Lesmap verliefdheid, zwangerschap en holebi - Jeugd en ...

LESMAP ROND VVERLIIEFDHEIID,, 

ZWANGERSC SCHAP EN 

HOLEBII

Inleiding 

Voorstelling Jeugd en Seksualiteit vzw 

Tips rond begeleidingshouding 

• Algemeen 

• Veiligheid 

• Richtlijnen gepast reageren 

• Echtheid en rolmodel 

Aan de slag in de klas 

• Korte uitgewerkte methodieken per graad 

Ander educatief materiaal om mee aan de slag te gaan 

• Educatieve spelen 

• Publicaties 

• Online 

Jeugd en Seksualiteit vzw, Koningin Astridlaan 106/002, 2800 Mechelen 

015/20 69 68 * info@jeugdenseksualiteit.be * www.jeugdenseksualiteit.be

Met het pakket ‘Verliefdheid, , zwangerschap en holebi' maken jongeren kennis met relaties en 

seksualiteit in hun dagelijkse se leven leven. Relaties en seksualiteit zijn dynamisch gebeurtenissen gebeur van en 

tussen mensen. Zonder voorbij te gaan aan de mogelijke gevaren van seksueel gedrag, willen wwe 

w in 

dit lespakket vooral aandacht hebben voor de prettige en verrijkende kant van relaties en 

seksualiteit. Genieten, respect en engagement zijn hierbij sleutelbegrippen. 

Dit lespakket wil op twee manieren de kracht van jongeren versterken: door het zelf zelfvertrouwen, zelf 

het 

zelfbeeld en de weerbaarheid van jongeren te vergroten en door hen ‘instrumenten’ aan te bieden 

die hen op hun weg van dienst kunnen zijn. Met deze instrumenten bedoelen we informatie (kennis), 

vaardigheden (kunde) en attitudes (zijn). Zo krijgen jongeren de kans om te komen tot een plezante 

en verantwoordelijke beleving van relaties en seksualiteit. 

Het lespakket bestaat uit een handleiding voor de begeleider met tal van methodieken. 



Jeugd en Seksualiteit vzw 

Jeugd en Seksualiteit vzw is een informatie informatie- en vormingsdienst die kinderen, jongeren en hun 

begeleiders correcte informatie over relaties en seksualiteit wil bieden. 

Jeugd en Seksualiteit vzw richt zich naar het on onderwijs door: 

• het organiseren van vorming rond relaties en seksualiteit 

• het ontwikkelen van educatieve spelen, materialen en informatiedragers rond relaties en 

seksualiteit om dit thema makkelijker met kinderen en jongeren te bespreken 

• het begeleiden n van scholen en leerkrachten rond het thema relaties en seksualiteit. 

Jeugd en Seksualiteit vzw hanteert in al haar activiteiten een: 

• Open en positieve houding tegenover jongeren: Jongeren hebben hun eigen bekommernissen, 

meningen, gevoelens en verlange verlangens. ns. Jeugd en Seksualiteit vzw wil aansluiten bij hun leefwereld en 

beschouwt hen als volwaardige gesprekspartners. 

• Open en positieve houding tegenover seksualiteit: De prettige en verrijkende kant van 

seksualiteit wordt benadrukt zonder blind te zijn voo voor r de gevaren en risico’s. Genieten, respect en 

engagement zijn hierin sleutelbegrippen. 



Algemeen 

- Tijdens de les is het de bedoeling dat er zonder taboes gepraat wordt over relaties en 

seksualiteit. Er zijn dan ook geen juiste of foute antwoorden! 

- Het kan gebeuren dat de jongeren met specifieke vragen naar de leerkracht toekomen. Als 

leerkracht wordt men niet verondersteld op alle vragen een antwoord te hebben. 

Communiceer duidelijk naar de groep toe dat je geen antwoord hebt op alle vragen. 

Wanneer je zelf als leerkracht het antwoord op een vraag niet weet dan kan je de jongere 

uitleggen dat je tegen de volgende les het antwoord zal opzoeken of dat ze zelf de vraag 

anoniem via de website van Jeugd en Seksualiteit kunnen stellen aan een medewerker. 

medewerker 

- Baken je grenzen af als begeleider. Begeleiders hebben soms angst om rond relaties en 

seksualiteit te werken in de klas omdat ze denken dat jongeren persoonlijke vragen gaan 

stellen. Maar niemand zegt dat je op deze vragen moet antwoorden. Bepaal zelf waar je wel 

of niet een antwoord twoord op geeft, geef duidelijk aan waar je grenzen liggen, maar respecteer 

ook de grenzen van je leerlingen. 

- Maak afspraken aan het begin van de les voor de veiligheid. Je kan hiervoor de Pickasoll 

regels gebruiken. 

Pickasoll 

- Privacy: rivacy: Wat hier verteld wordt, is vertrouwelijk en blijft binnen de groep. We vertellen niets 

door. 

- Ik-vorm: vorm: We praten over onszelf, onze gevoelens en ervaringen, meningen. We zijn open en 

eerlijk. 

- Cultuur: ultuur: We hebben respect voor de verschillende culturele achtergronden. 

- Kies: ies: Kies wat je vertelt en wat niet. Je hoeft niet iets te vertellen als je niet wil. 

- Actief: ctief: Wees actief in wat we gaan doen, je hoeft niet af te wachten tot iemand anders iets 

doet. 

- Seksueel eksueel actief: Dit is nniet 

iet enkel met iemand naar bed gaan, seks zit in je hoofd en in je 

gevoelens. We hebben het over alle vormen van seks en iedereen kan erover meepraten. 

- Oriëntatie: riëntatie: Mensen kunnen heteroseksueel, homoseksueel, lesbisch of biseksueel zijn. 

- Lachen/Luisteren: Lachen is belangrijk, uitlachen kan niet. Luisteren is ook belangrijk, niet 

alleen praten. 



Veiligheid 

Een vormingsklimaat voor relationele en seksuele vorming in een open en ontspannen sfeer 

Toen ik mijn eerste en enige ’seksles’ kreeg, kwam de schooldokter plots op de proppen. Ik had die 

man nog maar twee keer gezien, telkens in het toenmalige PMS PMS-centrum centrum voor het bekende medisch 

onderzoek. Hij kwam binnen in onze klas en begon droog zijn uitleg. Het woord ’penis’ valt en de klas 

proestte het uit t van het lachen. Hij negeerde professioneel onze reactie en ging gewoon verder. 

Gestommel en gebabbel werden onmiddellijk in de kiem gesmoord en afgedaan als onrespectvol. 

“Vragen.” “Nee, meneer, wij weten alles al.” De les straalde een bepaalde gêne uit. En wat verwacht 

je dan als iedereen op het einde van de les een condoom mee naar huis krijgt? Dat we die 

behoedzaam zouden wegsteken en bewaren in ons nachtkastje? No way, opblazen, 23 exemplaren in 

één keer en heel de speelplaats lachen… 

Relationele en seksuele vorming (rsv) wordt vaak gezien als een lastige en zware onderneming waar 

toch ernstig moet mee omgegaan worden. Toch kan rsv ook synoniem zijn voor aangename 

gesprekken, leuke momenten van uitwisseling in een open en ontspannen sfeer waar er mag en kan 

gelachen worden. Lachen dat niets te maken heeft met weglachen, uitlachen, misplaatste moppen of 

cynisme. Het gaat over ruimte creëren voor echte humor, luchtigheid en ontspannenheid. Hoe kan je 

als begeleider een open en ontspannen sfeer scheppen waar deelnemers zich op hun gemak voelen 

en kunnen vertellen wat ze willen? Of anders gezegd: hoe maak je dat mensen zich veilig en 

betrokken genoeg voelen om mee deze sfeer te maken? Ons uitgangspunt is een positieve en open 

houding tegenover seksualiteit en tegenover jongeren. 

Een vormingsklimaat kan je omschrijven als de algemene sfeer waarin een vorming zich afspeelt en 

die de kans dat deelnemers iets leren, vergroot of verkleint. Kijk naar het voorbeeld van de 

inleiding. Er hangt een bepaalde sfeer. De deelnemers voelen zich niet op hun gemak. Misschien 

omdat ze nog nooit over seksualiteit praatten in de klas of omdat ze zich onwennig voelen bij de 

schoolarts die de vorming ‘geeft’. Deze begeleider weet duidelijk geen raad met de sfeer. Hij 

‘bestraft’ het et lachen, vermijdt vragen en interactie en negeert de onwennigheid met condooms. 

Willens nillens beperkt hij zich tot het overbrengen van de inhoud. Er ontstaat een geforceerd 

vormingsklimaat. 



Richtlijnen voor een ontspannen vormingsklimaat 

Volgend schema bekijkt hoe een begeleider het vormingsklimaat ten goede kan beïnvloeden. Er zijn 

vier elementen die een vormingsklimaat bepalen: de deelnemers, de begeleider, de inhoud en het 

proces dat zich tussen de vorige drie afspeelt. Elke begeleider verhoudt zich op een welbepaalde 

manier tot deze vier elementen. We zullen deze relaties stap voor stap bekijken. 

Relatie begeleider-deelnemers deelnemers 

- Inschatten van de doelgroep 

- Groepssamenstelling 

- Ruimte voor ervaringen en 

- 

meningen 

Respecteren en bewaken van dde 

grenzen van deelnemers 

- Fysische veiligheid 

Relatie begeleider-zichzelf 

- Bewust van eigen visie tov 

- 

seksualiteit 

Werkvorm 

- Onbevangen, aanaardende en 

- 

onthechte houding 

Authenticiteit 

- Eigen effectiviteit 

Fig.: De vier elementen die een begeleider moet onderhouden tijdens een vorming 

De uitdaging bestaat er in om op elke as (zie schema) veiligheid te creëren. Veiligheid creëren 

gebeurt in de eerste plaats in functie van de deelnemers: procesmatige veiligheid, psychische 

veiligheid en fysische veiligheid. Maar dat alleen is niet genoeg om een gevoel van ontspannenheid 

te krijgen. Naast de deelnemers is het belangrijk dat ook de begeleider ontspannen is. Dat kan alleen 

als de begeleider zich op zijn gemak voelt bij de deelnemers, maar ook bij zichzelf, bij de inhoud en 

bij het proces. Uiteraard is er een grote samenhang tussen deze vier elementen. Ze zijn niet los van 

elkaar te begrijpen. 

De relatie begeleider-deelnemers deelnemers 

Relatie begeleider-inhoud inhoud 

- Onderwerp goed introduceren 

- Zelf op de hoogte zijn 

- Omgaan met lachen 

- Soepel omgaan met 

voorbereiding 

Relatie begeleider-proces proces 

- Logische opbouw 

- Belang van ijsbrekers en 

- 

opwarmers 

Aanpassen van opwarmers aan 

eigen programma 

- Groep bestaat uit individuen 

- Van individu naar één groep groe 

- Van subgroepjes naar één groep 

Jongeren eren die een vorming volgen over seksualiteit kunnen zich erg onwennig voelen. Ze voelen zich 

onzeker, zijn bang dat ze zich belachelijk gaan maken of dat anderen hen belachelijk zullen maken. 

Om deze spanning weg te nemen, hebben de deelnemers nood aan ve veiligheid. iligheid. De begeleider zal die 



veiligheid pas kunnen creëren als hij of zij aansluiting vindt bij de deelnemers. Enkele tips om de 

betrokkenheid op de deelnemers te bevorderen. 

Inschatten van de doelgroep 

Rsv gebeurt meestal in groep. Al bestaat een groep uit verschillende individuen, toch zal de vorming 

afgestemd worden op de groep als een soort eenheid. Daarvoor is het belangrijk dat de begeleider 

zich rekenschap geeft van de kenmerken van deze specifieke gr groep. oep. Wat bindt de deelnemers? Wat 

zijn de gezamenlijke kenmerken van de individuen in deze groep? Leeftijd, sociale achtergrond, 

hobby’s en interesses, schoolse context enz. kunnen elementen zijn die de deelnemers aan elkaar 

binden. Vanuit deze gemeenschap 

gemeenschappelijke pelijke kenmerken kan de begeleider proberen in te schatten wat 

de ‘gemiddelde’ verwachtingen, behoeften en gevoeligheden zijn die in deze groep leven. Kinderen 

van elf hebben andere behoeften dan jongeren van veertien. Mensen die al tien jaar samen in de 

jeugdbeweging zijn, vragen een andere aanpak dan een nieuwe klasgroep. Jongens in een instelling 

hebben andere gemeenschappelijke kenmerken dan meisjes in een +13 +13-groep. groep. Uiteraard kan de 

begeleider op voorhand alleen een algemene inschatting maken. Die zal wellicht tijdens de vorming 

zelf bijgesteld moeten worden. 

Groepssamenstelling voor ogen houden 

Een groep heeft een zekere eenheid, maar binnen elke groep bestaat er ook verscheidenheid. 

Mensen verschillen qua temperament en stijl, ze hebben andere opv opvattingen attingen en overtuigingen, 

andere wensen en motieven. Een begeleider van relationele en seksuele vorming zal ook rekening 

moeten houden met verschillen in seksuele rijpheid, seksuele ervaring en seksuele voorkeur. Een 

deelnemer zal zich maar echt veilig vo voelen elen wanneer de begeleider hem of haar ook als individu blijft 

zien, niet alleen als een ‘element’ van de groep. 

Ruimte om ervaringen en meningen te delen 

In een vorming is het belangrijk om ruimte te laten voor de eigen invulling en inbreng door de 

deelnemers. lnemers. Ervaringen en meningen zijn altijd in een of andere mate herkenbaar voor de 

luisteraars. Daarom is uitwisseling van essentieel belang. Uitweiden over iets wat de deelnemers 

bezighoudt, maar niet voorzien was in het programma is vaak geen verloren moeite. Concrete 

verhalen zeggen soms meer dan theoretische uiteenzettingen of vage begrippen. Wanneer 

deelnemers zich herkennen in ervaringen van andere deelnemers, heeft dit een positief effect op de 

onderlinge betrokkenheid. Het werkt ontspannend om te weten dat anderen bijvoorbeeld ook met 

onzekerheid zitten. Daardoor wordt het makkelijker jezelf open te stellen en zelf ervaringen te delen. 



Voor elke begeleider is het zoeken naar een juist evenwicht tussen ruimte geven en grenzen 

bewaken. Nochtans hebben n ze elkaar nodig om te bestaan. Deelnemers zullen niets persoonlijk 

vertellen als ze nog niet op hun gemak zijn. Omgekeerd is er ook geen veilige sfeer als de deelnemers 

niets zeggen. Het is dus voortdurend zoeken naar de balans. Als het gesprek te anekdo anekdotisch anekdo dreigt te 

worden, is het aan de begeleider om het gesprek weer te structureren en terug te brengen naar de 

leervraag en de mogelijke antwoorden daarop. 

Rrespecteren en bewaken van grenzen van deelnemers 

Soms ontstaat er tijdens een vorming een bepa bepaalde alde openheid om persoonlijke verhalen te vertellen. 

Dit is een gevolg van een goed klimaat. Respecteren van grenzen van deelnemers houdt in dat er op 

zulke momenten geen druk gelegd wordt om iets te moeten vertellen. Een deelnemer behoeden om 

dingen te vertellen rtellen waar hij later spijt van krijgt, is een belangrijke taak van de begeleider. 

Aandacht voor fysieke veiligheid 

Lichamelijk comfort draagt bij tot meer ontspanning. De deelnemers aan een vorming zullen zich 

beter kunnen focussen op de inhoud als ze in een comfortabel lokaal zitten met voldoende 

(zit)plaats, lucht en licht. Vormingen met actieve onderdelen houden ook meer risico’s in. Het is aan 

de begeleider deze tot een minimum te herleiden. 

De relatie begeleider-inhoud 

Als een begeleider de inhoud d beheerst en hier ontspannen kan mee omgaan, vergroot dit het gevoel 

van veiligheid bij de deelnemers. Een begeleider die als bekwaam ervaren wordt, boezemt 

vertrouwen in bij de deelnemers. Wij schetsen hieronder hoe ontspannen en open met de inhoud 

kan worden omgegaan. 

Het onderwerp goed introduceren 

De manier waarop een thema wordt aangebracht, bepaalt dikwijls de participatiegraad van de 

deelnemers. De begeleider kan nieuwsgierigheid opwekken en de deelnemers motiveren door een 

korte en duidelijke uiteenzetting te geven over wat volgt. Door enkele vragen te citeren waarop de 

deelnemers een antwoord zullen krijgen, geef je hen het gevoel dat ze echt iets gaan leren. 

Deelnemers elnemers voelen zich ook veiliger wanneer ze goed weten wat er precies van hen verwacht wordt. 

In de inleiding zegt de begeleider dus niet alleen wat er aan bod zal komen, maar ook hoe er gewerkt 



zal worden. Als deelnemers duidelijk weten dat ze vragen mog mogen en stellen of dat het de bedoeling is 

dat ze ook hun eigen mening verwoorden, dan zullen ze dit ook sneller doen. 

Zelf op de hoogte zijn 

Hoe meer kennis van zaken de begeleider heeft, hoe meer ontspannen hij met de inhoud kan 

omgaan. Het is eenvoudiger om de kern uit een gesprek te halen en op vragen helder en klaar te 

antwoorden wanneer je thuis bent in de materie. Deelnemers verwachten niet dat hun begeleider 

alles weet, maar wel dat hij of zij meer dan gemiddeld onderlegd is. Het gaat daarbij eerder over je 

expertise laten blijken als het nodig is, dan in uitgebreide uiteenzettingen je kennis ten toon te 

spreiden. 

Omgaan met lachen 

Mensen in groep lachen om verschillende redenen. Niet altijd wordt er gelachen omdat iets grappig 

is. Mensen lachen uit t ongemak of uit sociale druk, omdat iedereen lacht. Mensen lachen om hun 

zenuwachtigheid te verbergen. Mensen lachen omdat ze weerstand voelen of willen protesteren 

tegen iets wat ze niet leuk vinden. Lachen is iets wat mensen doen om een bepaalde band te 

scheppen of een gevoel te uiten: ze interageren met elkaar. 

Er is in een vorming een belangrijke taak weggelegd voor de begeleider om met lachen om te gaan. 

Eerst en vooral is er een taak weggelegd om een sfeer te scheppen waarin lachen een plaats kan 

krijgen. jgen. Het is niet verplicht om te lachen maar het kan. Blok het zeker niet af. Een grappige situatie 

of een spitsvondige opmerking van een deelnemer positief benaderen, geeft een heel ander gevoel 

dan dit als een storing te bekijken. Vervolgens moet een be begeleider geleider kunnen achterhalen waar het 

lachen vandaan komt. In het lachen zitten immers signalen waarmee de begeleider rekening moet 

houden. Toegegeven, over een thema als seksualiteit is het bij momenten moeilijk om aan te voelen 

wanneer de deelnemers het onderwerp nderwerp niet serieus nemen of wanneer ze lachen uit onwennigheid. 

Maar beiden kunnen nuttig blijken om informatie uit te halen: welke aanpak gebruik ik om maximale 

betrokkenheid te krijgen. Zo geeft lachen uit ongemak aan dat er wat meer plaats en ruimte moet 

gegeven worden. Misschien zijn de vragen te direct of hebben de deelnemers nood aan een tragere 

opbouw. Als er bijvoorbeeld bij het stellen van een vraag steevast gegiecheld wordt en men het 

antwoord ontwijkt, is het aangeraden om even van onderwerp tte 

e veranderen. Het gesprek een 

andere richting uitsturen, haalt dan wat druk van de ketel. 



Naast het feit dat spieren hun kracht verliezen als we hardop lachen, is het ook mentaal ontspannend 

en vermindert het stress. Het geeft de deelnemers het gevoel een ‘leuke’ vorming te beleven, zonder 

dat het grappig hoeft te zijn. 

Soepel omgaan met de voorbereide inhoud 

In een vorming kan het gesprek soms afwijken van het vooropgestelde programma. De openheid om 

dieper in te gaan op niet voorziene thema's, vergroot de betrokkenheid. Tenminste als de interesse 

vanuit de hele groep blijkt. Als deze interesse genegeerd wordt, bestaat het gevaar dat deelnemers 

afhaken. Inspelen op situaties die zich voordoen tijdens de vorming beïnvloedt de ontspannen sfeer 

gunstig. 

De relatie begeleider-zichzelf 

Een begeleider kan niet los van zijn eigen persoon een vorming begeleiden, hij is zelf ook een speler 

op het vormingsveld. Zijn eigen visie en houding hebben invloed op de sfeer van de vorming. Ook 

hier zijn tips te geven om op dit gebied meer openheid en ontspannenheid te creëren. 

Bewust worden van je eigen visie tegenover seksualiteit en die verder ontwikkelen. 

Iedereen heeft zijn eigen achtergrond en ervaringen die bepalen hoe je tegen seksualiteit aankijkt. In 

gesprekken worden deze verschillen tussen mensen duidelijk. Een begeleider die een zicht heeft op 

zijn eigen visie op seksualiteit en relaties, zal zich veiliger en meer zelfbewust voelen bij discussies of 

groepsgesprekken. Het is gemakkelijker om anderen te begeleid begeleiden en in hun zoeken naar wat zij 

belangrijk vinden als je je eigen waarden en normen kent. Een eigen visie is trouwens geen statisch 

gegeven. Door met het thema bezig te zijn, wordt je visie scherper gesteld. Denken, praten en 

omgaan met seksualiteit is een ddynamisch 

proces, voortdurend in ontwikkeling. 

Kies de werkvorm waar je jezelf goed bij voelt 

Het is van belang dat de begeleider in zijn gekozen werkvormen gelooft en dat hij ze haalbaar vindt. 

Een werkvorm die gedragen wordt, zal overtuigender worden voorgesteld en de groep kunnen 

enthousiasmeren. 



Een onbevangen, aanvaardende en onthechte houding 

Een begeleider zal zich rustiger en meer ontspannen voelen in een groep naarmate hij minder 

gedreven is om jongeren kost wat kost te veranderen of te beker bekeren. en. Een onbevangen houding 

betekent dat een begeleider echt kan luisteren naar jongeren zonder te vertrekken vanuit één of 

ander vooroordeel over hoe jongeren zijn of over hoe zij zouden moeten zijn. Wat zij te zeggen 

hebben is waardevol en moet niet noodz noodzakelijk akelijk gecorrigeerd worden. Het heeft te maken met het 

aanvaarden van hun waarden en normen, hun leefwereld als boeiend kunnen zien, hoe ver die ook 

afstaat van de eigen belevingswereld. Een begeleider straalt rust uit wanneer hij zich thuis voelt bij 

zijn n eigen overtuiging en zich tegelijk niet bedreigd voelt door andere overtuigingen. Het kunnen 

loslaten van de drang of het plichtsgevoel om de anderen te 'verheffen' vraagt een zekere 

onthechting van de begeleider. Het ideaal is een begeleider die veel ru ruimte imte creëert om te leren, die 

uitnodigt tot betrokkenheid, zonder zich te fixeren op een of ander leerresultaat. Wat jongeren 

precies meepikken uit een vorming, weet je als begeleider ook nooit echt. Je kan er best op 

vertrouwen dat wat er doorheen de vorm vorming ing in beweging gezet werd nog verder zal doorwerken ook 

al is dat op het moment zelf nog niet zichtbaar. 

Authenticiteit 

Authenticiteit heeft te maken met jezelf niet anders voordoen dan je bent. Als begeleider neem je 

weliswaar een rol op, maar die rol mmag 

ag niet haaks staan op hoe je jezelf buiten die rol ervaart. 

Wanneer je een rol moet vervullen die totaal niet past bij hoe je bent, dan krijg je het gevoel onecht 

te zijn. Een authentieke begeleider daarentegen voelt zich comfortabel in zijn rol vanuit ee een ee eigen, 

originele, eigen-gemaakte gemaakte stijl. Een groep voelt verrassend vlug aan dat de begeleider zomaar een 

aantal werkvormen kopieert of zich de inhoud of de werkvormen niet ‘eigen’ heeft gemaakt. 

Authenticiteit gaat ook over het aannemen van een oprechte houding: echt akkoord zijn met wat je 

doet, volledig beredeneerd weten wat je doet en zegt. Zomaar blind aanvaarden wat een ander in de 

plaats van de begeleider beslist, is daarom geen best uitgangspunt. Een begeleider moet de inhoud 

zich eigen kunnen maken, en, argumenten kunnen geven waarom de inhoud van belang is, de inhoud 

kunnen ‘verkopen’. Daarom zal een vormingswerker die zelf zijn programma opstelt overtuigender 

overkomen dan diegene die ‘ingehuurd’ is om een vooropgestelde inhoud over te brengen. 



Eigen effectiviteit 

Terwijl authenticiteit vooral over de houding van een begeleider gaat, heeft het inschatten van de 

eigen effectiviteit vooral zijn weerslag op het zelfvertrouwen van de begeleider. Jezelf in staat achten 

een vorming te geven, geloven in de eigen kwaliteiten en vertrouwen op je eigen kennis en kunde is 

belangrijk. Een vormingswerker moet van zichzelf vinden dat hij of zij over de nodige vaardigheden 

en kwaliteiten beschikt om een leuke vorming te kunnen geven en dat hij of zij ook effectief effecti een 

goede vorming zal realiseren. Begeleiders met zelfvertrouwen achten zichzelf ook in staat om 

eventuele spanningen in de groep te overwinnen. Hun zelfvertrouwen wordt aangevoeld door de 

deelnemers die op hun beurt meer vertrouwen krijgen in de begele begeleider. 

De overtuiging “Ik ga het goed doen” is geen garantie om het ook effectief goed te doen. Er spelen 

immers altijd externe factoren mee. Maar omgekeerd is de intentie om het goed te doen wel een 

voorwaarde voor het slagen van een sessie. Er zijn weinig vormingswerkers die op voorhand zeggen 

“het gaat niet lukken” en dan een fantastische vorming geven. 

De relatie begeleider-proces 

Hieronder bekijken wij de as waar de begeleider veiligheid kan creëren door aandacht te hebben 

voor verschillende aspecten van het proces; zodanig dat deelnemers gemakkelijker mee stappen in 

de sessie en de drempel verlaagd wordt om te participeren. Een groepsproces is geen begrip dat te 

vatten is in een aantal zinnen. Het is een uitgebreid gegeven dat heel divers kan zijn naa naargelang naa de 

groep waarmee gewerkt wordt. Een proces is onderhevig aan velerlei aspecten van interactie. 

Kies voor een logische opbouw 

Een vorming voelt goed en logisch aan als deelnemers het gevoel hebben erin te rollen. Er wordt dus 

best niet gestart met te spannende, te uitdagende of te ingewikkelde activiteiten. Gaandeweg 

kunnen er meer uitdagingen in het programma komen, rekening hou houdend dend met wat de groep aankan 

of vraagt. In het middengedeelte van de vorming wordt het thema uitgewerkt en kan er nieuwe 

informatie gegeven worden. Behoed je voor het aanbrengen van nieuwe dingen bij het afronden van 

een activiteit. 

Het belang van ijsbrekers en opwarmers 

IJsbrekers en opwarmers zijn bedoeld om mensen op hun gemak te stellen. Je kunt dit doen door het 

spelen van een kennismakingsspel. Maar terughoudendheid bij de deelnemers kan ook weggenomen 



worden door voldoende tijd d te nemen om afspraken te maken of het programma te overlopen. 

Weten wat je te wachten staat, kan echt een geruststellend gevoel geven. Sommige activiteiten 

vragen om een aanloop omdat ze anders te bedreigend of te spannend zijn. Een ijsbreker is bedoeld 

als kennismaking, een eerste contact. Een opwarmer dient eerder om het thema te introduceren. 

Aanpassen van de opwarmers aan het programma 

Een serieus onderwerp en bijhorende werkvorm hebben meestal geen speelse opwarmers nodig. 

Een speelse vorming met veel el uitwisseling heeft meer nood aan ludieke werkvormen met gaandeweg 

meer inbreng van de deelnemers. Deelnemers kan je ‘verliezen’ als er een breuklijn is tussen de stijl 

van de inleiding en de eigenlijke vorming. 

Bewaken van het eigen programma 

Het globale ale programma van een vorming in het achterhoofd houden, helpt de begeleider om 

bepaalde gesprekken of vragen af te breken wanneer nodig opdat de rode draad bewaard zou 

blijven. Een duidelijk schema en verloop van de vorming in het hoofd hebben, draagt zek zeker zek bij tot 

ontspannen omgaan met tijd. 

Een groep bestaat uit individuen 

De e begeleider staat in relatie met elk van de deelnemers van een vorming. En elke deelnemer staat 

op zijn beurt in relatie met elk ander lid van de groep. Dit zorgt voor een immens klu kluwen klu van 

persoonlijke interactie en de bijhorende gevoelens. Als begeleider is het belangrijk om voor ogen te 

houden dat een groep een verzameling individuen is. Elk van die individuen heeft een eigen mening 

en een persoonlijke invulling van de inhoud. Een begeleider moet de deelnemers het gevoel kunnen 

geven dat de persoonlijke beleving tijdens de vorming erkent wordt. 

Ontspannenheid voor elke deelnemer bewerkstelligen is eigenlijk rekening houden met elk zijn 

gevoelens, verlangens en verwachtingen. Daarom dient een begeleider voldoende ruimte te laten 

om elke deelnemer zijn idee te laten verkondigen, of het nu gaat om een mening, een visie of een 

ervaring. Het naast elkaar kunnen laten bestaan van meningen en visies is een belangrijke 

voorwaarde om elk individu vidu van zijn gelijk te bedienen en zal uiteindelijk voor het meeste 

ontspannenheid zorgen: niemand heeft het gevoel zich te moeten verdedigen t.o.v. een andere 

mening. Botsende meningen, kunnen misschien aanleiding geven tot conflict. Hierin ligt de taak van 

een begeleider om meningen niet te beoordelen en nuances te leggen die deelnemers niet zien. Zo 

schep je een sfeer waarin alle reacties ‘ok’ zijn. Om plaats te geven voor meningen van iedereen, is 

het nodig dat de begeleider een goed evenwicht zoekt om deelnemers te ‘pushen’ iets te zeggen of 



zich anoniem in de groep houden. Een goede begeleider zal zoeken naar werkvormen die mensen 

stimuleert hun mening kwijt te geraken zonder het een verplichtend karakter mee te geven. Elk 

individu in een vorming maakt t een bepaald proces door en heeft ook een persoonlijke groeitijd 

nodig. Deze verschilt van deelnemer tot deelnemer. 

Van individu naar één groep 

Een begeleider streeft er best naar om alle individuen te stimuleren om betrokken te zijn op de 

inhoud. Het is echter een valkuil om te lang ‘individu ‘individu-gericht’ gericht’ te blijven werken. In de beginfase van 

een vorming is het aangewezen individuen aan te spreken en zeer gericht een aantal mensen 

opdrachten te geven. De begeleider zorgt voor de lijm tussen de verschillende deelnemers. Maar dit 

mag niet blijven duren. Het is als begeleider niet altijd goed om een vorming op gang te blijven 

trekken. Een groep die te sterk afhankelijk is van de tussenkomsten van de begeleider, zal zich als 

groep niet verder ontwikkelen. De groe groep p zelf moet ook een aantal verantwoordelijkheden krijgen, 

zoals zelf een groepsgesprek vorm kunnen geven, inhoud te leveren, kritisch te staan t.o.v. elkaar e.a. 

Een groep zoekt naar samenhang en is op een bepaald niveau toe om de inhoud van de deelnemers 

te confronteren met groepsnorm. De deelnemers hebben elkaar nodig om verder te komen. Anders 

krijgt men het gevoel dat de vorming blijft hangen, dat er geen climax is en dat men niet uitgedaagd 

wordt opvattingen bij te schaven. De deelnemers krijgen met an andere dere woorden geen leerkansen en 

hebben het gevoel niets bijgeleerd te hebben. Dit is geen goede uitgangssituatie voor de 

betrokkenheid. Het is als begeleider dus zoeken naar de uitdaging die deelnemers er toe brengen om 

te groeien, bij te leren, zichzelf te e overstijgen in het niveau van voor de sessie. 

Van subgroepjes naar één groep 

Wat een grote invloed heeft op het proces van een groep, is het bestaan van subgroepen. Mensen 

organiseren zich in kleinere groepjes omdat het daar minder moeilijk is zich goed te voelen dan in 

een grote groep. Met subgroepjes of ‘kliekjes’ bedoelen we groepjes die spontaan ontstaan. Die 

subgroepen hebben een bestaansreden en zorgen op zich voor ontspannenheid. De deelnemers 

kunnen zich even van de grote groep afscheiden en wat meer op hun gemak zijn. Een onderwerp kan 

zo delicaat zijn dat men eerst ‘compagnons’ wil vinden om een gezamenlijke visie naar voor te 

schuiven zodat men niet als individu afwijkt van de groepsnorm. Echter, als deze kliekjes te lang 

blijven bestaan zonder doorbroken te worden, ontstaat er ook een zeer gedwongen sfeer. Het 

bestaan van subgroepjes nodigt buitenstaanders niet echt uit om voluit te gaan; het kan botsen met 

een ander subgroepje; of individuen zeggen hun mening niet meer omdat ze alleen staan ttegen 

t een 

subgroepje. 



Als begeleider is het belangrijk dat er gewerkt wordt aan de groepssamenhang. Dit werkt later de 

ontspannenheid in de hand. Het gaat er over om een goeie grens te vinden tussen de persoonlijke 

leefruimte en het samen-zijn. zijn. Het gaat er om zicht te hebben op het relatiepatroon in een groep en 

het kunnen werken aan verbetering daarvan. 

Algemeen besluit: 

"Wie niet kan lachen met ernstige dingen, is geen serieus mens." (F. Auwera) 

Een vorming over relaties en seksualiteit moet niet zwaarwichtiger aangepakt worden dan een 

andere vorming. Het is evenmin nodig om extra grappig te zijn. Een leuke vorming begeleiden gaat 

niet over grappig zijn maar wel over een ontspannen sfeer creëren waarbinnen gelachen mag 

worden. Vanaf het moment dat mensen voelen dat er mag gelachen worden, moet er niet meer 

noodzakelijk gelachen worden. Als de zenuwlach en de protestlach plaats ruimen voor de pretlach 

dan weet je dat de deelnemers ontspannen zijn. Pas dan zullen ze hun schroom laten vallen en echt 

bijleren. 

Weten dat ontspannenheid en openheid kan helpen om een goede vorming te krijgen, is een eerste 

stap. Weten hoe dat te doen is een volgende. In dit artikel hebben we geprobeerd daarvoor wat tips 

te geven. Een ontspannen vorming begeleiden is geen on onbegonnen begonnen werk, wel een uitdagende 

opdracht. 



Voorbeelden korte methodieken voor in de les 

We hebben enkele methodieken per graad opgelijst. Natuurlijk kan je sommige methodieken ook 

al/nog in andere graden gebruiken. Hiervoor reken we op je eigen inschattingsvermogen als 

leerkracht, jij bent immers degene die je leerlingen het beste kent. 

1 ste graad 

Liefde en Vriendschap 

Zwangerschap 

Zintuigengedicht 

Maak met leerlingen een gedicht dat ze direct moeten invullen zonder na te denken. De 

leerkracht zegt de volgende zinnen vlug achter elkaar elkaar: 

Liefde voelt als… 

Liefde ruikt als… 

Liefde smaakt als… 

Liefde klinkt als… 

Liefde ziet er uit als… 

Varianten: je kan het woord liefde ook vervangen door vriendschap, verliefdheid, ggeliefde, 

g 

seks,… 

Materiaalvariant: op doek schilderen, mondeling laten aanvullen, … 

Uitbeelden Liefde is.. 

Zoek prenten van de befaamde Liefde is… is…-kalender. kalender. Laat leerlingen per 2 uitbeelden wat er 

op de tekening staat, de andere klasgenoten moeten z snel mogelijk raden wat ze uitbeelden. 

Taboe 

Maak kaartjes met daarop het te raden woorden en 5 taboewoorden, die niet mogen 

gebruikt worden bij het omschrijven van het woord. Verdeel de leerlingen in groepjes. 

Beurtelings mag iedere groep een persoon aanduiden die het woord omschrijft voor zijn 

groepsleden. De groep krijgt 2 minuten de tijd om het woord te raden. Als ze het woord niet 

raden, krijgen de andere groepen de kans. 

Voorbeeldkaartjes: 

Bevruchting taboewoorden: zaadcel, eicel, embry embryo, o, innesteling,vruchtbaar 

Zwanger taboewoorden: maandstonden, bevallen, geboorte, baby, verwachten 

De Bom 

Op tafel leg je allerlei voorbehoedmiddelen. Eén leerling gaat even naar buiten, de rest van 

de groep bepaalt welk voorbehoedmiddel de leerling di die e buiten staat zeker niet mag nemen 

want dat is de bom. Als de bom bepaald is, mag de leerling terug binnenkomen en moet hij 

zoveel mogelijk voorbehoedmiddelen van tafel nemen zonder dat hij de bom neemt. Als hij 

een voorbehoedmiddel neemt, moet hij ook be benoemen noemen wat het is. Enkel als hij het juist 

benoemt, mag hij het bijhouden. Welke leerling verzamelt de meeste voorbehoedmiddelen? 



Holebi 

2 de graad 

Wereldspel 

Geef de leerlingen een wereldkaart en laat ze aanduiden in welke landen nog de doodstaf of 

levenslang geldt als iemand holebi is en welke landen het homohuwelijk toel toelaten. toel Je kan de 

wereldkaart romd homoseksualiteit vinden op http://nl.wikipedia.org/wiki/Homohuwelijk 

Fotospel 

Zoek foto’s van bekende mensen. Leg ze ergens waar alle leerlingen ze kunnen zien. Laat ze 

dan zelf een foto kiezen. Daarna laat je ze uitleggen wat de reden is dat ze die fot foto fot gekozen 

hebben en of welke geaardheid deze figuur zou hebben. Vraag hen hoe het komt dat ze 

beslist hebben dat iemand holebi of hetero is. 

Liefde en Vriendschap 

Woordenketting 

De leerlingen zitten in een kring. De leerkracht noemt een beginwoord (vb liefde, zoenen, 

boezemvriend…). De leerling rechts van de leerkracht noemt vervolgens een woord dat voor 

hem op één of andere manier iets te maken heeft met het beginwoord. De andere leerlingen 

volgen. Alle woorden worden op een flap genotee genoteerd. Als alle woorden op de flap staan, 

wordt de flap opgehangen. De woordenverzameling kan een basis vormen om bijvoorbeeld 

een gedicht te maken. 

Vriendschapassociatie 

Leg een flap papier op tafel en schrijf in het groot het woord vriendschap op. Vervolge Vervolgens Vervolge doe 

je drie keer een ronde. Elke leerling zegt om beurt een woord dat volgens hem hier iets mee 

te maken heeft. Na drie ronden, kiest elke leerling een woord van de flap (zonder te 

verklappen aan een ander) en maakt hij hier een beeldje van in klei/plas klei/plasticine. klei/plas Wanneer de 

beeldjes af zijn, worden ze tentoongesteld en worden geraden welk woord geboetseerd is. 

Daarna kan er verder een groepsgesprek over worden gevoerd. 

De Zwangerschap 

Zoek de fout 

Om niet zwanger te geraken, kan je je best beschermen met voorbehoedmiddelen. Als 

leerlingen in de les al enige uitleg over de verschillende voorbehoedmiddelen hebben 

gekregen, kan je het spel “Zoek de fout” spelen. Verdeel hiervoor de leerlingen in groepjes 

van 2 à 3, geef ze elk een uitleg op papier van een voorbehoedmiddel. De leerlingen moeten 

nu aan hun klasgenoten over het voorbehoedmiddel vertellen, maar ze moeten er een fout in 

steken. De andere leerlingen moeten dan raden wat de fout is. 

Voorbeelden fouten: vaginale ring moet je om 6 weken vervangen, pil beschermt tegen 

soa…. 



Holebi 

3 de graad 

Wat ben ik? 

Iedere leerling kiest een woord dat te maken heeft met zwangerschap. Dit woord schrijft 

men op een post-it it en kleeft het op het voorhoofd van de linkerbuur. Als ieder iedereen ieder een post-it 

op zijn voorhoofd hoofd heeft heeft, , kan het spel beginnen. Het is de bedoeling zo snel mogelijk te 

achterhalen wat er op je post post-it it staat. Dit kan doordat leerlingen aan elkaar ja-nee-vragen 

ja 

stellen. 

Voorbeelden: noodpil, predictor, over tijd, baby…. 

Perspectiefwissel 

Zeg tegen de leerlingen dat binnen 5 minuten hun seksuele geaardheid zal veranderen. Wat 

zou er dan veranderen in hun leven. Voer een discussie met hen over de veranderingen, 

maar heb ook oog voor vooroordelen en van waar ze komen. 

Muziekspel 

Zoek 10 liedjes en laat ze aan de deelnemers horen, welke zanger/zangeressen zijn holebi en 

welke hetero, als addertje kan je er ook een transseksuele zanger(es) tussensteken. 

Liefde en vriendschap 

Music was my First love 

Leg een flap centraal al in het lokaal. De leerlingen gaan verspreid rond het papier zitten met 

penseel en verf binnen handbereik. De leerkracht kondigt het onderwerp liefde aan en laat 

vervolgens muziek spelen. Maak een compositie van muziek die verschillende sferen oproept 

(rustige, ustige, melancholische, agressieve, romantische, woedende muziek). De leerlingen laten de 

muziek op zich afkomen en zoeken elk voor zich een antwoord op volgende vraag: Welke 

gevoelens ivm liefde roept deze muziek op? Zorg dat de verschillende muziekstukj muziekstukjes muziekstukj lang 

genoeg blijven duren zodat de sfeer kan doordringen. De leerlingen schilderen ondertussen 

de gewaarwordingen en gevoelens op het grote blad (je kan er ook voor kiezen om elk 

persoonlijk een blad te geven). 

Ijs en vuur 

De leerlingen zitten in een kring. Elke deelnemer krijgt een kaartje met een woord (vb 

aanmaken, baby, bedriegen, dansen, bloot, dromen, jaloersheid, eenzaam…). Vervolgens 

wordt een brandende kaars doorgegeven in de kring. In tegenovergestelde richting worden 

ijsblokjes doorgegeven. Ondertussen vertelt elke leerling of zijn woord een warm, lauw of 

koud gevoel oproept. Deze woorden worden in kolommen op een flap geschreven. Als alle 

leerlingen aan de beurt zijn geweest, kan er nog een groepsgesprek plaatsvinden over de 

woorden en wat de reden is dat ze koud, lauw of warm aanvoelen en of er andere meningen 

zijn. 



Zwangerschap 

Holebi 

Voorbehoedmiddelenquiz 

Zoek 10 vragen rond zwangerschap en voorbehoedmiddelen waarop de leerlingen waar/niet 

waar op moeten antwoorden. (De publicatie Bedd Beddengoed engoed van Jeugd en Seksualiteit bevat 

dergelijk quiz). 

Vb. een goede plaats om condooms te bewaren is je portefeuille? (niet waar, te warm) 

Improvisatie 

Geef elke leerling een voorbehoedmiddel. Laat ze het benoemen en ook uitleggen hoe het 

werkt. Laat ze vervolgens met hun fantasie van het voorb voorbehoedmiddel hoedmiddel een totaal ander and 

voorwerp maken (vb een hormoo hormoonspiraal wordt een vislijn) en dit gebruiken in een 

improvisatietheater. 

Gedwongen meningen 

Bij dit spel leren leerlingen discussiëren en zich iinleven 

nleven in anderen. Lees een stelling rond 

holebi voor. Op de grond liggen antwoorden (akkoord, niet akkoord, twijfel…) waar de 

spelers achter moeten gaan staan. Er liggen exact aantal antwoorden dan dat er leerlingen 

zijn, de leerlingen zullen dus vlug moe moeten ten lopen als ze achter hun antwoord willen staan. Als 

hun antwoord niet vrij meer is, zullen ze achter één moeten staan dat misschien niet strookt 

met hun eigen mening, toch moeten ze zich dan kunnen inleven en argumenteren. 

Situatie/rollenspel 

Schotel leerlingen volgende situaties voor of laat ze het spelen in een rollenspel. 

• Hoe zou jij reageren als je begeleider was bij kleuters en je vangt volgend gesprek op 

tussen 2 kinderen: het ene kind zegt “Ik heb 2 mama’s”, het andere kind reageert 

“Dat kan niet, et, iedereen heeft altijd een mama en papa papa” 

• Hoe vertel je thuis thuis/vrienden… dat je verliefd bent op iemand van hetzelfde geslacht? 



♥ Educatieve spelen 

De educatieve spelen zijn didactisch onderbouwd. Plezier en actief leren van de deelnemers staan 

centraal 

Bloosdoos 

Een spel waar je kleur van krijgt 

De bloosdoos is een educatief spel om met jongeren een gesprek op te zetten over verliefd zijn en 

alles wat daar mee te maken heeft. De deelnemers leren hun mening en gevoelens verwoorden over 

vragen rond relaties en seksualiteit. 

Doelgroep Vanaf 14 jaar 

Deelnemers 3 tot 15 

Vrijspel 

Speelplezier met voorbehoedmiddelen. 

Met dit spelenboekje kan je een speels en gevarieerd aanbod opzetten rond voorbehoedmiddelen, 

soa en zwangerschap. 

Doelgroep Voor jongeren en begeleiders van kinderen en jongeren (+12 jaar) 


Sexofoon 

Actief proeven van relaties en seksualiteit 

Op een actieve en speelse manier maak je kennis met allerlei aspecten van relaties en seksualiteit: 

verliefdheid, lichaamsbeeld, de eerste keer, veilig vrijen, lichaamscontact, holebiseksualiteit… 

Het spel bevat een spelgedeelte en een gespreksgedeelte. Je kiest zelf waar jje 

e de nadruk op legt. 

Leeftijd Vanaf 14 jaar 


Soa Souvenir 

Een educatief spel over seksueel overdraagbare aandoeningen (soa) 

Een senSOAtioneel spel! Op een speelse manier komen de deelnemers meer te weten over wat soa 

zijn, hoe je ze kan oplopen en hoe je ze kan vermijden. Naast jongeren informeren over de 

kennisaspecten van soa heeft Soa Souvenir als doel in te gaan op relationele aspecten zoal zoals zoal hoe 

communiceren over veilig vrijen, eigen grenzen afbakenen en die van anderen respecteren. 





Hou me vast, laat me los 

Een fotospel over vrijheid en geborgenheid 

Dit is een spel om met jongeren stil te staan bij de begrippen 'vrijheid' en 'geborgenheid' en een 

aangenaam gesprek te voeren over de spanning die men ervaart tussen 'vrijheid' en 'geborgenheid' 

in relaties en seksualiteit. 



Vrijstraat 16 

Een spel l rond vrijen voor zestienplussers 

Vrijstraat 16 is een spel waarin alle aspecten van vrijen (kennis, informatie, communicatie, 

meningsvorming,…) aan bod komen. De spelers bewegen zich doorheen de verschillende kamers van 

een huis en vinden op hun weg hee heel l wat uitdagingen (creatieve, actieve, rustige en zoekopdrachten, 

groepsgesprekken en weetjes). Een aanrader om kennis, vaardigheden en attitudes rond vrijen te 

introduceren bij zestienplussers. 


Deelnemers Van 3 tot 30 

Speels met Homo Hetero Bi 

Een spel rond seksuele diversiteit 

Speels met homo hetero bi is een spel in kwartetvorm om samen met jongeren na te denken en 

mening te vormen over seksuele diversiteit. Je kan het spel spelen in grote of kleine groep: enerzijds 

kan je het et kwartet op zich spelen. Het kwartet bevat stellingen waar jongeren hun mening over 

kunnen zeggen, anderzijds kan je het kwartet gebruiken als rode draad doorheen grotere spelen 

zoals een verfcatch, stadsspel en colorclash. 


Deelnemers Van 3 tot 30 

Publicaties 

Publicatie Beddengoed 

Voorbehoedmiddelengids 

Informatiebrochure voor jongeren waar alle voorbehoedmiddelen worden uitgelegd op een zelfde 

manier: 

• Bescherming tegen zwangerschap en/of soa 

• Werking 

• Hoe gebruiken 

• Voor- en nadelen 

• Waar verkrijgbaar 

• Duidelijke foto 



Denk jij om de 7 seconden aan seks? 

Mythes en taboes over relaties en seksualiteit 

“Vrouwen masturberen niet” 

“De penis van zwarte mannen is langer dan bij blanke mannen” 

Wat is er nu waar en niet waar omtrent re relaties laties en seksualiteit? Dit zakboekje geeft jongeren een 

antwoord en doorbreekt mythes en taboes rond relaties en seksualiteit. Aan de hand van spelletjes, 

cartoons, een flirttest, FAQ’s,… worden bestaande mythes en taboes de wereld uit geholpen. Dit 

zakboekje ekje kan zowel gebruikt worden door individuele jongeren als in groepsverband. 

Uit elkaar jongeren 

Een brochure met handige tips en informatie voor jongeren waarvan de ouders uit elkaar gaan. 

Als ouders uit elkaar gaan is dit voor de meeste jongeren een moeilijke periode. Daarom deze 

brochure voor jongeren! Het staat vol informatie, tips en doe doe-activiteiten activiteiten die jongeren kunnen 

helpen als hun ouders uit elkaar gaan. 

Gerealiseerd in samenwerking met Allianza. 

Uit elkaar onderwijs 

Brochure over kinderen en echtscheiding voor leerkrachten, directies en opvoeders 

Deze brochure wil een aanzet zijn tot een schoolbeleid bij de nieuwe visie van de wetgever op het 

ouderschap na echtscheiding. Een schoo schoolbeleid lbeleid dat ook recht doet aan de noden en behoeften van 

de leerlingen die met de scheiding van hun ouders geconfronteerd worden 

Themadossiers 

Op de site kan je talrijke themadossiers raadplegen en downloaden. Neem een kijk kijkje kijk via deze link 

www.jeugdenseksualiteit.be/m_begeleiders/index.php?page=dossiers 

m_begeleiders/index.php?page=dossiers

Lesmap verliefdheid, zwangerschap en holebi - Jeugd en ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?