P - Tijdschrift over agressie preventie

Verschijnt 4 x per jaar · jaargang 1 · 2007
AA
P
#2
JULI 2007
Tijdschrift over Agressie Preventie
Jeugdcriminaliteit:
preventie en aanpak
Korte lontjes en opgeblazen ego’s

De grootste centrale ontmoetingsplaats
voor aanbieders en inkopers van human resources
Daar mag u toch niet ontbreken?
Performa is het grootste landelijke vakevenement voor HR-
professionals. Met een ideale mix tussen expo en vakinfor-
matie. Performa biedt in samenwerking met de vakwereld
een unieke centrale ontmoetingsplaats voor inkopers en
aanbieders van human resources.
Performa. Hét tweedaagse HR-event met:
• Uitgebreide beurs met vele honderden aanbieders van
HR-diensten en -producten
• Themacongressen, -debatten en workshops
• Seminars, bedrijfspresentaties en case-presentaties
Voor meer informatie over exposeren op Performa 2007 kunt u contact
opnemen met Johan de Vassy van Performa Uitgeverij, T: (010) 265 19 99
of kijk op onze website: www.performa.nl
Performa 2007: 3 en 4 oktober 2007, Jaarbeurs Utrecht

COLOFON AP 2007 #2
Redactieadres RegeerRegeer
Landsmeerderdijk 21,
1035 PS Amsterdam
T 020 493 34 36, F 020 493 38 28
E-mail info@AP-tijdschrift.nl
www.AP-tijdschrift.nl
Redactie
Leo Regeer, eindredactie
E-mail info@AP-tijdschrift.nl
Opmaak en realisatie
Hanneke van der Teems, hanneke@vanderteems.nl
Basis ontwerp: LMcc, Lucienne Meijer, Leusden
Fotografie
Foto voorpagina en pagina 9: Fotorechten HALT Nederland,
getoonde personen in de foto’s zijn modellen.
Hawumea Photography, Amsterdam
hawumea@yahoo.com
Illustraties
Nina Lassen
A•P is een uitgave van
RegeerRegeer
E-mail info@AP-tijdschrift.nl
Abonnementen en administratie
Abonnementenprijzen voor vier nummers,
excl. 6% BTW € 22,- per jaar, studieabonnement (recente
studieverklaring vereist) € 18,- per jaar.
Los nummer € 6,50 (incl. BTW en verzendkosten).
Abonnementen kunnen worden opgegeven bij
RegeerRegeer.
E-mail info@AP-tijdschrift.nl, www.AP-tijdschrift.nl,
T 020 4933436. Een abonnement kan op ieder gewenst
moment ingaan en geldt tot wederopzegging.
De minimum looptijd van een abonnement is één jaar.
Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen twee maanden
voorafgaand aan het aflopen van de abonnementsperiode.
Advertentie-exploitatie
Hanneke van der Teems
T 020 4933436 of 06 - 29037357
E-mail hanneke@vanderteems.nl
Auteursrecht
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever.
ISSN 1872-6534
AA
© 2007 RegeerRegeer, Amsterdam
P
www.AP-tijdschrift.nl
6
Thema: Jeugdcriminaliteit:
preventie en aanpak
Hoe wordt men crimineel? Zit dat in de genen of
komt dat misschien door slechte vrienden?
Over de mogelijkheden en effectiviteit van de Halt
aanpak, die ook duidelijke preventieve elementen
kent, wordt nader ingegaan.
Rectifi catie:
Op pag. 21 van A . P Tijdschrift over Agressie Preventie # 1 zijn 7
hoofdvormen van pesten opgenomen met voorbeelden. Auteur Bob
van der Meer heeft de tekst in het kader volledig overgenomen uit:
Hubert, A.B. (2003). Praktijkcahier. OR en ongewenste
omgangsvormen op het werk. Alphen aan den Rijn: Kluwer bv.
6
Inhoud
10
Reportage: Geweldpreventie bij onze buren
Geweldpreventieprogramma’s in Duitsland op kleuterscholen, scholen en bij de jeugdzorg
16
Interview: Rex van der Sluys
De nieuwe Arbowet en de Psycho Sociale Arbeidsbelasting (PSA)
24
Verdieping: Hoe narcisten tot bloei komen
Over gezonde en ongezonde zelfgevoelens bij kinderen en adolecenten
27
Verdieping:
Korte lontjes en
opgeblazen ego’s
Over schaamte, zelfbeeld en agressie
4 Van de redactie, zij schreven voor deze A . P
5 Informatie, auteur richtlijnen 14 Boeken
15 en 30 Kort Nieuws 20 Agenda
23 Websites
AA P
#2
3

4 #2
Van de redactie
In deze tweede editie van AP tijdschrift wordt
veel aandacht besteed aan de achtergronden bij
agressiepreventie onder jongeren en jeugdigen.
Ik ben het zeer eens met Albert Hauber: ‘Over het
gedrag van de jeugd wordt veel geklaagd. Dat is nu
zo en dat was 15 jaar geleden zo en nog veel langer
geleden was dat ook zo’. Niettemin kun je het gedrag
van jongeren (en volwassenen) in het tijdsperspectief
plaatsen van onze maatschappelijke ontwikkeling.
In onze hedendaagse maatschappij spelen prestatie,
het gevoel van eigen waarde, het doorbreken
van taboes, toenemende mondigheid en grenzen
verleggen een grote rol.
Assertief gedrag wordt nu wellicht anders verstaan
dan in de vorige eeuw (60er jaren), ongezond gedrag
van toen kan nu misschien wel heel gezond gedrag
blijken te zijn.
Agressie gaat over emotie en het gedrag dat hier
het gevolg van kan zijn. In dit A . P nummer gaat de
aandacht uit naar emoties die in het maatschappelijke
debat vaak over het hoofd worden gezien. Emoties die
ten grondslag kunnen liggen aan wat ik zou noemen
‘Over-assertief‘ gedrag: “is het gedrag waarbij de
eigen rechten (te) nadrukkelijk onder de aandacht
gebracht worden, terwijl andermans rechten en
plichten in mindere mate gerespecteerd worden.
Deze persoon is in staat om zijn of haar doelen te
bereiken, de relaties kunnen ofwel ternauwernood in
stand worden gehouden ofwel op termijn verstoord
raken” (defi nitie uit de Radar methode Regeer, 1996).
Dit gedrag is ook van volwassenen helaas in vele
situaties herkenbaar in onze maatschappij. Kortom,
laten wij bij al die nadruk op het ongezonde gedrag
van jongeren vooral ook het ongezonde gedrag van
volwassenen niet uit het oog
verliezen.
Leo Regeer
AA P
Zij schreven voor
deze A P...
Carmen Trenz, AJS Landesstelle NRW e.V.
E-mail: carmen.trenz@mail.ajs.nrw.de
Website: www.ajs.nrw.de
Carmen Trenz is Padagoge
(Diplom-Pädagogin) en Mediater,
zij is werkzaam bij de Arbeitsgemeinschaft
Kinder & Jugendschutz
(NRW) te Keulen. Zij
houd zich bezig met preventie
van jeugdcriminaliteit, geweld en
rechtsextremisme. Zij geeft een
uitvoerig beeld van de stand der zaken in Duitsland.
Dr. Albert R. Hauber, HAUBER Onderzoek &
Advies, Leidschendam.
E-mail: arhauber@xs4all.nl
Dr. Albert Hauber is criminoloog
en werkzaam bij de Sectie
Klinische- en Gezondheidspsychologie
aan de Universiteit
van Leiden. Hij was een der
initiatiefnemers van bureau HALT,
een succesvol initiatief dat zich tot een grote landelijke
organisatie heeft ontwikkeld.
Op 27 februari van dit jaar vond het symposium
“Korte lontjes en opgeblazen ego’s” plaats.
Prof. Dr. Hedy Stegge, hoogleraar ontwikkelingspsychopathologie
aan de Vrije Universiteit
te Amsterdam en tevens werkzaam bij PI
Research Duivendrecht en Dr. Sander Thomaes,
onderzoeker bij de capaciteitsgroep Ontwikkelingspsychologie
van de Universiteit Utrecht,
gaven toestemming om hun artikelen over de relatie
tussen emoties en agressie te laten samenvatten
voor publicatie in A . P. Het Nederlandse tekstbureau te
Nijmegen maakte de samenvattingen.
Rex van der Sluys, beleidsmedewerker op het
Ministerie SZW werd door de redactie geïnterviewd.
De nieuwe ARBO wet geeft meer uitvoerige richtlijnen
op het gebied van agressie, de uitbreiding zit in de
thema’s pesten, stress en werkdruk, de Psychosociale
Arbeidsbelasting, maar ook… het samen beter doen!

Informatie
Auteur richtlijnen
Uw artikel in A P plaatsen?
De redactie nodigt professionals uit alle bedrijfstakken uit om artikel(en) in te sturen.
Algemeen
A•P tijdschrift plaatst artikelen van professionals die relevant
zijn voor de ontwikkeling van het vakgebied agressiepreventie
en veiligheidsbeleid. Professionals kunnen afkomstig zijn uit
vele sectoren, zoals de gezondheidszorg, het onderwijs, overheidssector
of een dienstverlenend en/of commercieel bedrijf
dat te maken krijgt met agressie (op de werkvloer).
Hierbij kan het gaan om artikelen die de lezer inzicht geven
en helpen om expertise op te bouwen wat betreft de preventie
van agressie, (seksuele) intimidatie en geweld in de context
van actuele gebeurtenissen. Daar kunnen ook artikelen toe
behoren met informatie over deskundigheidsbevordering,
trainingen en ‘human interest’ artikelen met een hoog gehalte
aan praktijkcases in daadwerkelijke agressiepreventie.
Het concept artikel/manuscript mag niet aan een ander
tijdschrift aangeboden worden, dan wel elders in het
Nederlands gepubliceerd zijn of ter publicatie aangeboden
worden, lopende de beoordelingsprocedure. Alle (co) auteurs
worden geacht in te stemmen met de aanbieding van het
artikel aan A•P Tijdschrift.
Redactioneel
Een artikel mag maximaal 2200 woorden bevatten. De titel
dient beknopt te zijn, u kunt eventueel een subtitel toevoegen.
De structuur van het artikel
- Samenvatting van max. 200 woorden met daarin
begrepen:
- Enige trefwoorden ofwel ‘one liners’
- Inleiding met bij voorkeur een praktijk situatie/case
- Enkele alinea’s over de methode
- Enkele alinea’s over diagnose, te verwachten resultaten/
uitkomsten, interventies
- Enkele alinea’s over conclusie(s), eventuele discussie
- Alinea over het belang van integratie in diverse sectoren:
bijvoorbeeld op welke wijze kan men uit dit verhaal
praktische tips en/of aanbevelingen verstrekken aan
andere bedrijfstakken
- U kunt de diverse alinea’s voorzien van een korte titel, wilt
-
-
u de onderdelen niet nummeren.
U kunt iedere fi guur/tabel van een nummer voorzien en u
kunt er in de tekst naar verwijzen (zie fi guur ..).
Vermijd het gebruik van afkortingen, indien toch noodzakelijk,
neem dan de woorden in ieder geval de eerste keer
volledig op, gevolgd door de afkorting tussen haakjes.
Literatuur verwijzing
Neemt u literatuurverwijzingen als volgt op:
Bij boeken:
Auteur(s), boektitel, hoofdstuk, uitgever, ISBN, jaartal.
Bij artikelen:
Auteur(s), naam artikel, tijdschrift titel, editie, pagina
nummer, uitgever, ISSN, jaartal.
In uw eigen tekst wordt naar literatuur tussen haakjes
verwezen als volgt:
(Naam van enkele of de 1e -
-
-
auteur, jaartal)
Aanleveren tekst
Artikelen dienen als Wordbestand gemaild te worden aan de
redactie info@AP-tijdschrift.nl.
Plaatst u de tabellen e.d. op de juiste plaats in de tekst van
het Wordbestand, niet aanleveren als Excelbestand! Gebruik
in het document zo min mogelijk opmaakmogelijkheden zoals
inspringen, uitvullen, onderstrepen, tabstops, paginanummers
en dergelijke. De opmaakmogelijkheden ’vet’, ‘cursief’,
‘opsommingen’ kunt u wel gebruiken.
In een apart document kunt u de auteurgegevens meezenden:
naam, titel, werkplek, functie, werkervaring(en) en correspondentieadres.
Procedure
Uw artikel wordt door drie onafhankelijke en anonieme beoordelaars
becommentarieert.
De inzender van het artikel ontvangt zo spoedig mogelijk, in
het algemeen binnen twee maanden, het eindoordeel van de
redactie A•P Tijdschrift. Indien uw artikel gepubliceerd wordt
willen wij ook graag een digitale foto (met hoge resolutie) van
de auteur ontvangen.
AA P
#2
5

6 #2
Thema
door Dr. Albert R. Hauber, HAUBER Onderzoek & Advies, Leidschendam
Jeugdcriminaliteit:
preventie en aanpak
AA P
Preventie en aanpak van jeugdcriminaliteit
Hoe wordt men crimineel? Zit dat in de genen of komt
dat misschien door slechte vrienden?
Hoe het ook zij, het begint meestal bij gebrek aan
preventieve maatregelen van ouders of docenten al op
jeugdige leeftijd. Het is van het grootste belang om
bij de eerste tekenen van criminaliteit effectief in te
grijpen. Daarvan is ook de wetgever zich bewust, want
niet voor niets hebben wij in Nederland een afzonderlijke
strafwet voor jeugdigen. Deze biedt de mogelijkheid
met pedagogisch verantwoorde methodes jongeren
ander gedrag aan te leren, bijvoorbeeld door het
opleggen van een Halt straf. Op de effectiviteit van de
Halt aanpak, die ook duidelijke preventieve elementen
kent, wordt nader ingegaan.
Inleiding
Over het gedrag van de jeugd wordt veel geklaagd. Dat is nu
zo en dat was 15 jaar geleden zo en nog veel langer geleden
was dat ook zo, kortom het mopperen over de jeugd van tegenwoordig
is van alle tijden.
Die nadruk op jeugdcriminaliteit is niet helemaal eerlijk en wel
om twee redenen.
• Jongeren imiteren veelal gedrag van ouderen en wel
speciaal van hun ouders. Waar thuis wordt geslagen, zijn
jongeren ook eerder geneigd geweld te gebruiken. Dus
ouderen zouden zich van hun verantwoordelijkheid in dit
opzicht veel sterker bewust moeten zijn en meer goed
voorbeeldgedrag moeten vertonen.
• Bovendien heeft die nadruk op jeugdcriminaliteit onbedoeld
of politiek bedoeld mede de functie om criminaliteit van
volwassen in de schaduw te plaatsen.
Hoe het ook zij, jeugdcriminaliteit blijft een probleem waarvan
we de omvang niet moeten onderschatten.

Omvang van jeugdcriminaliteit
Dat jeugdcriminaliteit een serieus probleem is komt het beste
naar voren uit de cijfers: jaarlijks komen zo’n 35.000 jongeren
met justitie in aanraking. Als je daarnaast beseft dat de kans
om voor een delict te worden gepakt in Nederland laag is en
niet meer dan maximaal 5-10% bedraagt, dan is de omvang
van de jeugdcriminaliteit aanzienlijk.
Er wordt geprobeerd zodanig te reageren
op het criminele gedrag van een jongere
dat de sanctie het best passend lijkt en
daarbij de grootste kans op succes biedt.
Nu zijn de vormen van jeugdcriminaliteit verschillend van
ernst -een keer zwartrijden is van een geheel andere orde
dan iemand doden-, vandaar dat ook de sancties uiteenlopen.
Omdat van de grondgedachte wordt uitgegaan dat jongeren
nog in ontwikkeling zijn, worden in die sancties zo mogelijk
pedagogische elementen ingebouwd en staat men eerder open
voor experimenten dan bij volwassen met een ten onrechte
verondersteld gefi xeerd gedragsrepertoire.
Het geheel van sancties en maatregelen is verankerd in de
jeugdstrafwet, die geldt voor de leeftijdscategorie 12-18 jaar
en die in 1995 geheel werd vernieuwd.
Wat heeft dat voor consequenties voor die 35.000 jongeren
met politiecontacten?
Sancties
Er wordt geprobeerd
zodanig te reageren
op het criminele
gedrag van een
jongere dat die
sanctie het best
passend lijkt en
daarbij ook de
grootste kans op
succes biedt, op
welke wijze men dat
ook denkt te meten.
Om te beginnen
wordt in dat verband
een onderscheid
gemaakt tussen
ernstige en minder
ernstige delicten en
wordt aangegeven welke delicten dat betreffen.
Jongeren die een ernstig delict, veelal betreft dat geweld,
hebben gepleegd moeten zich verantwoorden voor de kinderrechter.
Dat betrof in 2005 12.200 jongeren.
Hoe reageert de jeugdrechter?
• De jeugdrechter heeft aan 4500 jongeren 37% jeugddetentie
opgelegd; zij moeten dus enige tijd verblijven in
een jeugdgevangenis als Teijlingereind in Sassenheim of
Doggersbank in Den Helder.
• Het grootste deel, namelijk 6500 jongeren of te wel 53%
werd geconfronteerd met een taakstraf van maximaal
240 uur. Deze categorie kreeg via de jeugdreclassering
de opdracht op een bepaalde locatie werkzaamheden te
verrichten.
• De resterende 10% kwam er van af met een geldboete.
Het grootste deel van de jongeren, 22.760 personen, is in
2005 op minder ernstige wijze in de fout gegaan. Zij kwamen
in aanmerking voor een zogenaamde Halt afdoening. Deze
hoort tot de categorie alternatieve sancties.
Op die alternatieve Halt sanctie wil ik hier nader ingaan, mede
omdat een dergelijke aanpak internationaal uniek is.
AA P
#2
7

8 #2
De Halt afdoening
Hoe is Halt ontstaan?
Eind jaren 70: sterke toename vandalisme en graffi ti. Hoge
herstelkosten. Gemeente Rotterdam vroeg van Dullemen en
Hauber om advies om graffi ti en vandalisme terug te dringen.
Na uitgebreid onderzoek onder jongeren die deze activiteiten
pleegden, kwamen zij tot de conclusie dat de pakkans heel
laag was en dat de traditionele sancties - het parketstandje of
geldboete - nauwelijks effect sorteerden.
Criteria voor meer adequate sancties:
• Hoge pakkans,
• Sanctie zo snel mogelijk na de daad,
• Intrinsieke relatie tussen daad en sanctie: wie een muur
bekladt, moet een muur schoonmaken,
• Onderscheid tussen de daad, die als negatief wordt
bestempeld en de persoon van de dader, waartegenover
een neutrale houding dient te worden ingenomen.
Deze criteria werden experimenteel in de praktijk gebracht
en toen bleek dat veel jongeren op deze wijze de consequenties
van hun gedrag leerden inzien en zich soms zelfs
verantwoordelijk voelden voor de door hen verrichte werkzaamheden
werd deze aanpak vervolgens geïnstitutionaliseerd
met de oprichting van een bureau, waarvoor de onderzoekers
de naam Halt (Het ALTernatief en stop met dat gedrag)
bedachten.
Wat houdt een Halt afdoening in?
Een jongere in de leeftijdscategorie van 12 – 18 jaar wordt
door de politie gepakt voor graffi ti of vandalisme. Als deze
bekent en geen eerdere delicten heeft gepleegd wordt hij naar
Halt verwezen.
Bij Halt krijgt de jongere, meestal in het bijzijn van de ouders
een intake gesprek. In tegenstelling tot wat men wellicht
niet zou verwachten, is het in ieder geval erg positief dat in
zo’n 80 % van de gevallen de ouders wel degelijk bij deze
intake betrokken zijn. In dit intakegesprek worden afspraken
over aard, tijd en omvang van de te verrichten werkzaamheden
gemaakt. Als vervolgens het werk naar tevredenheid
is uitgevoerd, krijgt de jongere in een afsluitend gesprek te
horen dat een strafblad achterwege blijft.
AA P
Ontwikkeling van Halt in 25 jaar
Omdat het Rotterdams initiatief succesrijk bleek ter bestrijding
van in feite een nationaal probleem, waren ook andere
gemeentes in voor de oprichting van een Halt bureau en nam
ook de nationale overheid deel aan de fi nanciering.
Halt bureaus breidden zich als een olievlek uit, totdat in
de jaren 90 met ruim 60 vestigingen het gehele land werd
gecoverd.
Inmiddels werd ook het aantal delicten, die als Halt-waardig
werden gekenmerkt uitgebreid met onder andere (winkel)
diefstal en illegaal vuurwerk afsteken. Alle vormen van
gedrag die onder de juridische beschrijving van geweld vallen
zijn echter niet Haltwaardig. Bovendien werd het begrip
fi rst offender opgerekt, in die zin dat men na een jaar nog
een tweede keer voor een Halt afdoening in aanmerking
kan komen; wel werd bepaald dat het om een bekennende
verdachte moest gaan. Bovendien werd vastgesteld dat in
voorkomende gevallen aan het slachtoffer schadevergoeding
moest worden betaald en excuses aangeboden. Bij de
herziening van de jeugdstrafwet in 1995 werd het experimentele
stadium van de Halt afdoening beëindigd en werd Halt
opgenomen in de jeugd strafrecht wetgeving.
Uit onderzoek komt naar voren dat Halt
goed werkt voor de echte “fi rst offenders”.
Effectiviteit van de Halt aanpak; hoe meet je dat?
Jarenlang werd mede door de juichstemming rondom Halt
- het leek te werken, het ontlastte het sterk bezette justitieel
apparaat en bovendien was het goedkoop - effectiviteitsmetingen
slechts op beperkte schaal uitgevoerd.
In juni 2006, vanwege het feit dat nu Halt 25 jaar bestaat
is een grootschalig effectiviteitonderzoek voltooid. In dit
onderzoek is voor het eerst gewerkt met een experimentele en
een controlegroep. Deze laatste groep werd vrijgesteld van de
Halt-afdoening, tenzij zij binnen het half jaar weer in de fout
zouden gaan.
Het gaat hier dus in feite om een voorwaardelijke Haltsanctie.
Uit dit onderzoek komt naar voren dat Halt goed werkt voor de
echte “fi rst offenders”, maar veel minder goed voor jongeren
die al meer ervaring hebben met het plegen van delicten. Het
aanbieden van excuses blijkt gunstig te werken om recidive
tegen te gaan.
Als het werk naar tevredenheid is uitgevoerd, krijgt de jongere in een afsluitend
gesprek te horen dat een strafblad achterwege blijft.

Halt in toekomstig perspectief
Na het onderzoek heeft Halt in de maand mei 2007 Halt
nieuwe plannen gepresenteerd. Uitgangspunt vormt hierbij
met name het differentiëren van doelgroepen en aanpak.
De pakkans moet worden verhoogd, wellicht ook door
stimulering van de informele sociale controle - mensen die
onderling op elkaars gedrag letten en op een vriendelijke
manier corrigeren.
Halt zal voorts bij de intake sterker moeten selecteren en de
aanpak differentiëren en wel in de volgende vier categorieën.
Echte fi rst offenders; huidige aanpak adequaat.
Voor het eerst gepakten, maar al door de wol geverfden:
huidige aanpak, gevolgd door boostersessions, dat wil
zeggen terugkomdagen elk halfjaar.
Jongeren met achtergrondproblematiek: na de standaardprocedure,
langdurige begeleiding door een vertrouwenspersoon.
Als experiment kunnen enige Halt medewerkers
voor deze taak worden opgeleid.
Voor allochtone jongeren: meer op hun culturele
achtergrond letten en daarop aanpak afstemmen.
Taakstraf die door Halt kan worden opgelegd. (Fotorechten HALT Nederland, getoonde personen in de foto zijn modellen)
•
•
•
•
Na deze aanpassing aan de huidige maatschappelijke
ontwikkelingen kan Halt in de toekomst een waardevol
interventie instrument blijven.
AA P
#2
9

10 #2
Reportage
door Carmen Trenz, AJS Landesstelle NRW e.V.
Geweldpreventie bij onze buren
Geweldpreventieprogramma’s in Duitsland
op kleuterscholen, scholen en bij de jeugdzorg
Het publieke debat in Duitsland over jeugdgeweld heeft de
afgelopen 10-15 jaar tot een groot aantal preventieprogramma’s
geleid. De meeste projecten en programma’s worden op
scholen uitgevoerd. Er zijn allerlei aanbieders, met name de
politie, bureaus voor jeugdzorg, onafhankelijke instanties voor
jeugdhulpverlening en commerciële bedrijven. Het feit dat
allerlei instellingen en professionele begeleiders hun steentje
willen bijdragen aan het verminderen van de kans op geweldsdelicten
en criminaliteit onder kinderen en jongeren om
een minder gewelddadige maatschappij te creëren, is op zich
lovenswaardig. Desondanks kunnen er bij de geweldpreventie
in Duitsland een aantal kritische kanttekeningen worden
geplaatst.
Het begrip ‘geweldpreventie’ wordt te pas en te onpas
gebruikt. Subsidies voor de bestrijding van geweld onder
jongeren zijn makkelijker beschikbaar, dus ‘gewone’ jeugdwerkprojecten
krijgen al snel het etiket ‘geweldpreventie’
opgeplakt, al hebben ze misschien ‘alleen maar’ een nuttige
vrijetijdsbesteding ten doel.
Om de neiging tot het gebruik van geweld onder jongeren in
te dammen en geweld in instellingen te reduceren, is het niet
voldoende om een op zichzelf staand geweldpreventieproject
uit te voeren op een kleuterschool of school. Er zijn allesomvattende
initiatieven nodig die met zo veel mogelijk risicofactoren
rekening houden en zich op de lange termijn richten.
In het verleden werden preventieve initiatieven en
programma’s zelden geëvalueerd in Duitsland. Dit begint
nu te veranderen, al weten wij in vergelijking met andere
landen nog steeds relatief weinig over de effectiviteit van de
diverse maatregelen. Om deze reden is ook het ‘Düsseldorfer
Gutachten’ tot stand gekomen, een rapportage waarin de
universiteit van Marburg in opdracht van de stad Düsseldorf de
binnen- en buitenlandse evaluaties van programma’s op een
rijtje heeft gezet. Op dit moment zijn in Duitsland met name
AA P
een aantal grotere, gestandaardiseerde programma’s (vaak
overgenomen uit het buitenland) geëvalueerd, maar niet de
vele kleine initiatieven, trainingsprogramma’s, cursussen, etc.
Hieronder zet ik uiteen waarom preventie noodzakelijk is en
geef een overzicht van het bestaande aanbod op kleuterscholen,
scholen en bij de jeugdzorg.
Kleuterschool
Agressiviteit op jonge leeftijd is een uiterst hardnekkig persoonlijkheidskenmerk
en verhoogt de kans op delinquentie
op latere leeftijd aanzienlijk. Bijgevolg is het zaak dit gedrag
zo vroeg mogelijk in andere banen te leiden en te voorkomen
dat agressief gedrag escaleert en verankerd raakt in de
persoonlijkheid. Een belangrijk instrument hiervoor kunnen
gezinsprogramma’s (bv. oudertrainingen) zijn, maar ook
op kleuterscholen kunnen kinderen door middel van sociale
trainingsprogramma’s sociaal-emotionele vaardigheden leren,
zoals bijvoorbeeld empathisch vermogen of constructieve
confl icthantering.
In Duitsland bestaan twee breed opgezette preventieprogramma’s
voor kleuterscholen: ‘Papilio’ uit Augsburg en ‘FAUSTLOS’,
de Duitse versie van het Amerikaanse programma ‘Second
Step’. Daarnaast zijn er een aantal plaatselijke initiatieven,
maar over het algemeen wordt er in Duitsland op kleuterscholen
nog te weinig gedaan aan gerichte geweldpreventie. De
onderwijskrachten kampen met een gebrek aan opleiding en
bijscholing. Zij staan vaak alleen voor de moeilijke taak iets te
veranderen aan gedragsproblemen bij kinderen.
Scholen
Het voortdurende publieke debat over het geweldprobleem op
scholen heeft een groot aantal specifi ek voor scholen bedoelde
acties en programma’s tegen geweld tot gevolg gehad. Aanvankelijk
golden deze enkel voor het voortgezet onderwijs
(kinderen vanaf 10 jaar), maar in de afgelopen jaren introduceerden
ook veel basisscholen geweldpreventieprogramma’s.

Net als bij de programma’s voor kleuterscholen stellen de
scholen zich ten doel de sociale vaardigheden van kinderen en
jongeren te trainen en ze handgrepen te bieden om confl icten
vreedzaam op te lossen.
Het meest worden ‘bemiddelings- of arbitrageprogramma’s’
toegepast. Meestal oudere leerlingen worden opgeleid om medeleerlingen
te helpen ruzies eerlijk en in goed overleg op te
lossen. Dit type mediation kan voorkomen dat leeftijdsspecifi
eke confl icten escaleren en uitmonden in geweld. Een eerste
grote evaluatie toont aan dat bemiddelingsprogramma’s onder
bepaalde omstandigheden kunnen bijdragen aan een beter
klimaat op school en het aantal geweldsincidenten kunnen
reduceren.
Er zijn nog een aantal breed opgezette programma’s, deels
met gedetailleerde leerplannen en handleidingen, die scholen
kunnen overnemen resp. ‘inkopen’. Een dergelijk programma is
bijvoorbeeld het FAUSTLOS-programma voor basisscholen, het
Konstanzer Trainingsprogramm (KTM) voor leerkrachtteams,
het Anti-Bullying-programma van Dan Olweus, het programma
‘Konfl ikt-Kultur’ van de stad Freiburg, het BUDDY-project,
het project van de vereniging fairplayer e.V. in Bremen. De
doelgroepen van deze programma’s zijn doorgaans de leerkrachten
die de programma’s moeten uitvoeren en hiervoor
worden opgeleid. Sommige programma’s (bv. FAUSTLOS,
fairplayer) bevatten echter ook trainingsmateriaal resp. handleidingen
voor de inzet van leerlingen.
De onderwijskrachten staan vaak alleen
voor de moeilijke taak iets te veranderen
aan gedragsproblemen bij kinderen.
Uit de evaluatiestudies die tot dusverre zijn uitgevoerd, komt
naar voren dat programma’s tegen geweld effectief zijn als de
volgende principes worden aangehouden:
• Geweldpreventie moet zo vroeg mogelijk beginnen, dus in
het gezin, op de kleuterschool en de basisschool.
• Het meest effectief zijn schoolprogramma’s die zich richten
op meerdere niveaus. Deze moeten worden ondersteund
door leerkrachten, ouders en scholen. De schoolleiding
moet volledig achter het programma staan. Geweldpreventie
moet een belangrijk onderdeel van het schoolconcept en
het schoolleven zijn. Een schoolconcept kan niet zonder gedragsregels
voor in de klas en in het schoolgebouw plus het
bepalen van sancties bij overtreding. Er moeten mogelijkheden
tot bemiddeling zijn, begeleiding van compensatieregelingen
tussen daders en slachtoffers, en advies en hulp
•
•
voor slachtoffers van mobbing en ander geweld. Scholen
met een goed klimaat en een levendig schoolleven kampen
minder vaak met geweldproblemen.
De preventie moet over een langere periode plaatsvinden
en permanent in het schoolleven worden geïntegreerd; het
effect moet duurzaam zijn. Een op zichzelf staand project,
bv. een projectdag of een assertiviteitstraining, kan aan
het begin van het schooljaar worden georganiseerd. Maar
een structurele verankering van geweldpreventie moet het
uiteindelijke doel zijn.
Standaardtrainingsprogramma’s moeten worden aangepast
aan de behoeften van de betreffende school; leerkrachten,
ouders en leerlingen moeten worden betrokken bij deze
aanpassingen.
Aanbod in de jeugdzorg
De publieke en onafhankelijke jeugdzorginstellingen, de politie
en de commerciële bedrijven bieden weliswaar een groot
aantal trainingen aan, maar deze zijn vaak toegespitst op
specifi eke aspecten, worden niet gecontroleerd en ook niet
beoordeeld op effectiviteit. De meeste cursussen, workshops,
trainingen e.d. worden voor en in samenwerking met scholen
aangeboden. Een aantal trainingen wordt ook buiten school,
bij het jeugdwerk of in opvoedingsinrichtingen e.d. uitgevoerd.
De trainingen zijn gericht op verschillende doelgroepen, te
weten:
• Voor jongeren met een neiging tot geweldpleging of veroordeelde
geweldplegers zijn er:
a. Anti-geweld-trainingen in het kader van opvoedkundige
sancties die door de jeugdrechtbank zijn opgelegd of in de
jeugdgevangenis,
b. Coolnesstrainingen (een specifi eke in Duitsland gebruikte
training) in het kader van het jeugdwerk of op scholen voor
jongeren die neiging tot geweld vertonen.
• Assertiviteits- of zelfverdedigingcursussen voor potentiële of
daadwerkelijke slachtoffers.
• De-escalatietrainingen en burgermoedtrainingen, waardoor
jeugdige toeschouwers worden gestimuleerd in te grijpen
en voor hun eigen overtuiging uit te komen.
De methodiek van de diverse trainingen is vaak gelijkaardig.
Bijna alle trainingen werken met geleide oefeningen
en spellen, met name met rollenspellen. Bij de antigeweld-trainingen
die op confrontatie zijn gericht, speelt de
zogenaamde ‘hete stoel’ een belangrijke rol.
Het blijft een feit dat er legio aanbieders op dit vlak zijn en
dat de kwaliteit van het aanbod heel verschillend is. Het loopt
uiteen van uiterst professioneel tot niet aan te bevelen, of zelfs
tot contraproductief. Tot op heden zijn er amper
AA P
11
#2

12 #2
kwaliteitsnormen, al zijn deze in feite echt nodig, aangezien
deze trainingen deels rechtstreeks ingrijpen in de privésfeer en
persoonlijkheidsontwikkeling van jongeren.
Onderzoek en statistieken over jeugdgeweld in
Duitsland
Jeugdgeweld is een vaag begrip. De offi ciële criminaliteitsstatistieken
van de politie (PKS) hanteren als norm voor
jeugdgeweld: zware tot middelzware fysieke delicten van
jonge mensen tussen de 14 en 18 jaar (jongeren) resp. tot 21
jaar (jong volwassenen). Jongeren brengen vooral gevaarlijk
lichamelijk letsel toe en begaan berovingen. Het aantal verkrachtingen,
moorden en doodslagen is relatief gering.
Maar de bevolking zelf rekent vaak ook minder agressieve
handelingen van jongeren tot jeugdgeweld. Dit kunnen het
toebrengen van lichte verwondingen zijn, beledigingen,
of de diverse uitingen van mobbing, zoals bv. een gerucht
verspreiden, of iemand buitensluiten. In mijn bijdrage ga ik
uit van het volledige gamma aan agressiviteit en geweld door
jongeren.
Het publieke debat over jeugdgeweld heeft
er toe geleid dat er vooral op scholen meer
over geweld wordt gesproken.
Belangrijke bronnen zijn
• De offi ciële criminaliteitsstatistieken van de politie (PKS),
die informatie verschaffen over de door jongeren begane
delicten waarvan aangifte is gedaan.
• Een aantal onderzoeksinstituten heeft representatieve
enquêtes gehouden onder scholieren om te bepalen wat het
aantal delicten is waarvan geen aangifte wordt gedaan. Met
name het Kriminologische Forschungsinstitut Niedersachsen
(KFN), Hannover, onder leiding van prof. Pfeiffer en
het Institut für Psychologie van de universiteit Erlangen-
Nürnberg onder leiding van prof. Lösel hebben hierover de
afgelopen jaren omvangrijke studies gepubliceerd.
• In de zomer van 2001 heeft de bondsregering een periodiek
veiligheidsrapport gepresenteerd, waarin naast de offi ciële
statistieken ook andere bronnen werden gebruikt zoals
onderzoeken naar het aantal delicten waarvan geen
aangifte is gedaan, enquêtes onder slachtoffers en wetenschappelijke
analyses.
Uit de politiestatistieken blijkt dat het aantal jongeren dat van
een misdrijf wordt verdacht sinds 1998 stagneert resp. licht
AA P
daalt, nadat het in de jaren ’90 voortdurend steeg. Vooral het
aantal kinderen is sterk afgenomen. In vergelijking met de
totale criminaliteit stijgt het aantal geregistreerde geweldsmisdrijven
van minderjarigen echter wel voortdurend. Met name
groeit het aantal delicten waarbij ernstig lichamelijk letsel
wordt toegebracht. Berovingen nemen iets af, maar straatroof
(bv. mobiele telefoons ‘in beslag nemen’, geld, horloges,
e.d.) en tasjesroof zijn nog steeds het terrein van verdachten
onder de 21. Ook is het aantal kinderen dat werd verdacht
van een geweldsmisdrijf de afgelopen tien jaar met ca. 38%
(in Nordrhein-Westfalen) gestegen. Absolute cijfers liggen wel
nog lager en de delicten van kinderen zijn ook meestal minder
gevaarlijk.
Bovendien stijgt het aandeel meisjes en jonge vrouwen in de
geregistreerde geweldscriminaliteit. Ondanks het feit dat nog
steeds ca. een vijfde (83%) van de geweldsdelicten door jonge
mannen wordt begaan, is het aantal meisjes en jonge vrouwen
dat wordt verdacht van het toebrengen van zwaar en ook licht
lichamelijk letsel sinds 1993 verdrievoudigd.
Nog steeds zijn de daders in eerste instantie jongens en
jonge mannen, net als de slachtoffers. Jeugdgeweld vindt dus
meestal plaats onder jongeren van dezelfde leeftijd.
Bovengemiddeld veel verdachten van geregistreerde geweldscriminaliteit
hebben niet de Duitse nationaliteit. Wel daalt het
aandeel van de buitenlandse jongeren iets. Bij berovingen
en het toebrengen van zwaar lichamelijk letsel is het aandeel
buitenlandse scholieren/studenten opvallend. Vooral de uit
Turkije afkomstige, mannelijke jongeren zijn vaker betrokken
bij geweldscriminaliteit.
Geweldscriminaliteit vindt in Duitsland vooral in de grote
steden en stadstaten (met Berlijn bovenaan) plaats. Echte
criminele bendes zijn in Duitsland een uitzondering.
De stijging van de geregistreerde geweldscriminaliteit
veroorzaakt regelmatig opwinding in Duitsland, al zijn veel
criminologen ervan overtuigd dat de stijging deels te verklaren
is door het feit dat er de afgelopen jaren vaker aangifte wordt
gedaan, waardoor het aantal delicten in de statistieken stijgt.
Het publieke debat over jeugdgeweld heeft er namelijk ook
toe geleid dat er vooral op scholen meer over geweld wordt
gesproken. In veel plaatsen bezoekt de politie regelmatig alle
scholen en adviseert jongeren aangifte te doen.
De brede discussie rond geweld op school heeft ertoe geleid
dat er veel grote en kleinere enquêtes op scholen zijn
gehouden. Met name de grote representatieve enquêtes onder
leerlingen leveren belangrijke inzichten op over de omvang
van geweld onder kinderen en jongeren, de uitingsvormen en
de oorzaken.

De belangrijkste resultaten van een enquête
onder 1.100 jongeren in klas 7 en 8 (12-14
jaar)
(gehouden door prof. Lösel, universiteit Erlangen-Nürnberg en
prof. Bliesener, universiteit Kiel)
• Geweld op school uit zich meestal in lichte fysieke en
verbale agressiviteit. Ca. een derde van de jongens trapt
of slaat regelmatig. Ernstige fysieke geweldsdelicten zijn
zeldzaam.
• In tegenstelling tot de politiestatistieken zijn buitenlandse
jongeren maar iets minder vaak betrokken bij geweld op
school dan niet-buitenlandse jongeren.
• Meisjes vertonen minder vaak agressief gedrag en worden
minder vaak slachtoffer van geweldsdelicten.
• Ca. 5 procent van de leerlingen zijn zogenaamde ‘bullies’
en treiteren hun medeleerlingen regelmatig. Het
is zeer waarschijnlijk dat deze jongeren later
veelvuldig delicten zullen plegen.
Wat betreft de oorzaken van geweld leveren wetenschappelijke
studies eensgezind het volgende beeld
op: de risicofactoren liggen besloten in het gezin, de
persoonlijkheidsstructuur, de school, de groep leeftijdsgenoten,
het gebruik van alcohol/drugs en de
media. Als meerdere factoren samenkomen, stijgt de
kans dat kinderen crimineel of gewelddadig worden
met sprongen. De belangrijkste risicofactoren zijn:
• Een liefdeloos gezin, gebruik van geweld, mishandeling,
verwaarlozing, te strenge of inconsequente
opvoeding, een crimineel voorbeeld, armoede en
werkloosheid van de ouders.
• Hyperactiviteit, een grote mate van impulsiviteit,
weinig eigenwaarde, de omgeving wordt als vijandig
ervaren.
• Een slecht sociaal-emotioneel schoolklimaat,
anonimiteit en eenzijdige prestatiedruk.
• Agressieve jongeren maken vaak deel uit van
groepen die de tekortkomingen van het gezin
(erkenning, gebrek aan geborgenheid) moeten
opvangen, maar tegelijkertijd het agressieve,
asociale gedrag versterken. Buiten school wordt er
voornamelijk ‘rondgehangen’.
Als meerdere risicofactoren
samenkomen, stijgt de kans dat
kinderen crimineel of gewelddadig
worden met sprongen.
•
•
Gewelddadige beelden in de media versterken de acceptatie
van geweld en dit is vaak al in het gezin begonnen.
Ook het gebruik van alcohol en drugs houdt vaak duidelijk
verband met agressief en delinquent gedrag.
Er zijn ook beschermende factoren die het ontstaan van
geweld voorkomen, zelfs als er meerdere risicofactoren
aanwezig zijn. Volgens Lösel zijn jongeren beschermd als zij
verschillende manieren kennen om ergens mee om te gaan,
zichzelf in de hand kunnen houden en weinig alcohol of drugs
gebruiken. Deze inzichten zijn opgenomen in diverse trainingsprogramma’s.
Carmen Trenz
AA P
13
#2

14 #2
Boeken Boeken
Speels omgaan met agressie
134 spelletjes en oefeningen om op een
creatieve manier confl icten op te lossen
Auteur: Rosemarie Portmann
Paperback | 97 Pagina’s | Uitgeverij
Panta Rhei | Prijs: € 12,50 |
ISBN10: 9073207886
Dit eenvoudig uitgevoerde boek is
bedoeld voor docenten aan basisscholen
en brugklassen die in toenemende mate
geconfronteerd worden met agressie en
geweld in de klas. Vaak wordt er alleen
bestraffend gereageerd, maar men
kan ook op een constructieve manier
omgaan met agressie van kinderen.
In het boek zijn 134 spelletjes en
(interactie)oefeningen opgenomen
die pedagogische processen op gang
kunnen brengen om op een constructieve
manier te leren omgaan met
woede en agressie. Op speelse en
veilige wijze kunnen kinderen (8 - 14
jaar) ervaringen opdoen met het eigen
gedrag, wat als inleiding kan dienen
voor een groepsgesprek.
De spelletjes zijn verdeeld in 7
categorieën; o.a. agressieve gevoelens
herkennen en uitdrukken, zichzelf en
anderen beter begrijpen, agressie
beheersen en verminderen, confl icten
vreedzaam oplossen.
Ieder spel is eenvoudig en simpel
(zonder hulpmiddelen) uit te voeren.
Ook te gebruiken voor buitenschoolse
activiteiten (schoolkampen, werkweken,
sociaal cultureel werk).
AA P
Geweld achter de voordeur
Aanpak van huiselijk geweld
Auteur: H. Janssen
Paperback | 171 pagina’s | Uigeverij
Boom | Prijs: € 18,50 |
ISBN10: 9085063639
Huiselijk geweld is een groot maatschappelijk
probleem. Jaarlijks vinden
achter de voordeur 500.000 geweldsincidenten
plaats, waarbij tientallen
doden vallen.
Dit boek is een gedegen studie over
de tragedie van huiselijk geweld en
beschrijft de aard, omvang en aanpak.
De aanpak van huiselijk geweld vergt
een nauwe samenwerking tussen vele
instanties als politie, justitie, vrouwenopvang,
jeugdzorg, kinderbescherming,
geestelijke gezondheidszorg, maatschappelijk
werk en andere hulpverleningsinstanties,
om de geweldspiraal te
doorbreken.
Het boek beschrijft de achtergronden
en de risicofactoren.
Hoe ver zijn gemeenten in de aanpak
van huiselijk geweld, hoe verloopt de
samenwerking in de praktijk, welke
methodieken zijn er ontwikkeld en
hoe staat het met wetgeving? Aanpak
van huiselijk geweld is een actueel
en compleet boek voor diegenen die
huiselijk geweld doordacht willen
aanpakken; voor (lokale) bestuurders
en beleidsmakers, voor alle betrokken
beroepsgroepen en opleidingen.

Kort
NIEUWS
Politie trakteert chocola
tegen agressie
AMSTERDAM - Om het uitgaanspubliek kalm te houden aan
het einde van een stapavond worden in Schiedam chocoladerepen
uitgedeeld bij de uitgang van cafés.
Met deze maatregel hoopt de politie dat de jongeren niets
slopen op weg naar huis. Dat schrijft De Telegraaf woensdag
(16 mei 2007). Het trakteren tegen agressie is een uit
Engeland overgewaaid idee.
Gelukkig
Chocola zou stoffen bevatten die een mens rustig maken en
in een gelukkige stemming brengen. “En mensen die gelukkig
zijn, slopen niets”, meldt de politie. Het gaat om een proef die
inmiddels een maand loopt.
Over de resultaten van de proef wilde de politie nog niets
kwijt omdat het uitgaanspubliek niet is verteld waarom ze de
zoetigheid uitgedeeld krijgen.
Vrijheidsbeperking onterecht
goed bedoeld’
Verpleegkundigen en verzorgenden denken vaak ten onrechte
dat ze met vrijheidsbeperking het beste doen voor hun cliënt.
Zij bedoelen het goed, maar vaak is het niet nodig en juist
nadelig voor de patiënt. Betere scholing moet dit probleem
aanpakken. Dat zegt adviseur Paul Poortvliet van het LEVV
naar aanleiding van het LEVV-onderzoek in verpleeg- en verzorgingshuizen.
Een groot deel van de onderzochte verpleegkundigen
en verzorgenden ontneemt bewoners onnodig hun
vrijheid. Cliënten worden vastgebonden, in diepe stoelen gezet
of krijgen kalmerende medicijnen toegediend.
Veel verpleegkundigen en verzorgenden hebben hierbij goede
intenties, benadrukt Poortvliet. ‘Ze willen de bewoners juist
beschermen. Maar ze moeten eerder kijken of de situatie ook
anders aangepakt kan worden’, zegt hij. ‘Bewoners raken vaak
in paniek door beperkende maatregelen, waardoor er juist
ongelukken gebeuren.’ Dit is gebleken uit eerder onderzoek.
Afdelingscultuur
Volgens Poortvliet is het ook belangrijk dat verpleegkundigen
en verzorgenden tijdens het werk met elkaar bespreken
of vrijheidsbeperking nodig is en hoe dat er per bewoner en
situatie uit zou moeten zien. ‘Ook in teamoverleg moet dit
thema bespreekbaar zijn’, zegt de adviseur. ‘Daarnaast heeft
het personeel scholing nodig.’ Het LEVV gaat zich dan ook
richten op scholingsadviezen aan instellingen en hen waar
nodig helpen de afdelingscultuur in kaart te brengen.
Verzekeraar biedt polis tegen
geweld
REEUWIJK - Werkgevers kunnen hun personeel nu verzekeren
tegen geweld. De verzekeraar SEZ keert verzekerden geld uit
als die psychische of lichamelijke schade oploopt na geweld.
Directeur Nils Karssens van SEZ denkt onder meer ambulancepersoneel,
voetbalverenigingen en portiers als klanten binnen
te halen. De verzekering vergoedt begeleiding als iemand
psychische problemen krijgt na bijvoorbeeld mishandeling. Er
volgt een uitkering van 34.000 euro bij invaliditeit en 17.000
euro bij overlijden.
Premie
De premie bedraagt voor werknemers ongeveer 1,25 euro
per maand, zei Karssens vrijdag. Ook individuen kunnen zich
voor de verzekering aanmelden. Zij moeten een premie van
ongeveer 2 euro betalen.
Om in aanmerking te komen voor een vergoeding, moet de
verzekerde wel kunnen bewijzen dat hij het slachtoffer is
van geweld, benadrukte Karssens. Dat kan bijvoorbeeld door
aangifte te doen bij de politie.
SEZ zegt met de verzekering te zijn gekomen na gevallen
van agressie tegen onder meer ambulancepersoneel en
werknemers van het Centrum voor Werk en Inkomen (CWI).
“We hebben bekeken of we iets voor hen konden doen.”
Bron: ANP
AA P
15
#2

16 #2
Interview met Rex van der Sluys
Beleidsmedewerker, Directie Arbeidsomstandigheden, Ministerie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW)
De nieuwe Arbowet en de
Psycho Sociale Arbeidsbelasting: PSA
Rex van der Sluys
AA P
Van de redactie
Rex van der Sluys is zo’n twaalf jaar werkzaam bij
het ministerie van Sociale Zaken (SZW) op de Afdeling
Directie Arbeidsomstandigheden.
Rex: Ik kwam vanuit de centrale afdeling Personeelszaken,
waar het er allemaal veel ambtelijk en trager aan toe ging.
Vanaf de start op deze werkplek kreeg ik het aandachtsveld
agressie en geweld toebedeeld. Door de grote noodzaak,
aangegeven door het werkveld, gaf de ARBO wetgeving
veel meer druk en actie. Mijn afdeling Kennisontwikkeling,
Onderzoek en Nieuwe risico’s (KON) gaf hier ook alle
aanleiding toe. De oude risico’s in de ARBO wet waren veel
meer meetbaar (bijvoorbeeld gevaarlijke stoffen, inrichting
van de werkplek, enz). Agressie en geweld waren de nieuwe
risico’s, die duidelijk meer contact met de buitenwacht
vereisten, maar niettemin werd er nog veel ‘ontwikkeld’
vanachter het bureau en de PC.
In de loop der tijd werden de contacten met de buitenwacht
(werkgevers en werknemers) toch steeds intensiever.
Wij gingen op zoek naar goede praktijken / best practice
(dat resulteerde in het boekje: 36 aanpakken), er werden
deskundigen panels voor evaluaties uitgenodigd en we namen
deel aan de bijeenkomsten in het werkveld met betrekking tot
het maken en opstellen van de ARBO convenanten.
Per 1 januari 2007 is dit jaar in Nederland de nieuwe Arbo-wet
van kracht geworden.
De uitgangspunten die aan de gewijzigde Arbo-wet ten
grondslag liggen, zijn als volgt beschreven. ”In het belang
van goede arbeidsomstandigheden in de onderneming(en)
is het wenselijk om de verantwoordelijkheid van werkgevers
en werknemers voor het arbeidsomstandighedenbeleid te
vergroten, de regelgeving zoveel mogelijk te beperken, te
vereenvoudigen en te verduidelijken”.
Deze nieuwe aanpak van de arbeidsomstandigheden krijgt dus
vorm in verschillende bestaande en nieuwe beleidstrajecten.

Voorbeelden daarvan zijn de hier besproken nieuwe Arbo-wet
en het Programma Versterking Arbeidsveiligheid, dat in 2003
is gestart.
Uitgangspunt van de nieuwe Arbo-wet is dat er geen
Nederlandse regels boven op de regels van de Europese
Unie komen. Een goed Arbobeleid dient bij te dragen aan het
voorkomen van ziekten en ongevallen en het terugdringen van
verzuim en arbeidsongeschiktheid.
De slogan luidt dan ook: Arbonieuwestijl Samen beter aan de
slag. Werknemers en werkgevers krijgen meer mogelijkheden
om zelf invulling te geven aan de nieuwe Arbo-wet, die
daardoor ook per branche meer maatwerk wordt en, verwacht
de overheid, daarbij kan rekenen op een groter draagvlak in
de onderneming(en).
In de nieuwe wet wordt onderscheid gemaakt tussen het
publieke - en het private domein.
Het publieke domein
Arbo-wet, Arbobesluit, Arboregeling
De overheid zorgt hier voor een helder, wettelijk kader, met
zo min mogelijk regels en zo weinig mogelijk administratieve
lasten. Daartoe stelt de overheid zogenaamde doelvoorschriften
vast, dit is het niveau van bescherming dat werkgevers
moeten bieden aan hun werknemers, zodat zij veilig en gezond
kunnen werken.
Doelvoorschriften zijn alleen van toepassing, indien deze
zoveel mogelijk concreet beschreven kunnen worden.
Bijvoorbeeld voorschriften m.b.t. het geluidsniveau op arbeidsplaats
hoger dan 85 decibel en maatregelen m.b.t. gevaar tot
vallen van 2,5 meter of meer.
Voor de psychosociale Arbeidsbelasting is dit bij de huidige
nieuwe Arbo-wet niet of minder van toepassing.
Overheid zorgt voor:
• handhaving door arbeidsinspectie
• informatie op internet
• tijdelijke subsidiëring voor de totstandkoming van arbocatalogi
• voorlichting over de nieuwe wetgeving
Het private domein
In het private domein maken werkgevers en werknemers
samen afspraken waarop zij binnen hun onderneming of
branche invulling geven aan de doelvoorschriften van de
overheid. Deze afspraken worden vastgelegd in een Arbocatalogus.
Arbocatalogus
In een Arbocatalogus staan de verschillende methoden
en oplossingen die werkgevers en werknemers hebben
afgesproken om te voldoen aan de doelvoorschriften die de
overheid stelt. Bijvoorbeeld:
• maatregelen welke bijdragen aan een veilig en gezond
werkklimaat,
• normen uit (wetenschappelijke) onderzoeken
• goede praktijken
• NEN-normen
• brancherichtlijnen
• ARBO convenanten
• leidraden of huidige arboregels
Een goed Arbobeleid dient bij te dragen
aan het voorkomen van ziekten en
ongevallen en het terugdringen van
verzuim en arbeidsongeschiktheid.
Werkgevers en werknemers in de onderneming of branche zijn
verantwoordelijk voor de vormgeving, inhoud en beschikbaarheid
van een Arbocatalogus.
Zodra zij een Arbocatalogus hebben opgesteld volgt er een
marginale toetsing door het Ministerie van Sociale Zaken en
Werkgelegenheid (SZW).
De marginale toets bestaat uit:
• Is beschreven voor welke branche de catalogus bedoeld is?
• Vertegenwoordigen de opstellers, de werkgevers en
werknemers in dit gebied?
• Is de catalogus beschikbaar en kenbaar voor werkgevers en
werknemers?
• Quick-Scan: is de catalogus begrijpelijk, logisch en niet in
strijd met de wet?
Na de SZW marginale toetsing wordt een Arbocatalogus van
toepassing en worden de (oude) Arbobeleidsregels afgeschaft.
Als in één keer alle Arbobeleidsregels zouden worden
afgeschaft in een situatie waarin een branche bijvoorbeeld nog
niet over een marginaal getoetste Arbocatalogus beschikt, zou
er voor werknemers een vacuüm kunnen ontstaan.
Het beleid is er daarom op gericht om de Arbobeleidsregels
sectorgewijze in te trekken. Daarbij zullen de Arbobeleidsregels
die blijven bestaan worden geactualiseerd en
opgeschoond. Dit prikkelt de zelfregulering in de branches/
bedrijven, men heeft liever te maken met de zelf opgestelde
regels dan met de regels van de overheid. Om deze situatie
niet oneindig te laten bestaan, wordt er een grens gesteld
vanuit de overheid: drie jaar na inwerkingtreding van de
nieuwe Arbo-wet, dus per 1 januari 2010 worden alle overgebleven
Arbobeleidsregels ingetrokken.
AA P
17
#2

18 #2
PsychoSociale Arbeidsbelasting (PSA) in de nieuwe Arbo-wet
Uitbreiding van ongewenst gedrag
In artikel 1 (derde lid, onderdelen e. en f.) worden de defi nities
van seksuele intimidatie en agressie en geweld vervangen
door een defi nitie van psychosociale arbeidsbelasting. Het gaat
naast seksuele intimidatie, agressie en geweld in de nieuwe
Arbo-wet ook over pesten en werkdruk.
Onder psychosociale arbeidsbelasting worden factoren in de
arbeidssituatie verstaan, die stress veroorzaken. Werkstress
kan op zijn beurt weer leiden tot overspannenheid, burnout,
depressie en post traumatische stress stoornis, voorbeelden
van aan (chronische) stress gerelateerde psychische aandoeningen.
Belangrijk is te weten, dat niettemin alle onderdelen van de
PSA, agressie, intimidatie, geweld, pesten en werkdruk apart
gedefi nieerd worden.
Voor (seksuele) intimidatie en pesten worden vanuit de
Europese Richtlijn nr. 2002/73/EG dezelfde defi nities
gehanteerd als die welke in de Wet Gelijke Behandeling (WGB,
art1a, 3e lid)) en het Burgerlijk Wetboek (BW, art 646, 8e lid,
boek 7) zijn beschreven.
De wetgever schrijft voor dat de werkgever, binnen het
algemeen arbeidsomstandighedenbeleid, beleid moet voeren
dat gericht is op voorkomen en indien dat niet mogelijk is,
beperking van de PSA.
Doelvoorschrift ook voor PSA
Als er geen concrete doelvoorschriften kunnen worden
gemaakt, zoals bijvoorbeeld bij PSA, is er sprake van procesnormen.
Dit houdt in dat de werkgever verplicht is om een beleidsproces
te doorlopen om risico’s te beoordelen en te beheersen.
Procesnormen kunnen worden uitgewerkt d.m.v. agendabepalingen,
welke verplichte aandachtspunten zijn.
In zo’n agendabepaling wordt aangegeven welke elementen
deel moeten uitmaken van het beleid dat de werkgever moet
voeren.
Onverlet zal deze agendabepaling natuurlijk gebaseerd dienen
te zijn op de RI & E.
De agendabepaling welke inmiddels “een stand der
wetenschap“ is met maatregelen die dienen te passen bij
de eigen organisatie of branche (bijvoorbeeld: detailhandel
is duidelijk geen ziekenhuis) kan in de context van PSA de
volgende elementen bevatten:
• beschikbaarheid van een vertrouwenspersoon
• algemene gedragscode is opgesteld
AA P
•
•
•
•
•
er bestaat een klachtenregeling
er is een systeem voor registratie van (ernstige) incidenten
er zijn structureel deskundigheidsbevorderende trainingen
voor werknemers
structurele nazorg na incidenten met agressie en/of geweld
is geregeld
maatregelen werkdruk en werkstress bestaan
In het geval van PSA is de werkgever verplicht beleid te
voeren ter voorkoming en beperking hiervan.
Er moet dus altijd een doelvoorschrift zijn: in de vorm van
concrete grenswaarden of als procesvorm.
Hoe wordt er gecontroleerd?
Arbeidsinspectie en branchebrochures
Boetes worden verdubbeld
Met het ingaan van de herziene Arbo-wet, is ook de werkwijze
van de Arbeidsinspectie veranderd. De Arbeidsinspectie gaat
uit van de wet- en regelgeving, en de invulling daarvan door
werkgevers en werknemers in Arbocatalogi. De Arbeidsinspectie
controleert of bedrijven zich aan de wettelijke regels
houden. Zodra een getoetste Arbocatalogus is opgesteld,
vormt die het uitgangspunt voor de inspectie. Werkgevers
die werk maken van de Arbocatalogus kunnen rekenen op
een soepele opstelling van de Arbeidsinspectie. In sectoren
met hoge risico’s waar een Arbocatalogus ontbreekt, zal de
Arbeidsinspectie vaker inspecteren.
Bij misstanden treedt de Arbeidsinspectie
hard op. De maximale boetes die de
Arbeidsinspectie kan opleggen,
worden verdubbeld.
De Arbeidsinspectie ontwikkelt een uitgebreide serie branchebrochures.
Deze branchebrochures zijn voorlichtingsinstrumenten
die aan alle bedrijven in een bepaalde branche worden
gestuurd. De eerste set van vier brochures is inmiddels aan de
betreffende branche aangeboden. Met de brochures kunnen de
werkgevers zich goed op een inspectie van de Arbeidsinspectie
voorbereiden. In de brochure is informatie opgenomen over
welke verplichtingen de werkgever heeft, hoe een bedrijfsinspectie
verloopt en zijn de belangrijkste arbeidsrisico’s in
de branche uitgewerkt. Daarmee wordt het optreden van de
overheid duidelijk en voorspelbaar.

En wat brengt de toekomst?
Rex: Internet speelt een steeds grotere rol, ook bij onze
nieuwe ARBO wetgeving. Voorheen was het mogelijk dat
iedere ‘expert’ zichzelf op de site www.arbo.nl als deskundige
kon presenteren...een speels lachje trekt over Rex’s gezicht:
dat is niet meer van deze tijd en dus niet meer mogelijk.
Er is een luide roep vanuit de sociale partners om PSA een
prominente plaats op de site te geven en met trots kan ik
zeggen, dat www.arbo.nl, het ARBO portaal, mij na aan het
hart ligt en dat alle informatie over PSA voor werkgevers en
werknemers hier te vinden zal zijn!
Hoe kijkt Europa tegen Nederland aan?
Zijn wij het beste jongetje in de klas?
Rex: Nou ja, over dat laatste wil ik niet veel zeggen, daar
moet je voorzichtig mee zijn. Natuurlijk hebben wij ook een
buitenlands netwerk en dan met name ook de contacten
met het Europese agentschap voor Safety & Health in the
Workplace, dat in Bilbao / Spanje zetelt.
Ik zou zo zeggen, vanuit Europa wordt zeker wel met grote
interesse gekeken naar de wijze, waarop wij (o.a. in deze
wetgeving) met veel minder administratieve regels aan de
gang gaan!
Belangrijkste wijzigingen
per 1 januari 2007
• Arbeidsomstandighedenspreekuur
vervalt
• Aangepaste bedrijfshulpverlening (BHV)
• Jaarlijkse schriftelijke rapportage over
plan van aanpak vervalt
• Overleg met werknemers: actief
informatie uitwisselen
• Beschikbaarheid informatie
• Melding en registratie ongevallen
gewijzigd
• Voorwaarden preventiemedewerker
gewijzigd
• RI & E-toets (Risico, Inventarisatie en
Evaluatie) gewijzigd
• Psychosociale Arbeidsbelasting gewijzigd
[Advertentie]
COMMUNICATIE, PREVENTIE,
NAZORG & SOCIALE VEILIGHEID
Al ruim 15 jaar dé specialist voor methodiekontwikkeling
met een uitgebreid scala aan
praktijkgerichte trainingen en opleidingen.
Advies – en ondersteuningstrajecten bij
ernstige gedragsproblemen.
Opleidingen:
I NTERMEDIAIR
B EDRIJFSCOACH
T RAIN DE TRAINER
Wij starten de traineropleidingen
weer op 8 oktober a.s.!
Incompany Trainingen:
AGRESSIEPREVENTIE
en aanpak bij
I NTIMIDATIE
B EDREIGING EN
F YSIEK GGEWELD EWELD
Radar methode
Regeer® met
Controle & Fysieke
Beheersing® (CFB)
LEO Agressie Management
Landsmeerderdijk 21
1035 PS Amsterdam
Tel: 020 - 493 34 37
Fax: 020 - 493 38 28
E-mail: management@leo.nl
www.leo.nl
AA P
19
#2

20 #2
Agenda Agenda
27 – 30 September 2007
International Conference on
Interdisciplinary Analyses of
Aggression and Terrorism
Mirafl ores de la Sierra, Madrid, SPAIN
URL: www.societyforterrorismresearch.
org
Featuring: The 25th CICA Meeting & the
1st STR Conference
Co-sponsored by:
CICA (International Colloquium on
Confl ict and Aggression) and STR
(Society for Terrorism Research)
Location: La Cristalera, University of
Madrid’s Conference Center in Mirafl ores
de la Sierra, Spain (visit http://www.
lacristalera.com)
The Society for Terrorism Research
(STR)
De STR Is een internationale, multidisciplinaire
organisatie van theoretische
– en empirische onderzoekers in allerlei
(gedrag) wetenschappen, zoals antropologie,
biologie, economie, Politicologie,
psychologie, sociologie, e.a..
De missie van de STR behelst het
bevorderen van kennis en begrip over
(internationaal) terrorisme en agressie.
De STR wil tevens bevorderen, dat alle
onderzoek naar terrorisme en agressie
uitgevoerd wordt in multidisciplinair
verband en dat op deze wijze verkregen
theoretische resultaten bijdragen
kunnen leveren aan een wereldwijde
eenduidige politieke benadering.
AA P
INTERESSANTE INTERNATIONALE CONGRESSEN
18 - 19 maart 2008
1 st Biennial Conference of
the International Family
Aggression Society
Preston, Lancashire,
UNITED KINGDOM
URL: www.uclan.ac.uk/
facs/science/psychol/
ifas/ifasindex.html
Venue: University of Central Lancashire
Organisers: Dr. Nicola Graham-Kevan &
Crime Solutions
Vooraankondiging Conferentie
De ‘Call for Papers’
‘ Papers ’ kunnen worden ingediend op
alle aspecten van huiselijk geweld en/of
de gevolgen van huiselijk geweld en
kunnen o.a. de volgende onderwerpen
bevatten:
• Familierecht
• Typologie van partner geweld
• Bescherming van kinderen
• Gezinsmoord
• Kindermishandeling & daderschap
ouder(s)
• Ouderen mishandeling
• Agressie van kind(eren) tegenover
ouder(s)
• Reactie(s) bij politie (aangiften) in
geval van huiselijk geweld
• Behandelbeleid
• Preventie beleid
• Vroegtijdig interventiebeleid bij
gezin met hoog risico
• Sluimerend huiselijk geweld
• Persoonlijkheidsstoornissen &
agressiviteit
30 & 31 oktober 2007
De Ergocoachdagen 2007
Nieuwegein
Het landelijk evenement
voor ergocoaches en arbocoördinatoren
in de zorg:
de Ergocoachdagen. Noteer de data
van 2007 vast in je agenda.
De ErgocoachDagen 2007 worden georganiseerd
door het Project Ergocoaches,
een activiteit van Stichting RegioPlus.
Het Project Ergocoaches wordt mogelijk
gemaakt door het ministerie van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid en
het ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport.
Béter Coachen is het thema van de
ErgocoachDagen 2007. Voor betere
arbeidsomstandigheden in de zorg dus.
Vorig jaar barstte het congrescentrum
in Nieuwegein bijna uit z’n voegen
door zoveel ergocoaches op 1 dag te
ontvangen en dat terwijl er nog heel
veel ergocoaches op de wachtlijst
stonden. Daarom hebben we de bezoekersomvang
per dag teruggebracht
en er een tweede, identieke dag aan
vastgeplakt. Je kunt dus 30 of 31
oktober komen.
Workshops, een uitgebreide informatiemarkt,
alles wat je wilt weten over het
verminderen van fysieke belasting en
agressie in de zorg kom je tegen op de
landelijke Ergocoachdagen.

Een korte selectie van onderwerpen
in de keuze workshops agressie en
geweld:
Fysieke weerbaarheid
Soms lopen situaties met cliënten of
patiënten en soms zelfs met collega’s zó
uit de hand dat praten niet meer helpt.
Vaak is het dan maar beter om weg te
gaan. Maar wat als het je niet lukt om
weg te komen? Of als je, uit hoofde
van je functie of beroep, verplicht bent
om in zo’n situatie in te grijpen? In de
workshop fysieke weerbaarheid worden
de beginselen aangereikt hoe je in
dit soort situaties kunt handelen. Dit
kan variëren van het veilig wegkomen
uit een onveilige situatie tot het
onder controle brengen en houden
van mensen die zich zeer agressief
gedragen. Voor alle deelnemers erg
geschikt!
Hoe voorkom ik weerstand en
agressie?
In deze workshop leer je hoe agressie
ontstaat en vooral hoe je het tijdig
signaleert en erger voorkomt. Wat kun
je zelf doen om agressie te voorkomen?
Hoe stel je je als zorgverlener op en
wat kun je beter niet doen? Welke
invloed heeft je eigen gedrag op
het ontstaan van agressie? In deze
workshop gaan we hiermee aan de slag.
Beslist ook voor ergocoaches en
natuurlijk aandachtsvelders agressie in
de zorg.
Registratie van incidenten: DOEN!
In de zorg zijn we gewend om
incidenten te registreren. We kennen
de MIP (Meldingen Incidenten Patiëntenzorg)
of de FONA (Fouten,
Ongevallen en (Near Accidents). Ook
als je te maken krijgt met agressie is
registratie erg belangrijk. Hoe kun je je
collega’s stimuleren om alle incidenten
te registreren? In deze workshop wordt
hier uitgebreid op ingegaan, zodat je
de volgende dag antwoord hebt op de
vraag: ‘Waarom zou ik registreren?’ en
‘Hoe kan ik dat doen?’
Voor ervaren en onervaren
ergocoaches, aandachtsvelders agressie
en iedereen die beleidsmatig betrokken
is bij de preventie van agressie.
Hoe ga ik met verbale agressie
om? Wegens succes herhaald!
Steeds vaker komt het voor dat
zorgverleners met agressie te maken
krijgen. Als we als mens agressief of
intimiderend benaderd worden, hebben
we wel eens moeite om onze eigen
(opkomende) irritatie of emotie in toom
te houden! Dat is vaak een hele kunst!
Een nog grotere kunst is om op een
dergelijk gedrag van derden zogenaamd
‘deëscalerend’ te reageren. Wat kun
je dan doen? Deze workshop staat in
het teken van het kijken naar je eigen
houding en het toepassen van tactieken
om met verbale agressie om te gaan.
Er wordt gewerkt met een acteur,
die situaties uit de gezondheidszorg
levensecht naspeelt.
Er zijn nog veel meer workshops met
thema’s op het gebied van agressie,
communicatie en fysieke belasting.
Zie voor inschrijving en het complete
overzicht: www.ergocoaches.nl
26 september 2007
Terugkomdag ‘Intermediair
Agressie en Geweld’
Organisatie: Vervangingsfonds
Plaats: Amersfoort
Deelnamekosten voor cursisten
Intermediair AG: gratis
Op woensdag 26 september 2007 vindt
in Amersfoort de Terugkomdag ‘Intermediair
Agressie en Geweld’ plaats.
Deze terugkomdag wordt speciaal en
uitsluitend voor de deelnemers aan de
basistraining ‘Intermediair Agressie en
Geweld’ uit het primair onderwijs
georganiseerd.
Op deze dag zullen ook de trainers
aanwezig zijn van de opleidingsinstituten
die de driedaagse training “
Intermediair Agressie en Geweld” in
opdracht van het VFPF het afgelopen
schooljaar hebben verzorgd.
Heeft u deelgenomen aan de eerder
door het Vervangingsfonds georganiseerde
driedaagse basistraining ‘Intermediair
Agressie en Geweld’ en bent
u werkzaam in het primair onderwijs?
Meldt u dan aan via het aanmeldingsformulier
(zie www.vfpf.nl ).
Deelname (lunch inbegrepen) is gratis.
U kunt zich tot 17 augustus 2007
aanmelden.
Het programma
Tijdens de terugkomdag kunnen de
deelnemers drie workshops volgen.
In totaal worden acht verschillende
workshops aangeboden. Verder kunnen
de deelnemers terecht bij de informatiestand,
bemand door een aantal
beleidsmedewerkers en regioadviseurs
AA P
21
#2

22 #2
Agenda Agenda
van het Vervangingsfonds, voor uiteenlopende
informatie over de werkzaamheden
en producten en diensten
van het Vervangingsfonds. Ook is er
voldoende gelegenheid om ervaringen
uit te wisselen met collega’s en de
deelnemers van de basistraining.
Op deze terugkomdag zal daarnaast
informatie over de vervolgtraining
‘Intermediair Agressie en Geweld’
beschikbaar zijn.
Het programma van deze terugkomdag
ziet er als volgt uit:
9.15 Ontvangst met koffi e en thee
10.00 Gezamenlijke opening, met
gastspreker Henk Jan Smits
11.15 Eerste workshopronde
12.30 Lunch
13.45 Tweede workshopronde
15.15 Derde workshopronde
16.30 Informele afsluiting met een
hapje en een drankje
Workshops
1. Straatcultuur/cultuurverschillen
2. Crisismanagement
3. Extreem gedrag
4. Verbal judo
5. Veilig schoolgebouw
6. Externe partijen
7. Omgaan met agressie van ouders
8. Schoolveiligheidsplan
AA P
Hier had uw
advertentie
kunnen staan…
Interesse?
Bel 020 493 34 36 of
info@AP-tijdschrift.nl

Websites Websites
Hieronder zijn
interessante websites
beschreven. Bedoeld om
u op weg te helpen bij het
verzamelen van informatie
en achtergronden over
agressie en onveiligheid in
elke situatie.
www.platformseksueleintimidatie.nl
Informatie en interactie over seksuele
intimidatie en geweld op het werk.
De redactie van het deskundigheidsplatform
zorgt voor een selectie van
relevante berichten en links.
Naast informatie die voor iedere internetgebruiker
toegankelijk is, bevat de
website een besloten deel. Hiervoor
kan men zich inschrijven indien met
tot de doelgroep van deze website
behoort: vertrouwenspersonen, leidinggevenden,
ARBO functionarissen,
maatschappelijk werkers en andere
professionals die zich bezig houden met
beleid rondom ongewenst gedrag op de
werkplek. Bezoekers kunnen zelf per
mail suggesties doen voor interessante
artikelen en/of berichten.
www.opheliaproject.org
Het Ophelia Project is een initiatiefgroep
in de USA. Het netwerk dient
om jongeren en volwassenen die in
aanraking komen met wat zij noemen
‘relationele- en andere niet fysieke
vormen van agressief gedrag’ ondersteuning
te bieden.
Het project ondersteunt netwerken met
door hen zelf ontwikkelde instrumenten,
strategieën en oplossingen. De
“Mission” bestaat uit het reduceren van
de agressie en het ontwikkelen van een
veilig sociaal klimaat.
www.agency.osha.eu.int
Website van het Europese agentschap
voor veiligheid en gezondheid op de
werkplek.
Focal Point Nederland, in andere
Lidstaten van de EU wordt ook kennis
over Goede Praktijken ontwikkeld.
Iedere lidstaat kent een Focal Point dat
deze informatie kan delen middels een
netwerk dat met ondersteuning van het
Europees Agentschap kan functioneren.
In Nederland is het Ministerie van SZW
verantwoordelijk voor de functionering
van het Nederlands Focal Point. TNO
neemt de dagelijkse uitvoering van het
NL-Focal Point op zich.
www.who.int
De World Health Organization (WHO)
heeft ook het thema agressie en
veiligheid op de agenda staan.
Secretariat of the Violence Prevention
Alliance. Department of Injuries and
Violence Prevention.
www.szw.nl
In deze website vindt u informatie over
de manier waarop het ministerie van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid
(SZW) is georganiseerd.
Meer informatie over de verschillende
beleidsterreinen kunt u vinden in de
rubrieken Werk, Loon, Uitkeringen en
Veilig werken.
www.arbo.nl
Het ARBO portaal is totaal vernieuwd
en biedt toegang tot alle beschikbare
informatie op het gebied van Veiligheid
in het werk, zowel in Europese landen
als daarbuiten.
www.arbeidsinspectie.nl
De Arbeidsinspectie houdt zich bezig
met het toezicht, de opsporing en de
handhaving van de wetgeving op het
terrein van arbeidsbescherming. De
belangrijkste wetten zijn de Arbeidsomstandighedenwet
(waaronder het
Besluit Risico’s Zware Ongevallen),
de Arbeidstijdenwet, de Wet arbeid
vreemdelingen, de Warenwet en de
Wet Minimumloon en minimum vakantiebijslag.
De Arbeidsinspectie is
daarbij belast met het controleren van
bedrijven en organisaties, het opsporen
van strafbare feiten, het toetsen van
voorgenomen wet- en regelgeving op
handhaafbaarheid en uitvoerbaarheid,
het onderzoeken van ernstige arbeidsongevallen
en klachten van werknemers
over hun arbeidsomstandigheden,
het verzamelen van beleidsrelevante
informatie en het adviseren van SZWbeleidsdirecties
daarover.
www.leo.nl
Al 15 jaar de specialist in training en
opleidingen op het gebied van Agressie
Preventie.
WEET U INTERESSANTE WEBSITES?
GEEF ZE DOOR AAN DE REDACTIE!
AA P
23
#2

24 #2
Verdieping
Prof. Dr. Hedy Stegge, hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie, Vrije Universiteit te Amsterdam en
PI Research Duivendrecht, Centrum voor innovatie, onderzoek, advies en training in de jeugdzorg en het onderwijs
Dr. Sander Thomaes, onderzoeker, Capaciteitsgroep Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Utrecht
Hoe narcisten tot bloei komen
Over gezonde en ongezonde zelfgevoelens bij kinderen en adolescenten
(dit artikel is een samenvatting met toestemming van de auteurs)
Wat is gezonde zelfwaardering? Is positieve zelfwaardering
per defi nitie gezond? In dit artikel worden zowel
‘gezonde’ als ‘ongezonde’ vormen besproken. Kinderlijk
narcisme is zo’n vorm van ongezonde, positieve zelfwaardering.
We weten inmiddels dat de ontwikkeling
van narcisme aangewakkerd kan worden in de
opvoeding, bijvoorbeeld door ouders die hun kinderen
op eenzijdige wijze het gevoel geven dat ze unieke
talenten hebben. Over waar het fout gaat, is dus al een
en ander bekend. Maar belangrijker: hoe krijgen we
deze kinderen weer tot bloei?
Elizabeth is elf jaar. Over het algemeen is ze tevreden met
de persoon die ze is. Dit is niet iets wat ze continu uitstraalt
naar anderen. Ze geeft simpelweg die indruk. Haar positieve
zelfbeeld is stevig verankerd in de realiteit. Ze haalt goede
cijfers op school, speelt goed piano en de meeste van haar
klasgenoten vinden haar aardig. Ze is alleen niet zo goed in
sport. Dat vindt Elizabeth jammer, maar het beïnvloedt haar
gevoel van eigenwaarde nauwelijks.
Sarah is ook elf jaar. Hoewel haar competenties niet beter zijn
dan die van anderen, ziet ze zichzelf als een speciaal persoon.
Ze voelt zich beter dan de meeste van haar klasgenoten,
maar haar positieve zelfbeeld doet wat kunstmatig en onecht
aan. Ze schept veel op over de dingen waar ze goed in is en
houdt er van anderen af te troeven. Tegelijk is Sarah gevoelig
voor negatieve beoordeling door anderen. Ze reageert erg
emotioneel en soms zelfs vijandig op kritiek of dingen die
misgaan.
Op het eerste gezicht is er een duidelijke gelijkenis tussen het
zelfbeeld van Elizabeth en Sarah en toch lijkt er geen groter
verschil mogelijk. Een positief zelfbeeld is blijkbaar geen
uniforme persoonlijkheidseigenschap, maar kan ‘gezonde’ en
AA P
‘ongezonde’ vormen aannemen. ‘Kinderlijk narcisme’ valt in de
laatste categorie.
Een positieve zelfwaardering helpt
Kinderen met een gezonde, positieve zelfwaardering zijn
tevreden met de persoon die ze zijn. Dit komt tot uiting in
gedachten (‘over het algemeen ben ik een waardig, competent
persoon’) en gevoelens (‘ik voel me goed over mezelf en de
persoon die ik ben’). Dit wil niet zeggen dat ze zichzelf alleskunners
vinden. Neem het voorbeeld van Elizabeth, die heel
goed weet dat ze niet zo goed kan sporten. Ook wil het niet
zeggen dat deze kinderen altijd tevreden zijn met zichzelf.
Maar open als ze zijn, accepteren ze de dingen die niet goed
lopen en proberen ze daarvan te leren.
Dat een gezonde vorm van zelfwaardering kinderen helpt, zal
niet verbazen. Zo hebben kinderen met een gezonde vorm
een relatief kleine kans om angstig of depressief te worden.
Bovendien zijn ze vaak gemotiveerd voor schoolse taken,
omdat ze niet bang zijn moeilijke opdrachten aan te gaan.
Nieuwsgierigheid speelt daarbij een grotere rol dan enkel
het vooruitzicht van goede cijfers. Bovenal ervaren kinderen
met een positieve zelfwaardering meer positieve emoties
(blijdschap, trots) en minder negatieve emoties (verdriet,
boosheid) in hun dagelijkse leven.
Maar open als ze zijn, accepteren ze de
dingen die niet goed lopen en proberen
ze daarvan te leren.
Positief kan ook ongezond zijn
Positieve zelfwaardering kan echter ook ongezond zijn. In
tegenstelling tot kinderen met een gezonde positieve zelfwaardering,
zijn kinderen met een ongezonde positieve
zelfwaardering niet perse tevreden met de persoon die ze

zijn. De positieve zelfgedachten en zelfgevoelens die in hun
presentatie vaak dominant zijn, lijken te worden ondermijnd
door onderliggende, knagende gevoelens van onzekerheid. Bij
ogenschijnlijk kleine frustraties kan een typerende gedachte
als ‘Iedereen wil bevriend met mij zijn’ zomaar omslaan in een
gedachte als ‘Ik ben waardeloos en niemand vindt mij leuk’.
Gevoelens van trots en euforie over goede prestaties worden
afgewisseld door intense gevoelens van schaamte, verdriet of
boosheid in reactie op mindere prestaties.
Opvallend is dat deze kinderen hun uiterste best doen om
tevredenheid uit te stralen naar anderen. Elke sociale situatie
grijpen zij aan om indruk te maken en bewondering of
respect af te dwingen. Sociale situaties houden echter ook
een gevaar in. Deze kinderen zijn geneigd vijandig, boos of
zelfs agressief te reageren als ze in hun zelfbeeld worden
bedreigd. Tegenslagen worden niet toegeschreven aan eigen
beperkingen, maar aan externe omstandigheden.
Een ongezonde positieve zelfwaardering staat kinderen in
de weg. Uit recent onderzoek blijkt dat kinderen met een
ongezonde vorm vaak impulsief of hyperactief gedrag vertonen
of andere gedragsproblemen hebben. Ook blijken ze bovengemiddeld
vaak betrokken bij pesten. Ze pesten zelf, maar zijn
ook geneigd om anderen hiertoe aan te zetten.
Een ongezonde positieve zelfwaardering
staat kinderen in de weg.
Ten slotte wordt de leerhouding van kinderen met een
ongezonde positieve zelfwaardering vaak gekenmerkt door
een sterke oriëntatie op beter presteren dan anderen. Een
dergelijke leerhouding heeft nadelige consequenties voor
het functioneren op school. Deze kinderen zijn geneigd om
moeilijke taken uit de weg te gaan (uit angst om te falen),
vertonen minder doorzettingsvermogen en beleven minder
plezier aan school.
Kinderlijk narcisme
Herinnert u zich Sarah nog? Sarah had grootse denkbeelden
over zichzelf, vond zichzelf heel speciaal en superieur, maar
tegelijk leek haar zelfbeeld kwetsbaar te zijn. Een dergelijke
zelfwaardering doet denken aan narcisme.
In extreme vorm is narcisme een persoonlijkheidsstoornis
die wordt gekenmerkt door een groots maar kwetsbaar
zelfbeeld, een opgeblazen gevoel unieke rechten te bezitten en
een negatieve oriëntatie ten opzichte van anderen. Personen
met deze stoornis houden zich sterk bezig met presteren
en succes, hebben een sterke behoefte aan bewondering en
bevestiging en vertonen vaak arrogant gedrag. Ze hebben een
gebrek aan empathie en hebben de neiging om anderen te
manipuleren.
In de psychologische literatuur over kinderen is nog nauwelijks
aandacht besteed aan narcisme. Dat is erg jammer, want narcistische
kenmerken komen zeker zo veel voor bij kinderen als
volwassenen. In de afgelopen jaren is aan de afdeling Ontwikkelingspsychologie
van de Vrije Universiteit Amsterdam en
bij Pi Research Duivendrecht een op kinderen gericht onderzoeksprogramma
gestart. Het eerste doel was om een korte
vragenlijst te ontwikkelen die de belangrijkste kenmerken van
narcisme meetbaar maakt bij kinderen en adolescenten in de
leeftijd van acht tot veertien jaar: de Vragenlijst Kinderlijk
Narcisme (VKN), met stellingen als ‘zonder mij zou onze klas
veel minder leuk zijn’ en ‘kinderen zoals ik verdienen iets
extra’s’. De zelfwaardering van narcistische kinderen bleek
kwetsbaar te zijn en sterk afhankelijk van de oordelen van
anderen. Als ze positief beoordeeld worden, voelen ze zich
beter over zichzelf. Als ze echter negatief worden beoordeeld,
daalt hun zelfwaardering sterk. Een andere opvallende
bevinding was dat narcistische kinderen, net als narcistische
volwassenen, het belangrijk vinden om bewondering
af te dwingen en dominantie te verkrijgen ten opzichte van
anderen. Ze hechten minder waarde aan het vormen van
hechte relaties en vriendschappen. Ten slotte bleek dat
narcistische kinderen emotioneel labiel zijn. Ze ervaren veel
positieve emoties in hun dagelijks leven, maar die positieve
emoties worden afgewisseld door episodes van negatieve
emotie en frustratie.
Ze hechten minder waarde aan het vormen
van hechte relaties en vriendschappen.
Aandacht besteden aan narcisme bij kinderen?
In het verleden is soms gedacht dat narcisme een wenselijke
eigenschap is, die kinderen kan helpen om zich staande te
houden in een competitieve en prestatiegerichte maatschappij.
In de jaren ’90 lanceerde de staatsoverheid van Californië
een task force om de zelfwaardering van haar inwoners op te
hogen. De achterliggende gedachte was dat zelfwaardering
kan dienen als een ‘sociaal vaccin’. Je zou deze task force
kunnen afdoen als een bizarre manifestatie van over-the-top
Amerikanisme. In onze ogen is het echter een directe afspiegeling
van de zogenaamde ‘zelfwaarderingcultuur’, die steeds
dieper verankerd raakt in de gehele Westerse samenleving.
Deze ‘zelfwaarderingcultuur’ heeft invloed op de manier
AA P
25
#2

26 #2
waarop we onze kinderen opvoeden. Veel psychologen en
pedagogen hebben erop gewezen dat we het idee idealiseren
dat we onze kinderen moeten ‘bijbrengen’ om zich goed
over zichzelf te voelen. Dat wil zeggen, het is uiteraard heel
wenselijk als kinderen tevreden zijn met de persoon die ze
zijn, maar het is maar de vraag hoe je dat op een goede
manier in de opvoeding stimuleert.
Veel opvoeders zien er geen kwaad in om
tegen hun kind te zeggen dat het dingen
beter kan dan anderen of soms zelfs dat
het meer rechten heeft dan anderen.
Op scholen in de Verenigde Staten hangen grote posters boven
de toiletspiegels met de tekst:
‘YOU ARE LOOKING AT ONE
OF THE MOST SPECIAL KIDS
IN THE WIDE WORLD!’. Dat zal
in Nederland misschien niet
snel voorkomen, maar een
veel verkochte kinderwagen in
Nederland afgelopen jaar had de
tekst ‘I AM VERY SPECIAL’ in de
rugleuning genaaid. Dit zijn slechts
exemplarische anekdotes, maar
de zelfwaarderingcultuur manifesteert
zich ook in meer subtiele,
alledaagse opvoedpraktijken. Veel
opvoeders zien er geen kwaad in
om elke moeite of prestatie die hun
kind levert, te verbinden aan de
waarde van het kind als persoon.
Veel opvoeders zien er geen kwaad
in om tegen hun kind te zeggen dat
het dingen beter kan dan anderen
of soms zelfs dat het meer rechten
heeft dan anderen. Veel opvoeders
hebben uitsluitend oog voor de
dingen die hun kind goed kan,
terwijl ze de dingen die hun kind
nog niet zo goed kan negeren.
Behandeling van narcisme bij
kinderen
Hoe zijn ongezonde vormen
van positieve zelfwaardering te
behandelen? Het werk van Michael
Kernis op het gebied van ‘optimale
AA P
zelfwaardering’ biedt hier goede aanknopingspunten. In het
werk met kinderen is het allereerst van belang te streven
naar een goed bewustzijn van de eigen zelfgevoelens en
–gedachten en de eigen competenties. Kinderen mogen weten
wat ze goed kunnen, maar ze mogen ook weten wat ze nog
niet zo goed kunnen of waar ze nog wat te leren hebben.
Essentieel is dat kinderen zich realiseren dat ze niet overal in
kunnen en hoeven te excelleren. Daarnaast is het van belang
om met kinderen te werken aan een open en accepterende
manier om met sociale informatie om te gaan. Negatieve
informatie kan bedreigend en tegelijk zeer nuttig zijn. Ten
slotte is het van belang om kinderen te leren om zichzelf op
een open en eerlijke manier aan anderen te presenteren,
zodat anderen het ‘echte zelf’ zien en niet het ‘opgeblazen
zelf’. Zo komen kinderen als Sarah, uit het begin van dit
artikel, weer tot bloei.

Verdieping
Dr. Sander Thomaes, onderzoeker, Capaciteitsgroep Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Utrecht
Prof. Dr. Hedy Stegge, hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie, Vrije Universiteit te Amsterdam en
PI Research Duivendrecht, Centrum voor innovatie, onderzoek, advies en training in de jeugdzorg en het onderwijs
Korte lontjes en opgeblazen ego’s
Over schaamte, zelfbeeld en agressie
Waarom worden jongeren steeds agressiever? Inzicht in de
rol van emoties bij kinderen kan bijdragen aan een antwoord
op deze belangrijke vraag. Schaamte is een emotie die in het
maatschappelijke debat vaak over het hoofd wordt gezien.
Agressie is een groeiend maatschappelijk probleem, waar
iedereen wel eens mee te maken krijgt. Als leerkracht,
ouder of autoriteit. Of misschien wel als dader, slachtoffer
of toeschouwer. Er zijn zichtbare vormen van agressie, zoals
slaan, schoppen of schelden. Maar ook minder zichtbare
gedragingen als roddelen, stelselmatig buitensluiten of digitaal
pesten vormen een toenemend probleem. Lange tijd werd
agressie vooral in verband gebracht met problemen in het
omgaan met boosheid. Er zijn echter meer emoties die een
rol spelen. In dit artikel staat de meest onderbelichte emotie
centraal: schaamte.
Driftkikkers en koele kikkers
Agressie – het opzettelijk toebrengen van fysieke of psychische
schade aan een ander of hiermee dreigen - kan verschillende
vormen aannemen. Vaak wordt onderscheid gemaakt tussen
reactieve en proactieve agressie. De eerste vorm zou je ook
wel emotionele agressie kunnen noemen. Iemand maakt een
vervelende opmerking tegen je, je wordt woedend, hebt jezelf
niet meer in de hand en geeft hem een klap. Bij proactieve
agressie is sprake van een koelbloedige actie, gericht op het
bereiken van een bepaald doel. Je wilt iets wat iemand anders
in zijn bezit heeft en dreigt hem een klap te geven als hij het
niet aan je geeft.
Deze twee soorten van agressie zijn niet strikt van elkaar
te scheiden. Hoewel sommige kinderen notoire driftkikkers
zijn en andere eerder kunnen worden aangeduid als ‘koele
kikkers’, laten veel kinderen beide vormen van agressie zien.
Voor agressieve gebeurtenissen geldt hetzelfde. Sommige
incidenten zijn prototypische voorbeelden van reactief gedrag
dat voortkomt uit ongeremde woede, terwijl het in andere
gevallen gaat om proactief, weloverwogen gedrag om een
bepaald doel te bereiken.
Omstandigheid of aard van het beestje?
Ouders, leerkrachten, hulpverleners en wetshandhavers
zouden agressief gedrag graag kunnen voorspellen.
Want de hamvraag blijft: wanneer wordt iemand agressief?
Uit onderzoeken van sociaalpsychologen blijkt dat omstandigheden
agressief gedrag in de hand kunnen werken. Zo is
overtuigend aangetoond dat mensen sneller agressief worden
wanneer ze worden blootgesteld aan onaangename fysieke
omstandigheden, zoals hitte, kou of pijn. Ook de aanwezigheid
van wapens of andere zaken die met agressieve gedachten
of gedragingen geassocieerd worden, vergroten de kans op
agressie. Verder gedragen mensen zich agressiever na het zien
van een gewelddadige fi lm of als ze geprovoceerd worden.
Provocaties worden algemeen gezien als de belangrijkste
aanleiding voor agressie. Het kan hierbij gaan om fysieke
provocatie (een klap of een stomp), verbale provocatie (een
belediging), straf (een geldboete) of psychische schade
(buitengesloten worden).
Vaak wordt onderscheid gemaakt tussen reactieve (emotionele)
en proactieve (instrumentele) agressie.
Deze twee soorten van agressie zijn niet strikt van elkaar te scheiden,
er blijkt een sterke samenhang tussen proactieve en reactieve agressie
te kunnen bestaan.
AA P
27
#2

28 #2
Extreme voorbeelden vinden we in experimenteel onderzoek
uit de jaren zestig en zeventig, waarin wetenschappers
agressie uitlokten bij hun proefpersonen. Mensen zijn bereid
anderen pijnlijke schokken toe te dienen op gezag van een
autoriteit en blijken gewelddadig op te treden als ze als
bewakers mogen fungeren in een gevangenis. De algemene
boodschap van deze klassieke studies is dat we vooral oog
moeten hebben voor de omstandigheden waarin mensen
verkeren, als we agressief gedrag willen begrijpen. En
misschien nog belangrijker: agressie is niet zo uitzonderlijk
als we geneigd zijn te denken en is ook niet uitsluitend
voorbehouden aan mensen met agressieve of gewelddadige
neigingen.
Maar dat is uiteraard maar het halve verhaal. Want zelfs in
extreme situaties wordt niet iedereen agressief. Ook bij gehoorzaamheidsexperimenten
zijn er mensen die zich verzetten
tegen de instructie. En omgekeerd zijn er ook mensen bij wie
maar weinig nodig is om ze tot agressie te verleiden. Een meer
op persoonskenmerken en individuele verschillen gerichte
benadering is dan ook gewenst.
Peuters en agressie
Kinderen willen al op jonge leeftijd grip krijgen op hun
omgeving. Peuters en kleuters slaan, bijten, krabben, duwen
en schoppen, meestal om voorwerpen te pakken te krijgen. Na
het vierde jaar neemt deze fysieke agressie snel af. Onmiddellijke
behoeftebevrediging is niet langer noodzakelijk en verbale
vaardigheden maken het mogelijk om te zeggen wat je graag
wilt en te onderhandelen. Fysieke agressie en (openlijke)
confl icten om voorwerpen komen tijdens de basisschoolperiode
minder voor. Vijandige, persoonsgerichte vormen van agressie
nemen echter toe. Kinderen gaan begrijpen dat je iemand niet
alleen fysiek pijn kunt doen, maar ook psychisch door iemand
te kwetsen of vernederen. Situaties die een daling van het
gevoel van eigenwaarde inhouden, vormen vanaf dat moment
een belangrijke bron van agressie.
AA P
Schaamte als menselijk waarschuwingssysteem
Mensen hebben als sociale wezens behoefte aan waardering en
acceptatie. Om onze sociale belangen veilig te kunnen stellen,
beschikken we over een emotioneel waarschuwingssysteem:
het vermogen om schaamte te ervaren in situaties waarin
sociale afwijzing dreigt en onze positie in de groep gevaar
loopt. Schaamte is dus een sociale emotie, die in veel verschillende
situaties kan ontstaan.
Schaamtevolle gebeurtenissen vragen om een oplossing,
want je gevoel van eigenwaarde is aangetast of de relatie
met anderen loopt gevaar. Bekende reacties zijn blozen, je
ogen neerslaan, wegkijken, je klein maken of weggaan. De
Amerikaanse psychoanalytica Helen Block Lewis was begin
jaren zeventig de eerste die aangaf dat schaamtevolle gebeurtenissen
ook woede, vijandigheid en agressie kunnen
oproepen. Kenmerkend voor dit reactiepatroon is dat de
schaamteboodschap niet wordt geaccepteerd.
Narcisme, schaamte en agressie
Narcisme is een persoonlijkheidsstoornis waarbij sprake is
van grootheidswaan, een sterke behoefte aan bewondering,
het gevoel recht te hebben op een speciale behandeling en
een gebrek aan inlevingsvermogen. Kinderen met narcistische
trekken hebben een groot ego. Ze vinden zichzelf geweldig,
denken dat ze heel belangrijk zijn en dat ze over uitzonderlijke
talenten beschikken. Deze kinderen vinden zichzelf
meer waard dan anderen en zijn om die reden van mening
dat ze recht hebben op de waardering, complimenten en
bewondering. Voor een kind met narcistische trekken is het
niet voldoende om te worden geaccepteerd, maar overheerst
de behoefte om te schitteren in een zelfgecreëerde sociale
arena.
Schaamte ontstaat in situaties waarin je geconfronteerd wordt
met een negatief oordeel over jezelf. Bij kinderen met narcistische
trekken zullen dergelijke situaties zich regelmatig
In de praktijk van de hulpverlening zou men meer systematisch kunnen nagaan in
hoeverre agressie haar oorsprong vindt in schaamte- en zelfbeeldproblematiek.
De hulpverlening zou zich vervolgens kunnen richten op ‘t onderkennen van
schaamte, het doorbreken van verkeerde reactiepatronen en
het aanleren van meer adequate coping technieken.

voordoen, juist omdat hun zelfbeeld overdreven positief
en niet realistisch is. Omdat deze kinderen zullen proberen
dit positieve maar kwetsbare zelfbeeld koste wat kost te
beschermen, zal een daling in sociale status een defensieve
reactie oproepen. Een boze, vijandige of agressieve reactie ligt
dan voor de hand.
In een recent uitgevoerd experiment verloren kinderen een reactietijdspelletje
van een fi ctieve tegenstander. In de helft van
de gevallen werd schaamte opgeroepen door het toevoegen
van een aantal extra elementen. Kinderen in de schaamteconditie
kregen te horen dat hun tegenstander een van de
slechtste spelers tot dan toe was en dat ze makkelijk hadden
moeten winnen. Vervolgens werd een ranglijst getoond, die
zogenaamd te zien zou zijn op een veelbezochte website over
het spel, met helemaal onderaan de naam van de beoogde tegenstander.
Na het spelen van het spel verscheen de ranglijst
opnieuw, met onderaan de naam van het kind zelf. Het kind
kreeg bovendien een e-mail van de tegenstander met de tekst
‘huh, ik dacht dat ik sloom was, maar ik heb toch gewonnen’.
Bij kinderen uit de controleconditie werden deze beschamende
elementen achterwege gelaten. Uit het onderzoek bleek dat
de schaamtevolle situatie meer boosheid opriep, met name bij
kinderen die hoog scoorden op narcisme.
In een tweede studie werd dezelfde opzet gehanteerd,
maar nu werd kinderen vervolgens de mogelijkheid tot een
agressieve reactie geboden. In een nieuwe ronde van het spel
konden zij de tegenstander bij winst herriestoten toedienen.
Het spel was zo geprogrammeerd dat kinderen een aantal
keren achter elkaar wonnen en met een volumeknop konden
aangeven hoe hard het geluid moest zijn dat de tegenstander
te horen zou krijgen. Kinderen die hoog scoorden op narcisme
waren meer geneigd tot agressie.
Schaamtespiegel
Schaamte is de emotie die ons een spiegel voorhoudt. Wat
wij in die spiegel zien of willen zien, is afhankelijk van ons
zelfbeeld. Kinderen met een gezond gevoel van eigenwaarde
kunnen schaamte verdragen. Ze kunnen toegeven dat er iets
misgaat of dat ze iets doms hebben gedaan. In de schaamtespiegel
zien ze zichzelf en hun eventuele tekortkomingen.
Kinderen met een narcistisch zelfbeeld kunnen echter niet
goed met schaamte omgaan. Ze kunnen het pijnlijke gevoel
niet verdragen en proberen koste wat kost hun grote ego in
stand te houden.
Boosheid en agressie zorgen ervoor dat een kind zich sterk
voelt en anderen overheerst. Schaamte is een nuttige emotie,
die van groot belang is voor onze relaties met anderen. In de
praktijk van de hulpverlening zou dan ook meer systematisch
moeten worden nagegaan in hoeverre agressie haar oorsprong
vindt in schaamte- en zelfbeeldproblematiek. De behandeling
zou zich vervolgens moeten richten op de onderkenning van
schaamte, het doorbreken van verkeerde reactiepatronen en
het aanleren van meer adequate technieken.
AA P
29
#2

30 #2
Kort
NIEUWS
Schadevergoeding voor
hoofdconducteur met trauma
UTRECHT - NS Reizigers moet een schadevergoeding betalen
aan een voormalige hoofdconducteur die na een aantal
incidenten tijdens zijn werk een posttraumatische stressstoornis
heeft opgelopen.
De kantonrechter in Utrecht meent dat de vervoersorganisatie
de nu 50-jarige man onder meer te weinig opvang en
nazorg heeft geboden. Ook heeft zij onvoldoende maatregelen
genomen om agressie te voorkomen.
De kantonrechter heeft in zijn uitspraak vorige week nog geen
bedrag bepaald, omdat hij het aannemelijk acht dat een van
beide partijen wegens het principiële karakter van de zaak
hoger beroep zal aantekenen.
De man eist een schadevergoeding van 50.000 euro. Ook wil
hij dat NS Reizigers alle materiële en immateriële letselschade
vergoedt.
De man kwam in 1981 in dienst bij NS en werd twee jaar later
hoofdconducteur. In zijn loopbaan werd hij ongeveer tien keer
geconfronteerd met zelfmoorden en dodelijke ongevallen. Ook
had hij te lijden onder geweld en agressie, onder meer van
voetbalsupporters.
Nadat hij in de trein was bespuugd, meldde de hoofdconducteur
zich in november 1999 ziek. Toen hij twee jaar ziek was,
ontsloeg de NS hem. Hij leeft van een arbeidsongeschiktheidsuitkering.
De oud-hoofdconducteur voerde onder meer aan dat hij twee
keer met een zelfmoord werd geconfronteerd op plekken
waarvan bekend was dat daar veel suïcides voorkwamen. NS
Reizigers had niets gedaan om die te voorkomen. Ook hield
de vervoersorganisatie geen controles bij de ingangen van
stations om mensen die onder invloed van alcohol of drugs
waren, te weren.
De man kreeg nazorg. Die had succes. De klachten van de
man namen af, maar om een terugval te voorkomen zouden
volgens de behandelend psycholoog nog extra sessies nodig
zijn. NS Reizigers weigerde die te vergoeden, waarop de
behandeling werd afgebroken.
AA P
NS Reizigers heeft nog niet besloten of het in hoger beroep
gaat. Een woordvoerder wijst erop dat het om een zaak
uit 1999 gaat. Sindsdien heeft de vervoersorganisatie in
overleg met de vakbonden uitgebreide protocollen opgesteld
om de opvang van en nazorg voor zieke personeelsleden te
verbeteren.
‘Wangedrag maakt vmbo’er
populair’
LEIDEN - Gemiddeld zitten er op het vmbo in Zuid-Holland
twee potentieel criminele leerlingen per klas. Ze zijn bovendien
populair bij hun medeleerlingen.
Dat blijkt uit het onderzoek ‘Probleemgedrag van leerlingen
tijdens de middelbare schoolperiode’ van het Nederlandse Studiecentrum
Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR), waaruit
dagblad Trouw dinsdag publiceerde.
Een op de tien vmbo-leerlingen in de provincie Zuid-Holland
misdraagt zich minimaal eens per jaar zeer ernstig binnen
of buiten school, blijkt uit het onderzoek. Het gaat dan om
bedreiging van docenten, inbraak, verwonding of beroving.
De resultaten in de provincie zijn door te trekken naar de rest
van het land, zei onderzoeker Frank Weerman dinsdag in een
toelichting.
Aan het vier jaar durende onderzoek werkten twaalf scholen
in grote en middelgrote steden in Zuid-Holland mee. Veertig
procent van de ongeveer 2000 ondervraagde leerlingen is
allochtoon.
Ruim 80 procent van de leerlingen zegt zich wel eens schuldig
te maken aan lichtere misdragingen, zoals met dingen gooien
in de klas, verbale agressie of iets stelen van minder dan 5
euro.
Verder blijkt uit het onderzoek dat jongeren die zich misdragen
vaak populair zijn op school. Criminele en niet-criminele
jongeren trekken veelal gemengd met elkaar op.
Leerlingen op het vmbo zien de relatie met een leerkracht
als gelijkwaardig, ze willen dan ook met respect behandeld
worden door de docent.
Bron: ANP

(maak uw eigen kopie) Inschrijfbon OPEN praktijk studiedagen (z.o.z.)
Thema 1: 09.00 – 16.30 uur
Intimidatie & Pesten op de werkplek:
verboden en strafbaar!
Over implementatie van de nieuwe Intimidatiewet
Geeft u duidelijk de datum van uw keuze aan!
vrijdag 14 september te Amsterdam
woensdag 31 oktober te Den Bosch
vrijdag 7 december te Roermond
Kosten praktijkstudiedag Intimidatie & Pesten
Uw investering bedraagt bij inschrijving
€ 175,- per deelnemer
of bij gelijktijdige inschrijving van twee deelnemers
€ 275,- per twee deelnemers
De toegang is inclusief lunchbuffet, koffi e/thee gedurende
pauzes en de documentatiemap.
NAAM 1: ____________________________ Voorletters: ___ m/v
Privé adres: _______________________________________________
Postcode: _________________________________________________
Plaats: ___________________________________________________
E-mail: ___________________________________________________
Werkzaam in de instelling: ___________________________________
Functie: __________________________________________________
Plaats: ___________________________________________________
Telefoon: _______________________ Fax: ______________________
E-mail: ___________________________________________________
NAAM 2: ____________________________Voorletters: ___ m/v
Privé adres: _______________________________________________
Postcode: _________________________________________________
Plaats: ___________________________________________________
E-mail: ___________________________________________________
Werkzaam in de instelling: ___________________________________
Functie: __________________________________________________
Plaats: ___________________________________________________
Telefoon: _______________________ Fax: ______________________
E-mail: ___________________________________________________
Betaalwijze:
Stuur mij een factuur (+ € 7,50 administratiekosten)
Ik machtig u om het lestarief van mijn rekening te incasseren.
Mijn bank rekeningnummer is: _____________________________
Mijn giro rekeningnummer is: ______________________________
T.n.v.: ________________________________________________
Thema 2: 09.30 – 12.00 uur
Praktijkcase Psychosociale Arbeidsbelasting (PSA)!
Over implementatie bij o.a. agressie en werkdruk van
de nieuwe ARBO wet
Geeft u duidelijk de datum van uw keuze aan!
woensdag 3 oktober te Utrecht
donderdag 4 oktober te Utrecht
Kosten praktijkstudie dagdeel Psychosociale Arbeidsbelasting
Uw investering bedraagt bij inschrijving
€ 95,- per deelnemer
of bij gelijktijdige inschrijving van twee deelnemers
€ 150,- per twee deelnemers
De toegang is inclusief koffi e/thee gedurende pauzes en de
documentatiemap.
Let op: indien de deelnemende niet degene is die betaalt, vul
hier dan gegevens van de betalende persoon of instantie in:
NAAM: __________________________________Voorletters: ___ m/v
Functie: __________________________________________________
Instelling:_________________________________________________
Direct tel.nr.: ______________________________________________
E-mail: ___________________________________________________
Adres: ___________________________________________________
Postcode: _________________________________________________
Plaats: ___________________________________________________
draagt uiterlijk 1 week voor aanvang zorg voor betaling van de kosten
na ontvangst van de factuur (+ € 7.50 administratiekosten).
Plaats: ____________________________________________
Datum:____________________________________________
Handtekening: ______________________________________
(Bedrijf)stempel:
Inschrijving vindt plaats op volgorde van binnenkomst, bij overschrij-
ving ontvangt u tijdig bericht. Na ontvangst van uw betaling ontvangt
u uw toegangsbewijs, de routebeschrijving naar uw locatie en het
programma. Annuleren voor deze studiedag is niet mogelijk, indien
u bent verhinderd kan een ander (met uw toegangsbewijs) uw plaats
innemen. Programma wijzigingen voorbehouden.
De inschrijfbon kunt u zonder postzegel opsturen aan: LEO Open Studiedagen Antwoordnummer 42045 1020 VB Amsterdam

OPEN Praktijk studiedagen
Intimidatie & Pesten
op de werkplek:
verboden en strafbaar!
Over implementatie van
nieuwe wettelijke bepalingen
Pesten, schelden en bedreigingen op de werkplek zijn
aan de orde van de dag. Confrontatie met dit ongewenste
gedrag kan niet altijd vermeden worden, het komt gewoon
voor. Elke klant én elke medewerker, ongeacht sekse,
functie, ervaring of leeftijd, kan potentieel dader zijn of
kan daarvan het slachtoffer worden.
Programma 09.00 – 16.30 uur
(zie voor volledig programma onze website)
• Plagen, pesten en intimidatie/bedreiging:
Praktijk voorbeelden en defi nities
• Wat betekent de intimidatiewet voor uw bedrijf?
Wie is strafbaar? Over dader en slachtoffer
• Komt het voor in mijn bedrijf?
Hoe kun je meten en vaststellen?
• Hoe kun je pesten/intimidatie vroegtijdig signaleren?
• Wat kun je er aan doen?
Over preventie en interventies bij pesten en intimidatie.
Kies een datum in uw eigen regio!
Vrijdag 14 september te Amsterdam
Woensdag 31 oktober te Den Bosch
Vrijdag 7 december te Roermond
Waar U kennis van kunt nemen:
•
•
•
•
•
•
actuele informatie over pesten en intimidatie op de werkplek
actuele informatie over psychosociale arbeidsbelasting (PSA)
kort en krachtige verheldering van de nieuwe wetten
werken vanuit een praktijkgerichte casus
een helder, eenduidig begrippenkader
preventie en deëscalatie van pesten, intimidatie & PSA op de werkplek
Praktijkcase
Psychosociale
Arbeidsbelasting (PSA)!
Over implementatie bij o.a.
agressie van de nieuwe ARBO wet
Bij de invoering van de nieuwe ARBO wet vanaf 1 januari
dit jaar moeten werkgevers en werknemers samen
afspraken maken ter preventie van de psychosociale
arbeidsbelasting, te weten oplossingen aandragen voor
agressie, geweld, intimidatie, pesten en werkdruk.
Programma 09.30 – 12.00 uur
(zie voor volledig programma onze website)
• Inbreng van de praktijkcasus PSA, defi nities
• Wat betekent de nieuwe ARBO wet voor de diverse bedrijven?
• Hoe kun je in je eigen branche ARBO zorg op maat maken?
• Hoe kun je de PSA vroegtijdig signaleren?
• Welke interventies en preventiemaatregelen zijn effectief?
• Hoe werkt de Arbeidsinspectie nu in de praktijk?
Wat is mijn rol als werknemer?
• Na afl oop van deze ochtend kunt u desgewenst een bezoek
brengen aan de Performa beurs: Zie www.performa.nl
Kies een datum!
Woensdag 3 oktober te Utrecht
Donderdag 4 oktober te Utrecht
Zo schrijft u zich in:
Via internet www.leo.nl
Via e – mail: agressie@leo.nl
Via faxen: 020 – 493 38 28
Via antwoordbon: opsturen aan:
LEO studiedagen
Antwoordnummer 42045
1020 VB Amsterdam
Telefonisch: 020 – 493 34 37
Voor wie zijn deze open praktijk studiedagen bestemd:
voor alle werknemers en voor iedereen die verantwoordelijkheid draagt voor een veilige werkplek in zorg, onderwijs en dienstverlening
in gemeenten en bedrijven zoals verpleegkundigen, begeleiders, teamleiders, managers, leerkrachten, ARBO / BHV functionarissen,
docenten, mentoren, coördinatoren, vertrouwenspersonen, voorlichters, leden klachtencommissies, OR leden, beleidsmedewerkers,
personeelsfunctionarissen, juristen, werknemers, werkgevers en directies.