Expeditie Mooi - Provincie Overijssel

een verkenningstocht 

naar ruimtelijke kwaliteit 

van provincies

2 expeditie mooi 

inhoud 

Voorwoord 

Het populaire vestigingsklimaat behouden en versterken /// 

Gedeputeerde Bart Krol 

Een verkenningstocht naar ruimtelijke kwaliteit /// 

Gedeputeerde Co Verdaas 

Meer mogelijk maken met kwaliteit /// 

Gedeputeerde Harry van Waveren 

Deel 1 _ We gaan op weg /// 

Zo beginnen we /// 

Twaalf principes in het ruimtelijk kwaliteitsbeleid van provincies /// 

1. Maak de plek even belangrijk als het project 

2. Ontwerp vanuit goed beschreven gebiedskenmerken 

3. Erken de waarde van verhalen over identiteit en betekenis 

4. Start met een strategisch concept, verwoord in een gebiedsvisie 

5. Verbind ‘indringers’ met hun omgeving 

6. Let op het kleine veelvoud (10x, 100x, 1000x) 

7. Schakel tussen ordening, inrichting en vormgeving 

8. Stimuleer interactief ontwerpen 

9. Benut zelfbewust alle rollen 

10. Regisseer de vorming van vitale beleidsarena’s 

11. Mix instrumenten 

12. Laat ruimtelijke kwaliteit meetellen 

Deel 2 _ Op expeditie – de impressies /// 

IJsselsprong Zutphen /// 

Gebiedskenmerken /// 

Ruime benadering ///

expeditie mooi 3 

Citypark Maastricht, Valkenburg /// 

Projectenagenda /// 

Methode /// 

Van concepten naar projecten /// 

Cultuur /// 

A12-zone, Ring Utrecht /// 

Buitenstedelijke inbreiding /// 

Barrière of verbinding /// 

Gebiedskenmerken en snelwegtypologie /// 

Integratie /// 

Agrifoodcluster Dinteloord /// 

Verstoppen of benadrukken /// 

Instrumentatie /// 

Maatschappelijke motieven /// 

Ruimte voor de Vecht, Hardenberg /// 

Regierol /// 

Scope /// 

Deel 3 _ Terug van weggeweest /// 

De verhalen van de deelnemers 

Kwaliteit /// 

Wie de ruimtelijke kwaliteit heeft… /// 

Gebiedskenmerken /// 

Beleving, identiteit, herkenbaarheid /// 

10x,100x, 1000x /// 

Ordening /// 

Schakelen tussen niveaus /// 

Berekenen van de ruimtelijke kwaliteit /// 

Strategisch concept / gebiedsvisie /// 

Kunst als inspiratiebron én toetssteen /// 

Infrastructuur /// 

Goed opdrachtgeverschap /// 

Wie is wie ///


voorwoord 

het populaire 

vestigingsklimaat 

behouden en 

versterken 

Als provincie Utrecht danken wij ons populaire vestigingsklimaat 

voor een groot deel aan de bijzondere landschappen en de centrale 

ligging. Als onderdeel van de Noordvleugel van de Randstad kennen 

we bovengemiddelde economische ontwikkelingen en is er van een 

bevolkingskrimp de komende decennia geen sprake. 

Dit stelt ons als provincie Utrecht wel voor specifieke problemen, want hoe kunnen 

we tegemoet komen aan de woningvraag, de mobiliteitsproblemen aanpakken 

en tegelijkertijd ruimte behouden voor werken, recreatie, natuur en water? 

Als provincie doen wij zelf veel aan het behouden en versterken van deze 

ruimtelijke kwaliteit. Maar grote successen zijn ook te behalen door als provincies 

samen te werken. Expeditie Mooi is daar een prachtig voorbeeld van. Samen 

hebben we gewerkt aan het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit van hele 

diverse projecten.

Voor Utrecht zijn de A12-zone tussen de knooppunten Oudenrijn en Lunetten 

en de Ring Utrecht in Expeditie Mooi opgenomen. Beide onderwerpen worden 

gekenmerkt door een duidelijke relatie tussen infrastructuur en ruimtelijke 

kwaliteit. Voor de bereikbaarheid van Utrecht als draaischijf van Nederland, 

is een geoptimaliseerde ring een onmisbare factor. Maar de ruimtelijke inpassing 

van deze plannen vraagt om een integrale visie met oog voor het behoud voor 

de groene kwaliteiten die Utrecht zo bijzonder maken. 

De A12-zone biedt ons de mogelijkheid om op een duurzame wijze een deel van 

onze binnenstedelijke woningbouwopgave te realiseren, zonder het groene 

karakter van onze provincie te schaden. Sterker nog, we kunnen een verrommeld 

gebied integraal aanpakken en daadwerkelijk mooier maken. 

Expeditie Mooi geeft op unieke wijze invulling aan onze gezamenlijke ambitie 

om Nederland mooier te maken. Met elkaar weten we ruimtelijke ontwikkeling, 

kwaliteitsdenken en het oplossen van mobiliteitsproblemen te integreren. Ik 

ben verheugd dat ook in 2010 verder invulling wordt gegeven aan deze expeditie 

die ons moet brengen naar een mooier Nederland, waarin bereikbaarheid en 

plezierig wonen, werken en recreëren met elkaar in balans zijn. 

Bart Krol 

Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening, Stedelijke Vernieuwing en 

Landelijk Gebied Provincie Utrecht 

expeditie mooi 5


voorwoord 

een verkenningstocht 

naar ruimtelijke 

kwaliteit 

Wanneer is iets mooi? Hoe bewaken en ontwikkelen we de ruimtelijke 

kwaliteit in onze provincie? De schoonheid van de ons omringende 

leefomgeving geeft alle aanleiding tot debat. Ook bij de provincie 

Gelderland. Maar wat is ruimtelijke kwaliteit en wie bepaalt dat? En 

wie zorgt ervoor dat die kwaliteit daadwerkelijk is terug te zien in 

bedrijventerreinen, woningbouw, natuurgebieden, nieuwe wegen, 

boerenerven en het groen rond onze steden? De provincie levert een 

bijdrage aan de ruimtelijke kwaliteit. 

We leggen onszelf eisen op als we de opdrachtgever van plannen en projecten 

zijn. En we starten de dialoog over ruimtelijke kwaliteit met zo veel mogelijk 

betrokkenen. We zetten daarbij onze expertise, ons bouwmeesterschap, in en 

nodigen onze partners uit hun bouwmeesterschap in te brengen. De provincie 

Gelderland wil schoonheid weer op de kaart zetten: mensen bewust laten 

nadenken over wat mooi is, de confrontatie aangaan en ook durven omgaan 

met lelijkheid. De vraagstukken die in de Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit van 

de Expeditie Mooi aan de orde komen, sluiten goed aan bij het debat dat we in 

Gelderland voeren. Ik ben dan ook erg blij met de bereidheid van alle betrokkenen 

bij deze expeditie om expertise delen en samen op zoek te gaan naar 

antwoorden.

Voor de versterking van de ruimtelijke kwaliteit gaan we in Gelderland uit van 

‘zachte krachten’, omdat schoonheid niet valt af te dwingen of voor te schrijven. 

Wel is er alle gelegenheid om te verleiden. We willen weer bouwen met passie 

voor schoonheid, we willen bouwen met bouwmeesterschap. Bouwmeesterschap 

is geen exclusieve expertise van de provincie. We hebben het bouwmeesterschap 

van partners nodig om ons gezamenlijke doel te bereiken. Er is steeds 

vaker sprake van gedeeld bouwmeesterschap waarbij de provincie de dialoog en 

uitdaging aangaat met gemeenten, architecten, aannemers, kunstenaars, cultuurhistorici, 

inwoners, welstandscommissies, projectontwikkelaars, enzovoorts. 

Inmiddels hebben we al flink wat ervaringen opgedaan met activiteiten in het 

kader van ons Actieplan Ruimtelijke Kwaliteit. Bijvoorbeeld kwaliteitsimpulsen 

in de vorm van: een provinciaal kwaliteitsteam ontgrondingen, een handreiking 

agrarisch bouwen, de evaluatie ‘nieuwe landgoederen’, de Q-statuskaart 

voor binnenstedelijke transformatieprojecten, de voorbeeld-kulturhusen, het 

organiseren van ontwerpcapaciteit bij wegenprojecten, inzet van regioateliers, 

de website geldersbouwmeesterschap.nl, de tweejaarlijkse Gelderse Prijs voor 

Ruimtelijke Kwaliteit (misschien een idee voor alle provincies!). Daarnaast speelt 

ruimtelijke kwaliteit ook een belangrijke rol bij gebiedsontwikkelingsprojecten. 

De IJsselsprong, ook door de expeditie bezocht, is daar een mooi voorbeeld van. 

Ik beschouw deze handreiking als een inspirerende kwaliteitsimpuls voor ons 

allemaal. Ervaringen delen, passies delen, inzichten delen: dat levert bewustwording 

op en komt alleen maar ten goede aan de schoonheid van ons land. 

Co Verdaas 

Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening 

Provincie Gelderland 

expeditie mooi 7


voorwoord 

meer mogelijk maken 

met kwaliteit 

Nederland is een land met vele landschappelijke en stedenbouwkundige 

kwaliteiten en een rijke traditie in ontwerpen en architectuur. 

Zelf heb ik het voorrecht gedeputeerde te zijn in Zeeland, 

één van ‘s lands oudste provincies met een sterk eigen karakter. 

De kwaliteit van onze omgeving, de stranden, de vergezichten, 

dijklandschappen maar ook historische binnensteden staan garant 

voor veel toeristen en een prettige leefomgeving. 

Dit willen we graag zo houden en waar mogelijk verbeteren. Daarom zet de 

provincie Zeeland, net als vele andere provincies, in op verbetering van de ruimtelijke 

kwaliteit. Het devies is: meer mogelijk maken, maar wel met kwaliteit. 

We gaan verrommeling tegen door bedrijvigheid te concentreren; we plaatsen 

windmolens alleen op locaties die daarvoor geschikt zijn; we hanteren richtlijnen 

voor hoogbouw, met name in het buitengebied; we beschermen kenmerkende 

open gebieden en stellen eisen aan landschappelijke inpassing van nieuwe 

grootschalige ontwikkelingen zoals wegen. 

Dit alles is onderdeel van ons beleid gericht op het faciliteren en stimuleren van 

economische dynamiek enerzijds, maar met omgevingskwaliteit als uitgangspunt 

anderzijds. Ik merk in de praktijk dat dit beleid valt of staat met een goede 

keuze op regionaal en plaatselijk niveau. Vaak is maatwerk noodzakelijk, passend 

bij de omgeving en met lokale en regionale kennis.

Deze rol hoort bij provincies als gebiedsregisseur thuis! In deze handreiking 

treft u enkele aansprekende voorbeelden aan, alsmede een aantal gulden regels 

die in de praktijk zijn ontwikkeld. Bij elkaar een inspirerend boekwerk. 

Ook vindt u enkele aansprekende voorbeelden, verzameld tijdens vijf expedities 

op locaties verspreid over Nederland. Het zijn allemaal voorbeelden van 

(gebieds)opgaven waarin provincies de rol als bewaker van ruimtelijke kwaliteit 

hebben opgepakt met als doel meerwaarde voor project én omgeving. 

Voor Zeeland was vooral herkenbaar de opgave die gepaard gaat aan de aanleg 

van een nieuw grootschalig glastuinbouwgebied. Tijdens een expeditie naar het 

West-Brabantse Dinteloord hebben de deelnemers deze opgave verkend, met 

als centrale vraag de inpassing van een grootschalig gebiedsvreemd element. 

Voor de Zeeuwse deelnemers was de vergelijking met het kassengebied in de 

Terneuzense Kanaalzone treffend. 

Tot slot wil ik de hoop uitspreken dat we als provincies in het tweede jaar van 

Expeditie Mooi deze goede lijn kunnen doorzetten, en een verdere verdiepingsslag 

kunnen maken. Afwegingen rond ruimtelijke kwaliteit moeten immers vast 

deel gaan uitmaken van onze ruimtelijke ordening! 

Harry van Waveren 

Gedeputeerde Ruimte en Cultuur 

Provincie Zeeland 

expeditie mooi 9


deel 1 

we gaan 

op weg 

Een stel stevige stappers, een ruime rugzak met voldoende 

proviand en gemakkelijk zittende kleding is onmisbaar op de 

ontdekkingsreis waarmee de provincies de ruimtelijke kwaliteit 

in ons land veiligstellen. ‘Expeditie Mooi’ is de codenaam. 

Medewerkers van de provincie wagen zich aan een actieve zoektocht. 

Zij beschikken over experts die ze bijstaan in het ruwe terrein. 

Een stel stevige stappers, een ruime rugzak met voldoende proviand en 

gemakkelijk zittende kleding is onmisbaar op de ontdekkingsreis waarmee de 

provincies de ruimtelijke kwaliteit in ons land veiligstellen. ‘Expeditie Mooi’ is de 

codenaam. Medewerkers van de provincie wagen zich aan een actieve zoektocht. 

Zij beschikken over experts die ze bijstaan in het ruwe terrein. 

Die stevige stappers moeten letterlijk worden genomen, want de deelnemers 

gaan het veld in. De eerste expeditie in de IJsselsprong bij Zutphen vereist een 

goede conditie, wat ook gezegd kan worden van de daarop volgende ontdekkingstochten. 

Lopende of fietsende voort, wordt naar de rol voor provincies 

gekeken. Men ontdekt welke mogelijkheden er allemaal zijn met een nieuwe 

methodiek, die gericht is op flexibel en actief handelen en niet alleen op het 

passief benoemen van gebiedskenmerken. Het is geen eenrichtingsverkeer, want 

een expeditiebezoek levert niet alleen nieuwe inzichten op voor de deelnemers, 

maar de gesprekken van de deelnemers dragen ook bij aan de borging van 

ruimtelijke kwaliteit in de bezochte projecten. Daar staan de kennis en kunde 

van de deelnemers garant voor.


Een van de doelen van het project is het uitdiepen van eerder succesvolle 

methoden in de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit op regionale schaal. De 

vraag die daarbij moet worden beantwoord, is wat goede methoden zijn voor 

het beschrijven van deze ruimtelijke kwaliteit. Deelnemers aan de expeditie 

zijn professionals die in hun provincie de toon aangeven op het gebied van 

planologie, landschap, stedenbouw, cultuur en cultuurhistorie. Hun verhalen zijn 

leerzaam en bestemd voor iedereen die met ruimtelijke kwaliteit te maken heeft. 

Het initiatief voor de ontdekkingstocht van het Interprovinciaal Overleg (IPO) 

dat in samenwerking met het ministerie van VROM is gerealiseerd, is onderdeel 

van het project ‘Mooi Nederland’ van de IPO-Meerjarenagenda 2008-2011. Het 

kan bogen op een groot enthousiasme van de deelnemers. De provincies gaan 

daarom er ook mee door – om er van te blijven leren.


inleiding 

zo 

beginnen we 

Ruimtelijke kwaliteit staat hoog op de agenda. Er wordt veel 

gesproken over verrommeling. Ruimtelijke kwaliteit is aandachtspunt 

bij alle besluiten. Maar wat is ‘kwaliteit’ en waarom krijgt het nu 

zoveel aandacht? 

Neutraal opgevat is kwaliteit slechts ‘geschiktheid voor een bepaald doel’. 

De klassieke definitie van Vitruvius, een Romeinse bouwkundige van ruim 

tweeduizend jaar geleden, spreekt van gebruikswaarde, toekomstwaarde en 

belevingswaarde. Voor een goede ruimtelijke ontwikkeling zijn alle drie essentieel. 

De gebruikswaarde is dat voor het economisch nut, de toekomstwaarde voor 

de steeds belangrijkere duurzaamheid, maar de motor van de actuele aandacht 

voor ruimtelijke kwaliteit is de belevingswaarde. Het kabinetsprogramma heet 

niet voor niets ‘Mooi Nederland’. Er is een sterk toegenomen maatschappelijke 

waardering voor schoonheid van landschap, stedelijkheid en architectuur. 

Economische groei en ruimtelijke concurrentie zetten die schoonheid onder 

druk. De ruimtelijke concurrentie is sterk toegenomen. Door de groeiende 

mobiliteit ontstaat over steeds grotere afstanden ruimtelijke keuzevrijheid. 

Een goede belevingswaarde is noodzakelijk voor succes in die concurrentieslag, 

zeker nu de kwantitatieve groei van de verstedelijkingsbehoefte is afgezwakt. 

Met kwantitatief aanbod alleen gaat het niet meer. Belevingswaarde bepaalt 

steeds meer het gebruik en staat daardoor niet naast of tegenover gebruikswaarde 

of toekomstwaarde. Het is niet of/of. Belevingswaarde is steeds meer 

bepalend geworden voor de economische waarde van gebieden, functies en 

landschappen.


De welvaartsgroei heeft de immateriële behoefte aan belevingswaarde binnen 

bereik gebracht. Kwaliteit is een belangrijke culturele waarde geworden. Het 

is een bepaald maatschappelijk belang van een grote groep burgers in onze 

samenleving. Daarmee is een paradox ontstaan: Terwijl de waardering voor 

ruimtelijke kwaliteit toenam, verdwenen veel aanwezige kwaliteiten. Het tempo 

van ruimtelijke verandering is enorm hoog geweest door de economische groei. 

Bestaande identiteiten zijn in de knel gekomen. Individualisering, technologie en 

marktdenken hebben geleid tot ‘modernistische’ oplossingen: gerationaliseerd 

ontwerpen, zonder lokale context, vanuit de leidraad vorm-volgt-functie en vóór 

alles haalbaarheid – lees betaalbaarheid. 

Dit zou gezien kunnen worden als een gebiedskenmerk van de westerse wereld 

in de vorige eeuw. Het heeft mooie en betekenisvolle resultaten opgeleverd. 

Maar het betekende ook een overaccentuering van het aspect gebruikswaarde, 

vooral in de zin van economische waarde. De aandacht voor ruimtelijke kwaliteit 

is een tegenreactie op dit modernistische accent. Evenwicht tussen gebruikswaarde, 

toekomstwaarde en belevingswaarde blijft de uiteindelijke toetssteen, 

maar het streven naar ruimtelijke kwaliteit is een roep om meer aandacht voor 

belevingswaarde. 

Consensus over de balans tussen de drie waarden is niet vanzelfsprekend. 

Kwaliteit kan bepaalde gebruikswaarden bevorderen, terwijl het andere 

gebruikswaarden hindert. Een ‘patatcultuur’ is voor sommigen een kwaliteit, 

voor anderen het gebrek daaraan. Een weg heeft voor de gebruiker een andere 

kwaliteit dan de omwonende. Een ‘stadsrand’ is een achterkant, geschikt voor 

rommelige functies, maar alleen als wordt geredeneerd vanuit het stadscentrum. 

Een ‘parklandschap’ is een prettige uitloop, maar betekent ook het belasten van 

het landelijk gebied met stedelijk medegebruik. 

Deze voorbeelden laten een spanning zien tussen gebruikswaarde, toekomstwaarde 

en belevingswaarde. In veel gevallen is dat tevens concurrentie tussen 

verschillende maatschappelijke groepen met verschillende belangen. Ruimtelijk 

kwaliteitsbeleid vraagt bewustzijn van die concurrentie. Overheden zijn nodig 

om zulke belangen onderling af te wegen. Het publieke domein is bovendien 

onmisbaar omdat veel belangen pas doorwerken op langere termijn en/of 

grotere gebieden en dus niet meewegen in de directe afweging van eigenaren 

en investeerders.


Provinciaal belang Provincies zijn de logische hoeder van gebiedskwaliteiten 

met een regionaal karakter: lagen in het landschap, landschapstypen, cultuur- 

historie, verkaveling, occupatiepatronen, gradiënten, contrasten, openheid, 

streekcultuur, enzovoorts. Allemaal bovenlokale gebiedskenmerken die in het 

natuurlijke blikveld van provincies liggen. Provincies zijn daarom belanghebbende 

bij ruimtelijke kwaliteit. Provincies focussen op hogere schaalniveaus en 

langere termijn. Voor provincies weegt de kwaliteit van de locatie even zwaar als 

het belang van het individuele initiatief. 

Het bevorderen van ruimtelijke kwaliteit is vanouds een kerntaak van de 

provincies. Voorheen deden zij dit via streekplannen en toezicht op gemeentelijke 

bestemmingsplannen. Voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit is 

dat niet meer voldoende. Alle provincies zijn al jaren actief in visievorming en 

kaderstelling, als regisseur en als initiator, vaak door middel van gebiedsontwikkeling 

en vaak in coproductie met gemeenten en andere partijen. Expeditie 

Mooi is een zoektocht naar de kern van die activiteiten. Wat is de essentie van 

ruimtelijk kwaliteitsbeleid van provincies? Waar draait het inhoudelijk om? Wat 

maakt de aanpak succesvol? Expeditie Mooi verzamelde de kennis van provinciale 

professionals en trok daarmee door het land langs voorbeeldprojecten. Expertise 

en ervaringen zijn bijeengebracht in een onderzoek naar het wat en hoe van 

ruimtelijk kwaliteitsbeleid van provincies. 

Opbrengst De opbrengst van het eerste jaar Expeditie Mooi is terug te vinden 

in de vorm van twaalf principes voor ruimtelijke kwaliteit. Ook wordt inzicht 

gegeven in de ervaringen tijdens de expeditiedagen, die grondslag waren voor 

het formuleren van de twaalf principes. Verder is in een aantal testimonials van 

expeditieleden de verhalen opgenomen over wat zij ervaren hebben. 

Expeditie Mooi heeft aangetoond dat ruimtelijk kwaliteitsbeleid bij provincies 

een volwassen discipline is geworden. Die professionaliteit zal verder worden 

ontwikkeld door in Expeditie Mooi 2010 samen de twaalf principes uit te werken, 

te verfijnen en te gebruiken. Daardoor zijn provincies een natuurlijke en waardevolle 

partner in de ruimtelijke kwaliteit van Nederland.

expeditie mooi 15

16 expeditie mooi


12 principes 

in het ruimtelijk 

kwaliteitsbeleid 

van provincies 

Expeditie Mooi is een ontdekkingreis door de praktijk van ruimtelijke kwaliteit 

en provincies. De expeditieleden hebben in de loop van het jaar hun kennis en 

ervaring gedeeld, vergroot en verdiept. Onderweg zijn twaalf principes ontdekt. 

Zes principes voor de inhoud van ruimtelijke kwaliteit en zes principes voor de 

aanpak door provincies. Deze twaalf principes zijn een rode draad in de succesvolle 

aanpak van provincies. 

De principes zijn de collectieve opbrengst van Expeditie Mooi 2009. Ze zijn een 

handreiking naar alle werkers in het veld van ruimtelijke kwaliteit. De opbrengst 

is de basis zijn voor een levendige discussie en een verdere uitwerking in het 

vervolg. Deze uitwerking vindt plaats in het kader van Expeditie Mooi 2010. 

Daarbij zal het accent worden gelegd op methoden voor succesvolle interventies 

en structurele borging van kwaliteit in instrumenten en rollen van de provincie. 

De bevindingen zullen in IPO verband worden besproken.

18 e xp e di tie m ooi 

inhoud—de kern van ruimtelijke kwaliteit 

1 Maak de plek even belangrijk als het project 

Ruimtelijke kwaliteit is het verbinden van de opgave en de plek. Ieder nieuw 

initiatief realiseert een behoefte, maar verandert ook een gebied. Het voegt een 

nieuwe laag toe aan een lange reeks van natuurlijke gebeurtenissen en menselijk 

handelen. Laag op laag zijn elementen toegevoegd. De dag van vandaag is niet 

meer of minder dan een nieuwe laag in die geschiedenis. Ieder handelen is een 

nieuwe daad in de voortgaande cultuurgeschiedenis van de plek. Ruimtelijke 

kwaliteit betekent het aanvaarden van die verantwoordelijkheid. Ruimtelijke 

kwaliteit is respectvol omgaan met de aanwezige kwaliteiten van het gebied. 

Dat betekent niet het bevriezen van het bestaande. Het gaat om aandacht voor 

de kwaliteit van een nieuwe ingreep én aandacht voor de ontwikkeling van de 

locatie. De ontwikkeling van het gebied is dus even belangrijk als het programma 

van eisen voor de nieuwe opgave. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat uit dit evenwicht. 

Doorgaans realiseren projecten de opgaven van andere beleidsvelden. Ruimtelijk 

beleid kan daarbij randvoorwaarden stellen gericht op een evenwichtige versterking 

van gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde. Dat evenwicht 

is een zelfstandig doel van het ruimtelijk beleid. Het markeert een belangrijke 

verandering ten opzichte van de klassieke opvatting van ruimtelijke ordening als 

‘facetplanning’. Ruimtelijke ordening is lang gezien als belangeloze integratie 

van de wensen en programma’s vanuit andere beleidsvelden. Ruimtelijk beleid 

vertegenwoordigt nu zelf ook een maatschappelijk belang: evenwicht tussen 

gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde, waarbij de ontwikkeling 

van het gebied evenzeer telt als het realiseren van de opgave. 

2 Ontwerp vanuit goed beschreven gebiedskenmerken 

Gebiedskenmerken zijn de spil van ruimtelijke kwaliteit. Beleving van ruimte 

ontstaat namelijk niet door het individuele voorwerp of het individuele uitzicht, 

maar door het hele patroon van aankomen, verblijven en vertrekken. Met alle 

belevenissen die daar bij horen: zien, voelen, ruiken, proeven. Het totaal van 

gebiedskenmerken bepaalt de ruimtelijke kwaliteit.


Ruimtelijke kwaliteit is niet gebaat bij een ‘footloose’ ontwerp, dat alleen naar de 

functie of het programma verwijst of alleen als los object kan worden gewaardeerd. 

Er is behoefte aan binding met de unieke plek en de unieke geschiedenis. 

Goed ontwerp verantwoordt zich tegenover de kwaliteiten van de plek. Het gaat 

van ambitie via aanleiding naar resultaat. Het zoekt actief naar aanleidingen in de 

kenmerken van het gebied. Een goed ontwerp kan iets geheel nieuws toevoegen 

aan een gebied, zolang er maar ontworpen is met respect voor de bestaande 

gebiedskenmerken. 

Een goede aansluiting bij gebiedskenmerken zorgt voor: 

• een natuurlijke, zich logisch voortzettende ontwikkeling, 

• een organische passendheid tussen en verbinding met omringende functies, 

• een leesbare, herkenbare duiding van de identiteit van de locatie. 

Al deze drie elementen maken de beleving van gebiedskenmerken tot een 

bijzondere ervaring die we kwaliteit noemen. 

Gebiedskenmerken zijn vaak ter plekke zichtbaar – als landschappelijke of 

cultuurhistorische kenmerken. Landschap en bebouwingspatronen hangen in 

Nederland nauw samen. Denk aan karakteristieke lintdorpen die zijn omgeven 

door open landschap. Soms moet men door een groter gebied reizen om de 

gebiedskenmerken te zien. Sociaaleconomische kenmerken zijn zelfs niet fysiek 

waarneembaar als het gaat om de cultuur van een gebied was en is. Dat geldt ook 

voor de dynamiek die het karakter van het gebied bepaalt. 

Gebiedskenmerken verschillen naar gelang het schaalniveau, het thema en de 

tijdshorizon van de analyse. Zo is West-Nederland op nationale en internationale 

schaal een laag gelegen deltagebied. Op regionale schaal kun je bijvoorbeeld 

veenweiden zien, met daartussen veenrivieren of droogmakerijen. Op lokale 

schaal zijn weer heel andere gebiedskenmerken relevant. Al die niveaus zijn terug 

te vinden in specifieke kavelpatronen, patronen van sloten en beplanting in het 

landschap of de bebouwingsstructuur in een dorp, typerende bouwvormen met 

bijbehorende erven en soms zelfs in kenmerkende bouwkundige details. 

Een analyse op nationaal niveau levert andere gebiedskenmerken op dan een 

analyse op regionaal of lokaal niveau. Wat gebiedseigen is verschilt afhankelijk van 

de tijdshorizon. Zo waren ooit voor de Veluwe mammoets, gletsjers en woestenij 

gebiedseigen. De laatste honderd jaar zijn dat naaldbomen.


Geen van de analyseniveaus in schaal of tijd heeft per definitie voorrang. De 

veelheid van aanknopingspunten vraagt om een gedegen selectie van wat het 

meest relevant en kenmerkend is. Die selectie vraagt kennis, professionaliteit, 

maatschappelijke interactie en het nemen van democratische verantwoordelijkheid. 

Het gaat om inhoudelijke keuzes, die niet automatisch uit de omstandigheden 

voortkomen. Dit vraagt leiderschap van politici, die de verantwoordelijkheid 

nemen om de bepalende kenmerken uit te kiezen, vanuit een visie op de toekomst 

en de kwaliteiten die we daarin centraal willen stellen. 

Provincies leveren een essentiële bijdrage aan ruimtelijke kwaliteit als zij regionale 

gebiedskenmerken analyseren, beschrijven en toegankelijk maken. Provincies 

moeten de kaders aangeven met hun regiobeschrijvingen. Als handreiking voor 

gemeenten. Als uitnodiging voor initiatiefnemers en ontwerpers. Het expliciet 

beschrijven van gebiedskenmerken vraagt professionaliteit en liefde voor het 

betreffende gebied. Het behoort een kerncompetentie van provincies te zijn. Alleen 

provincies kunnen zorgen dat de regionale gebiedskenmerken beschikbaar en 

toegankelijk zijn. Ruimtelijke kwaliteit is er mee gebaat als provincies die kenmerken 

actief inbrengen; bij eigen afwegingen en die van anderen. 

3 Erken de waarde van verhalen over identiteit en betekenis 

Ruimtelijke kwaliteit zit niet in de dingen zelf, maar in de beleving door mensen. 

Het gaat om de perceptie van klassieke schoonheden, zoals vormen, verhoudingen, 

symmetrie en boeiende spanningen. Het gaat om zien, horen, ruiken, voelen, 

proeven en spreken. Dat is niet meetbaar. Het draait om beleving en interpretatie. 

Zo is bijvoorbeeld contrast een belangrijke factor. Te weinig contrast is saai, te veel 

contrast is rommelig. Iedere snelheid van bewegen roept een andere beleving op. 

Vandaar dat ‘verrommeling’ juist langs snelwegen wordt ervaren. 

Kwaliteit is subjectief. Het is een interpretatie van de betekenis van een gebied. 

Als iemand de ordening van een gebied begrijpt, dan wordt er minder rommeligheid 

ervaren. Een dergelijke samenhang kan zichtbaar zijn. Maar de ordening kan 

ook een verhaal zijn, dat een plek zijn identiteit geeft. Een verhaal waarom iets 

ergens is en waarom iets er zo uitziet, kan bepalend zijn voor de waardering. Dat 

is bijvoorbeeld het verhaal van de strijd tegen het water, als achtergrond voor de 

dijk die kronkelt om de wielen van eeuwenoude doorbraken.


Het verhaal van een gebied komt vaak voort uit de geschiedenis van functies 

en gebeurtenissen. Tijd is een cruciale dimensie. Cultuur en cultuurhistorie 

zijn essentiële ingrediënten om betekenis te geven en identiteit te vormen. 

Provincies zorgen dat deze elementen worden ingebracht in ontwerpprocessen. 

Zodat de nieuwe laag in het verhaal ook nieuwe waarde toevoegt. 

Kwaliteit hoeft dus niet per se zichtbaar te zijn. Het verhaal verdient ook 

aandacht. 

Achterliggende verhalen kunnen overigens wel zichtbaar gemaakt worden door 

symbolen, toelichtingen, landmarks of typische bouwstijlen, die herkenbaar 

maken waar iemand zich bevindt en die verwijzen naar het verhaal van identiteit. 

4 Start met een strategisch concept in een gebiedsvisie 

Ruimtelijke kwaliteit is gediend bij een leidend idee voor een gebied: een strategisch 

concept. Een concept dat het wezen van het gebied uitdrukt en inspireert 

tot het benutten van de kenmerkende kwaliteiten. De Wro biedt verschillende 

instrumenten om ruimtelijke kwaliteit te borgen via planologische voorschriften, 

zoals de verordening, de aanwijzing en het inpassingsplan. In verschillende 

provincies zien we succesvolle toepassingen van de verordening als mechanisme 

om een kwalitatief gesprek over ruimtelijke kwaliteit op gang te brengen. 

Een concept is goed als het: 

• de complexiteit van het gebied vat in een herkenbaar beeld (eenvoudig), 

• de werkelijke kenmerken van het gebied goed representeert (geloofwaardig), 

• als vanzelf leidt tot heldere doelen en beoordelingscriteria (doelgericht), 

• inspireert tot betrokkenheid en actie (motiverend). 

Een concept is vervat in woord en beeld. Woorden en beelden kunnen sterke 

associaties oproepen, die beklijven en het imago van een gebied bepalen. Het 

bekendste voorbeeld is ‘de Randstad’: een sterk concept in woord en beeld, dat 

de visie op de kwaliteiten van het gebied bepaalt en beleid en ontwikkeling heeft 

gestuurd. Goede concepten roepen beelden en betekenissen op. Toen ‘Oostelijke 

mijnstreek’ werd omgedoopt tot ‘Parkstad Limburg’ werden de associaties ‘zwart’, 

‘perifeer’, ‘ongezond’, ‘gesloten’ vervangen door ‘groen’, ‘tuin’, ‘ontspannen 

stedelijkheid’. Het leidde tot een nieuwe visie op de structuur van het gebied, 

met andere zwaartepunten en andere ontwikkeldoelen.


Het maken van een concept is een creatief proces. Het kan beginnen bij de confrontatie 

van nieuwe en oude functies en wat die voor elkaar kunnen betekenen. 

Het kan ook beginnen met de structuren in het gebied. Met het inkleuren van 

rode, groene, gele en blauwe structuren op kaarten, bijvoorbeeld aan de hand van 

thema’s zoals landschap, infrastructuur, economische sectoren. Er ontstaan steeds 

andere patronen door beurtelings accent te liggen op andere fasen in de geschiedenis 

van de plek of te de nadruk te verleggen tussen de lagen ‘ondergrond’, 

‘netwerk’ en ‘occupatie’. Ook in- en uitzoomen naar een kleiner of groter gebied 

geeft steeds andere patronen. 

Door steeds te discussiëren over de confrontaties van functies en vormen die 

zo opkomen, ontstaat gevoel voor het meerlagige karakter van het gebied. In 

het strategisch concept worden daaruit de belangrijkste structuren naar voren 

gehaald. 

Beelden van de ruimtelijke structuur kunnen de perceptie van een gebied bepalen: 

lijn, golf, haak, kruis, scharnier, vork, hoefijzer, ruit, cirkel, enzovoorts. Het 

ruimtelijk beeld van het gebied wordt vereenvoudigd door details weg te laten en 

hoofdvormen te accentueren. Vergelijk het inpakken van gebouwen door Christo. 

Zo is Parkstad Limburg binnen de provinciegrenzen een hoefijzer, maar zonder 

landsgrenzen een ring met een groen hart. IJssel-meanders zien er gebiedseigen 

uit op de schaal van de rivier, maar gebiedsvreemd op de schaal van het plangebied 

Zutphen-De Hoven. 

Door al doende te discussiëren, met kenners van het gebied en experts van 

buiten, ontstaat een beeld dat de fysieke, maar ook de sociale en economische 

dimensies vereenvoudigt tot een concept. Een concept in woord en beeld, dat 

voldoet aan de hierboven gestelde eisen. 

Een ruimtelijk concept is de ziel van iedere gebiedsvisie. Het laat een diversiteit 

van projecten op zijn plek vallen, zodat het programma uitstijgt boven het niveau 

van een lijstje investeringswensen. Een goed ruimtelijk concept communiceert 

de kwaliteiten van een gebied. Het motiveert tot actie, geeft richting en fungeert 

als toetssteen voor denkbare ontwikkelingen. Het wijst de weg bij vragen als: 

wat past in het gebied? Wat verdient prioriteit? Waar past iets het best? Welke 

leidmotief geldt voor inrichting en vormgeving?

5 Verbind indringers met hun omgeving 

expeditie mooi 2 3 

Soms doorkruisen gebiedsvreemde elementen de ontwikkeling van een gebied. 

Denk aan infrastructuur of bovenregionale functies, zoals afval- of zuiveringsinstallaties, 

kassengebieden, windmolenparken. De Nederlandse traditie is om 

in zulke gevallen de verbinding met het gebied te negeren. Zo is de vormgeving 

van onze infrastructuur uitsluitend bepaald door een sobere ingenieurstraditie. 

Wegen en spoorlijnen trekken ongenaakbaar door uiteenlopende gebieden. De 

laatste decennia wordt nagestreefd om gebiedsvreemde ingrepen onzichtbaar te 

maken: het isoleren door middel van voorgeschreven afstanden, schermen en bosschages. 

Soms is dat goed, maar vaak is het beter om te verbinden met ruimtelijke 

kwaliteiten. Infrastructuur, fabriekscomplexen en grote installaties kunnen 

onderwerp van beleving zijn, zowel vanuit het perspectief van de gebruikers als 

dat van de omwonenden. 

Tijdens Expeditie Mooi zijn vier stappen geformuleerd voor het ontwerp van 

infrastructuur: 

• Begin met de gebiedsstrategie. Formuleer een ruimtelijke visie op het gebied, op 

het schaalniveau van het infra-vraagstuk. Bepaal de mobiliteitsopgave vanuit 

die visie. Ontwikkel varianten vanuit een ruimtelijk concept voor het geheel of 

deelgebieden. 

• Maak een bewuste keuze over de interactie tussen gebied en weg. Kies voor 

het isoleren van de weg als de infra de gebiedskenmerken verstoord. Kies voor 

verbinden als de weg een construerend onderdeel van de gebiedskenmerken 

vormt. Let hierbij zowel op het perspectief van de infrastructuur als van het 

omliggende gebied. 

• Betrek ruimtelijke en sociaaleconomische baten in de afweging van investeringen. 

Benoem en begroot kwalitatieve meerwaarde, zoals leefbaarheid, aantrekkelijkheid 

en waardeontwikkeling van omliggende functies. 

• Zorg voor identificatiemogelijkheden. Voorkom anonimiteit en technische 

monotonie. Zorg voor oriëntatie door leesbaarheid van het routeontwerp en 

eventueel landmarks of andere iconen. Laat gebiedskenmerken doorwerken 

in de vormgeving. Als het karakter van dat gebied langs de route verandert, 

overweeg dan om de typologie van de infrastructuur ook aan te passen. 

Deze principes zijn ook toe te passen voor andere majeure ingrepen.


6 Let op het kleine veelvoud (10x, 100x, 1000x) 

Ruimtelijke kwaliteit speelt bij grote eenmalige ingrepen, die bepalend zijn voor 

de ruimtelijke kwaliteit van een gebied. Het vraagt echter ook aandacht bij tal van 

op het eerste gezicht kleinere ontwikkelingen, als die zich regelmatig voordoen. 

Wat van lokaal belang lijkt, kan toch een grotere impact krijgen als het zich vaak 

herhaalt en daardoor structuurkenmerken doet veranderen. 

Provinciaal kwaliteitsbeleid moet zich daarom ook richten op veel voorkomende 

kleine verschijnselen, zoals nieuwe dorpsranden, kamperen-bij-de-boer, vrijkomende 

boerderijen. Ruimtelijke kwaliteit vereist dat provincies zich ook uit 

durven spreken over dit type ontwikkelingen. 

Schroom voor lokale autonomie is in dit verband een misvatting. Als het gebiedskenmerken 

raakt, moet ook zoiets als erfbeplanting onderwerp kunnen zijn van 

provinciaal beleid. Via subsidiëring, maar ook als kennismakelaar, in regelgeving, 

planbegeleiding en ontwerpprocessen. 

aanpak: rollen en instrumenten 

7 Schakel tussen ordening, inrichting en vormgeving 

Ordening is het toekennen van functies aan gebieden en locaties, het verdelen 

van programma’s en het beschermen van bepaalde gebieden (al dan niet met 

‘rode lijnen’ of een verordening). Dit is van oudsher de basis van het provinciale 

ruimtelijke beleid. Het past niet meer om ruimtelijke ordening te baseren op 

louter functionele argumenten, zoals wel gebeurde in het klassieke concentratiebeleid 

waarbij opgaven aan stedelijke kernen werden toegedeeld zonder te letten 

op de kwaliteiten in en rond die kernen. Maar ordening blijft een goed startpunt 

als locaties, functies en opgaven bezien worden vanuit gebiedskenmerken: 

• Past een functie/ opgave bij de kenmerken van het gebied? 

• Past een functie/ opgave binnen het laadvermogen van een locatie? 

Dit zijn vragen op het niveau van ruimtelijke ordening. Goed als provincies het 

voortouw nemen in bovenlokale ordening. Maar we moeten waken voor het 

geïsoleerd aanpakken van ordening (door provincies) en inrichting en vormgeving

(door gemeenten en initiatiefnemers). Ruimtelijke kwaliteit vereist schakelen tus- 


sen 3 niveaus: locatie, inrichting, vormgeving. Inrichting is het stedenbouwkundige 

en landschappelijk ontwerp van een projectlocatie. Vormgeving is de uiteindelijke 

fysieke expressie van bouwwerken, landschap en openbare ruimte. 

Inrichting en vormgeving kunnen er aan bijdragen om een locatiekeuze verantwoord 

te maken. Een ordeningsbesluit kan dus plaatsvinden onder voorwaarde 

van goede inrichting en vormgeving. 

Omgekeerd kunnen inrichting en vormgeving niet alles goedmaken. Soms blijkt 

dat gebiedskenmerken of het laadvermogen van de locatie een heroverweging 

noodzakelijk maken. Het provinciaal beleid moet die mogelijkheid bieden. 

De opzet van het besluitvormingsproces is hiervoor cruciaal: geen eenrichtingsfuik 

van grof naar fijn, maar juist terugkoppelingen organiseren tussen de projectfasen 

en afwegingsniveaus. Ook moet worden gezorgd dat argumenten uit ieder 

van de drie niveaus in iedere fase mee kunnen tellen. Dit vraagt procesafspraken 

(‘recht van terugkeer’) en samenwerkingsafspraken (iedereen mag argumenten 

inbrengen bij de taak van de anderen). 

De ordeningsrol van provincies is essentieel. Het is de kunst om die ordening 

mede vanuit gebiedskenmerken te bepalen en ruimte te geven voor een dynamische 

wisselwerking tussen ordening, inrichting en vormgeving. Provincies kunnen 

zich dus niet meer beperken tot het niveau van ordening en locatiekeuzes. Ze 

moeten vanuit bovenlokale gebiedskenmerken ook hun betrokkenheid leveren in 

de fasen van inrichting en vormgeving. 

8 Stimuleer interactief ontwerpen 

Ruimtelijke kwaliteit is niet maakbaar met beleidscategorieën. Overheidsbeleid 

kan relevante factoren aandragen, invalshoeken, functie-eisen en programma’s, 

maar het ontwerpproces blijft centraal staan. Dit vraagt betrokken opdrachtgevers 

die randvoorwaarden stellen, zonder oplossingen te dicteren, die niet 

willoos volgen, maar het aandurven om een ontwerp te toetsen. Het vraagt ook 

betrokkenheid van experts, gebruikers en de brede samenleving, juist vanwege de 

subjectiviteit van beleving. De kunst van ontwerpers is om al die inbreng creatief 

te combineren tot een goed ontwerp. 

Dit vraagt overheden die niet doorschieten in inhoudelijk restrictieve bepalingen,


waarvan niet op voorhand zeker is of ze op een concrete locatie positief uitwer- 

ken. Het vraagt overheden die zich richten op goede omstandigheden voor het 

ontwerpproces: 

het organiseren of laten organiseren van interactieve ontwerpprocessen, 

het inschakelen van professionele ontwerpers, 

het betrekken van diverse experts, gebruikers en omwonenden, 

het eventueel betrekken van kunst of kunstenaars als creatieve stimulans, 

het inbrengen van expliciet geformuleerde gebiedskenmerken, 

het stellen van een argumentatieplicht (bijvoorbeeld verplicht beeldkwaliteitplan 

of motivering van de omgang van gebiedskenmerken). 

Ruimtelijke kwaliteit vraagt dat provincies deze proceskenmerken hanteren in 

eigen projecten en dat ze er op toezien dat anderen dat ook doen. 

9 Benut zelfbewust alle rollen 

Provincies halen het maximale uit hun kwaliteitsbeleid als ze zich niet beperken 

tot één of twee rollen, maar zelfbewust al hun rollen durven te gebruiken: 

• De provincie als beleidsmaker. Provincies zijn de regionale democratisch gekozen 

overheid. Zij ontwikkelen hun visie op de maatschappelijke agenda van hun 

gebied, de belangrijkste problemen en de oplossingsrichtingen. In plannen en 

visies geven zij betekenis aan de actuele ontwikkelingen. Door ze te plaatsen in 

de context van gebiedskenmerken en de gewenste ontwikkeling van gebieden. 

Provincies bieden richting en inspiratie door met een democratisch gezag het 

provinciaal belang te verwoorden. 

• De provincie als regelgever. De provincie stelt vanuit het provinciaal belang 

regels in de nWRO-verordening, andere verordening (bijvoorbeeld landschapsverordening) 

en geeft voorschriften via verschillende vergunningstelsels. Een 

krachtige rol in het waarborgen van te beschermen belangen. Vaak ook een 

effectieve opstap naar een creatieve dialoog over voorwaarden om iets toch te 

realiseren. 

• De provincie als regulerende overheid op andere terreinen. De provincies zijn 

op allerlei beleidsterreinen betrokken bij het gedrag van grote aantallen 

in stellingen en bedrijven. Iedere provinciale bevoegdheid biedt kansen voor 

kwaliteitsbeleid.


• De provincie als uitvoerder/ opdrachtgever. Deze rol biedt grote mogelijkheden 

voor ruimtelijke kwaliteit. Kwaliteit moet intrinsiek element zijn in alle situaties 

waarin de provincie als uitvoerder of opdrachtgever optreedt. Het eigen 

opdrachtgeverschap hoort een prioriteit te zijn in het ruimtelijke kwaliteitsbeleid. 

Ook vanwege de inspirerende voorbeeldwerking van bijzondere projecten. 

• De provincie als participant. Hierbij heeft de provincie – mede – een sturende 

rol in een project, waarvan het financiële resultaat geheel of ten dele ten laste 

komt van de provincie. Participatie kan door deelname aan investeringen, in 

een ontwikkelingsmaatschappij of in de vorm van leningen, grondaankopen 

of afspraken over een provinciaal aandeel in het financiële resultaat van een 

project (bijvoorbeeld via een ‘revolving’ subsidie). 

• Veel projecten zijn afhankelijk van consensus. Soms loopt dat voortreffelijk, 

soms treedt stroperigheid op. Een risicodragende initiatiefrol is dan nodig om 

weer voortgang te organiseren. Logisch dat gemeenten en waterschappen een 

leidende rol hebben in de realisatiefase van projecten. Maar voor een geloofwaardig 

partnership is de bereidheid tot participatie onmisbaar. Met een luxe, 

risicoloze opstelling verdwijnt het gezag om regisseur te zijn en daarmee ook 

de positie om provinciale belangen in te brengen. 

• De provincie als regisseur. Door schaalvergroting en integraal werken is er 

toenemend behoefte aan regie voor bovenlokale samenwerkingsprojecten. 

Gemeenten vragen hierom omdat zij naar hun aard geen initiërende rol kunnen 

nemen buiten hun eigen grenzen. Departementen delen vaak een regierol toe 

aan provincies. De nieuwe WRO geeft provincies ook zelf de bevoegdheid om 

de leiding in bovenlokale projecten op te pakken. 

Als regisseur is er een bepalende invloed op de werkwijzen in het project: aanpak, 

fasering, werkstijl, inclusief de omgang met belanghebbenden en experts. 

Dit geeft de kans om de principes voor ruimtelijke kwaliteit toe te passen. 

De regisseur bepaalt ook de samenstelling van de beleidsarena. Door te sturen 

op de geografische en inhoudelijke grenzen van een project. Die grenzen 

bepalen de kring van betrokkenen, hun positie en onderlinge verhoudingen. 

10 Regisseer de vorming van vitale beleidsarena’s 

De projectopdracht bepaalt de scope van een project: de reikwijdte van inhoudelijke 

doelen, de aspecten en beleidsterreinen die betrokken worden, de


geografische begrenzing en het veld van betrokken spelers. Die scope is geen vast 

gegeven, maar een creatieve keuze en is van strategisch belang. Het bepaalt de 

kansen voor kwaliteit. 

Zo wordt het strategisch concept van een gebiedsvisie mede bepaald door de 

begrenzingen. Een voorbeeld is de integrale gebiedsaanpak langs de Overijsselse 

Vecht binnen het programma Ruimte voor de Rivier. Van oudsher was er eigenlijk 

geen Vechtstreek in Overijssel. De Overijsselse Vecht is namelijk diep ingesneden 

in het landschap, bijna onzichtbaar en zonder veel maatschappelijke betekenis. 

Het Vecht-concept van Ruimte voor de Rivier leidde tot een geheel nieuwe 

beleidsarena. Er kwamen andere spelers bij elkaar, met andere doelen, problemen 

en opvattingen. Dit leidde tot een andere waardering van ruimtelijke kwaliteiten, 

zoals de zichtbaarheid van de rivier. Immers, de rivier is de rode draad van de 

nieuwe beleidarena. Dat gaf een nieuwe dynamiek die enthousiasme opleverde 

voor een integrale visie op de Vechtstreek als samenhangend geheel. 

Overigens bleek die brede beleidsarena voor de realisatiefase juist een hindernis. 

Er waren veel spelers verzameld, die ieder slechts bij een deel van de projecten 

betrokken waren. Door deelgebieden te gaan onderscheiden, ontstaan kansen 

voor kleinere projectcoalities die vlotter resultaat halen. 

De regierol van provincies biedt gelegenheid tot interventies in beleidsarena’s: 

het thematisch begrenzen, versmallen, verbreden of kantelen van de scope van 

projecten. Dat kan dan zo dat er vitale beleidsarena’s ontstaan met het goede 

evenwicht om ruimtelijke kwaliteit na te streven. Als er in een bepaald project 

weinig aandacht is voor ruimtelijke kwaliteit, regisseer dan een verbreding van de 

arena. 

De regierol op die manier gebruiken, lukt niet met eenrichtingsverkeer van opgave 

naar uitvoering. Een vruchtbare beleidsarena wordt gaandeweg ontwikkeld uit 

de wisselwerking van gebiedskenmerken, gedragsmotieven van partners en de 

inhoudelijke opgave van een project. Dat vraagt een ontwerpproces waarin ruimte 

bestaat om gebiedskenmerken en beleidsdoelen te vervlechten op manieren 

die vooraf nog niet voorzien waren. Regie is de vaardige afstemming tussen het 

enerzijds een strategisch concept en anderzijds een samenstel van deelnemers, 

doelstellingen en gebiedsomvang. Ruimtelijke kwaliteit is gebaat bij regisseurs die 

gelegenheid krijgen tot het creatief componeren van beleidsarena’s.

11 Mix instrumenten 


Inhoudelijk ontwerpen is de methode om kwaliteit te ontwikkelen in projecten. 

Het provinciale kwaliteitsbeleid begint echter al veel eerder. Ruimtelijke kwaliteit 

is vaak flankerend beleid bij andere doelstellingen. Het is de goed dat nuchter 

onder ogen te zien en de marges uit te nutten. Kwaliteit als ‘mitigerende maatregel’ 

kan zeer de moeite waard zijn – als opdrachtgevers ervoor open staan. 

Provincies willen stimuleren dat opdrachtgevers zich bewust zijn van ruimtelijke 

kwaliteit. Dat ze de waarde ervan inschatten en opdracht geven om een kwalitatief 

ontwerp tot stand te brengen. Dat is niet vanzelfsprekend. Vaak is men gefocust 

op de functionele opgave. Soms is er onbekendheid of vrees dat kwaliteit andere 

belangen in de weg zou staan. Ruimtelijk kwaliteitsbeleid begint met het scheppen 

van omstandigheden waarin de ontwerpende benadering de ruimte krijgt. 

Dat vraagt gedragsbeïnvloeding en dus instrumenten om dat te bereiken. De 

keuze van instrumenten hangt af van de gedragsmotieven die je wilt beïnvloeden. 

Wat effectief is hangt af van de motieven van de doelgroep. 

Meestal is er een combinatie van de drie instrumententypen: juridisch, financieel 

en communicatief. Soms is verleiding via subsidies het meest kosteneffectief. 

Maar soms is het een verbod, begeleid met handhaving, overreding en eventueel 

bijkomende subsidiëring. Iedere concrete casus toont een mix van varianten van 

de instrumententypen (‘vuilnisbakkenras’). Zo kan een intentieovereenkomst 

een juridische verschijningsvorm hebben en inhoudelijk uitspraken doen over 

subsidies, terwijl het zijn belangrijkste effect krijgt door het interbestuurlijke 

commitment dat wordt uitgestraald. 

Juridisch: Het gaat er om ruimtelijke kwaliteit te zien als belang in de ontwikkeling 

van projecten. Dat kan op allerlei manieren. Bijvoorbeeld door een ‘verbod 

behoudens ontheffing’. Zo’n verbod leidt meestal tot toestemming-ondervoorwaarden. 

In feite is het niet bedoeld als absoluut verbod, maar als een middel 

om neveneffecten bij te sturen. Als er beleidsvrijheid is bij de ontheffing, dan is 

een verbod de opstap voor een proces van ‘onderhandelen in de schaduw van de 

wet’. Goede toepassing van de zes inhoudelijke principes is dan voorwaarde voor 

het verkrijgen van toestemming. Dit schept ruimte voor een kwalitatieve dialoog. 

Zo was altijd al een relatie tussen streekplannen en de goedkeuring van bestemmingsplannen. 

Met de nWRO is de verordening onmisbaar om dit mechanisme


op gang te brengen. In verschillende provincies zien we succesvolle toepassingen 

van de verordening als mechanisme om een kwalitatief gesprek over ruimtelijke 

kwaliteit op gang te brengen. Dat verdient navolging. 

Financieel: Subsidies zijn belangrijk als ze helpen om extra investeringen te doen 

die voor de initiatiefnemer niet direct rendement opleveren. Subsidies kunnen 

ook helpen om ‘aan tafel’ te komen in projecten, waardoor kansen ontstaan voor 

partnership. Als het blijft bij vrijblijvend subsidiëren is er echter geen sprake van 

een ontwikkeling tot een serieuze gesprekspartner. Voor een serieus partnership 

moeten provincies zich gezaghebbend durven op te werpen als hoeder van het 

publieke kwaliteitsbelang, waar nodig inclusief risicodragende participatie. 

Communicatief: Overreding is de kunst om de behoefte aan kwaliteit bij alle 

spelers aan te boren. Dit blijkt in alle projecten cruciaal. Informatie verstrekken, 

gezaghebbend durven spreken en goede verwachtingen neerzetten is van belang. 

De sleutel tot succes is vaak een bevlogen bestuurder, die doorzet en mensen op 

sleeptouw neemt. 

Een tweede sleutel is de wederzijdse overreding in ateliers en workshops. Dit mes 

snijdt aan twee kanten: ‘Groep maakt plan en plan maakt groep’. Belanghebbenden 

dragen bij aan de kwaliteit én de groep ontwikkelt zich tot een coalitie. 

Ontwerpende benaderingen lenen zich hier goed voor. Een ‘vitale coalitie’ maken 

door de juiste spelers met inspirerende experts aan het plan te laten werken. Dit 

vraagt inhoudelijk vakmanschap van deelnemers. Provincies moeten investeren 

in eigen experts die het provinciaal belang inhoudelijk gezaghebbend kunnen 

inbrengen. 

De echte meerwaarde ontstaat pas als een creativiteit wordt losgemaakt die tot 

meer leidt dan opgetelde verlanglijstjes onder een slogan van kwaliteit. Dit vraagt 

professionele begeleiding en een bestuur dat voldoende beleidsruimte geeft. 

12 Laat ruimtelijke kwaliteit meetellen 

Als alle kosten en opbrengsten worden meegerekend, dan is kwaliteit niet duurder. 

Soms vraagt het bij aanvang een extra investering, die vervolgens veelvoudig 

rendeert in de waardeontwikkeling van het gebied. In de praktijk worden de juiste 

investeringen soms belemmerd, doordat de opbrengsten veel later vallen of bij


andere eigenaren dan degene die de investering moeten doen. Dit wringt nu 

er steeds meer sprake is van structureel verlieslatende projecten. In de praktijk 

worden veel projecten daardoor soms uitgekleed. Extra kosten worden niet 

vanzelfsprekend meegenomen. 

Het bekendste mechanisme om baten in te brengen, die elders of later vallen, is 

normaal gesproken de overheidsbegroting. Voor zover kwaliteit niet onmiddellijk 

rendeert, kan het beschouwd worden als een collectief goed. Een publiek belang, 

dat niet volledig individueel toedeelbaar is en daarom net als andere publieke 

belangen medefinanciering uit publieke middelen verdient. Overheidsbijdragen 

kunnen wel nuttig en gerechtvaardigd zijn als ze een brug vormen tussen de hieren-nu 

te maken kosten en de later-of-elders te realiseren baten. Er zijn daarom 

creatieve mechanismen nodig om de uiteindelijke, totale meerwaarde als baat te 

kunnen inbrengen in planexploitaties. Vormen van PPP-constructies, planverevening, 

exploitatiebelasting, enzovoorts, zijn onmisbaar om de juiste investeringen 

mogelijk te maken. Provincies kunnen in zulke constructies het verschil maken. 

Overigens is het van belang om actief bij te dragen aan de steeds vaker 

gebruikte formele afwegingsmethodieken, zoals MKBA’s, MER’s of het RWSbeoordelingskader 

OEI (Onderzoek effecten infrastructuur). 

Ten eerste door varianten te ontwikkelen, die bijdragen aan het strategisch 

concept. 

Ten tweede door zoveel mogelijk aspecten van ruimtelijke kwaliteit te kwantificeren. 

Gebruik daarvoor (inter)subjectieve beoordelingen via expertpanels 

en/of gebruikersenquêtes en druk de uitkomsten getalsmatig uit. Durf ook de 

effecten van kwaliteit te monetariseren. Laat een taxatie opstellen van de – 

potentiële – waardeontwikkeling van grond en opstallen bij de verschillende 

onderzoeksvarianten. 

Daarnaast blijft een kwalitatieve benadering echter onmisbaar. Veel aspecten 

van ruimtelijke kwaliteit zijn niet te tellen. De waarde van gebiedskenmerken, 

identiteit, betekenis en vormgeving komt beter tot uitdrukking via een verhaal en 

beeldmateriaal. Ruimtelijke kwaliteit vereist daarom erkenning van het niet-kwantificeerbare. 

Geef verhalen en beelden een zelfstandige geldingskracht als volwaardige 

wegingsfactor naast de uitkomsten van kwantitatieve afwegingstechnieken. 

Zodat mensen overtuigd raken dat ruimtelijke kwaliteit de investering waard is.


deel 2 

op expeditie 

de impressies 

In een jaar tijd deed ‘Expeditie Mooi’ vijf halteplaatsen aan: 

Zutphen, Maastricht, Utrecht, Dinteloord en Hardenberg. De 

expedities waren meer dan traditionele projectbezoeken. Op elk 

van de halteplaatsen zochten de deelnemers naar het antwoord op 

de vragen wat ruimtelijke kwaliteit is en wat provincies kunnen doen 

om ruimtelijke kwaliteit te borgen. Lokale vragen en leerervaringen 

vormden de basis voor gezamenlijke antwoorden. Zo droeg elke 

expeditie unieke bouwstenen aan. 

In Zutphen bezocht Expeditie Mooi aan de overzijde van de IJssel een regionale 

woningbouwlocatie, die wordt gecombineerd met het scheppen van ruimte 

voor de rivier. In die context onderzochten de deelnemers hoe verschillende 

definities van ruimtelijke kwaliteit leiden tot een andere invulling van 

gebiedskenmerken. 

In Maastricht hield Expeditie Mooi halt in een stadsrandzone aan de noordkant 

van Maastricht, een plaats met meerdere functies en meerdere eigenaars. 

Het gebied is het hart van de gebiedsontwikkeling Maastricht-Valkenburg. 

Landgoederenzone en recreatiegebied voor inwoners van de stad. Een ontbrekende 

schakel in de verbinding tussen Geuldal en Maasvallei en daardoor ‘terra 

incognita’ voor bezoekers. Vrijplaats voor die activiteiten waarvoor in de stad 

geen plaats is. Expeditie Mooi onderzocht de manier waarop het werken met 

concepten gebiedsontwikkelingsprogramma’s kan versterken.


Een bezoek aan de A12-zone in Utrecht, tussen de stad Utrecht en Nieuwegein, 

bood de brandstof voor een zoektocht naar de verhouding tussen routeont- 

werp vanuit verkeerskundig perspectief en ruimtelijke kwaliteit. Tegelijkertijd 

probeerde Expeditie Mooi een vruchtbaar perspectief te formuleren voor de 

verhouding tussen infrastructuur en stedelijke ontwikkeling. 

Het Suikeruniecomplex in Dinteloord, Noord-Brabant, vormde het decor voor 

een onderzoek naar de impact van concentratie van bedrijvigheid op ruimtelijke 

kwaliteit. De blik richtte zich op de rol van de provincie, het provinciale 

instrumentarium, en de manier waarop instrumenten elkaar versterken of juist 

verzwakken. 

Het bezoek aan Hardenberg, in het Vechtdal, tot slot, was gericht op de kracht 

van ruimtelijke kwaliteit als motor voor gebiedsontwikkeling. Expeditie Mooi was 

voor één dag een ruimtelijk kwaliteitsteam, dat liet zien hoe het werken vanuit 

ruimtelijke kwaliteit bestuurlijke vragen op kan lossen. 

Elke etappe leverde een eigen, unieke bijdrage aan deze handreiking. Die 

bijdragen worden hier zichtbaar in de vorm van impressies: bouwstenen voor het 

antwoord op de vraag naar het wat en hoe van ruimtelijke kwaliteit, op basis van 

discussies en bijdragen van de deelnemers aan Expeditie Mooi, lokale werkers 

aan regionale kwaliteit en onafhankelijke experts.


eerste halte 

ijsselsprong 

zutphen 

‘Expeditie Mooi’ deed als eerste halte Zutphen aan. Aan de overzijde 

van de IJssel ligt ‘De Hoven’, vroeger de hof van de stad, in de 

nabije toekomst wellicht het tweede gezicht van Zutphen. Locatie 

bij uitstek om te onderzoeken hoe bij nieuwe ontwikkelingen de 

gebiedskenmerken van een gebied behouden en zelfs versterkt 

kunnen worden. 

Bij ‘de Hoven’ komen rivierverruiming en verstedelijking samen. In het kader van 

waterveiligheid is bij Zutphen een voorziening nodig in de vorm van een ‘bypass’. 

Tegelijkertijd werken Zutphen, Apeldoorn en Deventer in de Stedendriehoek aan 

een integrale visie op verstedelijking in de IJsselvallei. 

In de regionale structuurvisie Stedendriehoek 2030 is gekozen voor sterke 

bundeling van stedelijke functies in dit landschappelijk waardevolle gebied. 

Binnenstedelijke herstructurering en inbreiding leveren onvoldoende op om in 

de regionale woningbehoefte te voorzien. Er is daarom gekozen voor een geconcentreerde 

uitbreiding van de drie steden zelf, met de realisatie van 2500 tot 

3000 woningen in ‘De Hoven’ bij Zutphen als eerste opgave. Zutphen ‘springt’ 

daarmee over de IJssel heen: de IJsselsprong. 

‘De Hoven’ ligt op een stuwwal langs de IJssel. Op kleinere schaal speelt het 

reliëf ook een belangrijke rol. De verschillende kronkelwaarden, rivierduinen 

en oeverwalstructuren geven het landschap langs de IJssel een opvallend 

geaccidenteerd karakter. De cultuurhistorische waarde van het gebied is groot. 

Het gebied kent een grote variatie aan landschapstypen, die door eeuwenlang 

gebruik is ontstaan. Veel van deze landschappen hebben een kleinschalig


karakter zodat de variatie nog verder doorwerkt: polders, Veluwezoom, 

IJsselvallei met binnen de stroomgordel variatie tussen uiterwaarden, voormalige 

uiterwaarden en oeverwallen. Ieder met eigen opbouw, gebruiksfuncties en 

kenmerkende elementen zoals terpen, rivierduinen en meanders. 

Hoe ontwikkel je een grote regionale woningbouwlocatie zo dat de kernmerken 

van het gebied versterkt worden? Wat zijn gebiedskenmerken? Hoe kunnen 

gebiedskenmerken versterkt worden? Die vragen 

onderzocht Expeditie Mooi, met medewerking 

van Monique Mooi (Palmboom & Van den Bout 

Stedebouwkundigen, ontwerper van het plan), Peter 

Dauvellier (Dauvellier Planadvies, verbonden aan 

Habiforum) en Jan de Haan (projectleider bij de 

provincie Gelderland). De verkenning leverde bouwstenen 

op het vlak van het werken met gebiedskenmerken 

en de definitie van ruimtelijke kwaliteit. 

Gebiedskenmerken 

In principe is het natuurlijk mogelijk om een ontwerpproces 

in te gaan zonder aanknopingspunten in het 

gebied. Vanuit een programma of een ambitie is een 

ontwerp te maken, los van de locatie, geoptimaliseerd 

naar programma. Kijkend naar wensen van gebruikers 

en beslissers, of door eigen vormen in te brengen 

(zoals Balothra in Kattenbroek, Amersfoort). 

Werken vanuit de gebiedskenmerken levert betere 

kwaliteit op. Gebiedskenmerken zijn niet zomaar 

een willekeurige aanleiding. Ze zorgen voor een 

bijzondere passendheid van het resultaat. Dat blijft 

merkbaar voor gebruikers en bezoekers, zelfs als zij de geschiedenis van de plek 

niet kennen. Veel gebruikers weten overigens wel iets van de geschiedenis: als 

in de toekomstige nieuwe wijk ‘de oude weg naar Voorst’ een bepalende route 

blijft, dan blijft het verhaal behouden dat dit de oude toegang naar Zutphen 

was. Die geschiedenis blijft zo benaderbaar. Het nieuwe toont respect voor het 

oude. Voor bewoners behoudt het nieuwe een organische verbinding met het 

voorgaande, waardoor het gemakkelijker te plaatsen en te waarderen is. 

Gebiedskenmerken vormden traditioneel vanzelfsprekend het uitgangspunt.


Vroeger beschikte men niet eens over de technische mogelijkheden om landschap 

en terrein naar onze hand te zetten. Op oude kaarten kun je de hoogtes 

aflezen door simpel te kijken waar nederzettingen zijn. Bijvoorbeeld in het 

rivierengebied, waar veel laagtes tot in de jaren 1960 ’s winters drassig waren 

en niet goed begaanbaar of bewoonbaar. In de twintigste eeuw werd het steeds 

makkelijker het landschap en de gebiedskenmerken naar behoefte te vormen. 

Het modernisme is daarvan de uiting, in de wijze waarop het zijn inspiratie 

zoekt in functie (vorm volgt functie, met functie-eisen als licht en ruimte) en 

technische efficiency (bouwen onderhoudskosten). Inmiddels is dat experiment 

op zijn retour. Er wordt weer steeds meer rekening gehouden met gebiedskenmerken 

– niet meer uit onmacht, maar vanuit kwaliteitsoverwegingen. De 

technische/technocratische ontwerptraditie van de twintigste eeuw is uiteindelijk 

een tijdelijke uitzondering gebleken op het eeuwenoude uitgangspunt van 

ontwerpen vanuit gebiedskenmerken… 

Ruime benadering 

In de discussie over ruimtelijke kwaliteit staat belevingswaarde centraal, veelal 

in de culturele dimensie daarvan. Ruimtelijke kwaliteit betreft, zo opgevat, 

de verwerkelijking van het topje van de ‘piramide van Maslow’. De hoogste 

culturele behoefte voor de groep mensen die aan dat niveau toe zijn. (Maslowbehoeftenhiërarchie 

gaat in vijf stappen van primair biologische behoefte, via 

bestaanszekerheid, sociale behoefte, erkenning naar culturele zelfontwikkeling 

van de mens). De aandacht voor 

ruimtelijke kwaliteit is een teken dat 

in onze maatschappij sterke wensen 

leven op dat hoogste niveau. 

Het accent op – culturele – belevingswaarde 

leidt tot de vraag wie 

het gezag heeft om te bepalen wat 

kwaliteit is?


Het accent ligt bij professionele ontwerpers, in ateliers, kwaliteitsteams en der- 

gelijke. De traditie in kunst- en wetenschapsbeleid laat zien dat het belangrijk is 

om professionele vrijheid te bieden en ontwerpprocessen te faciliteren. Dat is de 

rol van opdrachtgevers en regelgevers. 

In een brede benadering van ruimtelijke vraagstukken gaat het om drie 

aspecten: 

• Verruimen: Niet haastig naar een oplossing toeschieten, maar langer 

doorvragen, vanuit de wil om werkelijk door te dringen tot de kern van een 

plek, een omgeving, een gebied en de samenleving die daar bij hoort. Het is 

goed dat provincies ook de ontwerpende kant ontdekken, maar dat moet niet 

leiden tot overhaaste gretigheid om alleen maar creatief te zijn. 

• Vermaatschappelijken: Ruimtelijke kwaliteit moet geen exclusief domein 

zijn voor professionele ontwerpers. De ruimte is er voor de gebruikers en 

die zouden toegang moeten hebben tot de afwegingen en beslissingen. De 

maatschappelijke behoefte moet leidend zijn voor de functies, de inrichting 

en de vormgeving van een plek. Werk daarom ook ‘vanuit de agenda naar 

de legenda’. Het is niet goed als je alleen maar de legenda van bestaande 

gebiedskenmerken zou oppompen tot een agenda van gebiedsontwikkeling. 

• Dynamisering: Denk bij gebiedskenmerken niet alleen aan onveranderlijke, 

in het veld zichtbare artefacten. Je loopt dan het risico te verstenen tot een 

modern-archeologische benadering. De dynamische ontwikkelingsprocessen 

die zich in een gebied afspelen zijn net zo goed kenmerken van dat gebied 

– zowel de sociaaleconomische als de fysisch-landschappelijke processen. 

Het zijn proceskenmerken. Een voorbeeld is de antroposofische traditie van 

Zutphen: zou dat ook een ontwerpaanleiding kunnen zijn? Als je zulke dynamische 

kenmerken als aanknopingspunt neemt voor gebiedsontwikkeling 

ben je in bredere zin bezig met gebiedskenmerken. Het heeft daarnaast het 

voordeel dat je direct aansluit bij ‘driving forces’; maatschappelijke krachten 

die toch al gaande zijn in het gebied. Dat draagt bij aan realisatiekracht.


tweede halte 

citypark 

maastricht 

Op 14 mei 2009 bezocht ‘Expeditie Mooi’ de noordelijke stadsrand 

van Maastricht. De gemeenten Maastricht en Valkenburg werken 

met de provincie in het gebied samen aan de gebiedsontwikkeling 

MaastrichtValkenburg. Als eerste concrete stap is gekozen voor een 

gebiedsaanpak die inzoomt op de haakse zone van Maasdal en Geuldal 

tussen de toeristische hoofdcentra Maastricht en Valkenburg (een 

strook van 7 km bij 1,5 km). 

De gebiedsontwikkeling is begonnen met een projectenlijst. Daarop bleken 

Valkenburgse en Maastrichtse plannen centraal te staan. Voor Valkenburg gaat 

het om een herpositionering van verouderd massa-imago en een upgrade van 

het historische centrum. Voor Maastricht om de ambitie voor een cultuursprong, 

leidend tot aanwijzing als Europese culturele hoofdstad. Speerpunten zijn het 

Belvederegebied, een nieuw congrescentrum in het centrum van de stad (In 

plaats van MECC) en herontwikkeling van het Geusseltpark, met ‘sport & leisure’ 

en een campusfaciliteit. 

Analyse van het bestaande gebied laat een tweedeling zien van enerzijds 

behoud van de kleinschalige structuur van landbouw en natuur in het heuvelland 

en anderzijds de door infrastructuur verrommelde dalen, die daardoor hun 

toeristisch-recreatieve potentie niet waarmaken. 

De centrale opdracht van het project is een economische transformatie van het 

gebied, met Maastricht en Valkenburg als ‘de twee epicentra van de vrijetijdseconomie’. 

Gemikt wordt op twee veelbelovende product-marktcombinaties:


semizakelijk toerisme en wellness- en kuurvakanties. Doel is om de naamsbekendheid, 

verblijfsduur, bestedingen en herhaalbezoek met 50% tot 100% te 

verhogen! 

De verbinding tussen de verschillende projecten is een concept: het City Park. 

Het City Park begint in Maastricht met het geheel te vernieuwen Geusseltpark, 

waar een zwem- en sportcentrum is gepland, alsmede kantoren en woningen. 

Direct ten noorden van Maastricht ligt de ‘landgoederenzone’, ooit een lustoord 

met twintig kastelen en landgoederen, inmiddels door industrie en infrastructuur 

versnipperd en verrommeld. De aanstaande ondertunneling van de A2/A79 biedt 

zicht op een nieuwe toekomst. Het scharnier in het plangebied ligt bij de monding 

van de Geul in de Maas, deels gedomineerd door een papierfabriek, deels 

bepaald door een eiland in de Geul met grote ontwikkelpotentie. Vervolgens 

omvat het plangebied het oost-west gerichte Geuldal, tot aan Valkenburg. 

Het gebied ten noorden van Maastricht is niet uniek. Elke grote stad in 

Nederland kent z’n stadsrandzones: doorsneden door infrastructuur, vrijplaats 

voor alles wat in de stad niet past, een gebied waar claims samenkomen en 

botsen, met opgaven, kansen en problemen te over. Hoe kan een concept als 

City Park daarin samenhang brengen? Expeditie Mooi onderzocht de gebiedsontwikkeling 

en bekeek op drie concrete plekken in het gebied hoe het concept 

beleefbaar is. Martin van den Borst (Bureau Ruimte en Vorm, als ontwerper 

verbonden aan het projectbureau) bood inspiratie. Leon Roomans (provincie 

Limburg) en Erik Kapteijn (gemeente Maastricht) hielpen de expeditie met de 

lakmoesproef van het concept City Park: de projectenagenda. 

De projectenagenda 

In gebiedsprocessen is een zorgvuldige samenstelling van de beleidsarena (qua 

onderwerpen en deelnemers) een belangrijke succesfactor. Een ‘toevallige’ 

projectenagenda en ‘toevallig’ gemotiveerde besturen kunnen een interessante 

startpositie opleveren, die later via het zwaan-kleef-aan-principe eventueel kan 

worden uitgebreid. Dit heeft echter ook inhoudelijke consequenties. Degradeert 

een ruimtelijk kwaliteitsconcept hierdoor tot een sausje over willekeurige 

bestuurlijke ambities? Of kan het dienen als toetssteen of er een inhoudelijk 

levensvatbaar concept is te maken? Zou het bepalen van gebied, doelen en 

thema’s vanuit ruimtelijke kwaliteit tot een andere gebiedsbegrenzing hebben 

geleid? Zouden andere inhoudelijke thema’s centraal en dus wellicht een heel 

ander concept dan City Park?


Concepten 

Elk gebied maakt zelf weer deel uit van een groter gebied. Een goed strategisch 

concept schakelt tussen die schaalniveaus. Zo wordt Limburg traditioneel 

vanuit de landsgrenzen beschouwd, die het gebied de vorm van een laars 

geven. Maastricht Airport lijkt dé luchtontsluiting voor het gebied. Als je de 

landsgrenzen durft weg te laten, ontstaat een stedelijke ring met een ‘groen 

hart’ als drielandenpark. Het blijkt op korte afstand ineens te wemelen van de 

vliegvelden. Roermond verschijnt als een stadsrand van het Ruhrgebied, en nog 

veel meer. 

Het belang van andere schaalniveaus maakt dat overheden vaak niet weten wat 

goed voor hen is. Zij kunnen dat eigenlijk ook niet goed zien omdat hun blik 

gebonden is aan de schaal van hun eigen grondgebied. Martin van den Borst 

(Bureau Ruimte en Vorm) merkt vaak dat overheden om deze reden niet goed 

zijn toegerust voor grensoverschrijdende vraagstukken (in feite een institutionele 

beperking in gebiedsontwikkeling). 

De meest gebruikte kaartbeelden leggen de nadruk op het occupatiepatroon. 

Voor Limburg is dat traditioneel een vork, met één lijn over Maastricht richting 

Luik en één lijn over Heerlen richting Aken. Zo’n kaart geeft doorgaans indirect 

veel informatie over de onderliggende landschappelijke lagen. Want oudere 

stedelijke vestigingen liggen doorgaans op specifieke overgangsplekken in het 

landschap (een dal, een scheiding van bodemsoorten, monding van een rivier, 

een kruispunt van wegen). 

Maar een concept is meer dan een kaartbeeld. Een concept is een visie, een 

zienswijze, een wens. Het duidt de gedachtegang achter het kaartbeeld aan. 

Een treffend voorbeeld is de ‘Oostelijke Mijnstreek’. Die term duidde een 

concept aan. Het gaf direct beelden en zelfs een imago: zwart, ongezond en na 

de sluiting ook arm. Later is men deze aanduiding bewust om gaan zetten naar 

‘Parkstad’. Die groene associatie bleek tot eigen verrassing volop basis te vinden 

op de feitelijke kaart van het gebied. Het leidde tot een conceptualisering van 

de regio met van west naar oost een voortuin, binnentuin en achtertuin, met 

daartussen twee stedelijke zones. Een heel nieuw concept… 

Concepten creëren beelden van een gebied die beklijven. Deze imago’s zijn 

hardnekkig, zoals ‘park’, ‘dooradering’, ‘poorten’, ‘groene longen’, ‘groen hart’ 

Kaartbeelden beklijven. Als je ze eenmaal hebt gezien, kun je ze soms nauwelijks 

meer vergeten. Zo is de genoemde ‘vork’ van Limburg eens opnieuw gevisualiseerd 

als een ‘hoefijzer’. Dat geeft min of meer blijvend een andere voorstelling.

Methode 


Een ruimtelijke conceptualisering van een gebied ontstaat al zodra je in 

grove lijnen de vier basiskleuren neerzet: rood, blauw, groen (natuur) en geel 

(landbouw). Dan ontstaat al een cirkel, een lijn, een kruis of iets anders. Vaak 

is het denken in consequenties daarmee al gestart. Bij kruisende lijnen lijkt het 

kruispunt vanzelf het meest cruciale punt. 

Door in grove streken enkele kleuren neer te zetten kun je de complexe structuur 

vereenvoudigen. Je maakt uit de overweldigende veelheid van details de 

hoofdstructuur zichtbaar. Martin van den Borst vergelijkt dit met het inpakken 

van gebouwen door Christo: de details worden onzichtbaar en de aandacht komt 

te liggen op de hoofdvormen. Met dat concept in gedachten kun je de details 

weer bloot leggen om ze vanuit dat concept te beoordelen, te versterken of te 

veranderen. 

Er is keuzeruimte om bepaalde patronen wel of niet in bepaalde kleuren of 

woorden aan te zetten. Dat maakt het een creatief proces. Een ruimtelijk concept 

mag zich niet beperken tot een 2D-kaartbeeld. Er hoort hoogte bij (deels 

terug te vinden in de landschappelijke laag). Er hoort ook een vierde dimensie 

bij van tijd (waar komt het gebied vandaan, waar gaat het naar toe). Martin van 

den Borst: “Het verleden is tegenwoordig erg hip. Het geeft kennelijk vanzelf 

de associatie met kwaliteit. In de supermarkt zie je dat bijvoorbeeld doordat op 

een kartonnen melkpak een foto van een glazen melkfles wordt gezet…” De hang 

naar het verleden is ook belangrijk voor de ruimtelijke kwaliteit van gebiedsontwikkeling. 

Een vijfde belangrijke dimensie is de sociale dimensie: wat is de 

ontwikkeling van het gebruik, de mensen en de cultuur van het gebied? 

Van concepten naar projecten 

Vaak is de agenda van een project al gevuld met ideeën en initiatieven. 

Concepten grijpen daarop in: Ze brengen ordening, leggen verbanden, begrenzen 

– en sluiten uit. De gebiedsontwikkeling Maastricht-Valkenburg startte met 

een ‘projectenlijst’ van Valkenburgse en Maastrichtse plannen. Voor Valkenburg 

ging het om een herpositionering van verouderd massa-imago en een upgrade 

van het historische centrum. Maastricht had de ambitie een ‘cultuursprong’ te 

maken. Een van de speerpunten was herontwikkeling van het Geusseltpark met 

‘sport & leisure’ en een campusfaciliteit. 

Een lange lijst roept de vraag op: hoe selecteer, prioriteer en faseer je projecten? 

In de casus Gebiedsontwikkeling Maastricht- Valkenburg is met een groep


betrokkenen twee dagen gewerkt aan de ontwikkeling van het concept. Er zijn 

deelgebieden onderscheiden met hun structuren. Er zijn strategische plekken 

geïdentificeerd en projectideeën zijn aan de hand daarvan ingedeeld. De idee was 

om het gebied tussen beiden steden meer betekenis te geven dan doorgangszone 

oftewel ‘verloren reistijd’. Dat betekende dat het totale gebied -steden en tussenliggende 

zone – als één samenhangend geheel moest worden gezien. Dat voerde 

naar de vraag: Wat is dit dan voor gebied? Gezien het grote aandeel groen en het 

‘man-made’ karakter kwam de associatie al snel op Park. Omdat het gebruik van 

de zone voor 90% eigen stedelijke uitloop betreft: City Park. 

Het concept City Park bracht reliëf. Allereerst door de status van vergeten rommelgebied 

om te buigen tot ‘scharnierpunt in een belangrijke verbindingszone’. 

Het tekenen van de twee hoofdstructuren in het gebied (Maasdal en Geuldal) 

leverde min of meer automatisch het concept van het ‘scharnier’ op. Met dat 

woord kwamen ook de overdrachtelijke betekenissen mee: centraal/ cruciaal 

punt; wel of niet bewegen, enzovoorts. Dit effect van ‘beslissend punt’ werd in 

deze casus versterkt, doordat toevallig op hetzelfde moment een papierfabriek 

werd aangekocht die precies op dit scharnier lag. De herontwikkeling van dit 

terrein kreeg binnen het project ook de status van ‘scharnierpunt’. 

Het concept City Park bleek bovendien goed bruikbaar in communicatie en 

vermarkting. Het werkt ook sturend door een bepaald verwachtingspatroon op 

te roepen over stedelijk gebruik van kwalitatief aantrekkelijke groene ruimte. 

Dat helpt bij het operationaliseren van het programma. 

Cultuur 

Ruimtegebruik is een uiting van een bepaalde cultuur (‘vijfde dimensie’). Dat 

roept de vraag op: Wiens cultuur is dat dan? De cultuur van Kasteel Geusselt 

of van het MVV-Stadion De Geusselt? Van André Rieu of van de Nederlandse 

Dansdagen? In dit geval lijkt het antwoord duidelijk: de stadcultuur. De landgoederenzone 

is een mooie erfenis van de zogenaamde ‘industriebaronnen’, die 

hun geld maakten bij de start van de industrialisatie rond Luik en Maastricht. Zij 

wilden vervolgens opklimmen op de sociale ladder en kozen het op dat moment 

enige culturele model daarvoor: leven zoals de landadel altijd had gedaan. Ze 

stichten daarom grote landhuizen met omliggende landerijen. In die zin is het 

‘Citypark’ een herhaling: de stadscultuur bepaalt de gebruiksfunctie van het 

Geuldal.


Dat is mogelijk omdat de teruggang 

in de landbouw voor 

functieverlies gezorgd heeft. In 

ieder geval verlies van de kracht 

om het buitengebied te claimen 

voor uitsluitend landbouw. Maar 

de bijbehorende plattelandscultuur 

verdwijnt ook. Zie ‘Hoe 

God verdween uit Jorwerd’. Het 

nieuwe gebruik van stadsranden 

laat doorgaans een menging van 

twee stedelijke behoeften zien. 

Enerzijds de behoefte aan parkachtige uitloop en anderzijds de heimwee naar 

de oude geborgen cultuur, vertegenwoordigd door bijvoorbeeld ‘slow food’, 

stadslandbouw. 

Verstedelijking heeft het platteland in het defensief gedrukt. Dat heeft ook 

inhoudelijke consequenties, bijvoorbeeld voor het ontwerp van stadsrandzones. 

Die zones zijn meestal gebruikt als restgebied voor het dumpen van functies 

die je kwijt wilt. Van industrieterreinen tot sportvelden en ontsluitingswegen. 

Als er intergemeentelijke samenwerking op gang komt richt men zich ineens 

wel op het tussenliggende gebied (ook omdat dat veiliger is dan over en weer 

spreken over elkaars kern). Als het tussengebied vanuit de stedelijke kernen 

beschouwd wordt, dan leidt dat vaak tot stedelijke concepten, zoals ‘park’. Een 

park is oorspronkelijk een binnenstedelijke groene gebruiksruimte, maar dit 

concept wordt tegenwoordig ook getransporteerd naar de stadsranden en de 

tussengebieden. De stadsrand promoveert van ‘achterkant’ of dumpzone tot 

waardevol uitloopgebied voor de stedeling. Een andere cultuur wordt bepalend 

voor de gewenste ontwikkelingen. Cultuur kan ook bewust worden ingebracht 

in ruimtelijke ontwikkelingsprocessen. Als los object dat bepaalde gebiedskenmerken 

symboliseert, maar ook als middel om emotionele belevingslagen aan de 

oppervlakte te brengen. Kunstenaars kunnen hiermee bijdragen aan ontwerpprocessen 

en de interactie met bewoners.


derde halte 

a12-zone 

ring utrecht 

De derde Expeditie richtte zich op de A12zone tussen Utrecht en 

Nieuwegein/ Houten. Van één zone is op het eerste gezicht geen 

sprake. De A12zone is gescheiden door de 2x5 rijstroken van de A12. 

Het gebied wordt in NoordZuid richting ook nog doorsneden door 

het AmsterdamRijn en het Merwedekanaal. 

In de zone liggen zeer diverse stedelijke fragmenten: van naoorlogse woonwijk 

tot hypermodern kantoorpark, van meubelboulevard tot recreatieplas. De snelweg 

is het dominerende fysieke element. De stedelijke ontwikkeling langs de 

snelweg is fragmentarisch en rommelig. Soms presenteert de stad zich nadrukkelijk 

aan de snelweg en soms blijft de stad verborgen. Gezien deze bestaande 

gebiedskwaliteiten kan sterke verdichting een kwaliteitsprong betekenen naar 

een hoogstedelijk milieu met kansen op het beter verbinden van Utrecht met 

Nieuwegein/ Houten. 

Infrastructuur wordt hier, net als op veel andere plaatsen in Nederland, ervaren 

als een aantasting van de ruimtelijke kwaliteit. Lange tijd waren ruimtelijke 

ordening en de ontwikkeling van infrastructuur gescheiden werelden. Het 

ruimtelijk beleid richtte zich op kernen. Doorgaans met de rug naar de invloed 

van wegen op de ruimtelijke ontwikkeling van gebieden. Rijkswaterstaat richtte 

zich op kostenefficiency bij de aanleg en het onderhoud van wegen. 

De laatste jaren is hierin een kentering op gang gekomen, onder de noemers 

‘routeontwerp’ en ‘snelwegpanorama’s’. Hiermee zijn ook wegen binnen het 

bereik van het kwaliteitsdenken gekomen. De eerste fase daarin is het inpassingniveau: 

Hoe kan een gegeven weg- of spoorverbinding zo worden ingepast dat


de negatieve invloed op de ruimtelijke kwaliteit wordt beperkt? Met Expeditie 

Mooi keken we naast inpassing ook op twee andere niveaus naar routeontwerp: 

• De rol van ruimtelijke kwaliteit in het afwegingskader bij 

infrastructuurbeslissingen, 

• Het integreren van ruimtelijke ordening, ruimtelijke kwaliteit en 

mobiliteitsbeleid. 

Jacqueline Sellink (provincie Utrecht, projectleider A12-zone), Jack de 

Vries (Rijkswaterstaat), Bart van Bleek (Ministerie van VROM, Masterclass 

Routeontwerp) en Han Lörzing (onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit van 

de provincie Utrecht) waren de gidsen in deze etappe. Dat leidde tot een aantal 

bouwstenen op het vlak van het fenomeen ‘buitenstedelijke inbreiding’, infrastructuur 

als barrière of verbinding, routeontwerp vanuit gebiedskenmerken en 

tot slot een integrale benadering. 

Buitenstedelijke inbreiding 

In en rond Utrecht liggen weinig potentiële herstructureringslocaties, zeker in 

vergelijking tot bijvoorbeeld Amsterdam en Rotterdam met hun oude haven- en 

industriegebieden. De laatste grootschalige intensiveringmogelijkheid lijkt de 

A12-zone: het gebied tussen A2 en A27, ofwel tussen knooppunt Oudenrijn en 

knooppunt Lunetten. Vandaar het project A12-zone, waarin wordt samengewerkt 

door provincie Utrecht, stadsregio Utrecht (BRU), stad Utrecht, Nieuwegein, 

Houten, Rijkswaterstaat en de ministeries VROM en V&W. De stadsregio Utrecht 

is trekker. 

De A12-zone is op dit moment een weinig samenhangend ingericht gebied. De 

stad Utrecht en Nieuwegein/ Houten ontwikkelden zich met hun rug naar de 

snelweg, zodat er een rommelig en laagintensief stadsrandpatroon ontstond, 

met vooral restantfuncties (‘achterkant’). Uitzondering is het vernieuwde RWSkantoorgebouw, 

dat zich nadrukkelijk aan de snelweg presenteert. 

Het verschijnsel van de Nieuwe Stad en Oude Stad, gescheiden én verbonden 

door grote verbindingen, is niet uniek. Vele steden kennen een ‘ville nouvelle’, 

een ‘tweede stad’. In Midden-Europa: Praag, Warschau, Boedapest en in de 

Mediterranée: Barcelona, Tanger. Daar is geen sprake van uitdijende uitleg rond 

de bestaande stadskern, maar de formatie van een nieuwe tweede stadskern, die 

ook een eigen bestemmingsfunctie krijgt. 

Op Nederlandse schaal kunnen ‘new towns’ als Nieuwegein en Houten gezien 

worden als pogingen een tweede kern te maken. Maar dit soort ‘groeikernen’


hebben een relatief dorpse schaal. De A12-zone heeft echter de potentie om een 

stedelijke kern te worden met een zelfstandige bovenregionale betekenis. 

Barrière of verbinding 

De geschiedenis van infrastructuur in Nederland is bepaald door een mengeling 

van drie waarden: trots op techniek, beleving van schoonheid en gevoelens van 

schuld. De meeste oplossingen zijn gebaseerd op onze ingenieurstraditie. Soms 

zijn het mooie staaltjes, maar meestal niet. Het blijft merkwaardig dat miljarden 

geïnvesteerd worden in iets dat lelijk gevonden wordt. Is het de Calvinistische 

landsaard die leidt tot de schroom om infrastructuur mooi te vinden en mooi te 

maken? 

Mooie infrastructuur loont. Een goed voorbeeld van het effect van een extra 

investering in architectonische kwaliteit van infrastructuur is de Erasmusbrug, 

waarvan de kosten indertijd 30 miljoen gulden hoger waren dan een standaarduitvoering. 

De icoonwaarde van die brug heeft voor Rotterdam allang een 

veelvoud van die investering opgeleverd. 

Een kernvraag bij ruimtelijke inpassing is de barrièrewerking. Infrastructuur op 

maaiveld leidt tot functionele barrières. Infrastructuur boven maaiveld leidt 

tot visuele barrières. Han Lörzing, onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit 

van de provincie Utrecht, wijst 

erop dat de barrièrewerking in de 

ruimtelijke ordening ook bewust 

wordt gebruikt. Bijvoorbeeld als dam 

tegen de groeineiging van de stad. 

Of van de andere kant bezien als 

schild tegenover de stad. Dit laatste 

blijkt uit voorbeelden van suburbane 

gemeenten die zich verzetten tegen 

betere ontsluiting naar de grote stad. 

Kernen als Huizen en Amstelveen 

bleken minder belang te hechten 

aan snellere toegang tot de stad. Ze 

vreesden vooral het oprukken van 

stadse drukte. 

Het opheffen van de functionele 

barrièrewerking mag soms voorrang

krijgen. De visuele hinder van verhoogde infrastructuur kan in hoogstedelijke 

milieus positief worden omgebogen. Voorbeelden zijn de steden Seattle, Genua 

en Tokyo, waar snelwegen op poten dwars door de stad lopen. Ze zijn maximaal 

zichtbaar, maar te midden van dichte verstedelijking dragen ze in feite bij aan 

een onversneden hoogstedelijke uitstraling. 

Gebiedskenmerken en snelwegtypologie 

Han Lörzing onderscheidde in zijn bijdrage vier basistypen van snelwegvormen: 

• Stadsweefsel (‘Urban freeway’). Snelweg als openlijk onderdeel van het 

stedelijk weefsel, bijdragend aan de stadsdynamiek. Ultieme voorbeelden de 

meerlaagseTokyo Expressway en natuurlijk de New Yorkse Brooklyn-bridge 

die door miljoenen toeristen als attractie wordt afgewandeld. 

• Randfunctie (‘Urban fringeway’). Snelweg als (stads)randverschijnsel/ stede- 

lijke achterkantfunctie. Voorbeeld is de relatie tussen de A12 en de nieuw- 

bouwwijk Lunetten. Lunetten is zoveel mogelijk geïsoleerd van de snelweg, 

als een in zichzelf gekeerde wooncocon, met de ontsluiting als ‘achterkant’. 

• Weg-weg (‘Hidden parkway’). Snelweg zoveel mogelijk verstoppen/ 

onzichtbaar maken (‘weg weg!’: ondergronds, achter schermen of achter 

beplanting, zoals in het Ruhrgebied). 

• Panorama (‘Borrowed view’). Snelweg als wederzijds panorama: Enerzijds 

als boeiend beeld van permanente beweging en lichtjes. Anderzijds als gelegenheid 

om het omringende landschap te beleven (denk aan de Amerikaanse 

parkways of in Nederland de A50 over de Veluwe). 

Typologie en gebiedskenmerken zijn onlosmakelijk verbonden. Als het karakter 

van dat gebied verandert, zou je de typologie van de infrastructuur ook moeten 

aanpassen. Dus niet één eigen typologie voor een hele infrastructuurlijn (zoals 

bij de Betuwelijn is gebeurd). Voor de Ring Utrecht betekent dit afwisseling van 

de typologie op vrij korte afstanden. Immers, de deelgebieden rondom Utrecht 

hebben zeer uiteenlopende gebiedskenmerken. Denk daarbij aan een volgende 

functietoedeling: 

• ‘panorama’ voor de A27 ten noorden van Amelisweerd; 

• ‘weg weg’ ter hoogte van Amelisweerd (met overkapping ten gunste van 

aansluiting stad-landgoed); 

• ‘randfunctie’ voor de Noordelijke Ringweg Utrecht (NRU); 

• ‘stadsweefsel’ voor de A12-zone. 

expeditie mooi 47


Voor de A12-zone geldt dan: Opschalen tot een intensief hoogstedelijk milieu 

met technisch-dynamische uitstraling. Veel hoogbouw, die zich presenteert naar 

de snelweg. Voor de snelweg zelf zou verhoogde ligging op palen ideaal zijn. 

Zowel voor het opnemen van de snelwegdynamiek in de stedelijkheidsbeleving, 

als voor het functioneren van de zone rond de A12 als één stedelijk weefsel. 

Integratie 

Een mooie parallel biedt de ‘bak’ bij Amelisweerd, het verkeerskundig meest 

dringende probleem in de Ring Utrecht De bak biedt in de lengterichting onvoldoende 

kilometers voor de noodzakelijke weefbewegingen. Er wordt daarom 

nader gestudeerd op mogelijk ontweven vlak buiten de bak, rond de knooppunten 

Lunetten en Amelisweerd. Voor de A12 richting knooppunt Lunetten zou 

dat mogelijk fly-overconstructies à 

la Prins Clausplein vragen. Als daar 

intensieve hoogbouw bij zou komen 

kan dat bij uitstek de sfeer oproepen 

van een ‘urban freeway’ in hoogstedelijk 

weefsel… 

De A12-zone biedt unieke kansen 

voor een werkelijke integratie van 

ruimtelijke ontwikkeling, ruimtelijk 

kwaliteitsdenken en het oplossen van 

mobiliteitsproblemen. Het benutten 

van die kansen vloeit nog niet vanzelfsprekend 

voort uit de bestaande 

besluitvormingstrajecten. Zie de 

tot nu toe in de planstudies nog 

ongespecificeerde ‘verbreding’ van de A12. De mogelijkheid voor een optimale 

vervlechting is echter aanwezig als de provincie met partners de verbinding 

weet te leggen met de ruimtelijke strategie van NV Utrecht (verstedelijking), het 

project A12-zone en de ruimtelijke kwaliteitsbenadering.


vierde halte 

agrofoodcluster 

dinteloord 

‘Expeditie Mooi’ heeft ook het agrofoodcluster (AFC) in Dinteloord 

bezocht. In Dinteloord werkt de provincie NoordBrabant met de 

gemeenten Steenbergen en Halderberge samen aan een clustering 

van regionale bedrijven in de agro en voedingsmiddelensector 

en glastuinbouw op en rond het terrein in Dinteloord. Dit 

‘Agrofoodcluster’ is een initiatief van de Suikerunie en de Brabantse 

Tuinbouw Ontwikkelingsmaatschappij. 

Het Agro & Food Cluster West-Brabant (AFC) bestaat uit een clustering van 

bedrijven op en aansluitend aan het terrein van de suikerfabriek. Ten behoeve 

van het benutten van schaalvoordelen en het voorkomen van het dichtslibben 

van het landelijk gebied wordt glastuinbouw geconcentreerd (projectvestigingslocatie). 

Deze locatie kan mogelijk ook een rol spelen voor opvang van te 

verplaatsen glas uit kwetsbare gebieden. Het bedrijventerrein is bedoeld voor 

een specifiek segment: bedrijven uit de ‘bio-based economy’, ‘agro- en food’ 

gelieerde bedrijven, toeleveranciers en afnemers, ‘utilities’ en dienstverleners, 

aanverwante recycling, logistiek en distributie, suikerfabriek-gerelateerd, etc. 

Daarmee wordt een nieuw type van hoogwaardige bedrijvigheid ontwikkeld, die 

andere meer laagwaardige types op den duur vervangt. 

Het AFC geeft de suikerfabriek nieuwe mogelijkheden om ook in de toekomst 

een belangrijke bijdrage te leveren aan de regio. De komst van andere bedrijven 

en glastuinbouw maakt het mogelijk om in onderlinge samenwerking voordeel 

te bereiken met innovatie, duurzaamheid en kostenbewust opereren. Er moet


een duidelijke winstgevende symbiose aanwezig zijn tussen Suiker Unie en projectvestiging 

glastuinbouw, tussen Suiker Unie en de te vestigen bedrijvigheid 

en/of tussen de te vestigen bedrijvigheid en de projectvestiging glastuinbouw. 

De ontwikkeling van het AFC verandert het polderlandschap ingrijpend. Gelet 

op de impact van deze ontwikkeling, is de provincie van mening dat een normale 

landschappelijke inpassing hier niet volstaat. Conform de ambities van “Mooi 

Brabant” zet de provincie extra in op de realisering van een hoogwaardige 

beeldkwaliteit van het AFC. 

De provincie trekt het project en zet een groot deel van haar instrumentarium 

in: 

• een (interim-)structuurvisie, een besluit-MER, een inpassingplan (inclusief 

beeldregieplan) en een exploitatieplan, 

• exploitatieovereenkomsten voor de (landschaps)ontwikkeling van het AFC 

tussen de provincie en de Suiker Unie, 

• bestuursovereenkomst tussen de provincie en betrokken gemeenten over 

de inzet van middelen uit het Groenfonds, financiële bijdrage en extra 

woningbouw, 

• een landschapsontwikkelingsstrategie vanuit de gebiedscommissie. 

Het thema concentratie speelt in heel Nederland en voor meer functies dan 

glastuinbouw alleen. De ontwikkeling van regionale bedrijventerreinen, de 

vorming van landbouwontwikkelingsgebieden (LOG’s) – in veel sectoren zijn 

provincies in de weer om functies, die op een of andere manier de ruimtelijke of 

leefomgevingkwaliteit aantasten, te concentreren. Daarbij spelen vragen als in 

Dinteloord: 

• Welke strategie hanteren provincies zodat in het gebied waar uitgeplaatst 

wordt daadwerkelijk kwaliteitswinst geboekt wordt? De maatschappelijke 

dynamiek verandert immers niet, alleen maar omdat bepaalde activiteiten 

worden uitgeplaatst. 

• Welke strategie hanteren provincies zodat nieuwsvestiging zich richt op het 

concentratiegebied? Hoe zorg je ervoor dat de uitbreiding en deconcentratie 

niet gewoon weer van vooraf aan begint? 

• Gaat het bij ‘inpassing’ alleen om het concentreren van lelijkheid, of zijn 

‘lelijke’ functies zo vorm te geven dat er toch kwaliteit ontstaat?

De vorming van het AFC in Dinteloord bood Expeditie Mooi de kans om allerhande 

thema’s rond de instrumentering van ruimtelijke kwaliteit te onderzoeken: 

• De kracht van inpassing; 

• Instrumentatie van ruimtelijke kwaliteit; 

• Ruimtelijke kwaliteit en de maatschappelijke dynamiek. 


Ronald Kramps, projectleider bij de provincie Noord-Brabant, en Kees Kerstens, 

projectleider bij de gemeente Steenbergen, voedden de discussie. 

Verstoppen of benadrukken 

Een groot deel van het debat over ruimtelijke kwaliteit gaat over inpassing. Een 

nieuwe voorziening wordt gepland en vormt een interventie in het landschap. 

Hoe ga je daarmee om? 

Landschappelijk ontwerp is een krachtige interventie, ook in dit project. De 

West-Brabantse zeeklei is een open landschap, met grote ruimtes, doorsneden 

door oude watergangen en prielen. Die weidsheid staat wel onder druk. Met 

drie snelwegen in een straal van tien kilometer is de druk van Rijnmond voelbaar. 

Qua ontwerp ligt het voor de hand om de polder als één landschappelijk 

geheel te benaderen. Er is een rechthoekige ontwateringstructuur van sloten, 

die als een soort ‘Manhattan-grid’ kan worden opgepakt voor de rechthoekige 

verkaveling ten behoeve van glastuinbouw. Er is één kreek, die door het gebied 

meandert en in de ontwerpen behouden blijft. 

Door de weidse openheid van het gebied zou glastuinbouw vanaf grote 

afstanden het landschappelijk beeld gaan domineren. In het ontwerp is daarom 

gekozen om het gebied te omringen met aarden wallen, in referentie aan polderdijken 

in het gebied en de fortificaties 

van de Waterlinieforten in 

de omgeving. Binnen de wallen is 

een grasstrook voorzien en met 

gracht met een breedte van 30 

meter. Daarbinnen komt de feitelijke 

kassenbouw. Van een afstand 

zullen de kassen slechts zichtbaar 

zijn als een smalle strook boven 

de aarden wallen, waardoor hun 

dominantie grotendeels wordt 

weggenomen.


Qua begrenzing zocht men aansluiting bij de landschappelijke grenzen van de 

bestaande polder. Voor de geplande opgave van 220 ha was zo’n gebiedsomvang 

niet nodig. Interactieve ontwerpsessies leiden (voorspelbaar) tot het ‘wegschuiven’ 

van de kassen naar locaties zo ver mogelijk van het eigen dorp. Uiteindelijk 

is onder druk van de gemeente Steenbergen de Noordlangeweg aangewezen 

als zuidgrens van het plangebied. Het zuidelijke deel van de polder geldt wel 

als planningsreserve, maar pas na het eventueel bebouwen van de nabijgelegen 

vloeivelden. 

Er is kritiek mogelijk op de uitkomst, namelijk dat de landschappelijke eenheid 

van de polder niet bepalend is geweest voor het plangebied. (Althans in de nu 

voorziene planning. Met de op termijn gereserveerde uitbreiding kan dat anders 

komen te liggen.) Wel is voor de inpassing van het kassengebied aangesloten 

bij een aantal gebiedseigen elementen, zoals de polderdijken, fortificaties en 

vloeivelden. Maar de keuze om te omwallen blijft een vorm van ‘verstoppen’, in 

zekere zin vergelijkbaar met de groenstrook voor veel bedrijventerreinen. 

Is dit een nederlaag van de vormgevings- en kwaliteitsdiscipline tegenover het 

doel van economische stimulering? Of moeten we het waarderen dat hier een 

glasconcentratie verschijnt die landschappelijk gezien een gooi doet naar de 

titel ‘mooiste glasgebied van Nederland’? Een mega-ingreep in het landschap 

waarbij een harde confrontatie is vervangen door een bescheiden presentie 

van afstand en van dichtbij een zeer boeiend spel van zichtlijnen, mede door de 

strakke beeldregie op vorm, kleur en materiaal van de kassen. Met bovendien 

interessante recreatiekansen voor de bewoners uit omliggende plaatsen. 

Sommigen benaderen ruimtelijke kwaliteit als ware het het hoofddoel van 

ruimtelijke ordening. Alsof het inhoudelijk programma de klei is waarmee een 

ontwerper zijn ideale vormen boetseert. Alsof het programma zich moet voegen 

naar het concept van de ontwerper. Vanuit zo’n visie resulteert ieder project 

in een reeks concessies aan de ‘zuivere vorm’. Men gaat dan op zoek naar een 

instrumentarium dat het ontwerp een dominante positie garandeert en ‘concessies’ 

kan voorkomen… Ruimtelijke ontwikkeling is echter geen vrije kunst. 

Ruimtelijke kwaliteit gaat om het meekoppelen van het kwaliteitsbelang met 

andere belangen. Het instrumentarium moet gericht zijn op een kruisbestuiving 

van programma, gebiedskenmerken en ontwerp.

Instrumentatie 


In de praktijk van ruimtelijke kwaliteit wordt een reeks van instrumenten 

ingezet, doorgaans in een op de situatie toegesneden mix. Dat past bij het 

bestuurkundige inzicht dat instrumentatie moet worden afgestemd op de 

gedragsmotieven die je wilt beïnvloeden en dat instrumenten het meest effectief 

zijn als ze in combinatie worden toegepast. 

In principe zijn er drie instrumententypen: Juridisch, financieel en communicatief. 

Iedere concrete instrumentatie is uiteindelijk een mix (‘vuilnisbakkenras’) 

van deze hoofdtypen. Zo kan een ‘intentieovereenkomst’ een juridische 

verschijningsvorm hebben, inhoudelijk uitspraken doen over subsidies en zijn 

belangrijkste werking krijgen door het interbestuurlijke commitment dat intern 

en extern wordt uitgestraald. Iedere instrumentatie bevindt zich ergens binnen 

deze instrumentatiedriehoek. Ieder instrumententype heeft zijn eigen sterke en 

zwakke kanten. Tijdens Expeditie Mooi bleek dat deze instrumentatiedriehoek 

nuttig is om de bestaande aanpak te analyseren en om inspiratie op te doen voor 

nieuwe instrumentenkeuzes. 

Regulering is aantrekkelijk omdat ongewenste ontwikkelingen kunnen worden 

verboden. Een ‘verbod behoudens ontheffing/ vergunning’ is doorgaans niet 

bedoeld om ongewenste ontwikkeling tegen te houden, maar juist om die toch 

toe te staan zij het onder voorwaarden. Wat een verbod lijkt, is in feite een 

middel om bij te sturen op neveneffecten. 

Als er beleidsvrijheid is bij de ontheffing, dan is het verbod slechts de opstap 

voor een proces van ‘bargaining in the shadow of the law’. In feite was dit de 

gebruikelijke aanpak in de relatie tussen streekplan en de goedkeuringspraktijk 

van bestemmingsplannen. Met de nWRO is de verordening noodzakelijk om dit 

mechanisme op gang te brengen. In verschillende provincies wordt de verordening 

met succes toegepast als mechanisme om een kwalitatief gesprek over 

ruimtelijke kwaliteit op gaan te brengen. Dat verdient navolging. 

Als regulering bedoeld is als feitelijk verbod, dan ontstaat er altijd een handhavingvraag. 

Het uitschrijven van een verbodsbepaling lijkt ‘gratis’. Maar een 

verbod breekt in op gedragsmotieven van mensen of instellingen, waardoor 

een kat-en-muis-spel ontstaat. Een bekend voorbeeld in de RO-praktijk zijn de 

recreatiewoningen. Handhaving is mogelijk, maar kost altijd geld. In een goede 

instrumentenmix wordt dit afgewogen met het inzetten van communicatie 

(overreding tot acceptatie waarom iets onwenselijk is) en subsidiëring (om


alternatieve gedragsmogelijkheden te vergemakkelijken). Soms is verleiding met 

subsidie kosteneffectiever, soms een verbod begeleid met bepaalde handhaving, 

overreding en eventueel bijkomende subsidiëring. 

Subsidiëring is erg populair geworden met de opkomst van de welvaartstaat. 

Subsidies hebben een vriendelijke uitstraling. De kosten worden onmerkbaar 

uitgesmeerd en de gunsten kunnen feestelijk worden uitgereikt. Subsidies zijn 

effectief om ‘aan tafel’ te komen in projecten, waardoor kansen ontstaan voor 

partnership. 

Provincies hebben een rijke ervaring met subsidiëring en kennen ook de keerzijdes. 

Leiden subsidies daadwerkelijk tot gedragsbeïnvloeding, of alleen tot 

aanmoediging van iets dat de initiatiefnemer toch al wilde? Anders gezegd: Wat 

is feitelijk de prijselasticiteit van het gesubsidieerde gedrag? 

In de praktijk word je met subsidies niet altijd een serieuze gesprekspartner. 

De symbolische werking als communicatief instrument van steun, erkenning 

en aanmoediging is vaak heel effectief. Maar subsidiëring alleen is vaak te 

vrijblijvend om het doorslaggevende verschil te maken in projecten. Vanuit 

ruimtelijke kwaliteit bezien is het onmisbaar dat provincies het aandurven om 

zich daarnaast ook eigenstandig en gezaghebbend op te werpen als hoeder van 

het publieke kwaliteitsbelang. 

Overreding is het minst dwingende, maar niet het minst effectieve instrument. 

Het gedragsmotief om kwaliteit te bevorderen is doorgaans bij alle spelers 

aanwezig. De kunst is om dat goed aan te boren. Overreding blijkt in alle 

behandelde projecten cruciaal. Informatie verstrekken. Gezaghebbend durven 

spreken. Goede verwachtingen neerzetten. Een bevlogen bestuurder die doorzet 

en mensen op sleeptouw neemt is vaak de sleutel tot succes. Een tweede sleutel 

is de wederzijdse overreding in groepsprocessen. Gezamenlijke sessies, ateliers, 

workshops zijn de natuurlijke habitat van kwaliteitsontwikkeling. Volgens het 

adagium ‘groep maakt plan en plan maakt groep’ snijdt dit mes aan twee kanten. 

Individuele belanghebbenden dragen bij aan de kwaliteit. De groep ontwikkelt 

zich tot een coalitie. Ontwerpende benaderingen lenen zich hier goed voor. Het 

gaat er om een ‘vitale coalitie’ te maken door de juiste spelers samen te brengen 

met inspirerende experts om samen aan het plan te werken.


Dit instrument wordt breed ingezet en heeft dus niet langer een verrassingseffect. 

Belanghebbenden vertonen soms strategisch gedrag door wel of niet deel 

te nemen of er een onderhandeling van te maken. 

Ontwerpsessies mislukken als ze leiden tot een optelsom van verlanglijstjes 

onder de vlag van een kwaliteitsslogan. De meerwaarde van het atelierinstrument 

ontstaat pas als een creativiteit wordt losgemaakt die individuele belangen 

overstijgt. Dat vraagt professionele begeleiding, maar bovenal een open intentie 

bij het organiserend bestuursorgaan en de bereidheid om beleidsruimte te 

geven. 

Maatschappelijke motieven 

Instrumentatie is het componeren van een mix van mengvormen. Het start bij 

het eerlijk in kaart brengen van de gedragsmotieven van de spelers. Inclusief 

je eigen bestuursorgaan. Geeft de ‘beleidstheorie’ de werkelijke verhoudingen 

weer? Zijn er verborgen doelstellingen of wordt er een compromis toegedekt? 

Soms is ruimtelijke kwaliteit de werkelijke driver, soms is het slechts ‘flankerend 

beleid’. In het laatste geval is het goed om de verhoudingen nuchter onder ogen 

zien. Het is tenminste een teken dat ruimtelijke kwaliteit een positieve waardering 

geniet. De professional beseft dat kwaliteit ook als ‘mitigerende maatregel’ 

de moeite waard kan zijn. Het is de kunst om de marges van die situatie maximaal 

uit te nutten. Ook dat zagen we in Dinteloord. 

Op de lange termijn is het maatschappelijke motief van ruimtelijke kwaliteit 

in opkomst. Afnemende kwantitatieve groei bij toenemende mobiliteit leidt 

tot kwalitatieve concurrentie tussen plaatsen. Het bijmengen van dit motief 

bij andere beleidsdoelstellingen hoort net zo goed bij deze tendens, als het 

zelfstandige streven naar ruimtelijke kwaliteit als provinciaal belang. Het 

ruimtelijke kwaliteitsbeleid van provincies hoeft niet uit te gaan van onwillige 

of onwetende derden, die voor het kwaliteitsideaal moeten worden gewonnen. 

Het kwaliteitsmotief is een autonome kracht in de samenleving. Het is aan de 

ruimtelijke kwaliteitswerkers om dat motief te volgen, te benutten en concreet 

vorm te geven in projecten. Iedere positieve ontwikkeling lokt de volgende uit. 

Ieder succes schept de vraag naar toenemende betrokkenheid bij toekomstige 

projecten.


vijfde halte 

ruimte voor de vecht 

hardenberg 

Het Overijsselse Hardenberg, centrum van het Vechtdal, was de 

laatste halte van ‘Expeditie Mooi’. Het gebied heeft van oudsher 

een oostwest gerichte structuur, langs het dal van de Vecht. De 

aanleg van nieuwe noordzuid gerichte infrastructuur, na de Tweede 

Wereldoorlog, heeft dat sterk veranderd. Door klimaatverandering 

en andere ontwikkelingen is de tijd rijp om de oostwest relatie 

opnieuw te versterken. Om de verschillende belangen en waarden 

langs de Vecht met elkaar te verbinden en de kwaliteit van het gebied 

te versterken. In het Vechtdal werken gemeenten, maatschappelijke 

partijen en de provincie Overijssel aan een verbetering van de 

kwaliteit van het gebied – ook de ruimtelijke kwaliteit. 

In oktober en november 2009 is het Masterplan ‘Ruimte voor de Vecht’ door 

de partners vastgesteld. Vooruitlopend op de vaststelling van het Masterplan is 

in juni 2009 de realisatieovereenkomst ‘Ruimte voor de Vecht 2009’ getekend. 

In de realisatieovereenkomst hebben partners zich verbonden om vanuit hun 

eigen mogelijkheden bij te dragen aan de gezamenlijke doelstellingen; om elkaar 

blijvend te inspireren bij het ontwikkelen van plannen voor realisatieprojecten; 

om projecten integraal op te pakken en de bevolking daar nadrukkelijk bij te 

betrekken. Hiermee ligt er een inspirerend kader voor nieuwe ontwikkelingen 

in de regio.

Het Masterplan Ruimte voor de Vecht noemt 3 doelstellingen voor het Vechtdal: 

Het garanderen van de waterveiligheid; 

• Het creëren van een sociaaleconomische impuls voor het Vechtdal; 

• Het realiseren van de natuuropgaven (EHS, Natura 2000, KRW). 

• Deze doelstellingen zijn vertaald in vijf richtinggevende ‘statements’: 

• Ga voor de volle winst van de levende rivier; 

• Maak en behoud het winterbed als grote open ruimte voor landbouw, natuur, 

recreatie en landschap; 

• Maak de rivier de voorkant van het Vechtdal; 

• Organiseer de bezoekersstromen; 

• Maak de Vecht manifest. 


De ambitie is om enerzijds te komen tot uitvoeringsprojecten en anderzijds 

tot gemeenschappelijke mijlpalen. Als één van de eerste gemeenschappelijke 

mijlpalen geldt dat er eind 2011 een ‘eerste concept regionale voorkeursvariant’ 

gereed is. Om Ruimte voor de Vecht verder te kunnen realiseren is het vastleggen 

van deze regionale Voorkeursvariant een belangrijke vervolgstap. Met deze 

regionale Voorkeursvariant wordt beoogd de ontwikkelingen voor de komende 5 

tot 10 jaar vast te leggen, als een eerste betekenisvolle stap richting het eindbeeld 

voor de Vecht. 

De vraag is nu hoe verder. Het Masterplan roept allerlei ruimtelijke kwaliteitsvragen 

op. Die moeten beantwoord worden. Het gaat daarbij niet alleen om de 

inhoud, maar ook om de inrichting van het proces waarlangs die vragen beantwoord 

worden. 

Expeditie Mooi heeft zich gebogen over drie clusters van vragen: 

Inhoud 

• Hoe zorg je dat de rivier en winterbed een verbindend element wordt tussen 

de twee dele van Hardenberg aan beide kanten van de rivier? 

• Hoe integreer je de N34 in het gebied, zodat dit een minder harde grens 

wordt? 

• Hoe zorg je voor samenhang tussen ontwikkelingen langs de lijn (rivier), 

naast de lijn (winterbed) en op de lijn (locatieontwikkeling)? 

• Hoe zorg je voor een robuust ontwerp van de herinrichting van de rivier 

& winterbed, waarbij je tegelijkertijd rekening houdt met de eisen van het 

toekomstig beheer en de wensen van de beheerder?


Instrumenten 

• Hoe ziet de regionale voorkeursvariant er uit die we eind 2011 willen 

vaststellen? Eén samenhangende regionale voorkeursvariant over de hele 

(Nederlandse) lengte van de Vecht, vastgelegd in een regionale structuurvisie 

of alleen een aantal (clusters van) projecten benoemen als regionale voorkeursvariant? 

Wat moet de reikwijdte van het plan zijn: qua detailniveau, qua 

gebied (hoever buiten het zomerbed\dijken) en qua thema’s (recreatie en 

zonering van rust & drukte, landbouw, natuurontwikkeling, en meer van dat 

al). 

• Hoe pas je de herinrichting van de rivier binnen het kader van de Overijsselse 

Omgevingsvisie? 

Rol van de provincie 

• De sturingsfilosofie van de provincie is om alleen het provinciaal belang te 

beschermen, kaders te stellen en daarbinnen de ruimte laten aan de lokale 

partners. Past het dan wel om een gezamenlijke structuurvisie ontwikkelen? 

Of wordt het een gezamenlijke structuurvisie van de gemeenten of vier 

individuele, afgestemde structuurvisies? Wordt het een vrijwillig plan en hoe 

zorg je dan voor borging? 

Voor één dag vormden de Expeditieleden ter afsluiting van Expeditie Mooi 2009 

een onafhankelijk expertteam. Vertegenwoordigers van de samenwerkende 

partijen kropen in de huid van de opdrachtgever. 

Dat leidde tot inzicht op het vlak van: 

• De regierol van de provincie; 

• Het belang van een focus op scope. 

Regierol 

De provincies zijn in tal van rollen betrokken bij ruimtelijke projecten: als 

uitvoerder/ opdrachtgever, als normsteller, toezichthouder, subsidiegever, 

regisseur of participant. Provincies zijn sinds de jaren negentig steeds vaker 

in een regisserende rol gekomen. De twee drijvende krachten hierachter zijn 

ontbureaucratisering en schaalvergroting. 

Ontbureaucratisering betekent dat de overheid vraagstukken in hun feitelijke 

maatschappelijke samenhang benadert. Niet meer het opdelen in deelregels op 

verschillende beleidsaspecten, maar integrale aanpak van de wisselwerking in 

oorzakelijke factoren. Dit heeft geleid tot de opkomst van ‘integraal werken’, 

‘gebiedsgericht werken’, ‘wijkgericht werken’ etc.


Schaalvergroting betekent dat steeds meer maatschappelijke processen zich op 

bovenlokale schaal afspelen. Een integrale benadering van die processen vraagt 

dat de aanpak die bovenlokale samenhangen omvat. De geografische begrenzing 

van beleidsvraagstukken is daardoor vaker bovenlokaal/ regionaal, vooral bij 

ruimtelijke processen. 

Naar hun aard kunnen bestuursorganen wel samenwerken over hun grenzen, 

maar geen initiërende verantwoordelijkheid nemen. Hierdoor is afgelopen jaren 

steeds vaker naar de provincies gekeken om een regisserende rol te nemen. Het 

initiatief daartoe is vaak genomen door departementen, die de provincie een 

coördinerende of regisserende rol toedelen. In concrete projecten ontstaat bij 

betrokken gemeenten vaak de behoefte om de provincie te vragen als meest 

natuurlijke partij voor een bovenlokale regierol. 

Vanuit ruimtelijke kwaliteit bezien is vooral van belang dat provincies de bereidheid 

tonen om de samenwerking op gang te brengen. Er is een rijke traditie 

opgebouwd in regionale gebiedsaanpakken. De interactieve en integrerende 

werkstijl is inmiddels gemeengoed geworden bij provincies: Binnen een bepaald 

gebied worden diverse onderwerpen, beleidsterreinen en partners bijeengebracht 

in een samenhangend plan dat werk-met-werk maakt en win-win-situaties 

creëert. Deze werkstijl en de bereidheid om doelen te vervlechten heeft in tal 

van gebiedsprocessen voor commitment gezorgd. Er zijn ongekende resultaten 

bereikt. 

In verschillende van die projecten komt echter de behoefte op aan een sterkere 

initiatiefrol van provincies. Regisseren en subsidiëren is waardevol, maar de 

voortgang blijft afhankelijk van consensus onder een veelheid van partijen. Soms 

loopt dat voortreffelijk, soms treedt stroperigheid op. In die gevallen heeft alleen 

de provincie de geëigende positie om de initiatiefrol te nemen, die nodig is om 

weer voortgang te organiseren. 

Als de provincies participatie categorisch uitsluiten dan ontstaat geen volwaardig 

partnership. De provincie plaatst zich dan in een luxe risicoloze positie, terwijl de 

partneroverheden wel de volle ontwikkeling aangaan. Het is logisch dat gemeenten 

en waterschappen in de realisatiefase van projecten doorgaans de leidende 

rol hebben. Dat past bij hun positie en kwaliteiten. Maar voor de geloofwaardigheid 

van het provinciale partnership is de bereidheid tot provinciale participatie 

onmisbaar. Anders verdwijnt het gezag van provincies om regisseur te zijn en 

daarmee ook de positie om provinciale belangen in te brengen, zoals ruimtelijke 

kwaliteit.


Conclusie is dat zowel een provinciale als intergemeentelijke structuurvisie 

prima kan passen. Taboes zijn niet op hun plaats want het instrument moet 

worden afgestemd op de specifieke situatie. Voorwaarde is dat de keuze voor de 

planvorm voortvloeit uit het afstemmingsproces, waarover de provincie de regie 

heeft gevoerd. 

Scope 

Tijdens Expeditie Mooi vonden we verder een essentiële samenhang tussen de 

inhoud en het proces van gebiedsontwikkeling. De meerwaarde van de regierol 

ligt in het effect dat de projectscope heeft op het inhoudelijke concept van 

projecten. Succesvolle projecten kenmerken zich door een vruchtbare wisselwerking 

tussen het strategisch concept en de samenstelling van de beleidsarena. 

De regierol biedt goede kansen om de ‘scope’ van een project te bepalen. De 

term ‘scope’ wordt doorgaans gebruikt om de reikwijdte van de projectopdracht 

aan te duiden. Het gaat daarbij om de reikwijdte van zowel de inhoudelijke 

doelen, als de te betrekken aspecten of beleidsterreinen, de geografische 

begrenzing en het veld van betrokken spelers.


In het project Ruimte voor de Vecht kwam dit duidelijk naar voren. De 

Overijsselse Vecht is een kleine rivier, diep ingesneden in het landschap. 

Landbouwgronden en buurtschappen liggen op natuurlijke hoogten, zonder 

bedijking en zonder uiterwaarden. Er liggen van oudsher geen dorpen aan de 

Vecht en geen paden langs de Vecht. De Overijsselse Vecht is daardoor op 

de meeste plekken een verborgen rivier. Er was van oudsher dan ook geen 

‘Vechtstreek’ in Overijssel. Onder bevolking en beleidsmakers werd niet gedacht 

langs de lijnen van de Vecht. 

Vanuit het landelijke programma Ruimte voor de Rivier is ook voor de Vecht een 

project gestart. Zoals vaker in dit programma werd gekozen voor een integrale 

gebiedsaanpak. Daarmee werd het concept van ruimtelijke samenhang langs de 

Vecht gelanceerd. Langzamerhand heeft dat concept maatschappelijke betekenis 

gekregen. In het bewustzijn van bewoners; in de recreatieve marketing en in de 

opvattingen over ruimtelijke kwaliteit. Het gaat om kwaliteit en zichtbaarheid 

van de rivier en samenhangen in het gebied langs de rivier. 

De introductie van dit concept leidde tot een andere waardering van ruimtelijke 

kwaliteiten. Met goede resultaten en ruime potenties voor de komende jaren. 

Maar het leidde ook tot een nieuwe beleidsarena: gemeentebesturen, agrariërs, 

landeigenaren, waterschappen, recreatiebedrijven, bewoners en gebruikers 

werden bij elkaar gebracht in voorheen ongekende verbanden. Er waren nieuwe 

onderwerpen, nieuwe samenhangen en dus geheel nieuwe kansen voor win-winsituaties 

en projectcoalities. 

Vanuit het project is bewust geïnvesteerd is het bijeen brengen van deze arena, 

met nieuwe inhouden en partners die elkaar voorheen niet als partners zagen. 

Deze beleidsarena werd gezien als een belangrijke verworvenheid van het 

project, nodig om de rivierdoelstellingen de juiste plek te geven in de ontwikkeling 

van het gebied. Uit het expeditiebezoek kwam naar voren dat de overgang 

van planfase van naar realisatiefase stokte. Een belangrijke factor bleek de 

omvang, breedte en diversiteit van de beleidsarena. Door in het projectwerk vast 

te houden aan dit inhoudelijke verband blokkeerde de vorming van effectieve 

coalities rond individuele projecten. Te weinig spelers hadden belang om zich te 

committeren aan de ontwikkeling van het gehele gebied.


De aanbeveling was om – onder de paraplu van het Vecht-concept – kleinere 

inhoudelijk samenhangende gebieden te onderscheiden, waarbinnen kleinere 

projectcoalities kunnen ontstaan. 

Deze aanbeveling is een interventie op regieniveau, die ingrijpt op de 

samenstelling van de beleidsarena, zowel qua deelnemers, doelstellingen, 

gebiedsomvang als op het ruimtelijk inhoudelijk concept. Het illustreert hoe 

deze samenhangen. Vanuit ruimtelijke kwaliteit is zo’n regie-interventie alleen 

goed als er een goede inhoudelijke wisselwerking ontstaat tussen het concept 

op het schaalniveau van de Vecht en de concepten van kleinere gebieden langs 

de Vecht. De kunst van de ruimtelijke kwaliteitsbenadering is om die samenhang 

te ontwikkelen vanuit de gebiedskenmerken op de verschillende schaalniveaus 

en de beleidsdoelen en gedragsmotieven van partners. Een inhoudelijke ontwerpopgave 

die ook invloed moet hebben op de begrenzing van de deelgebieden. 

Uit dit en vele andere voorbeelden trekt Expeditie Mooi de conclusie: 

• Naast de rol als opdrachtgever en instrumentele overheid heeft de provincie 

wezenlijke mogelijkheden om als regisseur van gebiedsprocessen de ruimtelijke 

kwaliteit op regionale schaal te versterken. 

• Het is de kunst om de regierol te benutten om enerzijds inhoudelijke conceptontwikkeling 

op grond van gebiedskenmerken een centrale rol te geven en 

anderzijds de ontwikkeling van de beleidsarena (‘projectscope’) af te stemmen 

in een wisselwerking met die conceptontwikkeling. Die afstemming is 

geen dictaat. Het is geen eenzijdig proces van concept naar scope. Het is een 

ontwerpproces waarin gebiedskenmerken en beleidsdoelen worden vervlochten, 

aan de hand van de hierboven beschreven principes.

expeditie mooi 6 3

6 4 e xp e di tie m ooi 

deel 3 

terug 

de verhal 

expediti


van weggeweest 

en van de 

egangers


kwaliteit 

in gesprek met hero klinker 

beleidsmedewerker cultuur, overijssel 

Op dit moment is ruimtelijke kwaliteit in de mode. Er wordt veel 

gesproken over, en vooral tegen ‘verrommeling’. Ruimtelijke 

kwaliteit is een aandachtspunt in de besluitvorming. Maar wat is 

‘kwaliteit’ en waarom krijgt het nu zoveel aandacht? Volgens de 

definitie is kwaliteit de geschiktheid van iets voor een bepaald doel. 

De actuele aandacht voor kwaliteit is echter minder waardevrij. 

Binnen de klassieke definitie van Vitruvius, een Romeinse bouwkundige 

van net voor onze jaartelling, moeten bouwwerken voldoen 

aan drie eisen: bruikbaarheid (utilitas), schoonheid (venustas) en 

stevigheid (firmitas). Voor ruimtelijke kwaliteit is dit vertaald in 

gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. 

Hero Klinker van Overijssel vindt deze scheiding vooral theoretisch. In de praktijk 

ligt het toch vaak anders, zegt hij. Met een stevige ‘smile’ vraagt hij of je, 

zomaar een voorbeeld, een broodje hamburger kan verdelen in gebruikswaarde 

en belevingswaarde. “Het een is op het moment dat je er in hapt onlosmakelijk 

verbonden met het ander”, stelt hij gedecideerd. 

De belevingswaarde is de motor voor de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit. De 

welvaartgroei van voor de economische crisis heeft het tempo van ruimtelijke 

verandering sterk doen toenemen. De culturele waarden zijn weer belangrijker 

geworden. Klinker zegt dat naar zijn mening die waardering voor de belevingswaarde 

weer een terugkeer is naar vroeger. De nadruk op alleen de gebruikswaarde 

is van de laatste vijftig jaar en daarin is nu weer een kentering zichtbaar.


De ‘monofunctionele’ benadering, waar men bij voorkeur één functie op één 

plek organiseert, wordt vervangen door een meer integrale aanpak. Wat we doen 

in onze kwaliteitsturing, is proberen de schade voor andere ontwikkelingen zo 

veel mogelijk te beperken. De slag die op dit moment gemaakt wordt, is dat we 

tot een zo maximaal mogelijk resultaat willen komen door meerdere functies te 

bedienen. 

“Niet alleen kijken naar die ene gebruiksfunctie, maar ook naar andere functies. 

Dat is een hele andere benadering. Je probeert niet zo te werken dat het zo 

weinig mogelijk schade aanricht, maar zo dat je zo veel mogelijk voordeel kunt 

bereiken.” Klinker vertelt enthousiast over het voorbeeld van een geluidswal, die 

je niet alleen op zichzelf moet bouwen, maar in samenhang met de woningen 

waar die bij komt moet betrekken. En dat betekent dat je je niet op die ene 

functie moet beperken. Hij haalt het Overijsselse project van de noodzaak voor 

een ‘bypass’ in de IJsselsprong aan (zie bij de expedities in dit boek). “Je gaat 

niet alleen voor een bypass, maar je gaat ook een natuuropgave oplossen en je 

kijkt ook naar het stedelijk probleem. Je uitgangspunt is niet hoe er zo weinig 

mogelijk schade wordt veroorzaakt, maar hoe groot de toegevoegde waarde 

kan zijn. Een project is altijd meer dan die ene functie.” Er is ook altijd nog een 

onverwachte functie, aldus Klinker, die belangrijk is. Het gaat daarom vaak niet 

goed, omdat vanuit één functie wordt gedacht, terwijl de ruimte al een – andere 

– betekenis heeft voor de mensen. 

Klinker vindt het boeiend en leerzaam hoe door provincies aan de opgaven 

wordt gewerkt. Het leidt tot een veel bredere kijk, ook op je eigen werk. Je 

herkent natuurlijk dat veel dilemma’s elders op min of meer dezelfde manier 

zich voordoen. 

De aandacht voor ruimtelijke kwaliteit wordt ook gestimuleerd door het huidige 

streven naar duurzaamheid – de toekomstwaarde. Maar de bron van de revival 

van ruimtelijke kwaliteit ligt in de belevingswaarde. Het kabinetsprogramma 

heet niet voor niets ‘Mooi Nederland’. 

De aandacht voor ruimtelijke kwaliteit is een reactie op het contextloos 

ontwerpen met als enige leidraad vorm-volgt-functie en kostenefficiency. Die 

benadering is dominant geweest in de twintigste eeuw. Ze werd gedreven door 

technologische ontwikkeling en marktkrachten (het zou dus gezien kunnen 

worden als een gebiedskenmerk van de westerse wereld in die periode…).


Het modernisme heeft mooie en betekenisvolle resultaten opgeleverd. Maar het 

betekende ook een overaccentuering van het aspect gebruikswaarde, vooral in 

de zin van economische waarde. Het streven van nu naar ‘ruimtelijke kwaliteit’ is 

een roep om meer aandacht voor belevingswaarde. 

Nu de kwantitatieve groei van de verstedelijking afzwakt en tegelijkertijd de 

ruimtelijke keuzevrijheid steeds verder toeneemt, ontstaat er over steeds 

grotere afstanden concurrentie op ruimtelijke kwaliteit. 

Belevingswaarde staat daardoor niet naast gebruikswaarde of toekomstwaarde. 

Het is niet of/of. Belevingswaarde is steeds meer bepalend voor de gebruikswaarde 

en toekomstwaarde en dus ook de economische waarde van gebieden, 

functies en landschappen.

wie de 

ruimtelijke 

kwaliteit heeft… 

in gesprek met jan simon brouwer 

beleidsmedewerker noord-holland 


“Ik zou graag zien dat de landschappelijke inpassing en de ruimtelijke 

kwaliteit meer deel uit gaat maken van het systeem. Waarbij dan 

nadrukkelijk wordt gekeken naar objectieve kwaliteitskenmerken.” 

Aan het woord is Jan Simon Brouwer van NoordHolland. “Het gaat 

altijd om de harde feiten. Een esthetisch verhaal is leuk, maar daar 

kom je niet ver mee”, vult hij aan. 

Voor hem zou niet de vraag moeten zijn of je streeft naar maximale landschappelijke 

inpassing of streeft naar maximale ruimtelijke kwaliteit, maar ze zouden 

een uitgangspunt moeten zijn. Net zoals financiële haalbaarheid een absolute 

voorwaarde lijkt te zijn. ”Het moet ook keihard onderdeel uitmaken van het 

systeem. Anders komt de invulling van de ruimtelijke kwaliteit als mosterd na de 

maaltijd.” 

Ruimtelijke kwaliteit is van iedereen en tegelijkertijd van niemand. Wanneer 

ruimtelijke kwaliteit gezien wordt als een gemeengoed, kan dit problemen bij 

maximalisering van waarde opleveren. Het maximale nut vanuit bijvoorbeeld 

economisch belang (bijvoorbeeld een groot en efficiënt ingericht bedrijventerrein) 

kan ten koste gaan van het ecologische belang (bijvoorbeeld een goed 

functionerende ecologische verbindingszone).


Provincies spelen als middenbestuurslaag een belangrijke rol bij het bepalen 

van ruimtelijke kwaliteit wanneer ontwikkelingen effect hebben op regionaal 

schaalniveau en op de lange termijn. De provincie is daarbij: 

• beslisser/eindverantwoordelijke, 

• initiator/procesbegeleider/coördinator/regisseur, 

• expert (inhoudelijk), 

• adviseur/inspirator, 

• intermediair (tussen nationale en lokale belangen). 

Kwaliteit hangt verder sterk samen met een goede begeleiding van het proces 

waarbij wordt geprobeerd de verschillende waarden van verschillende actoren te 

combineren. 

De zogenaamde Schipholdriehoek (grofweg het gebied tussen A5/A4/A9) is een 

gebied met een hoge dynamiek met veel claims en plannen. Gezien de gunstige 

ligging voor verdere economische ontwikkeling (luchthaven, snelwegen, 

Metropoolregio Amsterdam) zijn er wensen vanuit projectontwikkelaars en 

grondeigenaren om het gebied te ontwikkelen (kantoren, bedrijven). Ook wordt 

er gekeken naar resterende woningbouwlocaties en zal hoogwaardig openbaar 

vervoer op de lijn Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad ingepast moeten worden. 

Tegelijkertijd zijn er recreatieve, ecologische en landschappelijke opgaven 

in het gebied (Groene AS). 

In een drietal Ateliers is met (semi)overheden en projectontwikkelaars/grondeigenaren 

gewerkt aan een gebiedsvisie en ontwikkelstrategie voor het gebied. 

Daarbij is voorlopig ingezet op een internationale ambitie; het gebied moet zich 

ontwikkelen tot een internationaal concurrerend en hoogwaardig vestigingsmilieu 

passend binnen de strategie van de Metropoolregio. De provincie Noord- 

Holland is projectleider voor het ontwikkelen van deze visie. 

Het gebied moet een duurzame en landschappelijke uitstraling krijgen door 

de wijze waarop gebouwen, openbare ruimte en landschap integraal met 

elkaar worden ontwikkeld. Het ‘poldergrid’ (o.a. hoofdvaart/verkaveling en 

de Schipholweg) heeft hierbinnen een belangrijke plaats. Duurzaamheid 

heeft betrekking op ruimtelijke kwaliteit, duurzaam ruimtegebruik en 

klimaatbestendigheid.


Alhoewel het slechts een eerste stap is in realiseren van ruimtelijke kwaliteit, is 

de ontwikkeling van de visie een mooi voorbeeld uit Noord-Holland. Er wordt (in 

ieder geval gedeeltelijk) voldaan aan de twee voorwaarden voor het realiseren 

van ruimtelijke kwaliteit; er heeft een democratisch proces plaatsgevonden en 

er is daarbij gezamenlijk richting gekozen. Daarnaast is er gebruik gemaakt van 

objectieve kwaliteitskenmerken vanuit verschillende belangen. Hier zal verder 

op worden voortgeborduurd, de gebiedsvisie heeft betrekking op de periode 

2020-2040. De les die de gezamenlijke ontwikkeling van de visie heeft opgeleverd 

is dat er concurrentie kan bestaan in ruimtegebruik, maar 

dat daarnaast ook een gezamenlijk (hoger) einddoel te ontwikkelen 

is. Op het niveau van dit hogere doel is het mogelijk 

elkaar te vinden en verschillende belangen te integreren. 

Commerciële en publieke belangen kunnen elkaar aanvullen. 

Vanuit deze wetenschap zal de ontwikkeling van dit gebied 

hopelijk leiden tot een gebied dat kwaliteit heeft en uitstraalt. 

Jan Simon Brouwer waardeert in Expeditie Mooi het gezamenlijk 

en gaandeweg leren en ontwikkelen. Vooral het op 

verschillende locaties kennisnemen van verschillende sprekende 

voorbeelden is waardevol. 

Jan Simon Brouwer worstelt wel met de indruk dat uiteindelijk 

de financiële haalbaarheid het altijd wint van de hogere 

en meer esthetische ambitie. “Het economisch denken op 

korte termijn heeft de overhand, terwijl iedereen ruimtelijke 

kwaliteit lijkt na te streven. Dit economisch denken op korte termijn zit blijkbaar 

zo vast verankerd in ons systeem en ons denken dat het bijna onmogelijk lijkt 

om tot een maximale ruimtelijke kwaliteit te komen.” 

De remedie is wellicht het juiste verhaal te vertellen. Dat is wat hij uit de expeditie 

heeft geleerd: het belang van het verhaal, de kracht van het beeld en het in 

een breder perspectief plaatsen van de betreffende locatie. Omdat ontwikkeling 

van gebieden in gezamenlijkheid plaatsvindt, is het van belang dat alle betrokken 

partijen zich kunnen vinden in het achterliggende gedachtegoed. Dit bepaalt de 

ontwikkelingslijn en daar vinden partijen elkaar, als het goed is, weer wanneer er 

iets mis dreigt te lopen.


1“Zonder verhaal lijkt ruimtelijke kwaliteit binnen een project te ‘licht’ te zijn om 

het maximaal te kunnen realiseren. Het verhaal verandert en wordt rijker door 

het bijvoorbeeld op te tillen van een lokale schaal naar een regionale schaal. 

Ik denk hierbij aan het idee van het ‘City Park’ in Limburg, het perspectief 

verschoof van een stadsrand naar een gezamenlijk stadspark. Wanneer er bij een 

verhaal een krachtig beeld wordt gemaakt, dan wordt dit mede bepalend voor de 

ontwikkelingsrichting”, aldus Brouwer. Volgens hem is de ontwikkeling eigenlijk 

tot mislukken gedoemd als je niet iedereen mee krijgt. “Ik geloof er domweg 

niet in als niet iedereen er achter staat. Je kunt natuurlijk een knoop doorhakken 

en iemand passeren, maar dat krijg je later op je brood. Je moet het ook niet 

willen. En ik geloof dat je met een goed en duidelijk verhaal er altijd wel komt. 

Natuurlijk betekent dat wel dat je compromissen moet sluiten. Maar het moet 

wel een compromis zijn, waar je in gelooft.” 

gebiedskenmerken 

in gesprek met ton van laar 

beleidsadviseur noord-holland 

“Het is zaak de grote verscheidenheid aan landschapstypen 

te behouden en bij nieuwe ontwikkelingen waar mogelijk te 

versterken of accentueren”, is een uitspraak van Ton van Laar. Hij is 

beleidsadviseur van de provincie NoordHolland. 

Zijn provincie kent een grote verscheidenheid aan landschapstypen (gebiedskenmerken). 

Maar, zo zegt Van Laar, dat geldt eigenlijk voor iedere provincie. 

“Wij zijn uniek in onze eigen specifieke combinatie van landschappen, niet in die 

verscheidenheid op zich. Dat hebben we als provincie gemeen en dat kunnen we 

dus delen.”


Ruimtelijke kwaliteit vereist ontwerpen vanuit gebiedskenmerken dus vanuit de 

bestaande context. 

Dit geldt voor alle nieuwe ruimtelijke ingrepen, van elke aard en van elke schaal, 

in zowel bestaand bebouwd gebied als in landelijke gebieden. Het totaal van 

gebiedskenmerken, of het nu gaat om landschap, water en groen in landelijk 

gebied of om straten en bebouwing in bebouwd gebied, bepaalt de aanwezige 

ruimtelijke kwaliteit en nieuwe ingrepen moeten zich daar op een expliciete 

manier toe verhouden. Je zou kunnen zeggen: ‘respect the context’. 

Het resultaat van zo’n expliciete verhouding kan – als uitzondering en niet als 

regel – ook een contrast of breuk met die context opleveren, als hier maar zorgvuldig 

ruimtelijk onderzoek en een duidelijke verantwoording aan ten grondslag 

liggen. Met andere woorden: het ontwerpen vanuit gebiedskenmerken 

betekent ontwerpen met respect voor bestaande 

kwaliteiten, maar sluit wezenlijke vernieuwing niet uit. 

De bestaande context is heel vaak complex, want gevormd in 

meerdere tijdlagen van landschapsvorming en bebouwingsgeschiedenis. 

De context is dus gelaagd. 

Bijvoorbeeld: het moeras wordt een plas, de plas wordt een 

polder, de polder wordt gevuld met weilanden en boerderijen, 

de stad rolt er overheen en er ontstaan woonwijken, verouderde 

woonwijken worden weer vernieuwd, enzovoorts. Nog steeds 

zien we in dit nu stedelijke gebied de oude ringvaart van de 

polder, met daarnaast een oude boerderij (met wel een heel 

andere functie) en daar weer omheen een levendige woonwijk 

met bebouwing uit verschillende perioden. 

In veel gebieden zijn de transformaties misschien minder dramatisch 

maar als we goed kijken, zien we vrijwel overal in Nederland 

in stad en landschap meerdere tijdlagen. 

Een ruimtelijke ingreep betekent per definitie dat een nieuwe tijdlaag wordt 

toegevoegd. Dat moet altijd gebeuren met kennis van de voorafgaande tijdlagen, 

zo mogelijk ook van eerder uitgepoetste tijdlagen, en in het besef dat met elke 

ingreep, hoe functioneel ook, de belevingswaarde wordt beïnvloed. Met elke 

ruimtelijke ingreep wordt dus een culturele daad verricht.


Ruimtelijke kwaliteit is daarom niet gebaat bij een ‘footloose’ ontwerp, een ont- 

werp dat alleen naar de functie of het programma verwijst of voor wat betreft 

de belevingswaarde alleen als los object zichzelf respecteert. Er is behoefte aan 

binding met de unieke plek en de unieke geschiedenis. 

Er is niets mis met de ambitie van gebruikers, het programma. Maar een goed 

ontwerp gaat verder en verantwoordt zich tegenover de kwaliteiten van de 

plek. Een goede aansluiting bij gebiedskenmerken zorgt voor continuïteit in de 

ontwikkelingsgeschiedenis, passendheid bij functies en ruimtelijke kenmerken 

van de omgeving en een leesbare identiteit van de locatie. 

Gebiedskenmerken vormen daarom de spil van ruimtelijke kwaliteit. 

Gebiedskenmerken verschillen naar gelang het schaalniveau en de tijdshorizon 

van de analyse. Een analyse op nationaal niveau levert andere gebiedskenmerken 

op dan een analyse op regionaal of lokaal niveau. Zo is West-Nederland op 

internationale en nationale schaal een laag gelegen deltagebied, op regionale 

schaal kun je bijvoorbeeld veenweiden zien met daartussen veenrivieren of 

droogmakerijen. Op lokale schaal zijn weer heel andere gebiedskenmerken 

relevant. Dit is door te vertalen naar specifieke kavelpatronen, patronen van 

sloten en beplanting in het landschap of naar bebouwingsstructuren in een dorp, 

inclusief de typerende bouwvormen met bijbehorende groene erven of zelfs met 

bouwkundige details, als ze kenmerkend zijn voor de identiteit en beleving van 

het gebied. 

Ruimtelijke kwaliteit kan daarom niet zonder een goede analyse van bovenlokale 

en vooral lokale fysieke gebiedskenmerken: ‘weten waar je bent’. Het gaat om 

structuren van landschap en bebouwing en dat is in Nederland tevens altijd 

‘cultuurhistorie’. Landschap en bebouwingspatronen hangen in Nederland 

nauw samen. Denk aan karakteristieke lintdorpen die zijn omgeven door 

open landschap. Sommige gebiedskenmerken zijn niet fysiek waarneembaar, 

bijvoorbeeld als ze verdwenen zijn of alleen nog bestaan uit sporen onder de 

grond. Maar ook kan het gaan om sociaaleconomische kenmerken: wie maken 

en maakten gebruik van het gebied, wat was en is de cultuur? Voor goede 

ruimtelijke kwaliteit is het minimaal gewenst om de fysieke kenmerken professioneel 

in beeld te krijgen, maar bij voldoende tijd, gevoel voor democratische 

planvorming, nieuwsgierigheid en inzet is het goed om dat te doen in een proces 

met uiteenlopende groepen van bij een gebied betrokkenen. Dit kan verrassende 

informatie en invalshoeken opleveren (‘culturele planologie’).


Provincies kunnen een essentiële bijdrage aan ruimtelijke kwaliteit leveren als 

zij regionale gebiedskenmerken analyseren, beschrijven en toegankelijk maken. 

Het gaat om het benoemen en in beeld brengen van de kernkwaliteiten van de in 

de meeste provincies sterk gevarieerde landschappen: om het ‘landschaps-DNA’ 

en het ‘dorps-DNA’. Dit behoort een kerncompetentie van provincies te zijn. 

Het is belangrijk dat die gebiedsbeschrijvingen niet in de hoofden van de selecte 

groep deskundigen blijven, maar breed worden gedeeld met de betreffende 

regio’s en gemeenten. Ook is belangrijk dat provincies ze bestuurlijk en democratisch 

laten vastleggen als kaders voor ruimtelijke planvorming. 

Dan kunnen de provincies dit met overtuiging inzetten als ze zelf ontwikkelen 

of opdrachtgever zijn, dan wel kunnen zij gemeenten vragen of zelfs opleggen 

hiermee rekening te houden. Provincies moeten de kaders aangeven met hun 

regiobeschrijvingen, de gemeenten moeten dit niet zien als een beperking, maar 

als handreiking en zich uitgenodigd voelen om dit verder door te vertalen naar 

de verschillende lokale planniveaus. Het goed beschrijven van gebiedskenmerken 

vraagt professionaliteit en liefde voor het betreffende gebied. Het consequent 

laten doorwerken van gebiedskenmerken in planvorming, als ook allerlei 

andere belangen spelen, vraagt debat en overtuigingskracht. Het kan voor de 

provincies gaan om het stimuleren en laten zien van voorbeelden (‘de wortel’) 

of om verplichtende kaders en spelregels (‘de stok’), maar iedere provincie zal 

hierin zijn eigen keuzes maken.


beleving, 

identiteit, 

herkenbaarheid 

in gesprek met elbert van der linden 

programmamanager ruimtelijke kwaliteit 

gelderland 

Het mooie en goede van een verkenningstocht als Expeditie Mooi is 

dat je met je collega’s van andere provincies er letterlijk op uit trekt, 

zegt Elbert van der Linden als hij terugkijkt op zijn deelneming aan 

de ontdekkingsreis naar ruimtelijke kwaliteit. “Dat je met collega’s 

samen de vraag kunt stellen wat dat is, werkt verhelderend. En dat 

je met elkaar gaat van plek naar plek en van opgave naar opgave 

stimuleert enorm”. 

Op de plek zelf wordt de vraag interessant: ‘wat is hier de ruimtelijke 

kwaliteit?’ Dan gaat het er ook om wie antwoord geeft – en 

waarom. Dat antwoorden zullen verschillen, geeft aan dat we te 

maken hebben met een subjectief fenomeen. Wat er gebeurt, is dat 

er een beoordeling of een waardering plaatsvindt van een specifieke 

ruimte, een al dan niet scherp begrensde plek of gebied. Daarbij 

beweegt de kwaliteit tussen positief en negatief. Interessant is hoe 

het subject tot beoordeling of waardering komt. Welke methode 

wordt gebruikt?


Ruimtelijke kwaliteit is in die zin niet meetbaar, eerder bespreekbaar – ‘Beauty 

is in the eye of the beholder’. Het draait om beleving, ervaring en interpretatie 

van het zichtbare. Het gaat om zien, horen, ruiken, voelen, proeven en spreken. 

Toch laten de klassieke schoonheden, zoals vormen, verhoudingen, symmetrie 

en boeiende spanningen, de mens niet los. Vandaar dat zij door de bank genomen 

een goed gevoel heeft voor samenhang en ordening, zeker als deze in een 

gebied zichtbaar en kenbaar zijn. Verrommeling slaat wat dat betreft niet echt 

aan. Kennis (van een gebied), kenbaarheid, herkenning zijn goede ingrediënten 

voor de ruimtelijke kwaliteitswaardering. 

Naast het zichtbare, is het verhaal essentieel. Dat geeft een plek zijn identiteit. 

Identiteit kan ontstaan uit het eigen verhaal van een nieuwe ontwikkeling. Maar 

vaak stamt het verhaal uit de geschiedenis van vroegere functies en gebeurtenissen. 

Cultuur en cultuurhistorie zijn daarom essentiële ingrediënten. “Om een specifieke 

plek goed te kunnen waarderen is het goed om de achterliggende verhalen 

te kennen”, aldus Van der Linden. “Eigenlijk een vorm van narratieve planologie”. 

De verhalen over een plek drukken betekenis en beleving uit. Wanneer de verhalen 

aan elkaar worden verteld, maken we ruimtelijke kwaliteit intersubjectief. 

Het is aardig om binnen het begrip identiteit het ook te hebben over ‘tijd’ als 

een extra dimensie van ruimtelijke kwaliteit. Laat dat niet alleen het koesteren 

van het verleden zijn, van cultuurhistorische waarden. Nostalgie kan dan snel 

om de hoek komen kijken. Ook het eigentijdse is een drijfveer voor bijvoorbeeld 

het bepalen van kernkwaliteiten van het landschap. Bij tijd en wijle is het ook 

goed om bijvoorbeeld het aspect flexibiliteit mee te laten wegen. Niet alles 

hoeft gepland en ingevuld te worden. Denk aan braakgronden, tussenlandjes, 

verwaarloosde terreinen, vervallen plekken, in onbruik geraakte ruimtes. Het 

oude gebruik is voorbij, het wacht nog op nieuwe. Het zijn de spaarpotten van 

stad en land, noodzakelijke lucht in een soms strakke ruimtelijke ordening. Geen 

‘onplekken’, maar kwalitatieve plekken, omdat ze een belofte in zich houden. 

Ook ruimte voor tijdelijk gebruik, informeel gebruik. Illegaal of crimineel gebruik 

is natuurlijk een brug te ver. 

Ruimtelijke kwaliteit is niet louter en alleen maakbaar met beleidscategorieën. 

Het ontwerpproces dient meer op de voorgrond te komen te staan.


Zeker in gebiedsgerichte ruimtelijke opgaven. Overheidsbeleid kan relevante 

ontwerpfactoren, invalshoeken, functie-eisen en programma’s aandragen. 

Verder moeten overheden zich richten op het creëren van goede omstandigheden 

voor het ontwerpproces. Respect voor het belang van het ontwerpproces 

komt tot uitdrukking door procesvereisten, zoals: het inschakelen van professionele 

ontwerpers, het organiseren van interactieve multidisciplinaire ontwerpprocessen 

of het verplicht stellen van een beeldkwaliteitplan. Dergelijke 

procesvereisten geven een belangrijke impuls aan ruimtelijke kwaliteit, zonder 

door te schieten in inhoudelijk restrictieve bepalingen, waarvan niet op 

voorhand zeker is hoe ze op een concrete locatie uitwerken. Het is voorts een 

enorme uitdaging om in het ontwerpproces het verhaal of de verhalen tot hun 

recht te laten komen. 

Ruimtelijke kwaliteit vraagt betrokkenheid van gebruikers en de brede samenleving, 

juist vanwege de (inter)subjectiviteit van het begrip ruimtelijke kwaliteit. 

Het vereist eveneens betrokkenheid van experts en ontwerpers. Het vraagt 

ook betrokken overheden, die randvoorwaarden stellen, regie voeren en de 

strategie uitstippelen. Die betrokkenheid leidt tot de gewenste dialoog, vindt 

Elbert van der Linden. “Wij geven in Gelderland, als het gaat om de ruimtelijke 

kwaliteit, de voorkeur aan de zachte hand omdat je daar op termijn meer mee 

wint dan met het zonder meer uitvaardigen van directieven. Maar daarnaast 

moet je ook stelling durven nemen en de verantwoordelijkheid willen dragen. 

Dat betekent dus echt participeren onder het motto van gedeeld bouwmeesterschap”. 

Beleving, identiteit, tijd en herkenbaarheid mogen het ruimtelijk 

handelen van de mens inspireren en daarmee het palet aan ruimtelijke ontwikkelingen 

nader inkleuren.

10x, 100x, 1000x 

in gesprek met herman van steenwijk 

senior beleidsmedewerker ro in limburg 

“Ruimtelijke kwaliteit doet zich op alle schaalniveaus voor”, 

zegt Herman van Steenwijk, “en het is van belang dat je met 

al die niveaus rekening houdt”. De aanpak van de ruimtelijke 

kwaliteit is afhankelijk van het schaalniveau en dat moet 

in beeld worden gehouden. Ontwikkelingen op het lokale 

niveau komen veruit het vaakst voor. Je zou hier kunnen 

spreken van ‘1000x’, ten opzichte van ‘100x’ op het regionale 

en ‘10x’ op het strategische niveau. 

“Vergis je niet”, aldus Van Steenwijk”, “als je praat over kleine projecten en je 

zegt daar wat makkelijker tegen ‘laten we het maar doen’, dan ontstaat juist 

door de veelheid hiervan al snel het idee van verrommeling als je het niet goed 

coördineert. Als je samen geen goed totaalbeeld hebt, zal je in regionaal verband 

wel eens spijt kunnen krijgen van al die losse stukjes”. 

Aantal Schaal Strategie Voorbeeld 

10 x strategisch/ boven-regionaal ontwerpopgave ‘nieuw landschap’ 

100 x Tactisch/ regionaal 

1000 x operationeel/ lokaal 

deels generiek beleid/ deels 

ontwerpopgave. Ook integrale 

‘gebiedsontwikkeling’ 

inpassen op basis van generiek 

beleid provincie, gemeente, 

landschapvisie 


nationale windmolenparken, 

nieuwe rijksweg, deltawerken 

ontwikkeling regionaal 

bedrijventerrein 

reclameborden, paar woningen bij 

kern, solitaire windmolen.


Van Steenwijk formuleert het kernachtig: “als je een keuze maakt op lokaal 

niveau, dan moet je je realiseren dat dit ook onderdeel is van een regionaal 

niveau. Daaruit volgt dan weer dat je ook over kleine zaken goede regionale 

afspraken moet maken”. 

Hij pleit dan ook voor dit soort zaken een goede regierol van de provincie. Het is 

daarbij van belang dat er op gemeentelijk en provinciaal niveau gezamenlijk een 

goed beeld is van de vereiste ruimtelijke kwaliteit. 

Ter illustratie geeft hij het voorbeeld van een autosnelweg, waar enkele gemeenten 

wel voor reclameborden langs de weg zouden kunnen kiezen en andere niet. 

Voor de automobilist op die weg maakt het niet uit dat er plekken zijn zonder. 

Hij ziet de weg niet per gemeente, maar als geheel – en dus als rommelig. 

Provinciaal kwaliteitsbeleid moet zich daarom ook richten op veel voorkomende 

kleine verschijnselen, zoals nieuwe dorpsranden, kamperen-bij-de-boer, vrijkomende 

agrarische bedrijven, enzovoorts. 

Als het regionale gebiedskenmerken raakt, moet ook zoiets als kamperen-bijde-boer 

onderwerp kunnen zijn van provinciaal beleid. Dat kan via subsidiëring, 

maar ook in planbegeleiding of samenwerking met gemeenten en regelgeving. 

“Natuurlijk gaat het om de waarde van het kleine”, zegt Van Steenwijk. Hij kan 

zich zeker vinden in de spreuk ‘wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd’. 

“Maar het kleine overstijgt zichzelf nog eens door de invloed die het heeft op 

het grote geheel”. 

De ruimtelijke afweging van de meeste kleinschalige ontwikkelingen op het 

lokale niveau vindt veelal plaats door de gemeente. In het kader van de nWRO 

is deze rol nog belangrijker geworden omdat de goedkeuringsbevoegdheid van 

de provincie bij bestemmingsplannen is afgeschaft. De provincie zal zich steeds 

meer concentreren op de zgn. ‘provinciale belangen’ en daarmee een groot 

aantal lokale belangen aan gemeenten overdragen. 

Om ruimtelijke kwaliteit te borgen zal bij ruimtelijke ontwikkelingen op het 

lokale niveau, evenals bij grootschaliger ontwikkelingen, rekening gehouden 

moeten worden met 3 elementen: 

• Locatie in het landschap (landschappelijk niveau) 

• Programma, volume en omvang (stedenbouwkundig niveau) 

• Vormgeving en materialisatie (architectonisch niveau) 

Bij onvoldoende ruimtelijke kwaliteit of verrommeling is er onvoldoende


aandacht geschonken aan een of meerdere van deze elementen. Waar dit 

voorkomt leert de praktijk dat bij de afweging door gemeenten vaak een aantal 

knelpunten te benoemen is dat hiermee verband houdt: 

Het voorkomen vanuit de lokale politiek gesteunde eigendomsplanologie. Dit 

is vooral eigen aan het lokale schaalniveau omdat de gemeente het dichtst bij 

de burger staat. De locatie is dan op voorhand een gegeven omdat dit de enige 

plek is waar een initiatiefnemer wil ontwikkelen. Alternatieve locaties worden 

niet bekeken. Daarnaast wordt het landschappelijk niveau soms onvoldoende 

ingevuld omdat de plangrens stopt bij de gemeentegrens, terwijl er voor een 

goede locatiekeuze in het landschap er verder gekeken moet worden dan de 

gemeentegrens. 

Vooral kleinere gemeenten hebben vaak onvoldoende kennis in huis en vaak 

niet de tijd een gedegen ruimtelijke afweging te maken. De RO-ambtenaar is 

vaak geen ervaren planoloog maar heeft veelal een bestuurskundige-juridische 

achtergrond, waarbij men meer gericht is op het proces (afhandelen van de 

aanvraag) in plaats van de inhoud. De inhoud wordt overwegend aangeleverd 

door adviesbureaus.


Een beperkt aantal adviesbureaus maakt het gros van de ruimtelijke plannen 

voor gemeenten waarbij vaak vooral financiële overwegingen en minder de 

kwaliteit een rol spelen bij de keuze van het bureau. Daarnaast worden bureaus 

vaak pas ingeschakeld als de hoofdkeuzen (locatie) al gemaakt is. 

Vooral de landelijke gemeenten vullen het stedenbouwkundige niveau onvoldoende 

in, waardoor een toetsingskader ontbreekt voor de wenselijkheid van 

zich aandiende ontwikkelingen. Landelijk wordt onderkend dat bezuinigingen 

hier debet aan zijn. 

Het is de uitdaging voor provincies om in het licht van de nWRO met de 

gemeenten tot een gezamenlijk gedragen kwaliteitsbeleid te komen. Samen 

kwaliteiten benoemen, bijvoorbeeld door het opstellen van een regionale 

landschapvisie, en op basis daarvan kiezen voor behoud en ontwikkeling op het 

lokale niveau is hiervan een goed voorbeeld. 

ordening 

in gesprek met jan de haan 

beleidsmedewerker provincie gelderland 

Van oudsher is ordening de thuishaven van het provinciale 

ruimtelijk beleid, stelt Jan de Haan van de provincie 

Gelderland.

Hij vindt dat bezien vanuit ruimtelijke kwaliteit dat ook zo moet blijven. Ordening 

is het toekennen van functies aan gebieden, het verdelen van programma’s, het 

beschermen van bepaalde gebieden (al dan niet met ‘rode lijnen’ of een verordening). 

Het is ook een goed startpunt bij het ontwikkelen van ruimtelijke kwaliteit, 

met name bij het plannen van locaties. 

Ruimtelijke kwaliteit vereist dat het regiem voor locaties gekozen wordt vanuit 

gebiedskenmerken. Dus niet alleen vanuit abstracte functionele argumenten, 

zoals in klassiek concentratiebeleid, dat opgaven toedeelt aan stedelijke kernen 

zonder te letten op de kwaliteiten in en rond die kernen. 

Bij de beleidsmatige beoordeling van locatiekeuzes gaat het om twee vragen: 

• Past de ontwikkeling bij de kenmerken van het gebied? 

• Past de ontwikkeling binnen het ‘laadvermogen’ van een locatie? 


Dit zijn vragen op het niveau van ruimtelijke ordening. Vervolgens is het zaak 

om bij inrichting en vormgeving goed rekenschap te nemen van de gebiedskenmerken. 

Inrichting en vormgeving zijn essentieel voor de kwaliteit van het 

eindresultaat, maar ze kunnen niet altijd alles ‘goedmaken’. Soms noodzaken de 

gebiedskenmerken en het ‘laadvermogen’ van een locatie tot een heroverweging. 

En je moet voortdurend om je heen blijven kijken, zegt Jan de Haan, zodat je kunt 

reageren op wijzigingen. “Het is een continu proces. Wij zijn gewend om in stappen 

te denken, maar zie het maar meer als een wandeling, waarin je al lopende 

voort om je heen kijkt en telkens opnieuw naar de kenmerken kijkt.” 

Keuzes in de ordening (het toekennen van functies aan gebieden) hebben een 

zelfstandig belang voor ruimtelijke kwaliteit. 

De ordeningsrol van provincies blijft essentieel. Kunst is ten eerste om die 

ordening mede vanuit gebiedskenmerken te bepalen en ten tweede om je niet te 

beperken tot ordeningsvragen, maar open te staan voor een dynamische wisselwerking 

tussen ordening, inrichting en vormgeving. 

Jan de Haan kijkt met plezier terug op zijn ervaringen met Expeditie Mooi. “Het 

verbreedde mijn horizon. Het is zo dat je in bepaalde gebieden vaak dezelfde 

mensen tegenkomt, maar door Expeditie Mooi kwam ik in aanraking met mensen 

uit andere gebieden en dat heeft mijn kijk verbreed. De gesprekken met anderen 

zijn verfrissend en helpen om een goed inzicht te krijgen. Ik gebruik ze nog 

steeds. ”


schakelen 

tussen niveaus 

in gesprek met bart de vries 

beleidsmedewerker provincie overijssel 

“Bij beslissingstrajecten over projecten die betrekking hebben op 

de ruimtelijke kwaliteit gaat het meestal van abstract naar concreet. 

En het is me opgevallen dat men na verloop van tijd je soms bij 

beslissingen komt, waarvan je denkt dat die al eerder aan de orde 

hadden mogen komen, of je ziet al genomen besluiten die nog wel 

eens opnieuw wilt bekijken”. Bart de Vries, beleidsmedewerker 

van Overijssel is er stellig over. Uit pragmatisch oogpunt vereist 

ruimtelijke kwaliteit schakelen tussen de verschillende niveaus. 

Het volgtijdelijk en geïsoleerd aanpakken van de niveaus locatie, inrichting 

en vormgeving leidt niet tot optimale kwaliteit. 

Het schakelen stelt eisen aan de opzet van het besluitvormingsproces: geen 

‘eenrichtingsfuik’ van grof naar fijn. Maar juist verbanden tussen de niveaus 

organiseren. Men moet zorgen dat argumenten uit ieder van de niveaus in elke 

fase mee kunnen tellen. 

Als tijdens de uitwerking blijkt dat de gewenste kwaliteit van inrichting en 

vormgeving niet haalbaar is moet heroverweging van de locatiekeuze en/of het 

programma mogelijk zijn. De Vries benadrukt dat het geen verplichting moet 

zijn om telkens naar eerdere besluiten te kijken, “maar je moet de mogelijkheid 

wel inbouwen dat je de vraag kan stellen of we nog wel met z’n allen op de 

goede weg zijn”. Een belangrijke vraag die telkens gesteld moet worden is waar


doen we het ook al weer voor. “Het moet ook verdedigbaar zijn”, aldus De Vries. 

Hij wijst op het dilemma dat terugkomen op een besluit gezien kan worden als 

gebrek aan besluitvaardigheid, iets wat de overheid toch al vaak voor de voeten 

wordt geworpen. “Maar daarom mag je die verantwoordelijkheid niet ontlopen”. 

Hoe vroeger in het proces, hoe gemakkelijker dit is. Daarom zouden provincies 

ook vroeg in ontwikkelprocessen betrokkenheid moeten tonen. 

Het vertrouwde schema (provincie – locatie; gemeente – inrichting; private 

partijen – vormgeving) heeft nog niet afgedaan. Maar provincies kunnen zich 

niet tot het niveau van ordening/ locatiekeuze 

beperken. Ze moeten ook betrokkenheid leveren 

in de fasen van inrichting, vormgeving (en beheer). 

Provincies hebben op die niveaus een eigen natuurlijke 

inbreng, vanuit de bovenlokale ordening en de 

bovenlokale gebiedskenmerken. 

Het schakelen stelt ook eisen aan de samenwerking 

tussen partijen: ruimtelijke kwaliteit kan tot 

stand komen vanuit diverse publieke en publiekprivate 

rolverdelingen. Zolang die taakverdeling 

over en weer maar geen uitsluitend effect heeft. In 

iedere fase moeten alle partners elkaars invalshoeken 

toelaten. In verschillende fasen kunnen andere 

partners het voortouw hebben, maar alle partners 

moeten openstaan voor argumentatie vanuit alle 

niveaus. De Vries heeft door Expeditie Mooi de 

gelegenheid gehad om “met de ogen van anderen” 

naar projecten te kijken. Hem is ook de betrokkenheid opgevallen, waarbij 

ook in procedurele kwesties met een onverwachte creativiteit wordt gewerkt. 

Hij waarschuwt nog wel dat je een reële kijk moet houden. “Soms worden er 

verbanden gesuggereerd die er toch niet zijn en gaat het niet om een ruimtelijke 

opgave, maar gewoon om een functionele betekenis. Dat voorkom je door grip 

te blijven houden op de hele materie en goed te kunnen schakelen tussen de 

verschillende niveaus. ”


berekenen van 

ruimtelijke 

kwaliteit 

in gesprek met piet goossen 

beleidsmedewerker ruimtelijke ordening, 

provincie zeeland 

“Ruimtelijke kwaliteit vereist het zelfbewust opeisen van de 

legitimiteit van zo op het eerste gezicht nietkwantificeerbare 

wegingsfactoren. Je zult ze voor een zorgvuldige positiebepaling 

toch een economische waarde moeten geven.” Aan het woord is Piet 

Goossen, beleidsmedewerker Ruimtelijke Ordening in Zeeland. 

Ruimtelijke kwaliteit is niet zo eenvoudig te tellen. De essenties van gebiedskenmerken, 

identiteit, betekenis en vormgeving komen beter tot uitdrukking via 

een verhaal en beeldmateriaal. Ruimtelijke kwaliteit vraagt erom dat het verhaal 

en het beeldmateriaal een eigen geldingskracht krijgen toegewezen, die naast 

of soms tegenover de uitkomsten van geformaliseerde afwegingstechnieken 

staat. “Maar pas op”, zegt Piet Goossen, “die weging kan ook nadelig worden 

uitgelegd”. Als je een bepaalde beleving in een financiële waarde uitdrukt, kan 

het ook weg worden gestreept tegen een ander onderdeel dat wellicht minder 

wenselijk is, maar meer oplevert. Je koopt het dan af”. 

Piet Goossen vindt het wel belangrijk om te zorgen voor een goede rol van 

ruimtelijke kwaliteit binnen afwegingsmechanismes.


Dit kan als volgt: 

• Neem de doelen van je gebiedstrategie op in de wegingcriteria van de 

gehanteerde methodiek. 

• Voor alternatieve oplossingen is het van groot belang dat daarin niet alleen 

varianten worden meegenomen die louter een functionele invalshoek. Laat 

ook varianten ontwikkelen met de gedachte dat ruimtelijke ontwikkelingskansen 

bij dragen aan het strategisch concept en vraag je af welke ontwerpprincipes 

bij het gebied passen. Zorg dat deze ontwikkelde varianten ook 

meedraaien in de afwegingsmethode. 

• Kwantificeer als het even kan de aspecten van ruimtelijke kwaliteit en laat 

die meetellen in de afweging. Doe dat ook met (inter)subjectieve beoordelingen 

via expertpanels en/of gebruikersenquêtes en durf de effecten 

van kwaliteit in geld uit te drukken. Laat ook een taxatie opstellen van de 

potentiële waardeontwikkeling van grond en opstallen bij de verschillende 

onderzoeksvarianten.


Strategisch concept/ Gebiedsvisie 

Ruimtelijke kwaliteit is gebaat bij een leidend idee voor een gebied: een strate- 

gisch concept. Een concept dat het wezen van het gebied uitdrukt en inspireert 

tot het benutten van de kenmerkende kwaliteiten. Zo’n richtinggevend concept 

is onmisbaar voor ruimtelijk kwaliteit. “We hebben gemerkt”, zegt Piet Goossen, 

“dat als het goed in beeld brengt, je de halve wereld wint. Daar kan niets 

tegenop”. 

Een concept is goed als het: 

• de complexiteit van het gebied vat in een herkenbaar beeld (eenvoudig), 

• de werkelijke kenmerken van het gebied goed representeert (geloofwaardig), 

• als vanzelf leidt tot heldere doelen en beoordelingscriteria (doelgericht), 

• inspireert tot betrokkenheid en actie (motiverend). 

Goossen ziet een meerwaarde in Expeditie Mooi doordat men bewust probeert de 

ruimtelijke ordening op een hoger niveau te krijgen. Hij wijst er op dat meestal 

ruimtelijke kwaliteit pas naar voren komt als we iets niet mooi vinden. “En dan is 

het eigenlijk te laat.” 

“We storen ons aan bedrijventerreinen langs de snelwegen, de indeling van 

recreatiegebieden, een lelijk opgezette wijk – en dat is altijd achteraf.” 

Hij pleit er voor om eerder mee bezig te zijn en je dan al af te vragen of het 

naast het economische en functionele, ook op het gebied van ruimtelijke 

kwaliteit iets oplevert. “Kun je er trots op zijn voor de komende jaren.” 

Goossen wil ook graag een verdere ontwikkeling zien “in theoretische zin”. 

“De indruk is nu dat er niet zo veel theoretische grondslag is. Het wordt meer 

emotioneel gevoed. De term ‘Mooi Nederland’ is ontstaan vanuit de gedachte 

dat we het allemaal mooi moeten maken. En het gaat echter niet alleen om de 

mooie plaatjes. Ruimtelijke kwaliteit gaat verder.”


kunst als 

inspiratiebron én 

toetssteen 

in gesprek met carola berkelaar 

beleidsmedewerker provincie utrecht 

Kunst en cultuur worden regelmatig ingezet bij het bevorderen van 

ruimtelijke kwaliteit. Kunst biedt een bijzondere toegang tot de 

waarden die leven in een bepaald gebied. En wat Carola Berkelaar uit 

Utrecht aan gaat moeten kunst en cultuur niet regelmatig, maar áltijd 

worden ingezet. 

Uit de ervaringen van ruimtelijke ordening met kunst en cultuur 

blijkt dat iedereen daar wel iets mee heeft gedaan of doet. 

Een voorbeeld dat haar is opgevallen tijdens de expeditie is de 

Identiteitsfabriek, wat een soort virtuele denkfabriek is over 

ruimtelijke kwaliteit in een bepaald gebied. De fabriek kan ook 

een fysieke vorm krijgen in diverse gebouwen of op een vaste 

plek. 

De provincie kan vanuit kunst en cultuur zelf agenderen wat 

ruimtelijke kwaliteit in een bepaald gebied is, daarmee kan een 

nieuwe betekenislaag worden toegevoegd aan het gebied. De 

afweging om kunst en cultuur in te zetten in het proces en in 

de uitvoering zou een automatische keuze moeten zijn, zegt ze. 

“De afweging om kunst en cultuur daadwerkelijk in te zetten 

moet voortkomen uit de definitie van ruimtelijke kwaliteit en 

het doel wat je wilt behalen.”


Gemengde ontwerpteams zijn daarbij noodzakelijk, waarin kunstenaars in het 

hele ontwerpproces meewerken met alle disciplines en daarin met inspirerende 

nieuwe brillen naar het gebied laat kijken. 

Kunstzinnige en culturele activiteiten kunnen de identiteit van een gebied naar 

voren halen. Vaak door een participatieve werkvorm. Kunstenaars hebben zich 

gespecialiseerd in het ontdekken, formuleren en verbeelden van de achterliggende 

ziel van dingen, verschijnselen en de gebieden. 

De kunst kan met een los object kwaliteit toevoegen. “Natuurlijk”, zo zegt Carola 

Berkelaar, “bestaat het gevaar dat het blijft steken in ‘opleuken’. Maar het kan 

ook betekenisvolle toevoegingen geven aan bestaande gebiedskwaliteiten. 

Kunst kan ook tegenwicht bieden aan onaantrekkelijke elementen. Zo kan een 

kunstige hoogspanningsmast zomaar weer mooi worden”. 

Bij een minder goede positie van de kunst en cultuur in het gebiedsproces kan 

de kunst als impuls in werkprocessen worden gebruikt. Door middel van kunstfoto’s, 

tekeningen (ook cartoons) worden nieuwe perspectieven in de discussie 

gebracht als middel om een spiegel voor te houden en om gebaande paden te 

kunnen verlaten. 

Ook kan de kunst een uitingsvorm zijn van onderliggende emoties voor mensen, 

zoals het in creatieve vorm ten grave dragen van het oude voor het creëren van 

het nieuwe. 

Bij al deze vormen van inbreng van de kunst en cultuur in het gebiedsproces is 

kunst de toetssteen van de bestaande ideeën, platgetreden paden en conflicterende 

belangen. Beeldend verduidelijkt Carola dat door de kunst als een eigen 

spoor mee te integreren in het proces nieuwe perspectieven worden geopend. 

Door deze te laten opkleuren gaan de papieren tijgers leven en kunnen worden 

getransformeerd tot prachtige pauwen. “De veelkleurigheid van het gebied 

is samengebracht tot een voor iedereen te beoordelen beeld of voorstelling, 

waardoor een nieuw standpunt kan worden ingenomen of bepaald.” 

Ze zou graag zien dat in de toekomst nog meer expliciet de kunst als inspiratiebron 

wordt gebruikt. ”Benadruk het ‘out of the box-denken’, het met een andere 

bril kijken.”


infrastructuur 

in gesprek met letitia van der merwe 

beleidsmedewerker van de provincie drenthe 

Ruimtelijke kwaliteit is gebaat bij het bewust ontwerpen van 

infrastructuur, van snelweg tot fietspad, van looproute tot provinciale 

weg. “Het lijkt misschien niet het allerbelangrijkste”, zegt Letitia van 

der Merwe van Drenthe, “maar de invloed van de infrastructuur op 

het geheel is groot”. 

Van der Merwe is aan twee laatste expedities aangehaakt, toen ze bij de provincie 

ging werken. Zij vindt, ook al heeft ze maar een deel meegemaakt, het een 

leerzaam project. 

In Expeditie Mooi zijn vier hoofdvormen aan de orde gekomen die 

de relatie tussen infrastructuur en omgeving vorm geven. Zoals 

hier eerder is beschreven, lopen die uiteen van afscheiden of zelfs 

verstoppen tot onderdeel van het panorama, landelijk en stedelijk. 

In Nederland is lang bepaald door het negeren van de infrastructuur. 

Met ruimtelijke kwaliteit kan je verder te gaan door het 

verbinden van de infrastructuur met ruimtelijke kwaliteiten en het 

onderwerp te laten zijn van beleving. 

Als we met Letitia van der Merwe praten over het bovenstaande 

maakt ze ook duidelijk dat ze nog niet tot in detail kan en wil oordelen 

over de waarde van dit onderdeel van de verkenningstocht naar 

de ruimtelijke kwaliteit in Nederland omdat ze pas op het eind zich 

bij de expeditie heeft aangesloten. Wel hoopt ze op een stimulerend 

vervolg. “Dat mag superinspirerend zijn”, zegt ze met een lach.


goed opdrachtgeverschap 

in gesprek met frank van der steen 

adviseur ruimtelijke kwaliteit, regionaal 

ontwerpen en landschap van de provincie 

noord-brabant 

Realiseren van ruimtelijke kwaliteit begint bij 

goed opdrachtgeverschap, zegt Frank van der 

Steen, beleidsmedewerker van de provincie 

NoordBrabant. “Goed opdrachtgeverschap is niet 

alleen een taak van de provincie, maar iets dat 

je samen met andere partijen moet doen”. Ook 

partijen als waterschappen, terreinbeherende 

instanties en gemeenten spelen namelijk een 

belangrijke rol bij de realisering van ruimtelijke 

kwaliteit. 

“De provincie is ook daarin een soort regisseur, waarbij 

je je wel dient af te vragen wát je wilt regisseren”, zegt 

de Brabantse beleidsmedewerker. “Als hoeder van de 

provinciale kwaliteit zal je naar de betrokken partijen zal je goed duidelijk 

moeten maken dat je er samen voor staat. En dat betekent geld, menskracht en 

instrumentarium.” 

Als goed opdrachtgever van projecten voor de realisatie van ruimtelijke kwaliteit 

zal de provincie de provinciale of regionale opgave moeten herkennen en 

daarvoor het gewenste ambitieniveau dienen te bepalen. Het is cruciaal om de


juiste partijen aan tafel te krijgen. Die partijen moet je vroegtijdig in het proces 

betrekken. Zo kan je goede ideeën verzamelen voor het aanscherpen van de 

opdracht en kan je de kwaliteiten van de afzonderlijke partijen optimaal inzetten 

bij de opdrachtformulering voor het bepalen van het programma van eisen en 

het analyseren van de opgave. “Een bevlogen gedeputeerde als vaandeldrager, 

die standvastig is als een rots”, zegt Van der Steen, is eveneens van het grootste 

belang”. Hij voegt er aan toe dat het samenspel van zo’n bestuurder met een 

ambtelijke projectleider bepalend is voor een succesvol verloop van het project. 

“Het zijn twee handen op één buik.” 

De samenwerking moet gebaseerd zijn op een gezamenlijke sense of urgency en 

onderling vertrouwen. Het gaat daarbij ook om betrokkenheid en commitment. 

Een belangrijk aspect is dat kwaliteit een onderdeel moet zijn van het programma 

van eisen. Verder is het van belang dat de provincie de ruimte creëert voor 

een excellent ontwerp. Via het integrerende en verbeeldende vermogen van het 

ruimtelijk ontwerp komt de verwerkelijking van ruimtelijke kwaliteit dichterbij. 

Ten slotte is het kunnen organiseren van een helder proces een andere belangrijke 

conditie waaraan de provincie moet voldoen. De ruimtelijke kwaliteit moet 

geborgd zijn door het inschakelen van professionele ontwerpers en het organiseren 

van interactieve multidisciplinaire ontwerpateliers. Werken aan ruimtelijke 

kwaliteit is integraal, interactief en multidisciplinair. Procesvereisten die horen 

bij goed provinciaal opdrachtgeverschap. 

Goed en professioneel opdrachtgeverschap doorgeven aan andere partijen zoals 

gemeenten vraagt van de provincie een stimulerende en inspirerende rol. Dat 

kan bijvoorbeeld door goede voorbeelden aan te reiken van gerealiseerde projecten 

met een goede kwaliteit. Maar dat kan ook door duidelijk te maken welke 

condities het realiseren van ruimtelijke kwaliteit binnen handbereik brengen. 

“Je moet bijeenkomsten organiseren waarin je nadrukkelijk dat opdrachtgeverschap 

als centraal thema neerzet”, aldus Van der Steen. 

Hij zegt dat Expeditie Mooi een welkome en verrijkende ervaring is geweest die 

zijn begrip van de materie verder heeft verbreed en voor de nodige houvast 

heeft gezorgd. “Ik ben ook betrokken bij ‘Mooi Brabant’ en ik heb de uitkomsten 

van de discussies, de notities en dergelijke van Expeditie Mooi goed kunnen 

gebruiken in de gesprekken die ik in dit project over heb.”


wie is wie 

Comité van aanbeveling 

Blank, Hilde, Adviesbureau BVR, directeur 

Boxtel, Elma van, ZUS [Zones Urbaines Sensibles] 

Krol, Bart, Provincie Utrecht, gedeputeerde ruimtelijke ordening, stedelijke 

vernieuwing en landelijk gebied 

Leeflang, Hans, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, directeur Strategie, 

Kennis en Coördinatie, voorzitter van de EO Wijersstichting 

Stigter, Edward, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening 

en Milieu, programmadirecteur Mooi Nederland 

Verdaas, Co, Provincie Gelderland, gedeputeerde ruimtelijke ordening, 

voorzitter comité 

Waveren, Harry van, Provincie Gelderland, gedeputeerde ruimtelijke 

ontwikkeling en cultuur 

Zeeuw, Friso de, TU Delft, praktijkhoogleraar gebiedsontwikkeling 

Deelnemers Expeditie Mooi 

Berkelaar, Carola, Provincie Utrecht, ontwerp landschap 

(kerngroeplid Expeditie Mooi) 

Brouwer, Jan Simon, Provincie Noord-Holland, beleidsadviseur natuur, 

recreatie en landschap 

Dijk, Saskia van, Drents Plateau, adviseur ruimtelijke kwaliteit 

Dumont, Riet, Provincie Gelderland, senior-adviseur landelijk gebied 

Firet, Marianne, Provincie Gelderland, adviseur ruimtelijke kwaliteit 

Goossen, Piet, Provincie Zeeland, senior-beleidsmedewerker ruimtelijke ordening 

Graaff, Eveline de, IPO, senior-adviseur 

Haan, Jan de, Provincie Gelderland, projectleider

Heeren, Ton, IPO, adviseur ruimtelijke ontwikkeling 

Klinker,Hero, Provincie Overijssel, beleidsmedewerker Cultuur 


Kloosterziel, Hilde, Provincie Fryslân, adviseur landschap 

Laar, Ton van, Provincie Noord-Holland, Coördinator ruimtelijke kwaliteit 


Lahaye, Hugo, Provincie Limburg, rayonplanoloog 

Linden, Elbert van der, Programmamanager Ruimtelijke Kwaliteit (kerngroeplid 

Expeditie Mooi) 

Merwe, Letitia van der, Provincie Drenthe, beleidscoördinator ruimtelijke 

kwaliteit 

Müller, Monique, Provincie Overijssel, programmaleider ruimtelijke kwaliteit 

Naus, Floor, Provincie Noord-Brabant, stedenbouwkundige 

Ramaker, Margreet, Provincie Flevoland, beleidsmedewerker cultuurhistorie 

Schutte, Wendy, Provincie Drenthe, beleidsmedewerker cultuur 

Spiertz, Hanneke, Provincie Overijssel, stedenbouwkundige 

Steen, Frank van der, Provincie Noord-Brabant, landschapsarchitect 

Steenwijk, Herman van, Provincie Limburg, Senior-adviseur ruimtelijke ordening 


Vreugdenhil, Vera, Provincie Flevoland, coördinator ruimtelijke kwaliteit 

Vries, Bart de, Provincie Overijssel, beleidsmedewerker 

Vries, Catrien de, Provincie Fryslân, programmamanager ruimtelijke kwaliteit 

Woerkom, Mathieu van, Provincie Zeeland, beleidsmedewerker cultuurhistorie 

Wolf, Aty de, Provincie Zuid-Holland, beleidsmedewerker cultuurhistorie 


Expeditieleiding 

Baas, Jan Herman de, de Baas Management.nl, expeditieleiding 

Jorna, Frans, Lysias Advies, expeditieleiding 

Piatkowska, Marta, Lysias Advies, projectondersteuning 

expeditie mooi 9 5


Colofon 

Uitgever: 

IPO 

Afbeelding omslag: 

Johan van den Tol namens Lysias Advies BV 

Tekstbijdragen: 

Jan Herman de Baas, Frans Jorna, deelnemers expeditie 

Samenstelling deel 1 & 2: 

Jan Herman de Baas, Frans Jorna 

Redactie en interviews: 

Frans Collignon 

Grafische vormgeving en druk: 

Thoben Offset Nijmegen BV 

Illustraties: 

tekeningen – John Körver, 

foto gedeputeerde Krol – Petra van Schaik 

foto gedeputeerde Van Waveren – Anda van Riet 

overige foto’s uit privébezit van expeditiegangers 

ISBN/NUR: …/945 

© IPO 

Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand 

of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie, 

opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Expeditie Mooi - Provincie Overijssel

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?