P - Tijdschrift over agressie preventie

28 #2
Extreme voorbeelden vinden we in experimenteel onderzoek
uit de jaren zestig en zeventig, waarin wetenschappers
agressie uitlokten bij hun proefpersonen. Mensen zijn bereid
anderen pijnlijke schokken toe te dienen op gezag van een
autoriteit en blijken gewelddadig op te treden als ze als
bewakers mogen fungeren in een gevangenis. De algemene
boodschap van deze klassieke studies is dat we vooral oog
moeten hebben voor de omstandigheden waarin mensen
verkeren, als we agressief gedrag willen begrijpen. En
misschien nog belangrijker: agressie is niet zo uitzonderlijk
als we geneigd zijn te denken en is ook niet uitsluitend
voorbehouden aan mensen met agressieve of gewelddadige
neigingen.
Maar dat is uiteraard maar het halve verhaal. Want zelfs in
extreme situaties wordt niet iedereen agressief. Ook bij gehoorzaamheidsexperimenten
zijn er mensen die zich verzetten
tegen de instructie. En omgekeerd zijn er ook mensen bij wie
maar weinig nodig is om ze tot agressie te verleiden. Een meer
op persoonskenmerken en individuele verschillen gerichte
benadering is dan ook gewenst.
Peuters en agressie
Kinderen willen al op jonge leeftijd grip krijgen op hun
omgeving. Peuters en kleuters slaan, bijten, krabben, duwen
en schoppen, meestal om voorwerpen te pakken te krijgen. Na
het vierde jaar neemt deze fysieke agressie snel af. Onmiddellijke
behoeftebevrediging is niet langer noodzakelijk en verbale
vaardigheden maken het mogelijk om te zeggen wat je graag
wilt en te onderhandelen. Fysieke agressie en (openlijke)
confl icten om voorwerpen komen tijdens de basisschoolperiode
minder voor. Vijandige, persoonsgerichte vormen van agressie
nemen echter toe. Kinderen gaan begrijpen dat je iemand niet
alleen fysiek pijn kunt doen, maar ook psychisch door iemand
te kwetsen of vernederen. Situaties die een daling van het
gevoel van eigenwaarde inhouden, vormen vanaf dat moment
een belangrijke bron van agressie.
AA P
Schaamte als menselijk waarschuwingssysteem
Mensen hebben als sociale wezens behoefte aan waardering en
acceptatie. Om onze sociale belangen veilig te kunnen stellen,
beschikken we over een emotioneel waarschuwingssysteem:
het vermogen om schaamte te ervaren in situaties waarin
sociale afwijzing dreigt en onze positie in de groep gevaar
loopt. Schaamte is dus een sociale emotie, die in veel verschillende
situaties kan ontstaan.
Schaamtevolle gebeurtenissen vragen om een oplossing,
want je gevoel van eigenwaarde is aangetast of de relatie
met anderen loopt gevaar. Bekende reacties zijn blozen, je
ogen neerslaan, wegkijken, je klein maken of weggaan. De
Amerikaanse psychoanalytica Helen Block Lewis was begin
jaren zeventig de eerste die aangaf dat schaamtevolle gebeurtenissen
ook woede, vijandigheid en agressie kunnen
oproepen. Kenmerkend voor dit reactiepatroon is dat de
schaamteboodschap niet wordt geaccepteerd.
Narcisme, schaamte en agressie
Narcisme is een persoonlijkheidsstoornis waarbij sprake is
van grootheidswaan, een sterke behoefte aan bewondering,
het gevoel recht te hebben op een speciale behandeling en
een gebrek aan inlevingsvermogen. Kinderen met narcistische
trekken hebben een groot ego. Ze vinden zichzelf geweldig,
denken dat ze heel belangrijk zijn en dat ze over uitzonderlijke
talenten beschikken. Deze kinderen vinden zichzelf
meer waard dan anderen en zijn om die reden van mening
dat ze recht hebben op de waardering, complimenten en
bewondering. Voor een kind met narcistische trekken is het
niet voldoende om te worden geaccepteerd, maar overheerst
de behoefte om te schitteren in een zelfgecreëerde sociale
arena.
Schaamte ontstaat in situaties waarin je geconfronteerd wordt
met een negatief oordeel over jezelf. Bij kinderen met narcistische
trekken zullen dergelijke situaties zich regelmatig
In de praktijk van de hulpverlening zou men meer systematisch kunnen nagaan in
hoeverre agressie haar oorsprong vindt in schaamte- en zelfbeeldproblematiek.
De hulpverlening zou zich vervolgens kunnen richten op ‘t onderkennen van
schaamte, het doorbreken van verkeerde reactiepatronen en
het aanleren van meer adequate coping technieken.