolproject te mogen voorstellen.
Er wordt een brief gericht aan de burgemeester waarin toelating wordt gevraagd voor
een optocht door de gemeente in het kader van het schoolfeest.
Leerlingen schrijven een brief aan de schepen van mobiliteit om een afspraak te maken
voor een vergadering over de verkeerssituatie rond de school.
Stap 4 De productevaluatie kan gebeuren door de verschillende brieven te laten voorstellen aan de
hele klas. Ze worden op transparant geplaatst zodat iedereen goed kan volgen.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 17

17. LEGPUZZEL
Toepassing
Om zelfstandig leerstof te verwerken
Duur
Lesuur
Werkwijze
Stap 1 Basisgroep
De begeleider vormt groepen van ongeveer vier leerlingen. Hij nummert de deelnemers per
groep. Alle gelijke nummers in de verschillende groepen krijgen dezelfde informatie en
opdrachten (verdeelde informatie per groep). De deelnemers werken zich individueel door
hun opdracht en informatie heen.
Stap 2 Expertengroep
De leerlingen met gelijke nummers uit de verschillende groepen (dus met gelijke informatie
en opdrachten) gaan nu samenzitten, leggen hun bevindingen en opdrachten samen, lossen
problemen op, zoeken extra documentatie bijeen, vragen extra uitleg aan elkaar, maken
extra oefeningen … In deze fase worden ze als het ware expert in dat gedeelte van de
leerstof dat ze kregen toegewezen. Alles wordt goed genoteerd want na deze stap gaan de
leerlingen terug naar hun oorspronkelijke groep om verslag uit te brengen.
Daarnaast krijgen de leerlingen ook de opdracht om samen te bepalen hoe ze de informatie
gaan overbrengen in de basisgroep.
Stap 3 Basisgroep
Tips
In deze fase worden de verschillende puzzelstukken samengelegd. Elke leerling legt het
leerstofgeheel uit dat hem/haar werd toegewezen. Leerlingen zullen hiervoor verschillende
strategieën aanwenden. De ene zal vertrekken van een aantal voorbeelden en hieruit de
regels afleiden, anderen zullen het precies andersom doen.
Tenslotte wordt aan de hand van oefeningen nagegaan of iedereen alles onder de knie
heeft.
Om een extra garantie in te bouwen dat correcte informatie wordt doorgegeven, kunnen telkens
twee experten per deelthema worden voorzien. Zo kunnen leerlingen elkaar corrigeren en
ondersteunen.
Het is ook aangewezen om de legpuzzel niet te beperken tot de louter theoretische aspecten
van het onderwerp, maar om ook verwerkingsopdrachten en/of oefeningen te voorzien, in de
expertengroep of in de laatste basisgroep
Voorbeelden
Het overkoepelend thema is breuken; de subthema’s waarin de experten zich moeten verdiepen
zijn: 1. Ordenen van breuken, 2. Gelijknamig maken van breuken, 3. Vermenigvuldigen van
breuken.
Het overkoepelend onderwerp is ‘standen in de middeleeuwen’. Mogelijke subthema’s: 1. de
adel, 2. de clerus, 3. het plebs, 4. de lijfeigenen.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 18

Het overkoepelend onderwerp is ‘het gewricht’. De subthema’s zijn de verschillende soorten
gewrichten (rolgewricht, zadelgewricht, kogelgewricht …) In de basisgroep experimenteren de
leerlingen individueel met een bepaald lichaamsdeel op basis van een welomschreven opdracht
en schrijven hun bevindingen neer. In de expertgroep leggen ze hun bevindingen samen en
komen zo tot een nauwkeurige beschrijving van de mogelijkheden van hun gewricht. Terug in de
basisgroep identificeren de leerlingen de wetenschappelijke benaming voor de verschillende
gewrichten op basis van een bronnenkaart (inclusief schematische voorstelling) en brengen het
‘geïllustreerde’ overzicht van de soorten aan op flap.
Het overkoepelende onderwerp is ‘verzekeringen tegen diefstal’. De subthema’s bestaan uit
verschillende aspecten die bepalend zijn voor vergoeding door de verzekeraar: ‘bewijs van
diefstal’, ‘vandalisme bij inbraak’, ‘tuinhuisjes en kelders’, ‘verplichte voorzorgsmaatregelen’ en
‘waardevolle voorwerpen’. In de basisgroep bestuderen de leerlingen individueel de informatie
over één van de subthema’s en identificeren ze het subthema. In de expertgroep krijgen ze een
aantal casussen voorgelegd waarbij ze samen moeten beslissen voor welke gedupeerde hun
subthema van toepassing is. Terug in de basisgroep inventariseren ze de verschillende ‘regels’
en gaan ze met elkaar aan de praat over de interpretatie van de casussen in de expertgroep:
klopt die of hebben meerdere expertgroepen dezelfde gedupeerde geclaimd?
Het overkoepelende thema is ‘het overleven van prooidieren in de natuur’; de subthema’s zijn de
verschillende middelen waarover de prooidieren beschikken om aan roofdieren te ontsnappen
(camouflage, goede zintuigen, snelheid, alarmsystemen …). In de basisgroep lezen de
leerlingen informatie over elk van de middelen. In de expertgroep moeten de verschillende
‘middelen’ benoemd en geïnventariseerd worden op een flap. De flap moet vervolgens in de
basisgroep worden gestoffeerd met voorbeelden van dieren die op een reeks informatiefiches
zijn voorgesteld.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 19

18. GROEPSPROJECT
Toepassing
Duur
Bij het zelfstandig verwerken en presenteren van informatie
Bij het uitvoeren van een onderzoek en de presentatie van de resultaten
Meerdere lessen
Werkwijze
Stap 1 De leerlingen worden verdeeld in groepen. De leerkracht introduceert het thema aan de
hand van een probleemstellende vraag. In groep denken de leerlingen na over subthema’s
en deelvragen.
Stap 2 De groepen maken een keuze uit de subthema’s die ze gaan onderzoeken. Gezamenlijk
wordt bepaald hoe de resultaten aan de klas (of school, ouders, buurt …) worden
gepresenteerd.
Stap 3 De groepen maken een planning op en verdelen eventueel rollen en taken.
Stap 4 De leerlingen verzamelen informatie, analyseren en bewerken deze. Ze evalueren zowel de
resultaten als het groepsproces en komen tot conclusies.
Stap 5 De leerlingen bereiden de presentatie voor.
Stap 6 De leerlingen stellen hun presentatie voor.
Stap 7 De klas evalueert het product en proces.
Tips
Werk met thema’s die de leerlingen interesseren.
Bekijk waar je kunt samenwerken met andere vakken.
Formuleer het thema van een project altijd als een vraag- of probleemstelling. Dat bevordert het
meedenken en meedoen van de leerlingen.
Laat de leerlingen zelf nadenken over subthema’s en deelvragen. Vragen of thema’s die ze zelf
hebben geformuleerd nodigen het meest uit om zelfstandig op onderzoek uit te gaan.
Zorg ervoor dat er naar een concreet eindproduct wordt toegewerkt. Dat motiveert de leerlingen,
leert hen bovendien om gericht informatie te verwerken en om op natuurlijke wijze feedback te
ontvangen. (Bijvoorbeeld: een powerpointpresentatie, een folder, posterpresentatie, een boekje,
een folder, een tentoonstelling, een tijdschrift, een website)
Besteed veel aandacht aan planning en taakverdeling. Niet alleen omdat het een belangrijk
onderdeel is van het leerproces, maar het voorkomt ook dat de leerlingen onderweg afhaken en
maakt de kans op een succesvolle eindpresentatie groter.
Zorg voor afwisseling in werkvormen, taken, verantwoordelijkheden en deelproducten. Zo krijgt
elke leerling de kans om veel te leren en zijn talenten te ontdekken. (Bijvoorbeeld: lees- én
schrijftaken, proefjes doen, producten uittesten, een marktonderzoek of een enquête uitvoeren,
illustraties, foto’s of filmpjes maken, een begroting opstellen)
Maak van te voren duidelijk hoe de prestaties van de leerlingen zullen worden beoordeeld.
Benut het computernetwerk om leerlingen informatie te laten uitwisselen: e-mail, digitale
boekenplank, discussieforum, online feedback.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 20

Voorbeelden
Hoe kun je de tegenstelling tussen arm en rijk in de wereld verkleinen?
Wat maakt dat mensen verslaafd raken?
Hoe kom je te weten op welke politieke partij je moet stemmen?
Hoe kun je dit land aanprijzen als toeristische bestemming voor verschillende types reizigers?
Welke schoonmaak- en wasmiddelen zijn slecht voor het milieu?
Hoe kun je het leven in de klas en op school aangenamer maken?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 21

19. ZES DENKHOEDEN
Toepassing
Duur
om een mening vormen te vormen, verwoorden en delen
om de creativiteit te bevorderen bij het oplossen van een probleem of besluitvorming
om het inlevingsvermogen van leerlingen in verschillende standpunten te vergroten
Lesdeel of lesuur
Werkwijze
Stap 1 De leerlingen krijgen een probleem/besluit/situatie voorgelegd.
Stap 2 De klas wordt in groepen van zes verdeeld. Onder de leerlingen van die groepjes worden
zes verschillende kaarten met de afbeelding van een hoed verdeeld. (De witte, rode, zwarte,
gele, groene of blauwe hoed). Op elke kaart staat beschreven vanuit welk perspectief de
leerling naar het probleem moet kijken (zakelijk, emotioneel, negatief, positief, creatief of
beschouwend).
(Stap 3 De leerlingen bereiden zich kort voor op hun rol)
Stap 4 De leerlingen zetten hun denkbeeldige hoeden op, brengen hun visies naar voren in een
discussie over het vraagstuk (desgewenst in een vast aantal beurten met de blauwe hoed
als voorzitter).
Stap 5 De voorzitters rapporteren over het verloop van de discussie
(Stap 6 De leerlingen zetten hun denkhoeden af en de klas probeert tot consensus te komen)
Varianten
De leerlingen wisselen na enige tijd van hoed.
De leerlingen krijgen twee kaarten met verschillende hoeden. De kaarten mogen wisselend
gebruikt worden.
Elke leerling krijgt de zes hoeden. Elke hoed mag slechts één keer in de discussie gebruikt
worden.
De denkhoeden worden over zes groepen verdeeld. Alle leerlingen binnen één groep denken
vanuit dezelfde denkhoed.
Materiaal
De zes kaarten met de denkhoeden
Tip
Wanneer de leerlingen het moeilijk vinden zich in de verschillende manieren van denken in te leven
geef dan kort een voorbeeld van hoe de verschillende denkhoeden op een bepaald probleem,
besluit of situatie zouden kunnen reageren.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 22

Voorbeelden
De leerlingen denken na over een nieuwe manier van werken/een andere
werkverdeling/een andere indeling van een ruimte/andere werktijden (op school, in de
latere werkomgeving)
De leerlingen verzamelen ideeën over de besteding van een budget/een voorstel om te
bezuinigen
De leerlingen vormen zich een oordeel over een voorstel van de directie om voortaan
gezondere schoolmaaltijden aan te bieden.
De leerlingen denken na over de aanpak van een maatschappelijk probleem (het milieu,
criminaliteit)
De denkhoeden zijn bedacht door Edward de Bono. Meer informatie hierover is te vinden in De
Bono, E. (1995), Mindpower. Discover the secrets of creative thinking. London: Dorling
Kindersley.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 23

De witte hoed
Je bent zakelijk en objectief. Je brengt zoveel mogelijk de kale feiten
en cijfers in de discussie naar voren.
______________________________________________________________________________________
De rode hoed
Je gaat op je gevoel en intuïtie af. Je reageert spontaan en
emotioneel en hoeft geen reden te geven voor je oordeel.
______________________________________________________________________________________
De zwarte hoed
Je bekijkt het negatief en pessimistisch. Je bent een echte
zwartkijker en benadrukt zoveel mogelijk de nadelen in de discussie.
______________________________________________________________________________________
De gele hoed
Je bent positief en optimistisch. Je ziet alles van de zonnige kant en
zoekt vooral naar de voordelen en kansen.
______________________________________________________________________________________
De groene hoed
Je bent creatief. Je houdt van verandering en bedenkt zoveel
mogelijk alternatieven. Je laat je niet tegenhouden door praktische
bezwaren.
______________________________________________________________________________________
De blauwe hoed
Je gedraagt je afstandelijk en zonder je eigen mening naar voren te
brengen. Je luistert goed naar wat de anderen zeggen en probeert
orde en duidelijkheid in de discussie te scheppen.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 24

20. TWEE CIRKELS
Toepassing
Bij het bespreken van dilemma’s die de leerlingen in hun leven, stage of beroep tegenkomen
Duur
Lesuur
Werkwijze
Stap 1 De klas wordt in tweeën verdeeld en in een binnen- en buitencirkel geplaatst. De leerkracht
introduceert de vraagstelling en legt de regels uit of bepaalt deze samen met de leerlingen
(zieTips).
Stap 2 Alle leerlingen brengen eigen ervaringen die met de vraag te maken hebben in. Daarna
worden de twee meest aansprekende voorbeelden gekozen (de interessantste, moeilijkste,
lastigste, waar de inbrenger onzeker over is)
Stap 3 De leerkracht stelt vragen aan de leerling die het eerste gekozen voorbeeld heeft
ingebracht: Waarom deed je dat? Hoe kwam je daarbij? Waarom vond je dat? Wat maakte
dat je …? Hoe kun je dat rechtvaardigen? Van welk principe ga je dan uit? Vervolgens
koppelt de leerkracht de antwoorden aan de uitgangsvraag. Wat betekenen de antwoorden
voor de algemene vraag?
Stap 4 De leerkracht vraagt de leerlingen uit de binnenste kring om vanuit hun eigen ervaringen op
dit voorbeeld te reageren: Zouden zij in dat voorbeeld, op dat moment hetzelfde hebben
gedaan? Gelden voor hen dezelfde rechtvaardigingen en principes? Wat betekenen hun
voorbeelden voor de algemene vraag? De leerlingen uit de buitenste cirkel luisteren en
noteren.
Stap 5 Stap 3 en 4 worden herhaald met het tweede voorbeeld als onderwerp. De leerlingen van
binnenste en de buitenste cirkel wisselen van plaats.
Stap 6 De leerlingen overlopen samen wat ze tijdens het gesprek hebben geleerd. Waren de
leerlingen uit de buitenste cirkel na het eerste voorbeeld al anders over de vraag gaan
nadenken? Kregen ze nog nieuwe inzichten bij de bespreking van het tweede voorbeeld?
Tips
Let op dat de algemene vraag niet zo gesteld wordt dat het antwoord vrijwel vast ligt.
Spreek voordat het gesprek begint duidelijke regels af, zo mogelijk in overleg met de leerlingen.
Bijvoorbeeld:
Er worden alleen eigen ervaringen uitgewisseld, je mag dus geen oordeel over een ander
geven.
Iedereen die wil spreken doet dit door zijn hand op te steken.
Iemand die alleen wil luisteren heeft het recht daartoe.
Om te voorkomen dat steeds dezelfde leerlingen aan het woord komen, kun je alle leerlingen
een maximum aantal spreekbeurten geven.
De leerlingen die de gekozen voorbeelden hebben aangedragen, moeten instemmen met de
bespreking daarvan en bereid zijn er vragen over te beantwoorden.
Bij een belangrijke gespreksfase kun je een korte denken–delen–uitwisselen vraag geven,
waarbij de leerlingen uit de binnenste cirkel met de leerlingen uit de buitenste cirkel samen naar
een antwoord op de vraag zoeken.
© (bron: www.steunpuntgok.be) 25

De leerkracht is gespreksleider. Hij mag alleen vragen stellen en niet zijn mening geven of eigen
ervaringen inbrengen. Het succes van de dialoog hangt af van de open manier van vragen
stellen en op het juiste moment door te vragen.
Voorbeeld van vragen om door te vragen
Vragen om uitleg: Wat bedoel je daar precies mee? Kun je dat uitleggen? Kun je daar een
voorbeeld van geven?
Vragen naar redenen en bewijs: Waarom denk je dat? Hoe weet je dat? Wat voor reden had je
daarvoor? Kun je die reden uitleggen? Waarom geloof je dat? Wat is het bewijs daarvoor?
Vragen die een andere zienswijze verkennen: Zou je er ook anders tegenaan kunnen kijken?
Wat zou iemand zeggen die het niet met je eens was? Wat is het verschil met jouw opvatting?
Vragen over de betekenis en gevolgen: Wat zijn de gevolgen daarvan? Klopt dat met wat je
eerder hebt gezegd? Is er een algemene regel voor zoiets? Hoe zou je erachter kunnen komen
of het waar is?
Vragen over de vragen: Wat moeten we weten om die vraag te beantwoorden? Is deze vraag
moeilijk of gemakkelijk te beantwoorden? Waarom?
Voorbeeld van thema’s
Mag je weigeren bepaalde werkzaamheden te doen tijdens je stage?
Mag je in sommige gevallen liegen?
Mag je soms iets doen dat tegen de wet is/schadelijk is voor iemand anders?
Welk gedrag van een klant moet een verkoper/bediende/… wel en welk gedrag niet accepteren?
© (bron: www.steunpuntgok.be) 26

21. ROLLENSPEL
Toepassing
Duur
Om de mogelijke oplossing(en) voor een incident of dilemma in de school of beroepssituatie uit
te diepen
Om een beslissingsproces in een organisatie te leren kennen (de school, een onderneming, de
plaatselijke overheid, de regering, een rechtszaak)
Lesuur of lesdeel
Werkwijze
Stap 1 Alle leerlingen krijgen een situatie voorgelegd met een korte beschrijving van de rollen. Elke
speler krijgt een uitvoeriger beschrijving van zijn rol, de doelen die hij moet zien te bereiken
en eventueel nog wat persoonlijke achtergrondgegevens. Ze krijgen de opdracht om binnen
een bepaalde tijd een oplossing voor een probleem te vinden of een besluit ergens over te
nemen.
Stap 2 De spelers nemen hun rollen op en de rest van de klas observeert (het hele proces of
bepaalde spelers).
Stap 3 Het spel wordt eerst besproken met de spelers en daarna met de klas. Is er een goede
oplossing/beslissing uit de bus gekomen? Waarom wel/niet?
Tips
Bij het ontwikkelen van een rollenspel moet je op de volgende punten letten:
Let erop dat het onderwerp aansluit bij de leerdoelen van het vak en de wereld van de
leerlingen.
Zorg voor een duidelijk doel in de beschrijving van de situatie: wat moet er worden opgelost,
welk besluit moet er worden genomen. Kies een doel waarbij de spelers echt met elkaar
moeten overleggen en samenwerken.
Gebruik realistische rollen, maar door de creatie van ‘stoorzenders’ (met een persoonlijke
agenda) kun je de situatie nog wat complexer maken.
Geef duidelijke instructies voor het spelen van het spel: de leerlingen moeten zich helemaal
inleven in de persoon die ze moeten spelen, maar ze mogen niet grof of beledigend worden.
Duid bij de evaluatie van het rollenspel steeds de rollen aan met de namen uit het spel en niet
met de namen van de leerlingen.
Maak een lijstje met observatiepunten voor de leerlingen die observeren.
Voorbeelden
Een conflict over de werkverdeling op een bouwplaats/in een kapsalon/in een restaurantkeuken
Een conflict met een klant over een levering
Een conflict over de werkwijze tussen twee afdelingen binnen een bedrijf of organisatie
De verdeling van het budget binnen een gezin, school, een vereniging of regering
De inplanting van een nieuw bedrijfsterrein in een gemeente
Het gebruik van een lokaal in school door verschillende groepen
© (bron: www.steunpuntgok.be) 27