baluwe_boekje__ocr___verkleinen_.pdf

GHONDKOSTEN
BESTEMMINGSPLANNEN
BIJZONDERE
KOSTEN ELEM ENTEN
EN DEKKING VAN
KOSTEN UIT HOOFDE
VAN BIJZONDERE
OMSTANDIGHEDEN
RAPPORT
VAN DE WERKGROEP
FINANCIERING
GRONDKOSTEN
UITGAVE VAN DE VERENIGING VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN
IN SAMENWERKING MET HET
MINISTERIE VAN VOLKSHUISVESTING EN RUIMTELIJKE ORDENING

INHOUD
Ten geleide
INLEIDING
Samenstelling van werkgroep en sub-werkgroepen
HOOFDSTUK I
Taak en werkwijze.
1. Voorgeschiedenis
2. Nadere taakafbakening
3. Werkwijze . . I
4. Opzet van het rapport
l
Deel A - ALGEMENE ONDERWERPEN
HOOFDSTUK 11
Het rapport "Grondkosten woningbouw" als uitgangspunt 25
1. Inleiding 25
2. In hoeverre zijn de maatstaven en richtlijnen "normatief"? 26
3. De kosten van riolering en van rioolwaterzuiveringsinstallaties
. 28
4. De kosten van verkeersvoorzieningen; in het bijzonder
parkeergelegenheid 30
5. Omslagkosten voor werken binnen en buiten de plangrenzen
36
HOOFDSTUK 111
Kostenbewustheid in elke fase van de planprocedure 37
1. Het bewaken van de "economische uitvoerbaarheid" 37
2. De fase van streekplan en (inter-)gemeentelijk structuurplan
38
7
9
13
17
17
19
20
21
3

3. De fase van het bestemmingsplan .
4. Tijdig signaleren van eventuele kostenproblemen en hun
oorzaken
HOOFDSTUK IV
Problemen rond de grondexploitatie
1. Grondverwerving, onteigening en grondspeculatie
2. Is winst op de grondexploitatie toelaatbaar?
3. Marktprijzen of verrekenprijzen.
4. Verrekenprijzen voor grond voor bijzondere gebouwen
5. Coördinatie op rijksniveau .
6. Egalisatiefondsen
7. Normaal weinig grondkosten ten laste van de algemene
middelen van de gemeenten
HOOFDSTUf< V
Het vraagstuk van de financiering
1. Inleiding
2. De Wet Kapitaaluitgaven Publiekrechtelijke Lichamen
3. Financiering door middel van rekening-courantkredieten
bij de N.V. Bank voor Nederlandsche Gemeenten .
Deel B - DE TOEREKENING VAN BIJZONDERE KOSTEN
HOOFDSTUK VI
Wat zijn "bijzondere kosten" ?
HOOFDSTUK VII
4
Kosten van bijzondere elementen bin n ende plangrenzen
1. Wegen en kunstwerken van meer betekenis dan alleen
voor het plangebied
40
43
45
45
46
47
48
49
50
51
53
53
53
56
61
63
63
2. Groenelementen ter voorziening in bestaande tekorten
3. Afwijkende planopzet, met veronderstelde "toekomstwaarde"
HOOFDSTUK VIII
Kosten van bijzondere elementen b u i ten de plangrenzen
1. Omslagkosten voor bovenwijkse voorzieningen .
2. Toeleidingswegen en leidingen bij geïsoleerde ligging
van het bestemmingsplan .
3. Noodzakelijke ingreep in bestaande bebouwing.
4. Voorzieningen in de uitbreiding van een centrumgemeente,
ten behoeve van randgemeenten
5. Bufferzones ten opzichte van wegen, industrieën, e.d.
..
HOOFDSTUK IX
I
Kosten uit hoofde van bijzondere 0 m sta n d i g h ede n
1. Belemmeringen om tot een economische planopzet te
komen .
2. Kosten van voorzieningen in verband met de toekomstige
uitbreiding van de gemeente .
3. Bijzondere kosten uit hoofde van de taak van een kleine
gemeente in streekverband .
4. Noodzaak tot en consequenties van het in gebruik nemen
van relatief dure grond . 79
5. De zogenaamde "rent" als mogelijkheid om compensatie
te vinden voor excessief dure grond, binnen gemeentelijk
kader
HOOFDSTUK X
Inhoudsoverzicht per paragraaf, onder verwijzing naar de
meest betrokken bestuursniveaus . 85
65
66
69
69
70
70
71
72
75
75
76
77
83
5

TEN GELEIDE
Met genoegen nam ik kennis van het Rapport Grondkosten Bestem­
mingsplannen, door de werkgroep Financiering Grondkosten aan mij
uitgebracht. Ik acht dit leesbare en zaakkundige rapport een welkom
antwoord op vele vragen, die zich voordoen op het terrein dat de com­
missie behandelt.
Gaarne uit ik mijn erkentelijkheid aan het adres van de commissie voor
de geleverde prestatie. Ook dank ik de Vereniging van Nederlandse
Gemeenten voor de bereidheid, dit rapport gezamenlijk uit te geven.
Ik wens het boekje een goede ontvangst toe en verwacht dat het een
nuttige bijdrage zal zijn tot de. gemeentelijke stedebouwkundige praktijk.
oktober 1970
De Minister van Volkshuisvesting
en Ruimtelijke Ordening,
Ir. W. F. SCHUT.
7

ties; daarbij denkt zij zowel aan de drie bestuursniveaus - gemeente,
provincie en Rijk - als aan de beleidssectoren en de diensten welke op
die respectievelijke niveaus verschillende belangen behartigen.
Eén van de belangrijkste thema's welke tijdens de beraadslagingen in
de Werkgroep en binnen de door haar gevormde sub-werkgroepen
telkens weer aan de orde is gekomen was:
de noodzaak van het bevorderen van een meer kosten- èn kwaliteitsbewust
handelen tijdens het gehele proces van pIanvoorbereiding,
-goedkeuring, -uitvoering, tot en met onderhoud en
exploitatie.
Daartoe is het onder meer noodzakelijk, dat méér dan tot nu toe veelal
het geval lijkt te zijn, de ruimtelijke, sociale, technische, economische
en bestuurlijke implicaties van bepaalde beslissingen tijdig tegen elkander
worden afgewogen, om tot een optimaal resultaat te komen.
Op het gemeentelüke niveau houdt dit in: aandacht voor een zo
doeltreffend mogelijke planvoorbereiding, waarbij óók alternatieve mogelijkheden
op hun kwalitatieve en financiële merites getoetst worden.
Dat zal in veel gevallen vragen om betere organisatie van de same(1werking
tussen verschillende instanties op het gemeentelijke niveau,
met inbegrip van eventuele adviseurs van buiten; het zal óók vragen
om een vroegtijdig en goed samenspel met provinciale en rijksinstanties
welke bij de goedkeuring van bestemmingsplannen betrokken zijn.
Op het provinciale niveau zal het er om gaan de gemeenten in de
hierbedoelde richting te stimuleren en ter zijde te staan. Afwegen van
kosten en kwaliteiten van alternatieve oplossingen kan echter in bepaalde
gevallen óók met betrekking tot de ruimtelijke ordening op provinciaal
niveau meer aandacht verdienen. Ook hier is samenspel noodzakelijk
tussen diensten welke deelverantwoordelijkheden dragen.
Voorts zullen bepaalde vraagstukken welke in het rapport aan de orde
komen de aandacht vragen van de provinciale besturen, in hun functie
van intermediair tussen gemeente en rijk.
Op rüksniveau ten slotte hebben - uiteraard - de adviezen en suggesties
die in dit rapport gegeven worden vooral betrekking op het
beleid van de Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.
Zijn vertegenwoordigers in de provincies, de Inspecteurs van de Volkshuisvesting
en die van de Ruimtelijke Ordening, zullen met de consequenties
van deze adviezen, resp. met het navolgen ervan herhaaldelijk
van doen hebben bij hun aandeel in de begeleiding en goedkeuring van
de gemeentelijke plannen. Niet zonder reden overigens waren in de
Werkgroep ook andere Ministeries vertegenwoordigd; er zijn dan ook
10
in de aanbevelingen verscheidene punten aan te wijzen, die - naar de
Werkgroep hoopt en verwacht - uitgangspunt kunnen vormen voor een
gecoördineerd beleid of tot verder interdepartementaal overleg om
daartoe te komen.
Ten einde de toegankelijkheid van het rapport te bevorderen is ­
behalve een uitvoerig inhoudsoverzicht aan het begin - aan het slot
een resumé opgenomen, waarin in zeer beknopte formuleringen bijna
van elke paragraaf is aangegeven wat de voornaamste bevindingen en
suggesties zijn waartoe de Werkgroep is gekomen. Wie snel een overzicht
van de inhoud wil hebben zij naar dat resumé verwezen. Het vermeiden
van de paragrafen maakt het gemakkelijk de motivering van
diverse aanbevelingen na te slaan. Ten overvloede is bovendien aangegeven
voor welke bestuursniveaus de onderscheidene punten van
belang zijn.
Hoewel vele elementen uit h,et hier volgende rapport ook van toepassing
zullen zijn voor sanerings- en reconstructieplannen dient er op te
worden gewezen dat de bijzondere financiële problematiek van dergelijke
plannen niet in de bes'chouwingen van de Werkgroep is betrokken;
haar taak beperkt zich - evenals die van de Werkgroep Beoordeling
Grondkosten - primair tot bestemmingsplannen voor nieuwe woongebieden.
Tot slot een woord van waardering voor de beide secretarissen van de
subwerkgroepen, drs. R. Harms en drs. R. Hueting, voor hun belangrijke
aandeel in het voorbereidende werk en in het bijzonder voor de secretaris-rapporteur,
de heer H. J. A. Hovens Greve, voor de wijze waarop
hij de rapporten van de subgroepen en de daarover nog gevoerde
discussies heeft weten te verwerken tot één sluitend geheel.
De Werkgroep hoopt dat dit rapport - ook al is daarmee zeker nog
niet "het laatste woord" over deze materie geschreven - zal bijdragen
tot verheldering van de eerder aangeduide onduidelijke situaties. Evenals
haar voorgangster bepleit zij een nauwlettend volgen van de praktijk
zoals deze zich nu verder zal voltrekken, door middel van documentatie
en onderzoek.
Namens de Werkgroep Financiering Grondkosten,
Mr. W. A. SCHOUTEN, voorzitter.
11

SAMENSTELLING VAN WERKGROEP EN SUB-WERKGROEPEN
voorzitter
Mr. W. A. Schouten
namens de Centrale
nijverheid:
Ir. C. de Cler
Ir. J. F. Cusell
Mr. J. W. G. Floor
Drs. R. Harms
H. J. A. Hovens Greve
Drs. R. Hueting
J. van Kesteren
Drs. H. C. A. Peeters Weem
Ir. A. Peters
namens de Rijksplanologische Dienst:
Directeur -Generaal van de Volkshuisvesting
en de Bouwnijverheid
Directie van de Volkshuisvesting en de Bouw-
Directeur Stedebouw en Sanering
Directeur Bouwnijverheid 1)
Directeur Volkshuisvesting
Plv. Hoofd afd. Bouwprogrammering en
Uitvoering 2)
Hoofd afdeling Stedebouwkundig onder­
Izoek tevens secretaris-rapporteur
." Wetenschappelijk Medewerker afdeling
• Sociaal-Economisch Onderzoek 5)
tevens adjunct-secretaris
Hoofd onderafdeling Planning
Hoofd afdeling Sociaal-Economisch
Onderzoek
Hoofd afdeling Bouwprogrammering en
Uitvoering 3)
Prof. Ir. H. Wiggerts Hoofd van de directie Infrastructuur en
Stadsreconstructie
F. Zandstra Hoofd bureau voor Openbare Financiën
namens het Ministerie van Binnenlandse Zaken:
N. A. Nap Oud-directeur van Financiën en Binnenlands
Bestuur
N. Vink Hoofd afdeling Algemene Zaken en
Belastingen
namens het Ministerie van Economische Zaken 4)
Drs. J. G. Bergkamp Medewerker afd. Economische Aangelegenheden
Directoraat Midden- en Kleinbedrijf en
Toerisme
13

namens het Ministerie van Financiën:
H. Baron van Lawick
Drs. J. W. van der Dussen
namens de Provinciale Besturen:
Hoofd van de directie Algemene Fiscale
Politiek
Hoofd afdeling Financiën Publiekrechtelijke
lichamen
J. Buiter Provinciale Griffie van Groningen
C. G. A. Geesink Provinciale Griffie van Gelderland
Mr. J. W. M. J. van Roosmalen Provinciale Griffie van Noord-Brabant
per 7-11-'69 opgevolgd door:
F. M. C. Leenheers Provinciale Griffie Noord-Brabant
Mr. P. Zegwaard Griffier der Staten van Zuid-Holland
namens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten:
H. van der Horst Directeur Centraal Bureau voor Verificatie
en Financiële Adviezen van de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten
D. Rijnders
J. C. Timmermans
F. C. J. Nuyten
Mr. G. W. Toebes
W. van Tuyl
E. H. Wils 1)
overige medewerkenden :
W. van Heemskerk 6)
Drs. J. L. P. Post 6)
Burgemeester van Amstelveen
Directeur van Financiën van de gemeente
Rotterdam per 18-12-'68 opgevolgd door:
Directeur Financiën van de gemeente
's-Gravenhage
Directeur van de Vereniging van Nederlandse
Gemeenten
Hoofd afdeling Financiën van de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten
Hoofd van de afdeling Financiën en Bedrijven
der gemeente Enschede
Medewerker Ingenieursbureau Dwars,
Heederik en Verhey
Inspecteur van de Ruimtelijke Ordening in
het gewest Zuid-Holland en Zeeland
Ir. R. A. Tjalkens 6) 7)
J. W. Buykx B. Comm.
Financieel-administratieve sub-werkgroep
D. Rijnders
Drs. R. Harms
Drs. J. W. van der Dussen
C. G. A. Geesink
N. A. Nap
F. C. J. Nuyten
F. Zandstra
Directeur van de Provinciale Planologische
Dienst van Gelderland
Notulist
voorzitter
secretaris-rapporteur
lid
H. J. A. Hovens Greve
f.. tevens belast met coördinatie
"..
Technisch-planologische sub:''wêrkgroep
Ir. A. Peters
Drs. R. Hueting
W. van Heemskerk
H. van der Horst
J. van Kesteren
Drs. J. L. P. Post
Ir. R. A. Tjalkens
H. J. A. Hovens Greve
I
voorzitter
secretaris-rapporteur
lid
corresponderend lid
tevens belast met coördinatie
1) Inmiddels gepensioneerd.
2) Inmiddels Hoofd van de afd. Bouweconomie.
3) Inmiddels Directeur Bouwnljverheid.
4) Alleen blj de laatst gehouden vergaderingen.
5) Inmiddels werkzaam bij het Centraal Bureau voor de Statistiek.
6) De hier genoemde personen hebben deel uitgemaakt van de gevormde sub.
werkgroepen en in die kwaliteit ook de pleno-beraadslagingen over de rapporten
der sub-werkgroepen meegemaakt.
7) Alleen corresponderend lid.
14 15

De aldus optredende problemen gaven aanleiding tot kritiek, maar ook
tot overleg. Op interdepartementaal niveau werd - in de loop van 1966
- onder meer uitvoerig overlegd door het Departement van Volkshuisvesting
en Ruimtelijke Ordening met vertegenwoordigers van de Ministeries
van Binnenlandse Zaken en van Financiën. Daarnaast en daarna
had correspondentie en overleg plaats met vertegenwoordigers van
Provinciale Besturen en van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten.
Twee onderwerpen kwamen daarbij steeds duidelijker als discussiestof
naar voren:
- de methodiek van het berekenen van de grondkosten en van het
verdisconteren van die kosten in de prijs van de grond naar gelang
van de bestemming en de ligging der percelen;
de vraag, in hoeverre het wenselijk was, en op welke wijze het
mogelijk zou zijn bepaalde "excessieve" kostenelementen te betalen
uit andere middelen dan de grondexploitatie.
Vooruitlopend op het resultaat van een nadere bestudering van het
eerstgenoemde discussiepunt ging de tweede vraag uit van de veronderstelling
dat zich niet alleen nu, maar ook in de toekomst en zelfs in
toenemende mate (met name bij de toeneming van sanering en stadsreconstructie)
voor de gemeenten "tekorten" op de grondexploitatie
zouden kunnen voordoen. Die tekorten zouden o.m. het gevolg (kunnen)
zijn van de noodzaak tot het treffen van voorzieningen, die meer kosten
dan in de (huur-)prijs verdisconteerd kan worden, doch die - met het
oog op de noodzakelijke toekomstwaarde van het milieu - toch niet
achterwege mogen blijven. Vanuit deze visie gingen binnen het Ministerie
van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening de gedachten uit
naar een "verbreding van het draagvlak", zowel in de zin van het omslaan
van de kosten over meer kostendragers dan alleen de toekomstige
grondgebruikers van één plan, als in de zin van een verdeling in de tijd.
De hieromtrent ontwikkelde gedachten vonden niet zonder meer instemming
bij de eerder genoemde gesprekspartners. In het algemeen werd
wel onderschreven dat de benodigde middelen tot "verbreding van het
draagvlak" in eerste instantie binnen de gemeente zelf gezocht zouden
moeten worden.
Het overleg resulteerde - medio 1966 - in het voornemen tot het
instellen van twee werkgroepen welke zich respectievelijk met de beide
- hierboven kort geformuleerde - onderwerpen van studie nader
zouden hebben bezig te houden.
De kabinetswisseling, najaar 1966, heeft in dit voornemen enige verandering
gebracht.
18
2. Nadere taakafbakening
Minister Ir. Witte besloot - nadat op zijn verzoek door het departement
nog studies waren verricht inzake een eventuele mogelijkheid tot
drastische vereenvoudiging van de bemoeienissen - voorrang te geven
aan een werkgroep inzake de methodiek van grondkostenbeoordeling
en grondprüsvaststelling voor de gesubsidieerde woningbouw.
De Werkgroep Beoordeling van Grondkosten, onder het voorzitterschap
van Ir. Cusell, Directeur Bouwnijverheid bij de Centrale Directie van de
Volkshuisvesting en Bouwnijverheid, bracht in maart 1968 rapport uit
aan Minister Ir. W. F. Schut; dit rapport werd in december 1968 gepubliceerd
als gezamenlijke uitgave van de Vereniging van Nederlandse
Gemeenten en het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.
De daarin gegeven "richtlijnen" voor de berekening van grondkosten
en -prijzen vormen thans in alle normale gevallen een zowel door
de gemeenten als door het rijk. aanvaarde grondslag.
Een andere ontwikkeling d.iè -hier vermelding verdient is de indiening
- op 22 maart 1968 door de Ministers van Binnenlandse Zaken en
Financiën, bij de Tweede Kamer - van een wetsontwerp "tot wijziging
van de bepalingen inzake gemeentelijke en provinciale belastingen".
In dit wetsontwerp (zitting 1968-1969, nr. 9538) wordt onder meer voorgesteld
een aantal bestaande gemeentelijke belastingen te vervangen
door een nieuwe gemeentelijke belastingheffing ter zake van onroerend
goed.
De opbrengst van deze belasting dient naar het oordeel van de regering
- behalve voor de compensatie van de weggevallen inkomsten uit
andere belastingbronnen - vooral te worden gezien als een noodzakelijke
aanvulling op de algemene uitkeringsregelingen en voorts als een
"vrije zoom" waarbinnen beslissingen tot verhoging van het gemeentelijke
verzorgingspeil, onder een verantwoorde afweging van nut en
offer mogelijk zijn.
De eerder in relatie tot de grondkostenproblematiek wel eens geopperde
gedachte om de opbrengst van een dergelijke belasting op onroerend
goed in het bijzonder te bestemmen voor de voeding van een gemeentelijk
fonds voor stadsontwikkeling lijkt hierdoor illusoir geworden.
Daarmede is overigens een nadere bestudering van de financiële aspecten
van grondexploitatie in bestemmingsplannen geenszins overbodig
geworden. Wel gaf een en ander aanleiding om in de taakomschrijving
het accent te verleggen van "de financiering van mogelijke tekorten", naar
"het aanwüzen van kostendragers voor die kostenelementen welke
vallen buiten het normale kader".
19

De Werkgroep Financiering Grondkosten kreeg bij haar installatie op
23 januari 1968 de volgende opdracht:
1 0
2 0
• het doen van aanbevelingen inzake de financiering van die elementen
in de kosten van bestemmingsplannen, welke - volgens de in
het rapport "Grondkosten Woningbouw" gegeven richtlijnen ­
niet in de exploitatierekening van een bestemmingsplan behoren te
worden opgenomen.
• het doen van aanbevelingen inzake mogelijke regelingen ten aanzien
van die exceptionele gevallen, waarin de kosten - berekend
overeenkomstig de eerder bedoelde richtlijnen - door bijzondere
omstandigheden tot een onaanvaardbaar huurniveau aanleiding zouden
geven.
De Werkgroep heeft haar taak ruim opgevat.
Het woord "financiering" in het eerste lid van de opdrachtsomschrijving
heeft zij geïnterpreteerd in de zin van "dekking van de kosten", d.w.z.
aanwijzing van kostendragers. Ten einde aan het tweede lid van de
opdracht te kunnen voldoen zag de Werkgroep zich gesteld voor de
noodzaak van een nadere bezinning op wat men onder "exceptionele"
kosten zou dienen te verstaan, wat de aanleiding tot zulke kosten zou
kunnen zijn en of zulke excepties vermeden zouden kunnen worden.
Een en ander impliceerde, dat de Werkgroep - om haar taak te kunnen
verrichten - zich ingaand heeft moeten bezighouden met de resultaten
van haar voorgangster, de publikatie "Grondkosten Woningbouw", hetgeen
op enkele punten tot nadere suggesties met betrekking tot de
daarin gegeven aanbevelingen aanleiding heeft gegeven.
Uiteindelijk heeft de werkgroep bovendien nog aanbevelingen gedaan
inzake "financiering" - in de meer gebruikelijke zin van het woord ­
namelijk in het voorzien in benodigde middelen t.b.v. grondverwerving
en aanleg in het algemeen, ofschoon dit onderwerp strikt genomen
buiten de hierboven aangehaalde taakstelling valt.
3. Werkwijze
Na eerst een globale verkenning van de hierboven aangeduide problematiek
is besloten tot het instellen van twee sub-werkgroepen, t.w.
een technisch-planologische en een financieel-administratieve sub-werkgroep.
De werknota welke de grondslag vormde voor dit besluit omschrijft
de taken van de sub-werkgroepen als volgt:
20
De taak van de technisch-planologische sub-werkgroep zal zijn: het
in orde van grootte aangeven van de "extra" kosten waar het
In de praktijk om kan gaan, het signaleren van planologische consequenties
van het al dan niet in beslag nemen van - financieel
gezien - ongunstige terreinen en eventueel het signaleren van
kosten voor voorzieningen welke in de toekomst in toenemende mate
nodig zullen zijn om tot planologisch verantwoorde oplossingen te
komen.
De taak van de financieel-administratieve sub-werkgroep zal in eerste
instantie moeten bestaan uit het verzamelen en evalueren van de
bestaande regelingen, het signaleren van de mogelijke leemten welke
zich daarbij in de praktijk voordoen.
Op basis daarvan, en overigens in aansluiting op de bevindingen van
de eerste werkgroep zal zij zich dienen te beraden op mogelijke aanvullende
regelingen.
De samenstelling van de su!;>-werkgroepen is reeds in het overzicht,
voorafgaande aan dit hoofdstuk, vermeld; ook enkele niet-werkgroepsleden
hebben daarvan deel uitgemaakt.
De sub-werkgroepen hebbén elk afzonderlijk een rapport uitgebracht
aan de Werkgroep; het rapport van de technisch-planologische subwerkgroep
mondde uit in een aantal vrag,en welke aan de financieeladministratieve
sub-werkgroep werden voorgelegd. Een gedeelte van
het rapport van laatstgenoemde werkgroep was gewijd aan beantwoording
van die vragen, die betrekking hadden op het aanwijzen van
kostendragers voor bijzondere kostenelementen ; een groot deel van het
rapport van de financieel-administratieve werkgroep betrof meer algemene
vraagstukken verband houdende met planvoorbereiding, de grondexploitatie
en de financiering.
In twee vergaderingen is door de werkgroep (versterkt met die leden
van de sub-werkgroepen die in oorsprong lid waren van de werkgroep)
over de beide (interim-)rapporten van de subgroepen beraadslaagd. Het
eindrapport is tot stand gekomen door samenvoeging van beide interimrapporten,
onder gelijktijdige bewerking op grond van de bevindingen
in de pleno-vergaderingen.
4. Opzet van het rapport
Het eigenlijke rapport bestaat uit twee delen.
In deel A, omvattende de hoofdstukken I tot en met V, zijn alle onderwerpen
van algemene aard samengebracht, welke in beginsel betrekking
hebben op de problematiek zoals zij zich overal voordoet, ongeacht
bijzondere opgaven of buitengewone omstandigheden. Het merendeel
21

van de beschouwingen in deel A is ontleend aan of gebaseerd op het
rapport van de financieel-administratieve sub-werkgroep.
In deel B, omvattende de hoofdstukken VI tot en met IX, is een systematische
opsomming gegeven van "bijzondere" kosten welke zich in
de praktijk plegen voor te doen, telkens voorzien van aanbevelingen
omtrent de toerekening van deze kosten. Deze enumeratie is ontleend
aan het rapport van de technisch-planologische werkgroep; de aanbevelingen
omtrent de toerekening zijn in eerste instantie afkomstig van de
financieel-administratieve werkgroep, aangevuld of geamendeerd door
de plenovergadering en in elk geval door deze onderschreven.
Een zekere mate van "overlapping" of herhaling is bij deze opzet onvermijdelijk
gebleken. Het eerste deel omvat wat men zou kunnen noemen
achtergronden en motiveringen; het tweede deel heeft meer het karakter
van een handleiding welke men in concrete "bijzondere" gevallen kan
raadplegen.
Het rapport besluit - zoals reeds eerder werd gesignaleerd - met een
resumé van beleidssuggesties onder verwijzing naar de hoofdstukken
en paragrafen waar die suggesties zijn uitgewerkt.
DEEL A
ALGEMENE ONDERWERPEN'"
22 's-Gravenhage - Leyweg 23

HOOFDSTUK 11
1. Inleiding
HET RAPPORT "GRONDKOSTEN WONINGBOUW"
ALS UITGANGSPUNT
Het rapport "Grondkosten Woningbouw; maatstaven en richtlijnen" is
door de werkgroep aanvaard als uitgangspunt voor haar beschouwingen.
Dit rapport heeft - zoals inmiddels reeds in de praktijk gebleken is ­
veel van de voorheen bestaande onduidelijkheid ten aanzien van de
departementale beoordeling van verrekenbare grondkosten weggenomen.
Het geeft de gemeenten een duidelijk kader voor een doeltreffende
berekening van de werkelijke produktiekosten en een goede richtlijn
voor de toerekening van de kosten aan de kopers, respectievelijk gebruikers
van de grond. Voor Dormale bestemmingsplannen als bedoeld
in artikel 11 van de Wet op êLe Ruimtelüke Ordening, kan daardoor ­
naar het oordeel van de w?;kgroep - de exploitatie in het merendeel
van de gevallen sluitend zOn en hoeft dus van een dekkingsprobleem
geen sprake te ZÜIJ.
Ernstige problemen zullen in de toekomst uitsluitend kunnen rijzen,
wanneer er in een bestemmingsplan sprake is van büzondere kostenelementen,
àf wanneer büzondere omstandigheden de normale kostenelementen
exceptioneel duur maken.
Het vinden van oplossingen voor deze bijzondere gevallen zal vanwege
hun doorgaans incidentele en unieke karakter vaak ad hoc moeten
geschieden. In deel B van dit rapport is niettemin een aantal richtlijnen
gegeven voor de wijze waarop in een aantal specifieke, regelmatig
voorkomende gevallen gehandeld zou kunnen worden. Er zij overigens
op gewezen, dat ·de daar aanbevolen oplossingen naar het oordeel van
de Werkgroep alléén overweging verdienen voor gevallen waar inderdaad
sprake is van büzonder hoge kosten.
Evenals voorheen de Commissie-Van Lynden van Sandenburg en als de
Werkgroep Beoordeling van Grondkosten is deze werkgroep er van
uitgegaan dat normaliter de exploitatie van een bestemmingsplan sluitend
kan en behoort te zÜn.
Het zowel op gemeentelijk niveau als ten departemente aanvaarden
van de "maatstaven en richtlijnen" sluit overigens ook voor normale
bestemmingsplannen verschillen van opvatting tussen planopstellers en
-beoordelaars niet uit. Omtrent enkele discussiepunten volgen in dit
hoofdstuk nog nadere beschouwingen als aanvulling op en in een enkel
geval in afwijking van het rapport waarin die maatstaven en richtlijnen
gepubliceerd werden.
25

Doorberekening van de kosten in de uitgifteprijzen zal - naar het oordeel
van de werkgroep - bij voorkeur eveneens overeenkomstig de
gegeven richtlijnen moeten geschieden; enerzijds voorkomt dit dat
grondprijzen worden gehanteerd, welke de werkelijke produktiekosten
niet dekken; anderzijds wordt daardoor de grens bepaald, tot waar de
kosten die samenhangen met het tot ontwikkeling brengen van bestemmingsplannen
via de grondprijzen verhaald mogen worden op de woningbouw.
De richtlijnen voor het doorberekenen zijn echter niet dwingend
in die zin dat de gemeenten niet vrij zouden zijn om een deel van de
kosten op andere wijze te dekken zo zij daartoe mogelijkheden zien;
onder meer is hierbij gedacht aan de mogelijkheden geboden in de
artikelen 280, 281 en 282 van de gemeentewet 1).
Naar het oordeel van de Werkgroep behoren zowel de "maatstaven"
als de "richtlijnen" soepel te worden gehanteerd; zij dienen te worden
herzien, indien de eerder genoemde documentatie, de opgedane eryaringen,
dan wel gewijzigde omstandigheden daar aanleiding toe geven.
Indien er nieuwe mogelijkheden mochten ontstaan om bepaalde kostenelementen
langs andere weg dan via de grondprijzen te dekken, moet
worden nagegaan welke dekkingswijze de voorkeur geniet.
3. De kosten van riolering en van rioolwater-zuiveringsinstallaties
Het rapport "Grondkosten Woningbouw" gaat er - in overeenstemming
met de gevestigde praktijk én met het door de Commissie-Van Lynden
van Sandenburg ingenomen standpunt - van uit, dat de kosten die in
een bestemmingsplan of daarbuiten worden gemaakt om de levering van
gas, water en elektriciteit mogelijk te maken, niet tot de grondkosten
mogen worden gerekend. Daarbij wordt aangesloten bij de praktijk dat
in de tarieven voor deze levering ook een vergoeding is verdisconteerd
voor de kosten van voorzieningen welke zijn getroffen om de levering
mogelijk te maken.
Daarentegen wordt er van uitgegaan, dat de aanlegkosten van voorzieningen
die de afvoer van (afval-)water mogelijk moeten maken, wel
tot de grondkosten worden gerekend (pag. 49, rubriek 6.4).
Hoewel de huidige gemeentewet de mogelijkheid kent tot instelling
van een specifieke rioolbelasting en/of retributie, terwijl ook in het wetsontwerp
tot wijziging van de bepalingen inzake de gemeentelijke en
proviniciale belastingen 2) de mogelijkheid tot retributieheffing behouden
blijft, meent de Werkgroep, dat - voorzover het rioleringsstelsel uit-
1) Deze artikelen hebben resp. betrekking op: straat- en rioolbelasting (280), baatbelasting
(281) en bouwgrondbelasting (282).
2) Zitting 1967-'68, nr. 9538.
28
sluitend ten dienste staat van het plangebied - verhaal van de aanlegkosten
via de grondprijzen aanvaardbaar is en ook de voorkeur verdient.
De omslag van deze aanlegkosten via de grondprijzen is eenmalig en
eenvoudig, werkt daardoor kostenbesparend en bezit voorts het voordeel
dat de voor een bepaald plan gemaakte rioleringskosten ook
specifiek aan de bewoners van dat plan worden toegerekend.
lets gecompliceerder ligt dit voor voorzieningen ten behoeve van de
riolering welke niet uitsluitend dienen voor het plangebied, zoals collecteurriolen
binnen en buiten het plan en rioolwaterzuiveringsinstallaties.
In het rapport "Grondkosten Woningbouw" worden deze beide genoemd
op pag. 49 en in de tabellen onder rubriek 6.8 en 6.9 als elementen
vallende onder de "omslagkosten" voor werken binnen, respectievelijk
buiten het plan, welke naar evenredigheid in de grondprijs verdisconteerd
mogen worden. .
De Werkgroep Financiering 9rondkosten is het daarmede in het algemeen
voor wat betreft de v,errekening van de kosten van collecteurriolen
wel eens; met betrekl

milieuhygiëne, verdient het - naar het oordeel van de Werkgroep - de
voorkeur om alle kosten van rioolwaterzuivering om te slaan over alle
direct of indirect belanghebbenden, door middel van publiekrechte/üke
heffingen. De veld winnende opvatting dat de zorg voor de milieuhygiëne
een gemeenschapsbelang betreft, heeft er in enkele provincies reeds toe
geleid, dat de verantwoordelijkheid voor de zuivering van rioolwater is
of wordt overgenomen door in groter verband werkzame lichamen. Zo
worden bijvoorbeeld door het Hoogheemraadschap van Rijnland in zijn
ambtsgebied, dat zich uitstrekt over delen van de provincies Noord­
Holland en Zuid-Holland, bestaande gemeentelijke rioolwaterzuiveringsinstallaties
overgenomen en worden nieuwe installaties gebouwd. Ter
dekking van de kosten wordt aan alle ingelanden, ongacht of hun percelen
reeds zijn aangesloten op een zuiveringsinstallatie, en ook ongeacht
of de ingelanden reeds via de grondprijzen hebben bijgedragen
in de kosten van bestaande en toekomstige installaties, een "heffing
waterkwaliteit" opgelegd.
De wet, houdende regelen omtrent verontreiniging van oppervlaktewateren
(Staatsblad 1969, nr. 536) legt de verantwoordelijkheid voor de
kwaliteit van de oppervlaktewateren bij het Rijk en bij de Provinciale
Staten. Voor de dekking van de kosten van maatregelen tot het tegengaan
en voorkomen van verontreiniging van oppervlaktewateren wordt
in deze wet de mogelijkheid geopend tot het instellen van speciale
publiekrechtelijke heffingen.
In deze structuur past het niet meer om de aanlegkosten van nieuwe
gemeentelijke rioolwaterzuiveringsinstallaties via de grondprijzen om te
slaan over de bewoners van nieuwe bestemmingsplannen. Het is immers
waarschijnlijk, of althans mogelijk, dat de zorg voor de zuivering van
het rioolwater eerlang door andere organen dan de gemeentelijke overheid
wordt overgenomen. De bewoners van die bestemmingsplannen
kunnen niet gevrijwaard worden voor op een later tijdstip wellicht in te
stellen landelijke of regionale heffingen voor de waterzuivering; een
meer dan evenredige belasting kan hiervan het gevolg zijn, indien reeds
een omslag van kosten over de grond had plaatsgevonden.
4. De kosten van verkeersvoorzieningen; in het bijzonder parkeergelegenheid
De sterke toeneming van het autobezit, met o.m. als gevolgen toenemende
verkeersintensiteit en toenemende parkeerbehoefte, stelt steeds
hogere eisen aan de hiervoor te treffen voorzieningen in woonwijken.
De Werkgroep Beoordeling van Grondkosten is er in het rapport "Grondkosten
Woningbouw" van uitgegaan, dat alle ten behoeve van een
bestemmingsplan gemaakte kosten van verkeersvoorzieningen als grond-
kosten kunnen worden beschouwd en in de grondprijsberekening verdisconteerd
mogen worden.
Ook de Commissie-Van Lynden van Sandenburg nam de volledige toerekening
aan de uit te geven grond als uitgangspunt, zij het onder aantekening
dat zij een nadere studie wenselijk achtte inzake de vraag of
- bij toenemende omvang dezer voorzieningen - de kosten niet geheel
of gedeeltelijk uit algemene rijksmiddelen of uit een algemeen verkeersfonds
bestreden zouden dienen te worden (blz. 15).
Tijdens de beraadslagingen van de Werkgroep Financiering Grondkosten
en van haar beide subwerkgroepen is véél aandacht besteed aan de
toerekening van de kosten van verkeersvoorzieningen. Daarbij bestond
ook in deze werkgroep er geen twijfel over, dat de kosten van straten,
wegen, bruggen, tunnels en pleinen, voor zover deze dienen voor de
ontsluiting van een woongebied dienen te worden gerekend tot de
grondkosten welke in de gron9prijs verdisconteerd behoren te worden.
In het huidige tijdsbestek is et een gebiedende eis, dat alle delen van
een woonwijk goed toegankélijk zijn voor het gemotoriseerde verkeer.

Daarbij dient zowel gedacht te worden aan de toegankelijkheid van de
woningen tot op korte afstand, voor auto's van bezoekers en bewoners,
als aan het verkeer dat nodig is voor de verzorging van de wijk (brooden
melkbezorging, ophalen van huisvuil, vervoer van zieken of gewonden,
brandweer, politie-surveillance, openbaar vervoer, etc.). In toenemende
mate zullen daarbij eisen worden gesteld aan verkeersveiligheid, eventuele
scheiding van snel en langzaam verkeer, alsmede vrijwaring tegen
geluidshinder. Ook een goede aansluiting van een woongebied met het
hoofdverkeersnet buiten het plangebied moet zijn gewaarborgd.
Voor zover daarbij voorzieningen getroffen moeten worden waarvan de
betekenis verder strekt dan hetgeen nodig is voor het desbetreffende
woongebied zelf, zal een doelmatige kostenverdeling moeten worden
nagestreefd. Hierbij valt o.m. te denken aan: doorgaande wegen met
daarbij behorende kunstwerken; groenstroken of ingravingen om hinder
van het door- of langstrekkende verkeer in de woonwijk te voorkomen;
openhouden van stroken ten behoeve van toekomstige verkeersvoorzieningen,
openbare vervoerslijnen, of dergelijke. In deel B van dit
rapport (hoofdstuk VII) zal voor een aantal van dit soort voorzieningen
worden aangegeven, op welke wijze en op grond van wat voor overwegingen
in dergelijke gevallen - van geval tot geval bezien - een
redelijke grondslag voor een kostenverdeling mogelijk is.
De meer algemene beschouwingen in dit hoofdstuk beperken zich tot de
kosten van de verkeersvoorzieningen binnen een woongebied en ten
behoeve van dat woongebied. Daarbij zal in het bijzonder worden stilgestaan
bij de parkeer- en stallinggelegenheid voor auto's.
De noodzaak om met een toenemende omvang van verkeersvoorzieningen
rekening te houden heeft in het rapport "Grondkosten Woningbouw"
erkenning gevonden in het feit dat - op pag. 25 - tot uiting is
gebracht dat zal moeten worden voorzien in een toekomstige behoefte
aan parkeerrruimte tot een omvang van 1 à 1V2 auto per woning en
voorts daarin, dat in de "maatstaven" de oppervlakte aan verharding
ten minste 40 % hoger is gesteld dan bij de in het verleden gehanteerde
"normen" het geval was.
Anders dan in de Commissie-Van Lynden van Sandenburg, die de suggestie
opperde om te doen onderzoeken of wellicht de kosten van
verkeersvoorzieningen geheel of gedeeltelijk uit algemene middelen of
uit een verkeersfonds bestreden zouden kunnen worden, heeft de Werkgroep
Financiering Grondkosten uitvoerig stilgestaan bij de vraag, in
hoeverre het aanbeveling verdient c.q. mogelijk zou zijn om de kosten
van - met name - parkeer\'oorzieningen rechtstreeks te verhalen op
de feitelijke gebruikers dezer voorzieningen, in casu: de autobezitters,
32
/
Zij sluit daarmee aan op de inmiddels in stadscentra en op andere
drukbezochte plaatsen meer en meer toegepaste wettelijke mogelijkheid
tot heffing van parkeergelden.
Het stellen van bovenvermelde vraag voerde tot verkennende beschouwingen
over tal van aspecten van deze zaak, zoals o.m.:
de omvang van de behoefte aan stationeren, parkeren en stallen, nu
en in de nabije toekomst, i.v.m. de omvang van het autobezit en in
relatie tot het aantal woningen;
de spreiding van het autobezit over verschillende bewonerscategorieën,
sommige zonder - andere met meer dan één - auto per
huishouding;
de alternatieve mogelijkheden om in deze behoeften te voorzien, van
eenvoudige parkeerstroken langs de weg, tot parkeergarages of
garageboxen in of bij de woning, zulks mede i.v.m. de toegepaste
woonvormen (eengezinshu,iten, middelhoge of hoge meergezinshuizen);
, .
,
de kosten van bovenbe

worden zonder aan de kwaliteit onevenredig afbreuk te doen, in hoeverre
onrendabele kosten welke het gevolg zijn van het ontzien van
eerdergenoemde "belangen" afgewenteld kunnen worden. In deel B
van dit rapport zal op deze vragen nog worden teruggekomen.
De Werkgroep Financiering Grondkosten handhaaft overigens ook in
gevallen als hier bedoeld, dat slechts bij hoge uitzondering zou mogen
worden afgeweken van de stelregel, dat een bestemmingsplan economisch
realiseerbaar behoort te zijn op basis van de in de vorige paragraaf
gegeven begripsbepaling.
Ook op kleinere schaal, binnen gemeentelijk of intergemeentelijk kader,
zal in bepaalde gevallen de bestemming "woongebied" in een structuurplan
van invloed kunnen zijn op de kosten van - bijvoorbeeld - de
grondverwerving, het bouwrijp maken of de verkeersverbindingen. Zo er
van het afwegen van alternatieve mogelijkheden sprake is dan prevaleren
ook in die fase veelal niet of moeilijk in geld te waarderen belangen,
zoals:
de overzichtelijkheid van de nederzettingsvorm;
de ligging ten opzichte van een bestaand winkelcentrum;
de mogelijke aansluiting op een openbaar vervoersysteem;
de aanwezigheid van recreatieve elementen of de mogelijkheid om
deze tot ontwikkeling te brengen;
en andere.
Zonder nu aan het kostenaspect een hogere waarde toe te willen kennen,
meent de Werkgroep dat het toch zaak is dat de betrokken ontwerpers
en bestuurders en beoordelende instanties dit mede in hun
beschouwingen betrekken. In bepaalde gevallen, waar duidelijk van
keuze sprake is, zouden zij zich door het naast elkaar stellen en glo"
baal doorrekenen van de kosten dezer alternatieven rekenschap moeten
geven.
In deel B zal nog blijken dat dit laatste ook in verband met het toerekenen
van eventuele niet-rendabele kosten aan andere kostendragers
van belang kan zijn.
3. De fase van het bestemmingsplan
Uiteraard ligt het accent in alle beschouwingen in dit rapport bij de
grond-kosten.
Ook bij de inrichting van een bestemmingsplan spelen naast de grondkosten
echter tal van andere factoren mede een rol, zoals
40
de verschijningsvorm
(bijvoorbeeld inpassing in een landschappelijk milieu);
de woonkwaliteit
(bijvoorbeeld de keuze en wijze van toepassen van de woonvormen);
de verkeersafwikkeling
(veiligheid. omleiding doorgaand verkeer, scheiding van snel en
langzaam verkeer).
's-Gravenhage - Waldeek, Landréstraat {Chinese Muur} 41

3. de gemeentelijke uitgaven voor de produktie van bouwrijpe terreinen
worden gefinancierd door bij de NV. Bank voor Nederlandsche
Gemeenten op te nemen kort krediet.
Het is deze gedachte die de Werkgroep aanbeveelt voor verdere
studie en die in de volgende paragraaf nog nader wordt toegelicht.
3. Financiering door middel van rekening-courantkredieten bij de N.V.
Bank voor Nederlandsche Gemeenten
Aan de monetaire bezwaren van kortlopend krediet kan worden tegemoet
gekomen, door de financiering van de grondverwerving en aanlegkosten
voor de totaliteit van de gemeenten te doen geschieden uit door
de NV. Bank voor Nederlandsche Gemeenten op de kapitaalmarkt aan
te trekken langlopende leningen. Aan de individuele gemeenten kunnen
deze middelen door de Bank dan worden doorgegeven in de vorm van
rekening-courantkredieten. De Bank vervult dan een transformatie-functie
in die zin, dat zij lang geld omzet in kort of middellang geld, al naar
gelang de gemeenten daar voor de voortgang van de produktie van
bouwterreinen behoefte aan hebben.
In deze gedachtengang zullen de gemeenten alle betalingen, welke betrekking
hebben op de aankoop van gronden alsmede op de kosten van
ophoging, aanleg van straten, riolering, groenvoorziening enz., verrichten
via de rekening-courant van hun grondbedrijf bij de NV. Bank voor
Nederlandsche Gemeenten. Bij verkoop van grond moet de opbrengst
weer op de rekening bij de Bank worden gestort. Als een gemeente
gronden uitneemt voor de openbare dienst zullen de toegerekende
grondkosten eveneens in mindering moeten worden gebracht op het
re kening-coura ntkrediet.
De totale omvang van het aldus aan de gemeenten te verstrekken rekening-courantkrediet
mag niet worden beïnvloed door de conjuncturele
situatie of door de schaarste aan financieringsmiddelen. In principe zal
de behoefte aan bouwrijpe grond, nodig voor het realiseren van het door
het kabinet vastgestelde bouwprogramma de omvang van de kredietverlening
moeten bepalen; het normale toezicht van Gedeputeerde
Staten der provincies zal garanties moeten inhouden dat de door de
gemeenten aangehouden grondvoorraden binnen redelijke grenzen
blijven.
De hiervoor uiteengezette financieringswijze biedt naar het oordeel van
de Werkgroep de volgende voordelen:
1. de produktie van bouwrijpe gronden zal niet kunnen stagneren door
schaarste aan financieringsmiddelen;
2. de financiering zal zich op monetair-neutrale wijze voltrekken;
3. aan de gemeenten worden kredieten verstrekt welke naar omvang en
looptijd volkomen zijn afgestemd op hun werkelijke financieringsbehoefte.
Hierdoor worden renteverliezen voorkomen.
De Werkgroep Financiering Grondkosten heeft gemeend goed te doen
om - vooruitlopend op de definitieve redactie van dit rapport - over
het bovenstaande reeds in december 1969 een aanbeveling uit te brengen
aan de Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.
56 's-Gravenhage - Sportlaan gezien vanaf de Segbroeklaan 57

Par.
IVA De Werkgroep Financiering Grondkosten
acht het van veel belang dat de rijksinstanties
welke te maken hebben met de prijsvaststelling
van gronden voor rijksgebouwen,
resp. voor gebouwen als scholen e.d. waarvan
de kosten geheel of gedeeltelijk voor
subsidie in aanmerking komen, zich geheel
richten naar de criteria welke in het rapport
Maatstaven en Richtlijnen zijn aangegeven.
Zij acht het wenselijk dat de Minister van
Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening
ten deze stappen onderneemt om de wenselijke
uniformiteit te bewerkstelligen
IV.S Een overeenkomstige aanbeveling geldt m.b.t.
andere grondaankopen voor rijksorganen
ressorterende onder verschillende departementen
IV.6 Indien in de begrotingsfase van een plan
wordt uitgegaan van een bijdrage uit (of aan)
een gemeentelijk egalisatiefonds zal dit in
de over te leggen stukken uitdrukkelijk moeten
blijken
IV.l Bij een weloverwogen stedebouwkundig beleid
en een actieve grondpolitiek behoeft de
grondexploitatie in een gemeente voor de
algemene dienst in normale gevallen geen
tekorten van betekenis op te leveren
88
Resumé
van de grond (of een zo goed mogelijke benadering
daarvan) berekend behoort te worden,
zijn hier twee kanttekeningen te plaatsen:
te hoog gestelde grondprijzen voor winkels
kunnen een belemmering zijn voor
het tot stand komen van een adequate
winkelvoorziening
te laag gestelde grondprijzen voor particuliere
woningbouw brengen onverdiend
voordeel aan toevallige kopers van de
terreinen
Rijks- Provo Gem.
niveau niveau niveau
x
xx
xx
x
x
x
xx
xx
xx
Woningen omgeving Rotterdam (Hillegersberg)
89

Par. Resumé
afhankelijk van de aanleiding tot keuze van
de dure situatie:
afweging van belangen binnen de gemeente
richtlijnen of aanwijzingen van hogerhand
ontbreken van andere mogelijkheden in
agglomeratieverband
IX.5 Gesignaleerd wordt, dat aanmerkelijk hogere
grondprijzen die - door welke van de hiervoor
opgesomde factoren of omstandigheden
ook - in bepaalde gemeenten kunnen
optreden een weerslag kunnen hebben op
de waarde van de grond elders in zo'n zelfde
gemeente. De mogelijkheid bestaat om deze
waardestijgingen te verdisconteren in gedifferentieerde
tarieven voor de - nieuwe ­
gemeentelijke belasting op onroerend goed.
Directe betekenis voor de dekking van
grondkosten in bestemmingsplannen heeft
dit echter niet
94
Rijks- Provo Gem.
niveau niveau niveau
x
x
x
x
x

Foto's:
omslag
blz. 16
22
.. 31
KLM Aerocarto n.v. - 's-Gravenhage
Dienst Publieke Werken - Amsterdam
KLM Aerocarto n.v. - 's-Gravenhage
J. Doeser - Laren N.H.
B. Hofmeester - Rotterdam
H. de Boer - Amsterdam
KLM Aerocarto n.v. - 's-Gravenhage
Provinciaal bestuur van Zuid-Holland
C. van Weele - Amsterdam
C. Oorthuys - Amsterdam
Lay-out: J. van Nes
Nationale Publiciteits Onderneming n.v. - 's-Gravenhage
Druk H. P. de Swart & Zn. - 's-Gravenhage
Clichés: lliustratia - 's-Gravenhage
96
41
57
60
67
78
89
I
"
;'
Iit. '. . '.