Adviesrapport Fysieke belasting en Werkdruk in de Wasserij ... - Raltex

Adviesrapport
Fysieke belasting en Werkdruk
in de
Wasserij- en stomerijbranche
Samenvatting
Onderzoeksresultaten
Conclusies
Advies
Bijlagen
In opdracht van
Raltex
2001/2002
door
Adviesbureau Molenaar BV

Fysieke belasting en werkdruk
Dit proj ect is uitgev oerd door:
Adviesbureau Molenaar BV
Fysiek ergonomen en arbeidsfysiotherapeuten
Regentesselaan 27
4835 KK Breda
Postbus 9292
4801 LG Breda
tel: 076-564 0050
fax: 076-564 0051
E-mail: molenaar@wirehub.nl
In Samenwerking met:
Erasmus University Rotterdam
Alex Burdorf, PhD
Associate Professor in Occupational Health
Department of Public Health
PO Box 1738
3000 DR Rotterdam
tel: +31-10-4087985 (secr)
4087717 (direct)
fax: +31-10-4089449
e-mail: burdorf@mgz.fgg.eur.nl
© Adv iesbureau Molenaar BV
april 2002

INHOUDSOPGAVE
Inhoudsopgave V
Voorwoord VII
Samenvatting IX
1. De resultaten van de nulmeting 1
1.1 Inleiding 1
1.2 Arbeidsbelasting 1
1.3 Klachten aan het bewegingsapparaat 3
1.4 De resultaten van de werkplekonderzoeken 4
1.5 Deskundigenoordeel uit de branche 5
1.6 De conclusies van de nulmeting en
de werkplekonderzoeken 6
2. Maatregelen en adviezen 9
2.1 Inleiding 9
2.2 Algemene achtergrond 9
2.3 Maatregelen met betrekking tot werkdruk
en werkbeleving 11
2.4 Maatregelen met betrekking tot
fysieke belasting 12
3. De vragen en de antwoorden 17
V

Bijlagen:
Bijlage 1: Stroomschema's en informatie over de branche 21
Bijlage 2: Stroomschema met betrekking tot het nemen
van beslissingen 25
Bijlage 3: Lijst van mogelijke hulpmiddelen 27
Bijlage 4: Verantwoording onderzoeksmethoden 29
1. Het vragenlijstonderzoek 29
1.1 Algemene opzet en onderzoekspopulatie 29
1.2 Achtergrond van de vragenlijst 32
10. Vergelijking werkbeleving met
VBBA-vragenlijst 35
1.4 Statistische analyse 37
2. Het ergonomisch werkplekonderzoek 40
2.1 De beoordeling 40
2.2 De definities 41
2.3 De onderzoeksmethoden 42
2.3.1 Tillen: de NIOSH-methode 42
2.3.2 Duwen en trekken 47
2.3.3 Werkhoudingen: de OWAS-methode 48
2.3.4 Antropometrie 49
2.3.5 Het verschil tussen statische en
dynamische arbeid 50
Bijlage 5: Gebruikte vragenlijsten 53
Bijlage 6: Resultaten met betrekking tot fysieke belasting
Bijlage 7: Resultaten met betrekking tot werkdruk,
83
psychosociale belasting en werkbeleving 87
Bijlage 8: Resultaten van het werkvloeronderzoek 91
8.1 Inleiding 91
8.2 De functies 91
8.3 De resultaten 93
Bijlage 9: Klachten aan het bewegingsapparaat 105
Bijlage 10: Arbobesluit 109
Bijlage 11: Overzicht arbeidsinspectiebladen 129
Bijlage 12: Arbolijst wasserijen (en stomerijen) 131
Bijlage 13: Leveranciers 133
Bijlage 14: Branche-organisaties 137
VI

VOORWOORD
Voor u ligt het adviesrapport ter ondersteuning van het convenant van de
wasserij- en stomerijbranche op het gebied van fysieke belasting en
werkdruk.
Het rapport is tot stand gekomen na een uitgebreide afstemming tussen
de werkgevers- en werknemersorganisaties en het Ministerie van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid. Deze afstemming heeft geleid tot een herziening
van de startnotitie die opgesteld was om de opdracht in te formuleren.
Een en ander had tot doel om het navolgende advies tot een hoge praktische
waarde op te stuwen. De opdracht is in het kort geformuleerd als: "Het
uitvoeren van een "nulmeting" door middel van een representatieve
steekproef, waarbij de belangrijkste knelpunten op het gebied van werkdruk
en fysieke belasting in kaart zullen worden gebracht. Het onderzoek dient te
leiden tot suggesties om de fysieke belasting terug te dringen gelet op wat
gezondheidskundig wenselijk en bedrijfseconomisch haalbaar en praktisch
uitvoerbaar is. Het onderzoek dient zich niet te beperken tot ergonomie. Ook
de organisatie van het werk en de werkmethodieken dienen te worden
meegenomen".
Zowel de Erasmus Universiteit als Adviesbureau Molenaar BV kunnen
bogen op een lange ervaring. Er wordt gezocht naar oplossingen die in de
praktijk ook te realiseren zijn. Deze zijn niet altijd gelijk aan de meest ideale
oplossingen. Ook praktisch te realiseren doelstellingen echter, zullen in het
geheel van de branche een structurele verbetering op het gebied van
optimalisering van de arbeidsomstandigheden tot gevolg hebben.
Dit geldt met name ten aanzien van de werkdruk en de fysieke belasting.
Tijdens het onderzoek is duidelijk geworden dat er niet één bedrijf hetzelfde is
als het andere. Dit heeft consequenties voor de toepassing van het advies in
wasserijen of stomerijen. U zult tijdens het lezen van dit deel van het rapport
misschien een aantal “open deuren” aantreffen die hier aangegeven worden als
oplossing.
VII

De resultaten zijn zo algemeen mogelijk beschreven. Dit houdt in dat de kans
dat de gegevens ook op de meeste wasserijen of stomerijen van toepassing zijn
zo groot mogelijk gemaakt is. Een te sterke veralgemenisering leidt tot het
oplepelen van ergonomische maten en voorwaarden uit een boekje. Daar is niet
voor gekozen. De informatie is zoveel mogelijk op de systemen in de wasserijen en
stomerijen toegesneden.
U zult merken dat niet alle aspecten die genoemd worden ook in de gehele
branche toepasbaar zijn. Daarnaast kunnen mogelijk al diverse aanpassingen zijn
toegepast in wasserijen en stomerijen.
De wasserijen en de stomerijen vormen in het advies een geheel. Echter, daar
waar de adviezen uitsluitend gericht zijn op de stomerijen zal dit aangegeven
worden. Ook zal worden duidelijk gemaakt als adviezen speciaal regiostomerijen of
kleine stomerijen betreft. De zogenaamde warme winkels zijn nauwelijks in het
onderzoek betrokken. Echter veel van de adviezen kunnen ook voor die bedrijven
ingevoerd worden.
Een uitgebreide presentatie van de resultaten, de verantwoording van de
onderzoeksmethoden, achtergronden en nadere informatie treft u aan in de
bijlagen.
Degenen die dit onderzoek hebben uitgevoerd en de daarbij behorende
adviezen hebben gegeven wensen de sociale partners in de wasserij- en
stomerijbranche veel succes.
Rotterdam, Lex Burdorf
Breda, Duco Molenaar
maart 2002
VIII

SAMENVATTING
Onderzoeksopzet
Dit rapport beschrijft de resultaten van de uitgebreide nulmeting in wasserijen
en stomerijen die heeft plaatsgevonden in de periode oktober 2001 – maart 2002.
In de nulmeting zijn 373 vragenlijsten (respons 87%) verzameld onder
productiepersoneel in 9 wasserijen en 3 stomerijen. In de vragenlijst is gevraagd
naar de ervaren fysieke belasting, de werkdruk, de psychosociale belasting en de
werkbeleving. Daarnaast is gevraagd naar het voorkomen van klachten van het
bewegingsapparaat. Tevens is in de deelnemende bedrijven ergonomisch
werkplekonderzoek verricht naar de huidige stand der techniek.
Resultaten
Vragenlijstonderzoek
Bij medewerkers van stomerijen en wasserijen komen veel klachten van de rug
(50%) en schouder (45%) voor. Het ziekteverzuim tengevolge van deze klachten is
aanzienlijk; van medewerkers met rugklachten verzuimt minimaal 34% een keer
wegens deze klachten, voor schouderklachten geldt een percentage van 27%.
Volgens 92% van de werknemers is hun fysieke belasting hoog door langdurig
staand werken en/of langdurig in dezelfde houding werken. Daarnaast is de fysieke
belasting door repeterende schouderbewegingen (75%) en frequent draaien en
buigen van de rug (69%) als hoog beoordeeld. De gemiddelde ervaren werkdruk
komt overeen met bevindingen in andere beroepsgroepen met erkend hoge
werkdruk. De belangrijkste aspecten van psychosociale belasting zijn onvoldoende
afwisseling in het werk en onvoldoende zelfstandigheid in de taakuitvoering. De
werkbeleving laat grote verschillen zien tussen de afdelingen expeditie, verwerking
en aanvoer en voorsorteren enerzijds en overige functies anderzijds. De
werkbeleving wordt negatief beïnvloed door het ontbreken van voldoende
leermogelijkheden en weinig inspraak in de besluiten op het werk.
De klachten aan rug en schouder hangen sterk samen met belastende
werkhoudingen (fysieke belasting), hoge werkdruk en weinig plezier in het werk.
De laatstgenoemde 2 factoren bepalen in belangrijke mate of iemand met rug- of
schouderklachten hiervoor zal gaan verzuimen.
Ergonomisch werkplekonderzoek
In de ‘quick-scan’ van het ergonomisch onderzoek is de fysieke belasting
vergeleken met richtlijnen voor fysieke belasting conform de stand der techniek.
IX

De volgende knelpunten zijn vastgesteld: langdurig staan, repeterende
handelingen, frequent bukken en draaien, zware tilhandelingen en zwaar duwen en
trekken. Deze knelpunten zijn bekende risicofactoren voor klachten van rug en
schouder.
Stand der techniek
Opvallend in de resultaten is het feit dat in de afgelopen jaren zeer weinig is
veranderd in de wasserijbranche. In het onderzoek dat in 1996 is uitgevoerd in
opdracht van de RVT zijn 70 wasserijen betrokken geweest bij een inventarisatie.
Uit de steekproef die in dit onderzoek is genomen blijkt dat de ergonomische
ontwikkelingen, waarop is gehamerd in de richting van de leveranciers, wel zijn
gekomen, maar dat de invoering van de verbeteringen slechts mondjesmaat is
toegepast. In die zin zullen een aantal adviezen die in het RVT-rapport zijn
gegeven in dit adviesrapport terugkeren. De stand der techniek in de stomerijen is
vergelijkbaar met de situatie in de wasserijen.
Volgens deskundigen is de belangrijkste reden voor de beperking van de
investeringen gelegen in de rentabiliteit in de wasserijbranche. Uit onderzoek door
een accountantsbedrijf is naar voren gekomen dat de gemiddelde winst van de
branche op 0,8% ligt, met een spreiding tussen -16% en +16%. Van de stomerijen
zijn ten aanzien van dit aspect geen gegevens bekend.
Adv iezen
In het rapport worden verschillende adviezen gegeven (zie voor een
totaaloverzicht hoofdstuk 2 en de bijlagen 3 en 12). De belangrijkste adviezen zijn:
1. Fysieke belasting van de schouder (repeterende handelingen) en van de rug
(statische houdingen) verminderen door introductie van stahulpen,
ergonomisch herontwerp en taakroulatie. Dit heeft een positief effect op het
optreden van klachten van de rug en de schouder.
2. Werkdruk verminderen en werkbeleving bevorderen door de eenzijdigheid van
de functie te verminderen (taak- en functieroulatie) en zelfstandigheid en
regelmogelijkheden te bevorderen. Dit heeft een positief effect op het
ziekteverzuim ten gevolge van klachten van de rug en schouder.
X

1. De resultaten van de nulmeting
1.1 Inleiding
Dit rapport beschrijft de resultaten van de uitgebreide nulmeting in wasserijen
en stomerijen die heeft plaatsgevonden in de periode oktober 2001 – maart 2002.
In deze nulmeting is een vragenlijstonderzoek gedaan naar de ervaren fysieke
belasting, werkdruk, psychosociale belasting, werkbeleving en het voorkomen van
klachten van het bewegingsapparaat. Daarnaast is in de deelnemende bedrijven
een ergonomisch werkplekonderzoek verricht naar de huidige stand der techniek.
Een uitgebreide verantwoording van de onderzoeksmethoden staat in bijlage 4 en
bijlage 5.
In de nulmeting zijn 431 vragenlijsten uitgezet onder productiepersoneel in 9
wasserijen en 3 stomerijen. Hiervan zijn er 389 retour ontvangen, hetgeen een
respons betekent van 90%. Zestien personen zijn niet in de analyse meegenomen
vanwege te veel onvolledige gegevens, zodat de bruikbare respons ligt op 87%.
Van de onderzoekspopulatie van 373 medewerkers was 66% vrouw, was de
gemiddelde leeftijd bijna 37 jaar en was men gemiddeld 8,5 jaar in dienst bij het
huidige bedrijf (zie verder bijlage 4).
In dit hoofdstuk worden de resultaten van de nulmeting kort beschreven. In de
bijlagen vindt u de uitgebreide resultaten van fysieke belasting (bijlagen 6 en 8),
werkdruk (bijlage 7), psychosociale belasting (bijlage 7), werkbeleving (bijlage 7)
en klachten aan het bewegingsapparaat (bijlage 9). In het tweede hoofdstuk
worden maatregelen en adviezen gepresenteerd. Het derde hoofdstuk
beantwoordt kernachtig de belangrijkste vragen uit de startnotitie over de wasserijen
stomerij branche.
1.2 Arbeidsbelasting
Fysieke belasting
In het vragenlijstonderzoek geven de medewerkers aan dat vooral statische
werkhoudingen (zonder beweging of met steeds terugkerende gelijke, kleine
bewegingen) een probleem zijn. Zo’n 91% van het wasserijpersoneel en 97% van
het stomerijpersoneel beoordeelt hun statische werkbelasting als hoog door
1

langdurig staand werken en/of langdurig in dezelfde houding werken. In het
ergonomisch werkplekonderzoek is vastgesteld dat statische werkhoudingen op
alle afdelingen en in alle functies een knelpunt zijn. Het zijn met name de functies
van de mangelmedewerker, de sorteermedewerker vuilgoed, de handdoekvouwmedewerker,
de vouwmedewerker aan de tafels en de reparatiemedewerker. Er
kan worden gesteld dat het staand werken in dezelfde houding een van de
belangrijkste knelpunten is dat in de wasserijen en stomerijen moet worden
aangepakt.
Een tweede belangrijk knelpunt wordt gevormd door de repeterende en
belastende bewegingen van de schouder. De ervaren schouderbelasting is het
hoogst op de afdeling expeditie (96%), daarna de afdeling verwerking (86%) en
vervolgens de afdeling aanvoer en voorsorteren (75%). In het werkvloeronderzoek
is deze belasting naar voren gekomen bij vouwen, bij mangelen, bij de
wasmachines, bij het sorteren en bij het ophangen van kleding aan haakjes en op
stangen. Daarnaast is in de stomerijen het werken aan de persen en het ophangen
van kleding een belangrijke belasting in het aangegeven gebied.
Het derde knelpunt is de rugbelasting die door 69% van de aan het
vragenlijstonderzoek deelnemende medewerkers in de wasserijen en 64% van de
aan het vragenlijstonderzoek deelnemende medewerkers in de stomerijen als hoog
wordt beoordeeld. Deze belasting wordt vooral bepaald door de statische
component van de werkzaamheden en het frequent draaien en buigen van de rug.
De rugbelasting is aanwezig op alle afdelingen, maar de afdelingen expeditie,
verwerking, en aanvoer en voorsorteren scoren bovengemiddeld. Het
ergonomische werkvloeronderzoek laat zien dat de medewerker inpakken (afdeling
afvoer), de wasmachinemedewerkers, de hotboxmedewerkers en de mangel- en
vouwmedewerkers veelvuldig een zware rugbelasting ondergaan.
Een opvallend verschil in de ervaren belasting is dat in de stomerijen relatief
weinig zware til-, duw- en trekhandelingen plaatsvinden: 8% ten opzichte van 29%
in de wasserijen. Ook dit cijfer komt overeen met de observaties op de werkvloer.
In de wasserijen levert met name het transport van wasgoed in containers veel
duw- en trekhandelingen op, maar ook het duwen en trekken van verstrengeld
wasgoed van banden en uit karren levert een zware belasting (trekken en tillen)
op. Deze vorm van belasting is in mindere mate in de stomerijen aanwezig.
De resultaten met betrekking tot de fysieke belasting staan uitgebreid
beschreven in bijlage 6.
2

Werkdruk
Het oordeel van de medewerkers over het werktempo en de werkhoeveelheid
laat een gemiddelde score zien van 5,4, waarbij een score van 0 de slechtst
mogelijke situatie aangeeft en een score van 10 de best mogelijke situatie. Scores
van 5 of lager indiceren over het algemeen duidelijke knelpunten. In vergelijking
met andere beroepsgroepen is er sprake van een hoge werkdruk. De
inpakmedewerkers (4,3) en leidinggevenden (4,7) rapporteren een hogere
werkdruk terwijl in stomerijen een lagere werkdruk wordt gemeld (6,3).
Psychosociale belasting
De belangrijkste aspecten van de psychosociale belasting zijn onvoldoende
afwisseling in het werk (4,2) en onvoldoende zelfstandigheid (4,6). Deze
beoordeling duidt op een aanzienlijk hogere belasting dan in diverse andere
beroepsgroepen. De psychosociale belasting is duidelijk hoger voor de afdelingen
expeditie, verwerking, en aanvoer en voorsorteren en beduidend lager voor
medewerkers in een leidinggevende functie.
Werkbeleving
De totale werkbeleving wordt beoordeeld met een 5,4. Positieve oordelen
betreffen toekomstzekerheden (6,5), plezier in het werk (6,8) en herstelbehoefte
aan het einde van de werkdag (6,3). Het ontbreken van leermogelijkheden (3,4) en
weinig inspraak in de besluiten op het werk (4,5) dragen bij aan een negatieve
werkbeleving, met name op de afdelingen expeditie, verwerking, en aanvoer en
voorsorteren. Personen met weinig plezier in het werk blijken vaker te verzuimen
voor klachten van het bewegingsapparaat.
In bijlage 7 zijn de volledige resultaten met betrekking tot werkdruk,
psychosociale belasting en werkbeleving vermeld.
1.3 Klachten aan het bewegingsapparaat
De belangrijkste klachten aan het bewegingsapparaat in de afgelopen 12
maanden zijn rugklachten (49%), schouderklachten (45%), nekklachten (31%),
elleboogklachten (23%) en knieklachten (17%). Opvallend is dat ruwweg 30%-36%
van alle klachten aan het bewegingsapparaat chronisch van aard is, dat wil zeggen
langer dan 3 maanden aanwezig. Ongeveer 25%-35% van de medewerkers met
3

klachten gaat hiervoor naar de huisarts en een deel wordt vervolgens
doorverwezen naar de fysiotherapeut. Het ziekteverzuim bij de wasserijen ontstaat
met name door rugklachten en schouderklachten, waarbij respectievelijk 17% en
12% van de medewerkers hiervoor in het afgelopen jaar minimaal 1x heeft
verzuimd. Dit is dus respectievelijk 34% en 27% van de medewerkers met rug- en
schouderklachten. In de ergonomische analyse van de werkplekken zijn met name
knelpunten vastgesteld in belasting van de rug en de schouder (zie paragraaf 1.2).
Hoewel klachten van rug, nek en schouder in wasserijen en stomerijen
gelijkelijk voorkomen, leiden deze klachten in wasserijen eerder tot verzuim dan in
stomerijen. Een goede verklaring hiervoor is in een dwarsdoorsnede-onderzoek als
de nulmeting niet te achterhalen. In wasserijen is de algemene fysieke belasting
hoger en wordt een hogere werkdruk ervaren. Dit zal bijdragen aan de
geconstateerde verschillen in ziekteverzuim tussen wasserijen en stomerijen.
Werknemers die hun werkdruk als hoog beoordeelden, hadden 2,3x zo vaak
rugklachten in de afgelopen 12 maanden. Werknemers die hun fysieke belasting
door frequent buigen en draaien van de rug als hoog beoordeelden, hadden 1,7x
zo vaak rugklachten in de afgelopen 12 maanden. Het verzuim wegens
rugklachten wordt sterk bepaald door het plezier in het werk; personen die
aangeven weinig plezier in het werk te hebben, verzuimden 2,4x zo vaak dan
anderen. Voor schouderklachten zijn zowel hoge werkdruk (risico 1,8x) als weinig
plezier in het werk (risico 1,6x) belangrijk. Het verzuim wegens schouderklachten
wordt eveneens sterk bepaald door weinig plezier in het werk (risico 2,8x).
(Zie bijlage 9, tabel 9.3.)
1.4 De resultaten van de werkplekonderzoeken
Op basis van het vragenlijstonderzoek is de hypothese gerechtvaardigd dat de
werkbelasting (fysieke belasting en werkdruk) de belangrijkste oorzaak lijkt te zijn
van klachten aan het bewegingsapparaat en dat werkbeleving (met name gebrek
aan plezier in het werk) bepaalt of iemand gaat verzuimen of niet. Hiermee wordt
het volgende bedoeld. Uit het vragenlijstonderzoek blijkt dat de klachten met name
kunnen worden veroorzaakt door de lichamelijke en geestelijke belasting van het
werk. Iemand met klachten is echter eerder geneigd om zich ziek te melden als hij
of zij het niet naar zijn/haar zin heeft op het werk.
De verbanden tussen werkbelasting en gezondheidsklachten ondersteunen de
bevindingen van het werkvloeronderzoek.
4

Het werkvloeronderzoek heeft uitgewezen dat er diverse probleempunten op
het gebied van fysieke en psychosociale belasting en werkdruk zijn aan te wijzen
in de wasserij- en stomerijbranche.
Het gaat hier met name om de hierna weergegeven belastingsonderdelen.
(Voor uitleg betreffende de kleuraanduiding verwijzen wij u naar bladzijde 40.)
Rood zijn de volgende fysieke belastingsonderdelen:
staan (o.a. rugbelasting)
zware tilhandelingen
repeterende handelingen (o.a. schouderbelasting)
duwen en trekken
bukken en draaien (o.a. rugbelasting).
Oranje zijn de volgende fysieke belastingsonderdelen
werkhoogte
reikafstanden
werkmethoden.
De belastingsonderdelen worden voor een groot deel in kleurbeoordeling hoger
ingeschat door de blootstellingsduur, de eenzijdigheid van de handelingen en de
statische belastingscomponenten. Daarnaast speelt in enkele gevallen ook het
ontstaan van vermoeidheid een rol in de verhoging van de belasting.
Daarnaast zijn er diverse punten gesignaleerd bij bijvoorbeeld de logistieke
stroom in de wasserijen die voor een grote buffervoorraad op de werkvloer zorgt.
Deze voorraad zorgt voor extra en dus (onnodige) fysieke belasting en ervaren
werkdruk. De resultaten worden uitgebreid besproken in bijlage 6 en bijlage 8. In
bijlage 4 zijn de onderzoeksmethoden verantwoord.
1.5 Deskundigenoordeel uit de branche
Tijdens het onderzoek is aan directeuren, hoofden P&O en groepsleiders uit de
branche gevraagd om hun visie op de ontwikkeling van de arbeidsomstandigheden.
Tijdens deze gesprekken zijn er twee centrale vragen gesteld
waarover de deelnemers hun oordeel hebben gegeven.
5

Het eerste vraaggebied is:
Zijn er op het gebied van lichamelijke belasting (verzuim, klachten, ergonomie of
anderszins) prioriteiten die u zou willen aanpakken in uw bedrijf?
Het tweede vraaggebied is:
Zijn er in uw bedrijf mogelijkheden (financieel, beleidsmatig, of anderszins) om
investeringen te doen om de prioriteiten op het gebied van lichamelijke belasting
aan te pakken?
Het resultaat van deze vragen staat hierna in een kader weergegeven.
Prioriteiten lichamelijke belasting (klachten en aanpak)
Aanpak rug en nek/schouderklachten
Belasting van het staan beperken
Invoeren van roulatiesysteem over alle afdelingen (verhogen van flexibiliteit)
Motivatie van personeel (ergonomie, voorlichting, training en begeleiding door leidinggevend
personeel, training van leidinggevenden)
De logistiek van de processtroom in het bedrijf als optie voor de aanpak van de lichamelijke
belasting wordt als belangrijke mogelijkheid gezien.
Mogelijkheden v oor inv esteringen
Financiële investeringsmogelijkheden zijn meest beperkt
Ontwikkeling van personeel en leiding is een goede optie
Organisatorische veranderingen om klachten aan te pakken worden zeer wisselend gezien
door de deskundigen (van “onmogelijk” tot een” goede optie”).
1.6 De conclusies van de nulmeting en de werkplekonderzoeken
Uit het vragenlijstonderzoek volgen de belangrijkste conclusies:
1. Veel werknemers in wasserijen en stomerijen vinden hun fysieke belasting
hoog. De fysieke belasting wordt vooral bepaald door: langdurig staand werken
en/of langdurig in dezelfde houding werken, vele malen per minuut dezelfde
beweging maken met de armen, en frequent draaien en buigen van de rug.
2. In wasserijen wordt een hoge werkdruk ervaren. Volgens werknemers is in
wasserijen en stomerijen sprake van onvoldoende afwisseling in het werk,
onvoldoende zelfstandigheid, ontbreken voldoende leermogelijkheden in het
werk en is er weinig inspraak op het werk.
6

10. De belangrijkste klachten van het bewegingsapparaat in de afgelopen 12
maanden zijn rugklachten (49%) en schouderklachten (45%). Het optreden van
deze klachten hangt samen met fysieke belasting (zie conclusie 1) en
werkdruk en werkbeleving (zie conclusie 2).
4. Van de personen met rug- en schouderklachten heeft respectievelijk 34% en
27% hiervoor minimaal 1x verzuimd in het afgelopen jaar. Het verzuim wegens
deze klachten wordt sterk bepaald door het plezier in het werk; personen die
aangeven weinig plezier in het werk te hebben, verzuimden vaker dan
anderen.
In ergonomische onderzoek op de werkplek zijn de volgende knelpunten
vastgesteld:
5. Volgens de huidige stand der techniek is fysieke belasting onaanvaardbaar
hoog door:
langdurig staand werken (o.a. rugbelasting)
repeterende handelingen van de armen (o.a. schouderbelasting)
frequent bukken en draaien van de rug (o.a. rugbelasting)
zware tilhandelingen (o.a. rugbelasting en schouderbelasting)
regelmatig duwen en trekken (o.a. rugbelasting en schouderbelasting).
6. Volgens de huidige stand der techniek dient op termijn de fysieke belasting te
worden verminderd door aanpassing van:
werkhoogte
reikafstanden
werkmethoden.
7

2. MAATREGELEN EN ADVIEZEN
2.1 Inleiding
De hierna volgende maatregelen en adviezen richten zich over het algemeen
op de oplossingen van punten die in de resultaten en conclusies als knelpunten
zijn geconstateerd. Aangezien de resultaten per wasserij en stomerij natuurlijk
verschillen, is bij deze adviezen in prioriteit een keuze gemaakt op basis van:
de ernst van het gevonden knelpunt
het voorkomen van het knelpunt
de haalbaarheid van de invoering.
In de praktijk betekent dit dat de knelpunten die met "rood" beoordeeld zijn de
hoogste prioriteit van aanpak krijgen. Daarnaast worden per advies de kleuren
aangegeven die bereikt worden indien dat advies opgevolgd wordt. Op zijn minst
zal dit na invoering de kleur oranje worden, maar in het gunstigste geval wordt het
groen, waarmee het knelpunt als opgelost beschouwd kan worden.
2.2 Algemene achtergrond
In de aanpak van de knelpunten zijn twee visies in verband met toekomstige
ontwikkelingen aan te geven. De ene visie komt kort en bondig neer op "meer
mensen" en de andere visie op "meer mechanisering". Deze visies zijn beide in
het brancheonderzoek gevonden en worden beide toegepast. De reden van
onderverdeling in twee visies in bedrijfsaanpassingen of herzieningen is vaak niet
een ergonomische maar een economische. Deze twee doelen echter, liggen sterk
in elkanders verlengde. De twee visies worden genoemd, aangezien zij een
belangrijke rol spelen bij de afweging door de individuele bedrijven over het
vraagstuk van implementatie van het convenantadvies.
9

Visie 1: "meer mensen"
De logistieke stromen in het bedrijf worden weer overgenomen door de
medewerkers en de mechanisering en de automatisering worden sterk verminderd.
De ICT neemt wel een belangrijke plaats in bij de procesbewaking. De
medewerkers werken per klant het volledige traject van behandeling af.
Gevolgen
Het (tussen)handelingsniveau neemt sterk af. De buffervoorraden worden sterk
beperkt of zelfs tot nul gereduceerd. De medewerker neemt weer een centrale
plaats in en voert op diverse werkplekken de noodzakelijk handelingen uit.
Hierdoor ontstaat een "natuurlijke roulatie" van taken en handelingen.
De regelmogelijkheden voor de medewerkers nemen toe en de "betrokkenheid"
van de medewerkers bij het product neemt toe. Dit werkt positief op de
werkbeleving.
Deze optie is niet bij alle bedrijven in te voeren, aangezien dit met name in de
"bulkbedrijven" een onacceptabele verhoging van eenvormige handelingen
(repeterend werk) tot gevolg zou hebben. Het lijkt met name bij dienstkleding te
werken. Het uitgangspunt kan echter voor meer wasserijen en vooral voor
stomerijen toepasbaar zijn.
Door de afwisseling in de werkzaamheden daalt de fysieke belasting en
verbetert de werkbeleving mede door een verhoging van het
verantwoordelijkheidsgevoel en een toename van de regelmogelijkheden. De
verwachting is dat daardoor het ziekteverzuim zal dalen, en daarmee ook de WAOinstroom.
Minder ziekteverzuim betekent minder vervanging en inwerking van
nieuwe personeelsleden, waardoor het productieproces soepeler verloopt,
aangezien er met ervaren mensen wordt gewerkt. De personeelskosten nemen
weliswaar toe, omdat er meer mensen in dienst zijn, maar de hiermee gemoeid
gaande extra kosten worden voor een groot deel gecompenseerd door de
besparing middels een lager ziekteverzuim en een vermindering van het verloop.
10

Visie 2: "meer mechanisering"
De logistieke stromen in het bedrijf worden in toenemende mate
geautomatiseerd. Overslag en buffering worden zonder tussenkomst van
medewerkers uitgevoerd en verschillende handelingen worden geheel zonder
medewerkers uitgevoerd. De medewerkers krijgen een gespecialiseerde taak in
het bedrijf, bijvoorbeeld "handdoeken vouwen" door middel van het invoeren van
de doeken in een vouwmachine.
Gevolgen
Het personeelsbestand neemt af (bij een gelijkblijvende hoeveelheid wasgoed)
en daarmee een deel van de kosten. Er kan veel aandacht geschonken worden
aan de overgebleven werkplekken. Deze kunnen optimaal ontworpen worden. De
werkplekken die (nog) niet geautomatiseerd zijn, kunnen eenvoudig aangepast
worden waardoor er een eenvormige afdeling van collega's ontstaat die allen
hetzelfde werk doen.
De diversiteit van de handelingen en de regelmogelijkheden van de
medewerkers nemen af. Er ontstaat een grotere eenvormigheid waardoor
uiteindelijk de roulatiesystemen gaan stagneren. De eenzijdigheid van lichamelijke
en mentale belasting kunnen toenemen. De verwachting is dat hierdoor het
ziekteverzuim, de instroom in de WAO en het verloop zullen stijgen, hetgeen een
kostenstijging tot gevolg heeft. De inzetbaarheid van het personeel op meerdere
werkplekken zal afnemen.
2.3 Maatregelen met betrekking tot werkdruk en werkbeleving
De ervaren werkdruk blijkt hoog te zijn en de werkbeleving is niet altijd
optimaal. Omdat de psychosociale aspecten, de werkbeleving en de ervaren
werkdruk sterk samenhangen, dient een consistent beleid te worden ontwikkeld dat
met alle factoren rekening houdt. Een hoge werkdruk kan deels worden
opgevangen door medewerkers meer vrijheid te geven bij het indelen van hun
eigen werkzaamheden. Dit zal de werkbeleving tevens positief beïnvloeden. Een
zekere mate van taak- en functieroulatie moet krachtig worden gestimuleerd om de
afwisseling en zelfstandigheid in het werk te bevorderen.
11

Dit zal tevens het zicht op de ontwikkeling van de loopbaan bevorderen.
Daarnaast zal dit reïntegratie in de eigen sector mogelijk maken. Zo’n aanpak kan
ook positief werken op de fysieke belasting.
2.4 Maatregelen met betrekking tot fysieke belasting
Het advies voor de branche omvat een aantal algemene adviezen die bij
invoering alle werkplekken, medewerkers en situaties, waarbij er sprake is van
fysieke belasting, betreffen. Het invoeren van deze adviezen zal een breed effect
hebben op het verminderen van de risico’s op lichamelijke overbelasting.
Daarnaast is er sprake van een aantal specifieke adviezen die gerelateerd zijn aan
bepaalde situaties van fysieke belasting. Bij de keuze van deze algemene
adviezen en adviezen voor specifieke situaties is er uitgegaan van de hoogste
prioriteiten. Aangezien hiermee de belangrijkste bronnen van risico’s op
lichamelijke overbelasting kunnen worden aangepakt, zal er een structurele
verbetering in de ervaren werkbelasting van de medewerkers ontstaan. De
adviezen betreffen echter geen totaaloverzicht van alle situaties, aangezien een te
vergaande detaillering de implementatie van de wel weergeven adviezen zou
kunnen verminderen.
Algemene adviezen
Verminder het handelingsniveau door in het logistieke proces in de wasserij of
stomerij het bufferen en het (handmatig) overladen zo veel mogelijk te
beperken. Hierdoor wordt het nuttige werkoppervlak in het bedrijf vergroot.
Verminder de blootstellingsduur van de belasting (de eenzijdigheid van de
handeling, de repeterendheid van de handeling en het statisch aspect van de
belasting) van de medewerker per werkplek door middel van een
roostertechnische invoering van een roulatiesysteem (functie- en taakverrijking)
en waar mogelijk door het inzetten van medewerkers met
deeltijdovereenkomsten.
Voer een ergonomische check (uitgevoerd door een deskundige) in bij
nieuwbouw, vervanging, aanpassingen op de werkvloer en bij organisatorische
veranderingen in de wasserijen en stomerijen.
12

Voer een standaard schema in voor onderhoud van de containers en bakken.
Een dergelijk systeem dient in overleg tussen de bedrijven ingevoerd te
worden. Dit is noodzakelijk aangezien de containers rouleren tussen de
bedrijven.
De gevonden belastingsonderdelen met hun score en prioriteit
fysi eke
belastingsonderdelen
Beoordeling
onderzoek
13
Beoordeling na
aanpassing
1. Staan rood oranje 1.
2. Bukken rood groen 2.
3. Repeterende
handelingen
rood oranje 3.
4. Zware tilhandelingen rood oranje / groen 4.
5. Duwen en trekken rood groen 5.
6. Werkmethoden oranje groen 6.
7. Werkhoogte oranje groen 7.
adviesnummer
De nummering van de navolgende adviezen corresponderen met de hiervoor
weergegeven tabel waarin de score en de prioriteit is besproken.
Adviesnummer (de hulpmiddelen staan opgesomd in bijlage 3, bladzijde 27 en 28)
1. De belasting van het staan dient beperkt te worden. De eerste mogelijkheid is
om daar waar mogelijk een stahulp te plaatsen (en als het kan zelfs een
zitwerkplek te creëren). In combinatie met verdere adviezen moet een
sta/zitwerkplek op sommige plaatsen mogelijk zijn. Een tweede vorm van
vermindering van de stabelasting is een standaardinvoering van
gezondheidsschoeisel (hulpmiddelen 1 en 2, pagina 27).
2. Het bukken kan aangepakt worden door in eerste instantie de logistiek van het
intern transport zoveel mogelijk via banden en hangbaansystemen op te
lossen. De werksituaties dienen op hoogte te worden gebracht zodanig dat de
medewerkers niet meer hoeven te bukken voor het pakken van producten. De
werktafels van de vouwmedewerkers dienen instelbaar gemaakt te worden.
Een belangrijk punt hierbij is het werkoppervlak. Dit dient niet te groot te zijn,

aangezien meerdere medewerkers dan de eigen optimale werkhoogte kunnen
kiezen. Met name het handmatig overladen van wasgoed uit bakken en
containers moet volledig uitgebannen worden. Door middel van de invoering
van bakken met een beweegbare bodem op de werkplekken kan de belasting
voor de rug verder beperkt worden (hulpmiddelen 3, 4, 5 en 11, pagina 27 en
28).
3. De werkzaamheden in de wasserijen zullen altijd een aspect van repeterende
handelingen betreffen. Echter deze handelingen vormen nu samen met de
werkhoogte een belangrijke belasting van de armen, schouders en nek. De
belasting van de repeterende handelingen kan beperkt worden door de
blootstellingsduur te beperken en de medewerkers een taakroulatie te geven.
Daarnaast kunnen de meeste werkzaamheden met een werkaanvoer van links
en rechts uitgevoerd worden. De werkhoogte van de handen mag niet boven
schouderniveau uitkomen. In de werkhandeling totaal mogen de handen, of
een deel van de handen, niet boven de bovenzijde van de schouder uitkomen
(geen hulpmiddeladvies, organisatorische aanpassing).
4. De belasting van het tillen komt op diverse plaatsen voor. De eerste prioriteit
bij het tillen is om het tillen daar waar mogelijk te vermijden. De tilbelasting kan
beperkt worden door de gewichten te beperken. De aanvoer van grote
waszakken dient vervangen te worden door de aanvoer van kleinere zakken.
Het tillen van wasgoed bij overladen uit bakken en containers dient
uitgebannen te worden, zie advies 2. Met name de verplaatsing in verticale
richting van nat goed dient uit het takenpakket van de wasserijmedewerkers te
worden gehaald.
5. Containers en bakken worden door alle medewerkers regelmatig verplaatst.
Hierbij vindt duwen en trekken plaats, echter ook het duwen en trekken aan
verstrengeld wasgoed komt regelmatig voor. Het verplaatsen of lostrekken van
verstrengeld wasgoed dient vermeden te worden. Hiervoor zijn diverse
technische oplossingen. Voor zover er wasmachines gelost worden, dient met
name voor de grote machines (> 100 kg drooggoed) gewerkt te worden aan
een automatisch lossysteem. Het duwen en trekken van containers en bakken
wordt verzwaard door tochtflappen. Deze dienen door “snelle deuren” te
worden vervangen. Daarnaast zijn de wielen van met name de containers in
sommige gevallen te klein (verhoogd de rolweerstand) en/of de naaf zit vol met
14

vuil. De wielen van de containers dienen een grote maat te hebben (minimaal
10 cm doorsnede) en voorzien te zijn van naafkappen. De rolweerstand van de
containers wordt verder nog verhoogd door de niet egale vloeren in de
bedrijven. Deze dienen geëgaliseerd te worden (hulpmiddelen 6,7 en 8, pagina
27).
6. De wijze van werken in de wasserijen veroorzaakt een deel van de fysieke
belasting. De werkwijze moet gestandaardiseerd te worden, waarbij de meest
efficiënte en minst belastende werkmethode dient te worden gekozen. Dit dient
voor alle taken in kaart te worden gebracht en beschreven te worden. Hierna
volgen enkele voorbeelden waaraan gedacht kan worden. Bij de doekenmangel
dient de werkaanvoer aan de zijde van de medewerker uit te komen.
De medewerker kan zo “dynamisch staan” en de reikafstanden worden
beperkt. Dit geldt ook voor de badstofvouwmachines. De vouwmedewerkers
dienen de werkvoorraad naast zich te hebben om reikafstanden te beperken.
De wijze van inpakken dient zodanig uitgevoerd te worden dat de “zwaardere”
lakens midden in de container komen. Er wordt geadviseerd om na de
beschrijving van de werkmethoden een trainingsprogramma te ontwikkelen
waarbij deze methoden kunnen worden uitgelegd en ingevoerd (werkmethodische
aanpassing).
7. Het hangende goed in de stomerijen en dienstkledingbedrijven dient onder
schouderniveau uit te komen. Dit geldt voor de kleding die medewerkers
sorteren, pakken en ophangen. Dit kan ingevoerd worden door de werkplekken
te verhogen (bijvoorbeeld door sorteerperrons aan te brengen). Ook voor de
invoersituatie bij de tunnelfinishers dient de invoerwerkhoogte onder
schouderniveau te worden gebracht. De werkhoogte bij de persen kan
aangepast worden door op deze werkplek een vloerverhoging aan te brengen.
Er zijn echter ook in hoogte instelbare persen te verkrijgen (hulpmiddelen 9,10
en 12, pagina 28).
15

3. De vragen en de antwoorden
In dit hoofdstuk worden de specifieke vragen die gesteld zijn in de startnotitie per
vraag beantwoord. De antwoorden zijn elders in het rapport vermeld in de context
van de andere resultaten en gegevens. Het betreft hier dus een extra opsomming
van gegevens.
De v olgende onderzoeksvragen zij n in de startnotitie genoemd:
1. Welke handelingen leiden tot een hoge fysieke belasting?
2. Hoe vaak worden deze handelingen uitgevoerd?
3. Hoeveel mensen verrichten deze handeling?
4. Wat is de functie van deze mensen in het bedrijf?
5. Hoe hoog is het verzuim dat door fysieke klachten wordt veroorzaakt?
6. Welke maatregelen worden op dit moment toegepast voor het voorkomen of
beperken van dit arbeidsrisico?
De v olgende antw oorden zij n gevonden:
Vraag 1: Welke handelingen leiden tot een hoge fysieke belasting?
Antwoord op vraag 1:
tillen, duwen, trekken
belastende bewegingen voor de rug
statische werkhoudingen
belastende bewegingen voor de schouder
inspannende werkzaamheden.
17

Vraag 2: Hoe vaak worden deze handelingen uitgevoerd?
Antwoord op vraag 2:
Tabel 6.1: Fysieke belasting in wasserijen en stomerijen
Fysieke belasting
Fysieke belasting
Wasserijen
(n = 337)
veel tillen, duwen, trekken
29%
veel belastende bewegingen voor de rug
69%
veel statische werkhoudingen
91%
veel belastende bewegingen voor de schouder
80%
inspannende werkzaamheden
69%
Een uitgebreid overzicht van de gevonden resultaten met betrekking tot de
fysieke belasting staat in bijlage 6.
Vraag 3: Hoeveel mensen verrichten deze handeling?
Antwoord op vraag 3:
In onderstaande tabel komt naar voren hoe groot de percentages per afdeling zijn
bij de diverse onderdelen van lichamelijke belasting. De percentages uit de
steekproef zijn te generaliseren naar de totale branche. Daar echter niet bekend is
hoeveel mensen precies in de totale branche werken, is het niet mogelijke om
absolute aantallen op te sommen.
18
Stomerijen
(n=36)
8%
64%
97%
75%
47%
Tabel 6.2: Fysieke belasting in wasserijen en stomerijen onderverdeeld naar
afdeling
Fysieke belasting afdelingen
1
2 3 4
(n=68) (n=199) (n=45) (n=15)
Fysieke belasting
veel tillen, duwen, trekken
44% 20% 33% 27%
veel belastende bewegingen voor de rug 71% 67% 84% 47%
veel statische werkhoudingen
85% 95% 96% 87%
veel belastende bewegingen schouder 75% 86% 96% 40%
inspannende werkzaamheden
65% 64% 89% 87%
De betekenis van de nummers van de afdelingen vindt u op de volgende pagina.
5
(n=46)
26%
63%
87%
59%
57%

Af delingen:
1 = aanv oer en sorteren: chauffeur, sorteermedewerker v uilgoed, wasmachinemedewerker
2 = v erwerking: mangelmedewerker, handdoekmedewerker, vouwmedewerker aan tafels,
hotboxmedewerker, persmedewerker, reparatiemedewerker
3 = expeditie: inpakmedewerker
4 = leiding: leidinggev ende f uncties op de werkvloer en in kantoor
5 = ov erig: niet toe te wijzen, met name algemene productiemedewerkers en technische dienst
Vraag 4: Wat is de functie van deze mensen in het bedrijf?
Antwoord op vraag 4:
De functies zijn:
Aanvoer en sorteren
de chauffeur
de sorteermedewerker vuilgoed
de wasmachinemedewerker
Verwerking
de doeken- en lakenmangelmedewerker
de handdoekvouwmedewerker
de vouwmedewerker aan de tafels
de hotboxmedewerker
de persmedewerker
de reparatiemedewerker
Expeditie
de inpakmedewerker
Transport
Naast deze functies zijn er medewerkers die zich bezighouden met overladen,
sorteren en transport. Deze medewerkers kunnen zich tussen alle afdelingen
verplaatsen en hun functiebelasting wordt behandeld bij de hiervoor genoemde
afdelingen.
19

Een uitgebreid overzicht van de resultaten van het ergonomisch
werkvloeronderzoek, waarbij de handelingen zijn gekoppeld aan de taken per
functie is te vinden in bijlage 8.
Vraag 5: Hoe hoog is het verzuim dat door fysieke klachten wordt veroorzaakt?
Antwoord op vraag 5:
Het verzuim bedraagt gemiddeld 9,3% met een spreiding van 2,8% tot 20%.
De specificatie van de klachten met de verzuimpercentages staat in onderstaande
tabel. De verzuimpercentages zijn de percentages van het totale verzuim.
Uittreksel uit tabel 9.1: Overzicht van belangrijkste klachten van het
bewegingsapparaat (de gehele tabel staat op blz. 107)
Klachten van het bewegingsapparaat Wasserijen
(n = 337)
Rugklachten
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
17%
Nekklachten
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
8%
Schouderklachten
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
12%
Knieklachten
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
4%
Elleboogklachten (inclusief pols en hand)
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
7%
Vraag 6: Welke maatregelen worden op dit moment toegepast voor het voorkomen
of beperken van dit arbeidsrisico?
Antwoord op vraag 6: De bedrijven vertonen een grote spreiding in investeringen
(van nieuwbouw en vervanging machines tot geen ontwikkeling in de afgelopen
jaren) en in ergonomische omstandigheden. Wel is er een groter besef bij de
managers dat de ergonomische omstandigheden een belangrijke voorwaarde voor
gezond werken vormen. Daar waar de lichamelijke klachten worden aangepakt
houdt men rekening met het werkplekontwerp en kiest men vaak voor de instelbare
machines. Daarnaast wordt job-rotation steeds meer ingevoerd als oplossing voor
beperking van de lichamelijke belasting.
20
Stomerijen
(n=36)
8%
3%
3%
3%
3%

Bijlage 1: Stroomschema's en informatie over de branche
Stroomschema wasserijen
Klant
1Transport
Vuile was Schone was
10 Expeditie
9 Inpak
8 Vouwen / hangen
Kantoor
Technische dienst
Bedrijfsproces wasserijen
2 Wegen / vuilsorteren
3 Wasproces
7a Mangels
7b Persen
7c Tunnelf inisher
Bovenstaand schema is ontleend aan CERTEX, 1996.
21
4a Ontwateren
4b Drogen
5 Sorteren
schoongoed
6 Reparatie

Stroomschema regiostomerijen
Klant
Vuile was 1Transport
Schone was
10 Expeditie
9 Inpak
8 Vouwen / hangen
Kantoor
Technische dienst
Bedrijfsproces regiostomerijen
2 Tellen / vuilsorteren
3 Wasproces
7a Strijken
7b Persen
22
4 Reparatie
5a Controleren
5b Vlekbehandeling
6 Sorteren
schoongoed

Informatie over de branche
Hierna zijn de algemene gegevens weergegeven van de bedrijven die aan de
nulmeting hebben deelgenomen.
Tabel 1.1: Algemene gegevens van de bedrijven
Onderw erp Spreiding Opmerking
bedrijven van 5 tot 145 medewerkers wasserijen en stomerijen
pakket van dienstkleding tot
breedte van het pakket is
persoonsgebonden goed en voldoende in onderzoek aan
platgoed
bod gekomen
locatie heel Nederland geen opmerking
verzuim, gemiddeld 9,3% 2,8% tot 20% bij hoog verzuimpercentage
veel lichamelijke klachten
personeel 80% vrouwen relatief laag verloop
productie per medewerker 1,7 ton per week gemiddeld persoongebonden goed heeft
spreiding: 0,6 ton tot 3,6 ton een lager tonnage per
medewerker
productie per week van 12 tot en met 220 ton geen opmerking
De bedrijven vertonen een grote spreiding in investeringen (van nieuwbouw en
vervanging machines tot geen tot weinig ontwikkeling in de afgelopen jaren) en in
ergonomische omstandigheden.
23

Bijlage 2: Stroomschema met betrekking tot het nemen van
beslissingen
De beslissingreeks kan door middel van een “besluitenlijst” of “beslisboom”
gemaakt worden. Deze kan u ondersteunen bij het maken van de keuzen in de
aanpak.
Bronaanpak
De aanpak van de fysieke belasting kan het beste uitgevoerd worden door een
bronaanpak. Hiermee wordt bedoeld dat de meest oorzakelijke reden van de
fysieke klachten of de fysieke belasting moet worden aangepakt. Bijvoorbeeld:
indien een medewerker rugklachten heeft door het bukken tijdens de arbeid, moet
er een oplossing gezocht worden om het bukken uit te bannen. Pas als dit niet
mogelijk blijkt te zijn dient gezocht te worden naar “beschermende opties” voor het
beperken van de fysieke belasting.
25

Beslisboom aanpassingen of veranderingen per advies
26
advies
prioriteit
inventarisatie alternatieven
is een “bronaanpak” mogelijk
ja nee
inv oeren bronaanpak
evaluatie
alternatieven bij bron
ja nee
invoeren alternatief overgebleven opties
ev aluatie keuze “beste” optie
invoeren
ev aluatie

Bijlage 3: Lijst van mogelijke hulpmiddelen
Stand der techniek
Hierna volgt een lijst van materialen die in het advies (zie blz. 13 tot en met 15)
genoemd worden met voor zover mogelijk een toelichting en investeringskosten
erbij vermeld.
Hulpmiddel Toelichting Raming investering
in Euro's
1. Stahulp Vermindert de belasting van het staan. Kan
gebruikt worden bij voldoende beenruimte en bij
de verwerking van “kleinere” producten.
200,- per stuk
2. Schoenen Gezondheidsschoeisel kan als persoonlijk
beschermingsmiddel ingezet worden om de
belastingseffecten van staan te beperken
(preventie van been-, rug- en hoofdpijnklachten).
3. Hangbaan Systeem waarbij transport, laden en lossen
geautomatiseerd kan plaatsvinden. De
werkvloer wordt niet “belast” met opslag.
4. Rollenband Systeem waarbij transport, laden en lossen
geautomatiseerd kan plaatsvinden. Dit systeem
kan “tot op de werkplek” ingevoerd worden.
5. Beweegbare Goed in de bak blijft op hoogte bij lossen. De
bodembak capaciteit van de lege bak kan vergroot worden
door de bodem tussentijds te vergrendelen.
6. “Shaker" Trommel in de logistieke lijn die zorgt voor het
losmaken van het verstrengelde goed.
27
45,- per paar
50.000,- tot 70.000,afhankelijk
van
grootte en van vuile
of schone afdeling
transportband 800
mm breed, 1.000,per
strekkende meter,
afhankelijk van
hoogte zijgeleiding;
rollenbaan 500 mm
voor achter
vouwmachine 250,per
strekkende meter
afhankelijk van
grootte à 200,- tot
1000,-
afhankelijk van
grootte 40.000,- tot
80.000,-

7. Lakenpikker Automaat die lakens per stuk naar de
verwerkingsafdeling sorteert.
8. Wielen De rolweerstand van containers en bakken
wordt voor een belangrijk deel bepaald door de
maat van de wielen (minimaal 10 cm
doorsnede), het loopvlak (stevig rubber) en de
soepelheid van draaien (naafkappen voor
onderhoudsarme wielen).
9. Sorteerperron Verhogen van de vloerhoogte waardoor de
medewerker onder schouderniveau kan werken.
10. Persen 1. Verhogen van de vloerhoogte waardoor de
medewerker onder schouderniveau kan
werken.
2. Vervangen van persen door in
hoogte instelbare persen.
11. Instelbare Door middel van een zwengel of pomp kan de
vouwtafels vouwtafel op de juiste hoogte worden ingesteld.
12. Invoerstation
Tunnelfinnisher
De hoogte van het kledinghaakje kan ingesteld
worden. De werkhoogte dient voor alle
medewerkers onder schouderniveau mogelijk te
zijn.
28
compleet met band
en bypassmogelijkheid
45.000,-
10,- per stuk
Afhankelijk van
materiaalkeuze en
inzet eigen
technische dienst
Afhankelijk van
materiaalkeuze en
inzet eigen
technische dienst
1000,- per systeem
15.000,- tot 20.000,-

Bijlage 4: Verantwoording onderzoeksmethoden
1. Het vragenlijstonderzoek
1.1 Algemene opzet en onderzoekspopulatie
Selectie van bedrijven
Het onderzoek is verricht bij 9 wasserijen en 3 stomerijen. De selectie van
bedrijven is geschied in overleg met de branchebegeleidingscommissie (BBC).
Vervolgens zijn bedrijven benaderd voor medewerking aan het onderzoek. De
achtergrond van de bedrijven is:
- wasserijen:
3 grote bedrijven
3 middelgrote bedrijven
3 kleine bedrijven
De wasserijbedrijven zijn verdeeld in productie-assortiment (platgoed,
dienstkleding en persoonsgebonden goed).
- stomerijen:
2 regiostomerijen
1 kleine stomerij (warme winkel)
De stomerijen hebben in principe uitsluitend persoonsgebonden goed.
Op basis van het aantal deelnemende bedrijven en het aantal geretourneerde
vragenlijsten kan worden gesteld dat de resultaten van het onderzoek
representatief zijn voor de algemene situatie in de wasserijsector. Het onderzoek
geeft daarmee een algemeen beeld en de resultaten zijn niet zonder meer van
toepassing op elke wasserij. Er is tijdens het onderzoek vastgesteld dat er grote
verschillen zijn tussen individuele wasserijen.
Het aantal deelnemende stomerijen en aantal geretourneerde vragenlijsten van
medewerkers is kleiner en daarmee hebben de resultaten voor de stomerijsector
een beschrijvend karakter. Met name de situatie in kleine stomerijen met slechts
enkele medewerkers is dermate bedrijfsspecifiek dat het weinig zinvol is algemene
uitspraken te doen over fysieke belasting en werkdruk in dit type bedrijven. De
algemene adviezen kunnen echter ook voor deze bedrijven onverkort
overgenomen worden
29

Selectie van de onderzoekspopulatie
In de periode oktober 2001 tot en met maart 2002 is een dwarsdoorsnedeonderzoek
gedaan naar fysieke belasting, werkdruk en de gevolgen van klachten
aan het bewegingsapparaat onder werknemers in wasserijen (9 bedrijven) en
stomerijen (3 bedrijven). De werknemers in deze twee bedrijfstypen zijn ingedeeld
naar afdeling, te weten:
1 = aanvoer en sorteren: chauffeur, sorteermedewerker vuilgoed, wasmachinemedewerker
(n=68)
2 = verwerking: mangelmedewerker, handdoekmedewerker, vouwmedewerker
aan tafels, hotboxmedewerker, persmedewerker, reparatiemedewerker (n=199)
3 = expeditie: inpakmedewerker (n=45)
4 = leiding: leidinggevende functies op werkvloer en in kantoor (n=15)
5 = overig: niet toe te wijzen, met name algemene productiemedewerkers en
technische dienst (n=46).
Respons
Tijdens het bedrijfsbezoek is aan alle aanwezige medewerkers medewerking
gevraagd voor het gehele onderzoek. De onderzoeker heeft de achtergrond van
het onderzoek en de algemene indeling van de vragenlijst toegelicht. De
bedrijfsleiding heeft tijd beschikbaar gesteld, zodat de werknemers tijdens het werk
de vragenlijst zelfstandig konden invullen. De onderzoeker heeft de vragenlijsten
uitgedeeld en na de ‘invulsessie’ weer ingenomen.
In totaal zijn er 431 vragenlijst uitgezet, waarvan er 389 retour zijn ontvangen,
hetgeen een respons betekent van 90%. Zestien personen zijn niet in de analyse
meegenomen vanwege te veel onvolledige gegevens, zodat de bruikbare respons
ligt op 87%. De non-respons en de slecht ingevulde vragenlijsten zijn voor een
belangrijk deel te verklaren door beperkte lees- en schrijfvaardigheid in het
Nederlands van werknemers in deze sector.
30

Algemene kenmerken van de onderzoekspopulatie
Enkele algemene kenmerken van de onderzoekspopulatie staan in tabel 4.1.
Tabel 4.1: Algemene kenmerken van de onderzoekspopulatie in wasserijen en
stomerijen
Kenmerk Onderzoekspopulatie (n=373)
Leeftijd 36,7 ± 9,8*)
Aantal jaren bij huidige werkgever 8,5 ± 7,8*)
Aantal jaren in huidige functie
Geslacht
7,2 ± 6,8*)
Vrouw
66%
Man
Opleiding
34%
Basisonderwijs
14%
Lager beroepsonderwijs
46%
Middelbaar algemeen onderwijs
15%
Middelbaar beroepsonderwijs
13%
Voortgezet en hoger onderwijs
Geboorteland
12%
Nederland
68%
Turkije
8%
Andere landen
24%
De leeftijd in de onderzoeksgroep varieerde tussen de 17 en 64 jaar met een
gemiddelde leeftijd van ongeveer 37 jaar. De onderzoeksgroep bestaat voor 66%
uit vrouwen en bevat nagenoeg alleen productiepersoneel. De opleiding van het
personeel is laag; 60% van de werknemers heeft basisonderwijs of lager
beroepsonderwijs (LTS, huishoudschool, LEAO). In de onderzoeksgroep was 32%
geboren buiten Nederland, met Turkse vrouwen en mannen als grootste allochtone
groepering.
*) Het getal achter ± geeft de spreiding aan. Bijvoorbeeld bij leeftijd is het
gemiddelde 36,7 jaar, waarbij de jongste deelnemer aan het onderzoek 36,7 minus
9,8 = 26,9 jaar en de oudste deelnemer 36,7 plus 9,8 = 46,5 jaar is.
31

1.2 Achtergrond van de vragenlijst
Algemene indeling
Het onderzoek startte met een vragenlijst aan de hand waarvan persoonlijke
kenmerken, fysieke en psychosociale werkbelasting, werkdruk alsmede het
voorkomen van klachten aan het bewegingsapparaat in kaart zijn gebracht. De
vragenlijst is opgenomen in bijlage 5. In de vragenlijst is een onderverdeling
gemaakt in persoonsgegevens, werkomstandigheden, algemene gezondheid en
klachten aan het bewegingsapparaat. Vragen over persoonsgegevens (lengte,
gewicht, functie en arbeidsverleden) zijn afkomstig van een standaard vragenlijst
over het beroepsverleden (Tielemans e.a., 1999; Elders e.a., 2001).
Fysieke belasting
Vragen over fysieke belasting richtten zich voornamelijk op tillen of dragen van
lasten, werken in ongemakkelijke houdingen, werken met handen boven
schouderhoogte, repeterende handelingen met armen en/of handen en langdurig
in dezelfde statische houding werken. Voor beantwoording van deze vragen zijn de
antwoordcategorieën ‘zelden of nooit’, ‘af en toe’, ‘vrij veel’ en ‘heel veel’ tijdens
een normale werkdag, gebruikt. De antwoorden ‘vrij veel’ en ‘heel veel’ zijn als
hoge belasting geclassificeerd. De vragenlijst en interpretatie van de
antwoordcategorieën zijn gebaseerd op eerder wetenschappelijk onderzoek
(Burdorf e.a. 199a, 199b; Elders e.a. 2001). De volgende risicofactoren zijn
onderscheiden:
- tillen: het tillen of dragen van meer dan 25 kg en/of het duwen of trekken
van meer dan 50 kg
- rugbelastende houding: het buigen en/of draaien met het bovenlichaam
vele keren per uur en/of langdurig in ongemakkelijke houdingen werken
- statische werkhouding: langdurig staand werken en/of langdurig werken
achter een beeldscherm en/of langdurig in dezelfde houding werken
- schouderbelasting: werken met handen boven schouderhoogte en/of vele
malen per minuut dezelfde beweging maken met de armen.
Naast deze specifieke vragen met betrekking tot fysieke belasting is aan de
deelnemers ook gevraagd op een Borg-schaal, lopend van 0 tot 10, aan te geven
hoe zwaar zij hun lichamelijke inspanning tijdens het werk beoordelen. Een score
van 6 (inspannend) of hoger is beoordeeld als hoge belasting (Borg, 1990).
32

Werkdruk en psychosociale belasting
Vragen rondom werkdruk en psychosociale aspecten zijn gebaseerd op het
Karasek-model, het meest toegepaste model in onderzoek naar psychosociale
belasting op het werk (Karasek e.a., 1991). Het kernmodel bestaat uit de schalen
‘zelfstandigheid in het werk’, ‘afwisseling in het werk’, en ‘werktempo en
werkhoeveelheid’. De laatste schaal wordt gebruikt voor de meting van werkdruk.
Elke schaal bestaat uit een aantal vragen met vier antwoordcategorieën (‘nooit’,
‘soms’, ‘vaak’ en ‘altijd’). De oorspronkelijk score loopt van 0 tot 100 met 0 als de
best mogelijke situatie en 100 als de slechtst mogelijke situatie. Voor dit onderzoek
is deze score omgerekend naar een ‘rapportcijfer’, waarbij de score 0 de slechtst
mogelijke situatie is en de score 10 de best mogelijke situatie. Deze psychosociale
aspecten zijn gebaseerd op Zweeds onderzoek (Karasek e.a. 1991) en als zodanig
in vele Nederlandse vragenlijsten opgenomen, waaronder de bekende VBBAvragenlijst
(Veldhoven e.a., 1994).
In de nadere analyses zijn de twee eerstgenoemde schalen samengevoegd
onder de noemer regelmogelijkheden (job control), de derde schaal
representeerde taakeisen (job demands = werkdruk). Volgens het Karasekmodel
hebben personen met ‘high job demands’ en ‘low job control’ een hoge
psychosociale belasting. Bij classificatie van personen met hoge versus lage
psychosociale belasting is als afkappunt de 75-percentielwaarde van de score per
schaal gebruikt. In de analyse worden personen met de 25% hoogste scores
vergeleken met personen met de 75% lagere scores. Het gekozen afkappunt is tot
op zekere hoogte arbitrair, maar onze keuze is gebaseerd op de overweging dat
personen met een hoge psychosociale belasting ook daadwerkelijk een hogere
belasting hebben dan andere werknemers (Karasek e.a. 1991).
Voor de aspecten ‘relatie met collega’s’ en ‘relatie met leiding’ is de
deelnemers gevraagd op een Visual Anologue Scale (VAS-schaal), lopend van 0
(heel erg slecht) tot 10 (heel erg goed), aan te geven hoe zij deze relaties op het
werk beoordelen. Deze schaal bestaat uit een meetlat met elf hokjes met
oplopende waardering van 0 tot 10. Een score van 5 of lager is beoordeeld als
slechte werkrelatie en betekent in deze onderzoekspopulatie ruwweg een selectie
van de 25% personen met het slechtste oordeel over hun relatie met collega’s
en/of leiding.
Werkbeleving
De werkbeleving is beoordeeld met behulp van een werkbelevingsvragenlijst.
De verkorte lijst is opgesteld door Molenaar en Burdorf op basis van opgenomen
33

vragen in standaard PAGO-lijsten van arbodiensten en selectie van de
belangrijkste aspecten van werkbeleving. De Molenaar en Burdorf-lijst bevat 9
vragen over werkbeleving. De keuze voor deze aanpak is gebaseerd op de
volgende overwegingen:
- andere vragenlijsten over werkbeleving, zoals de bekende VBBA-vragenlijst,
bevatten vaak meer dan 60 vragen over dit onderdeel, waardoor de vragenlijst
voor het onderzoek in wasserijen en stomerijen zeer lang en onevenwichtig zou
worden met te veel nadruk op werkbeleving;
- eerdere ervaring in beroepsgroepen met een laag opleidingsniveau
(steigerbouwers, stratenmakers, assemblagemedewerkers) heeft laten zien dat
werknemers grote moeite hebben met het beantwoorden van vragen over kleine
verschillen in werkbeleving, zeker werknemers van buitenlandse afkomst.
Teneinde de Molenaar en Burdorf-lijst op waarde te kunnen schatten is een
beperkt valideringsonderzoek uitgevoerd (zie paragraaf 1.3). De Molenaar en
Burdorf-lijst voor werkbeleving omvat de volgende aspecten:
Leermogelijkheden:
1. Leert u nieuwe dingen in uw werk?
2. Heeft u de mogelijkheid om uw eigen capaciteiten verder te ontwikkelen?
Inspraak:
3. Kunt u deelnemen aan besluiten die uw werk raken?
4. Kunt u overleggen over uw werk?
Toekomstonzekerheid:
5. Biedt deze werkkring u voldoende zekerheid?
6. Zijn uw vooruitzichten bij deze werkgever goed?
Plezier in het werk:
7. Hebt u meestal plezier in uw werk?
Herstelbehoefte:
8. Vindt u het vaak moeilijk u te ontspannen aan het einde van een werkdag?
9. Bent u vaak ‘op’ aan het einde van een werkdag?
In het rapport is een totaalscore berekend voor werkbeleving, lopend van 0 als
de best mogelijke situatie tot 100 als de slechtst mogelijke situatie. Voor dit
onderzoek is deze score omgerekend naar een ‘rapportcijfer’ waarbij de score 0 de
slechtst mogelijke situatie is en de score 10 de best mogelijke situatie. Voor elk
afzonderlijk aspect is eveneens een score berekend, lopend van 0 tot 10.
34

De rapportcijfers voor werkdruk en psychosociale belasting zijn vergeleken met
cijfers uit eigen onderzoek in andere beroepsgroepen waarin exact dezelfde
vragenlijst is toegepast.
Klachten aan het bewegingsapparaat
De vragen over klachten aan het bewegingsapparaat zijn afkomstig van een
standaard Scandinavische vragenlijst (Kuorinka e.a., 1987), die een valide
instrument blijkt te zijn voor gegevensverzameling omtrent ontwikkeling, duur en
frequentie van symptomen.
Vragen over het bewegingsapparaat richtten zich op de lage rug, nek,
schouder, knie en elleboog/pols/hand. De definitie van een klacht aan het
bewegingsapparaat was in deze studie de aanwezigheid van pijn, ongemak of een
stijf of doof gevoel in het desbetreffende lichaamsdeel voor tenminste enkele uren
in de afgelopen 12 maanden, ongeacht klachten in aangrenzende lichaamsdelen.
De klachten zijn in vier categorieën opgesplitst, te weten:
1. klachten in de afgelopen 12 maanden (tenminste één klachtenepisode die
enkele uren heeft geduurd);
2. chronische klachten in de afgelopen 12 maanden (klachten die minimaal 3
maanden aanwezig waren);
3. klachten waarvoor medisch advies is gezocht bij huisarts of andere
(para)medici;
4. klachten waarvoor minimaal éénmaal is verzuimd in de afgelopen 12
maanden; personen uit de laatste drie categorieën zijn subgroepen van
personen uit de eerste categorie.
Deze indeling is ontleend aan eerder wetenschappelijk onderzoek (Elders e.a.,
2001). De vragen naar het optreden van ziekteverzuim wegens klachten van het
bewegingsapparaat zijn gebaseerd op een gevalideerde vragenlijst voor
ziekteverzuim (Burdorf e.a. 1996).
1.3 Vergelijking werkbeleving met VBBA-vragenlijst
Tijdens het onderzoek is aan een aantal werknemers van wasserijen en
stomerijen gevraagd of zij bezwaar hadden tegen het invullen van twee
vragenlijsten, te weten de algemene vragenlijst van het onderzoek en de VBBAvragenlijst
voor werkbeleving (Veldhoven e.a., 1994). Voor dit beperkte
35

valideringsonderzoek zijn werknemers geselecteerd met een goede lees- en
schrijfvaardigheid. In totaal hebben 35 personen naast de algemene vragenlijst ook
de VBBA-vragenlijst ingevuld. In onderstaande tabel is aangegeven welke
aspecten kunnen worden vergeleken. De vragen over psychosociale aspecten in
beide vragenlijsten waren volledig identiek. In de Molenaar en Burdorf-lijst wordt
werkbeleving gereduceerd van 36 tot 9 vragen en relaties op het werk van 18 naar
2 vragen.
Tabel 4.2: Vergelijking van twee vragenlijsten werkbeleving – opzet en inhoud
Aspect
Werkbeleving
Molenaar en Burdorf VBBA-vragenlijst
Leermogelijkheden 2 vragen
4 vragen
Inspraak
2 vragen
8 vragen
Toekomstonzekerheid 2 vragen
4 vragen
Plezier in het werk 1 vraag
9 vragen
Herstelbehoefte
Psychosociale aspecten
2 vragen
11 vragen
Afwisseling
6 vragen
6 vragen
Zelfstandigheid
11 vragen
11 vragen
Werktempo
Relaties
11 vragen
11 vragen
Met collega’s
1 vraag
9 vragen
Met leiding
1 vraag
9 vragen
In de volgende tabel zijn de resultaten van het invullen van de 2 vragenlijsten
door 35 personen vergeleken, waarbij zowel de gemiddelde scores (tussen 0 en
10) zijn gegeven als de samenhang tussen beide vragenlijsten. Voor deze
samenhang is de correlatiecoëfficiënt gebruikt, waarbij geldt dat 0 geen enkele
samenhang betekent en 1 de perfecte samenhang. Een sterretje houdt in dat de
onderzochte samenhang statistisch significant is.
De vergelijking laat zien dat voor alle aspecten een goede samenhang wordt
gevonden, behalve voor inspraakmogelijkheden. De hoogte van de score verschilt
enigszins tussen beide vragenlijsten, maar dit is een gevolg van het feit dat
somscores worden berekend over verschillende (aantallen) vragen in beide lijsten.
De niet perfecte samenhang voor de psychosociale aspecten (0,78-0,86) illustreert
dat personen niet geheel consistent kunnen antwoorden op twee identieke
vragenlijsten die zeer kort na elkaar worden ingevuld. De algemene conclusie van
36

dit valideringsonderzoek luidt dat de nagenoeg alle aspecten van werkbeleving in
de verkorte vragenlijst op voldoende betrouwbare wijze worden gemeten.
Tabel 4.3: Vergelijking van uitkomsten van twee vragenlijsten werkbeleving
Aspect
Werkbeleving
Molenaar en Burdorf VBBA-vragenlijst Correlatiecoëfficiënt
Leermogelijkheden 3,9
3,6
0,76*
Inspraak
5,0
4,2
0,14
Toekomstonzekerheid 6,9
5,8
0,38*
Plezier in het werk 7,4
8,4
0,39*
Herstelbehoefte 6,6
7,4
0,72*
Werkbeleving totaal
Psychosociale aspecten
5,8
5,8
0,65*
Afwisseling
4,7
4,4
0,86*
Zelfstandigheid
5,2
4,7
0,85*
Werktempo
Relaties
5,5
6,0
0,78*
Met collega’s
8,0
7,6
0,41*
Met leiding
7,9
8,1
0,59*
1.4 Statistische analyse
Alle statistische analyses zijn uitgevoerd met SAS, een softwarepakket voor
statistische analyses. In de analyse zijn potentiële verschillen tussen groepen
getest met de Student t-test (voor continue variabelen) en de chi kwadraat-test
(voor ja/nee variabelen). De logistische regressieanalyse is uitgevoerd met Proc
Logist en gericht op identificatie van risicofactoren die samenhangen met de vier
onderscheiden klachtentypes. Univariate analyses zijn uitgevoerd alvorens
variabelen met een significantie niveau van p

van 1 betekent dat er geen enkel verband is tussen de risicofactor en de
gezondheidsklachten. Een odds ratio boven de 1 betekent dat er een verband is,
waarbij een hogere odds ratio duidt op een sterker verband. Als voorbeeld, een
odds ratio van 2,3 voor hoge werkdruk betekent dat werknemers met een hoge
werkdruk 2,3x zo vaak rugklachten aangeven dan werknemers met een lagere
werkdruk. Het betrouwbaarheidsinterval geeft aan binnen welke grenzen de odds
ratio met 95% zekerheid zal liggen. Dit betekent dat een odds ratio van 2,3 met
95% zekerheid ergens zal liggen tussen de 1,42 en 3,70. Het effect van werkdruk
op rugklachten is dus minimaal 1,42 en maximaal 3,70.
In tabel 9.3 (bijlage 9) staan de resultaten van de analyse van de verbanden
tussen werkbelasting en klachten aan het bewegingsapparaat en verzuim.
Referenties
Burdorf, A., Post, W., Bruggeling, T. (1996). Reliability of a questionnaire on
sickness absence with specific attention to absence due to back pain and
respiratory complaints. Occupational Envirnomental Medicine 53, 58-62.
Burdorf, A., Beek, A. van der (1999). Questionnaires on physical load in
musculoskeletal epidemiology: are we asking the unanswerable? Scand J
Work Environ Health a;25:81-83.
Burdorf, A., Beek, A. van der (1999). Exposure assessment strategies for
work-related risk factors for musculoskeletal disorders. Scand J Work Environ
Health b;25(suppl4):25-30.
Tielemans, E., Heederik, D., Burdorf, A., Vermeulen, R., Veulemans, H.,
Kromhout, H., Hartog, K. (1999). Assessment of occupational exposures in a
general population: comparison of different methods. Occupational and
Environmental Medicine 56, 145-51.
Elders, L.A.M., Burdorf, A. (2001). Interrelations of risk factors and low back
pain in scaffolders. Occupational Environmental Medicine 58 (9), 597-603.
Borg, G. (1990). Psychophysical scaling with applications in physical work and
the perception of exertion. Scand J Work Environ Health 16(Suppl 1), 55-8.
Veldhoven, M. van, Meijman, T.F. (1994). Het meten van psychosociale
arbeidsbelasting met een vragenlijst. De Vragenlijst Beleving en Beoordeling
van de Arbeid VBBA.. Amsterdam: NIA.
Karasek, R., Baker, D., Marxer, F., Ahlbom, A., Theorell, T. (1981) Job
decision latitude, job demands, and cardiovascular disease: a prospective
study of Swedish men. Am J Public Health 71(7), 694-705.
38

Kuorinka. (1987). Standard Nordic questionnaires for the analysis of
musculoskeletal symptoms. Appl Ergon 18, 233-237.
39

2. Het ergonomisch werkplekonderzoek
De resultaten zijn verkregen door middel van onderzoek naar de ergonomische
situatie in de wasserijen en stomerijen. Hierbij is de huidige situatie betreffende de
werkplekken opgenomen en deze vormt de nulmeting op het gebied van de
ergonomische omstandigheden. De gegevens over de ergonomische
omstandigheden omvatten uitsluitend de lichamelijke belastingskant van de
ergonomie. Omgevingsfactoren als klimaat en geluid zijn niet bij het onderzoek
betrokken. Daarnaast heeft het onderzoek zich in het bedrijf afgespeeld. Het
terrein rondom het bedrijf en de situatie bij de cliënten van de bedrijven zijn niet bij
het onderzoek betrokken.
De functies van de medewerkers in de wasserijen en stomerijen zijn als
uitgangspunt genomen voor het verkrijgen van de resultaten. Door deze keuze is
er een helder beeld te geven van de stand van zaken.
2.1 De beoordeling
De beoordeling van de resultaten wordt gegeven door de belasting met een
kleur aan te geven. Deze bepaling is ontleend aan de het "Handboek fysieke
belasting" door K.J. Peereboom (red.) van de Sdu Uitgevers :
rood : deze uitkomst geeft aan dat er zonder meer sprake is van een probleem
t.a.v. de lichamelijke arbeidsbelasting
oranje : deze uitslag geeft aan dat er mogelijk een probleem is t.a.v. de
lichamelijke arbeidsbelasting
groen : deze uitslag geeft aan dat er geen sprake is van een probleem op het
gebied van de lichamelijke arbeidsbelasting.
De beoordelingsmethode is geschikt voor functies met een sterke nadruk op
uitvoerend werk. Hiermee wordt werk bedoeld waarbij grote delen van het
bewegingsapparaat (het lichaam) actief ingezet worden. Bij deze vormen van
lichamelijke belasting is er sprake van een combinatie van krachtsuitoefening, een
redelijke mate van beweging en/of afwisselende werkhoudingen.
Bij de beoordeling wordt de lichamelijke belasting gekoppeld aan enkele
duidelijk van elkaar te onderscheiden onderwerpen. Deze onderwerpen zijn:
40

tillen en dragen
duwen en trekken
werkhoudingen
repeterende handelingen
energetische belasting.
De onderwerpen trillen en schokken zijn niet meegenomen in de beoordeling,
omdat deze vormen van fysieke belasting niet zijn gevonden in de wasserijen en
stomerijen.
2.2 De definities
De definities van de ergonomische onderwerpen geven inzicht bij de lezer in de
waarde en de inhoud van de beoordeling. Om deze reden staan hierna de
definities van de onderwerpen weergegeven.
Tillen omvat de handeling waarbij een object met de hand(en) wordt vastgepakt en
vervolgens zonder mechanische hulpmiddelen wordt verplaatst, zonder dat de
uitvoerder zich lopend verplaatst.
Dragen geeft de handeling weer waarbij een object met de hand(en) wordt
vastgehouden en zonder mechanische hulpmiddelen in horizontale richting wordt
verplaatst.
Duw en en trekken omvat de handelingen waarbij kracht wordt gegeven die, vanuit
de uitvoerder bekeken, naar hem of haar toe is (trekken) of van hem of haar af
gaat (duwen).
Men onderscheidt in deze vorm van lichamelijke belasting het duwen of trekken
met uitsluitend de armen (het lichaam blijft dan in dezelfde positie) of met inzet van
het gehele lichaam.
Werkhoudingen zijn de posities van het lichaam tijdens de arbeid. Aangezien het
lichaam (of delen ervan) meestel in beweging is (of zijn), onderscheidt men de
dynamische werkhouding (het lichaam is niet langer dan 3 seconden in dezelfde
houding) en de statische werkhouding (het lichaam bevindt zich langer dan vier
seconden in dezelfde houding).
41

Repeterende handelingen zijn bewegingen ( meestal van de handen) die op een
overeenkomstige wijze herhaald worden, terwijl de verplaatste last niet groter is
dan 3 kilogram, of de uitgeoefende kracht niet meer dan 30 newton (3 kg).
Daarnaast zijn bewegingen uitsluitend repeterend indien zij langer dan 2 uur
aaneengesloten per dag worden uitgevoerd.
Energetische belasting is een vorm van interne (inwendige) belasting. Het omvat
de reacties van het lichaam van een persoon op een uitwendige belasting.
Energetische belasting is het gevolg van dynamische activiteiten die als zwaar of
inspannend voor het gehele lichaam worden beschouwd. Deze vorm van belasting
is slechts incidenteel voorgekomen in het branche-onderzoek en wordt hier verder
buiten beschouwing gelaten.
2.3 De onderzoeksmethoden
De beoordeling van de verschillende vormen van ergonomie en fysieke
belasting is uitgevoerd met de specifieke onderzoeksmethoden die daarvoor
ontwikkeld zijn.
2.3.1 Tillen: de NIOSH-methode
Voor het beoordelen van tilsituaties wordt de NIOSH-formule (Waters et al.,
1993) als uitgangspunt genomen.
De NIOSH-formule stelt gewichtslimieten vast die ontleend worden aan de zwaarte
van een te beoordelen tilstuatie. Om de zwaarte van een tilsituatie te bepalen
worden zeven eigenschappen van die situatie vastgelegd:
- de afstand tussen de handen en de vloer
- de afstand tussen de handen en het lichaam
- de verticale afstand waarover het object wordt getild
- de grip op het object
- de hoek waaronder wordt getild (rompdraaiing)
- de duur van de werkzaamheden
- de frequentie van tillen.
42

De NIOSH-methode gaat er vanuit dat de belasting door tillen met name de
belasting van de rug betreft. De achterliggende criteria van de normstelling zijn
daarom ook primair gebaseerd op de biomechanische belasting van de rug.
Daarnaast zijn criteria met betrekking tot energetische belasting en psychofysische
gegevens gehanteerd. Psycho-fysische gegevens zijn gegevens, ontleend
aan beoordelingen en schattingen van de belasting door de taakuitvoerders zelf.
Aan het beoordelen met de NIOSH-formule zijn restricties verbonden indien er
sprake is van verzwarende omstandigheden. De toepassing van de NIOSHformule
is in die situaties vaak wel mogelijk, echter bij de beoordeling van de
situatie belandt men altijd in het oranje of rode gebied ook al is het gehanteerde
gewicht lager dan de berekende gewichtslimiet.
Een opsomming van verzwarende omstandigheden:
tillen met 1 hand
herhaald tillen gedurende een werkdag van meer dan 8 uur
tillen waarbij de manoeuvreerruimte beperkt is
tillen van instabiele objecten
tillen waarbij hoge versnellingen optreden
tillen waarbij sprake is van slecht vloercontact
tillen in een warme, koude of vochtige omgeving.
Er zijn ook tilsituaties waar de NIOSH-formule in het geheel niet toepasbaar is.
Geknield en zittend tillen komt in arbeidssituaties wel voor. Het in deze houdingen
tillen van gewichten zwaarder dan 5 kg dient aangepast te worden.
Tilsituaties waarop de NIOSH-methode niet toepasbaar is:
geknield tillen
zittend tillen
tillen met twee personen
tillen met hulpmiddelen
tillen in combinatie met duwen, trekken of lopen.
43

Normstelling
Indien de tilindex ( = actuele te tillen gewicht / RWL) zie hierna minder dan 1 is de
beoordeling groen. Tussen 1 en 2 is de beoordeling oranje en meer dan twee is
een rode beoordeling.
Bij 'rood' is sprake van een knelpunt: er zijn gezondheidsrisico's voor nagenoeg
alle werkenden. Tilsituaties die beoordeeld worden met 'rood' dienen een hoge
prioriteit te krijgen bij het zoeken naar oplossingen. Bij 'oranje' is voorzichtigheid
geboden. Bij 'oranje' dient zorgvuldig gekeken te worden naar de volgende
aspecten:
- hoe is het gesteld met de getraindheid en belastbaarheid van de taakuitvoerders
in vergelijking met de gemiddelde man en vrouw tussen 20 - 65 jaar;
- hoe ernstig is de verzwarende factor zoals de gladde vloer of het klimaat;
- wordt er bij de overige fysieke belastende handelingen oranje of rood gescoord.
De NIOSH-formule
Bij het opstellen van de NIOSH-formule is men uitgegaan van een ideale
tilsituatie. In die situatie is de gewichtslimiet voor het te tillen object 23 kg. Voor
minder ideale tilsituaties wordt de gewichtslimiet (RWL = Recommended Weight
Limit) bepaald door 23 kg te vermenigvuldigen met een zestal (reductie)factoren.
De formule luidt: RWL = 23 x Hf x Vf x Df x Ff x Af x Cf
De reductiefactoren zijn naar keuze af te leiden uit formules of grafische
weergaven.
De factoren zijn:
- de horizontale factor (Hf)
De horizontale factor wordt bepaald door de horizontale afstand tussen de
handen en het lichaam. De horizontale afstand H (cm) is de horizontale afstand
tussen de handen die de last vasthouden en het midden van een denkbeeldige lijn
tussen de enkels. Deze afstand dient zowel bij aanvang als bij het einde van de
tilhandeling vastgesteld te worden. De horizontale factor wordt verkregen uit de
vergelijking:
Hf = (25 / H)
44

Indien de horizontale afstand kleiner is dan 25 cm wordt Hf op 1 gesteld, met
andere woorden: een afstand van 25 cm of kleiner is ideaal.
Indien de horizontale afstand groter is dan 63 cm is het niet zinvol om de NIOSHformule
toe te passen omdat reeds duidelijk is dat de tilsituatie beoordeeld wordt
als zeer risicovol.
- de verticale factor (Vf)
De verticale factor wordt bepaald uit de verticale afstand (V) tussen de handen
en de vloer. V wordt vast gesteld bij het begin en bij het einde van de tilsituatie. De
verticale factor wordt verkregen uit de vergelijking:
Vf = 1 - (0.003 x | V - 75 |)
| V - 75 | staat voor de absolute (positieve) waarde van het verschil tussen V en
75 cm. Zowel bij V = 95 cm als bij V = 55 cm geldt dat | V - 75 | = 20.
Indien de verticale afstand V groter is dan 175 cm is het niet zinvol om de NIOSHformule
toe te passen omdat reeds duidelijk is dat de tilsituatie beoordeeld wordt
als zeer risicovol.
- de verplaatsingsfactor ('distance factor', Df)
De verplaatsingsfactor wordt bepaald door de afstand (D) die de last in
verticale richting aflegt tussen het begin en het einde van de tilhandeling. De
verplaatsingsfactor wordt verkregen uit de vergelijking:
Df = 0.82 + (4.5 / D)
Indien de verticale verplaatsing kleiner is dan 25 cm wordt Df op 1 gesteld, met
andere woorden een afstand van 25 cm of kleiner is ideaal.
- de asymmetriefactor (Af)
De asymmetriefactor wordt bepaald door de hoek (A) waaronder wordt getild
(rompdraaiing). A is de hoek in graden ten opzichte van het sagittale vlak (het vlak
in voor-achterwaartse richting, dat het lichaam in een linker- en rechterhelft
verdeelt). A wordt vastgesteld bij de aanvang en het einde van de tilsituatie. De
asymmetriefactor wordt verkregen uit de vergelijking:
Af = 1 - (0.0032 x A)
45

Indien de hoek A groter is dan 135 graden is het niet zinvol om de NIOSHformule
toe te passen omdat reeds duidelijk is dat de tilsituatie beoordeeld wordt
als zeer risicovol.
- de frequentiefactor (Ff)
De frequentiefactor wordt bepaald door in combinatie de duur van de
werkzaamheden, de duur van de rust en de frequentie van tillen te beschouwen.
Tevens dient in ogenschouw genomen te worden op welke hoogte het tillen
voorkomt. De fequentiefactor wordt door middel van een tabel bepaald.
- de gripfactor ('coupling factor', Cf)
De kwaliteit van de grip wordt in drie categorieën ingedeeld: goed, gewoon of
slecht. De gripfactor komt tot stand afhankelijk van deze categorieën en de hoogte
waarop wordt getild. De gripfactor wordt door middel van een tabel bepaald.
In de ISO/CD 11228 wordt de kwaliteit van de grip als volgt gedefinieerd:
goed als het object zonder extreme polsstanden beetgepakt kan worden aan
comfortabele handvatten, uitsparingen of het object zelf.
gewoon als het object handvatten of uitsparingen heeft die niet aan het criterium
'goed' voldoen of wanneer het vastpakken mogelijk is met de vingers
90° gebogen om het object.
slecht als aan de criteria voor 'goed' en 'gewoon' niet wordt voldaan.
Referenties
Ayoub, M.M. en Mital, A. (1989). Manual Materials Handeling. NewYork: Taylor
& Francis.
Gezondheidsraad (commissie risicobeoordeling handmatig tillen) (1995). Den
Haag: gezondheidsraad, no. 1995/02.
Mital, A., Nicolson, A.S. en Ayoub, M.M. (1997). A guide to manual materials
handeling, Second edition. New York: Taylor & Francis.
Mital, A., Nicolson, A.S. en Ayoub, M.M. (1994). Richtlijnen voor manueel
verplaatsen van lasten. Hardinxveld-Giessendam: Lanser.
Vink, P., Smitt, P. en Berg, R. van den (1993). De nieuwe NIOSH-methode (2)
het toepassingsgebied. Tijschrift voor ergonomie 18 (04).
Waters, T.R., Putz-Andeson, V., Garg, A. en Fine, L.J. (1993). Revised NIOSH
eguation for the design and evaluation of manual lifting tasks. Ergonomics, vol
36, no 7.
46

2.3.2 Duwen en trekken
Er wordt bij de analyse van duwen en trekken onderscheid gemaakt tussen twee
vormen van duwen en trekken:
- met alleen de armen of benen waarbij het lichaam stil blijft, in een staande of
zittende werkhouding;
- duwen en trekken waarbij het gehele lichaam in beweging komt en meebeweegt
in dezelfde richting, zoals bij het duwen of trekken van een kar.
De definitie van duwkracht, trekkracht of stootkracht volgens de NEN 2738
'Menselijke fysieke belasting - termen en definities' luidt: "de kracht die een aantal
spiergroepen in samenwerking met elkaar uitoefenen om een bepaalde taak uit te
voeren". Hierbij wordt de prestatie wat taak betreft bedoeld.
Duwen of trekken met alleen een arm of een been
De grenzen worden door middel van een tabel bepaald (niet weergegeven).
De normen (gebaseerd op de NX 35 106) geven aan dat krachten die worden
uitgeoefend met de armen of benen en deze grenswaarden te boven gaan
onverantwoord zijn. De grenswaarden zijn afhankelijk van de frequentie van de
krachtsuitoefening. Men gaat hier uit van krachten die niet langer dan 7 seconden
aaneengesloten worden uitgeoefend.
De kracht wordt in de tijd uitgezet. Hierdoor ontstaat een glijdende tabel waarbij
de maximaal te verwerken kracht afneemt met de tijdsduur die de belasting in
beslag neemt.
Duw- en treksituaties die uitsluitend met de arm worden uitgevoerd, zoals dit in
de huidige werksituaties is beoordeeld, kunnen maximaal 1 kg (10 N) duw- of
trekkracht bedragen.
Duwen of trekken met gehele lichaam
De grenzen worden door middel van een tabel bepaald (niet weergegeven).
De bovengrens voor het met een zekere regelmaat duwen en trekken met het
gehele lichaam ligt op 300 N voor de beginkracht en voor de vervolgkracht op
47

200 N. Deze grenzen worden ook door de Inspectie SZW (Arbeidsinspectie)
gehanteerd. (Voor zeer incidentele krachtuitoefeningen hanteert de Inspectie ook
wel de waarde van 500 N).
De grenswaarden zijn berekend op basis van de publicatie van Mital,
Nicholson en Ayoub. Voor toepassing van deze norm moet de krachtsuitoefening
geschieden op een hoogte tussen de heup en schouders, in een vrij te kiezen
positie (90 tot 150 cm hoog) met symmetrisch duwen en trekken met twee handen.
Uitgegaan is van een duwafstand van ongeveer 7,5 m. Bij kortere afstanden
mogen de grenswaarden verhoogd worden (met 20%) en bij grotere afstanden
moeten de grenswaarden verlaagd worden (met 15% bij 30 meter).
Referenties
BGZ wegvervoer (1996). Checklist werken met rolcontainers. Gouda: BGZ
wegvervoer.
Delleman, N.J. e.a. (1995). Handmatig duwen en trekken en
gezondheidseffecten. Den Haag: Ministerie van SZW/VUGA uitgeverij.
Mital, A., Nicolson, A.S. en Ayoub, M.M. (1994). Richtlijnen voor manueel
verplaatsen van lasten. Hardinxveld-Giessendam: Lanser.
2.3.3 Werkhoudingen: de OWAS-methode
De OWAS-methode (Ovako Working Posture Analysing System) is ontwikkeld
in de Finse zware metaalindustrie. De methode wordt gebruikt om de verschillende
werkhoudingen tijdens het arbeidsproces in kaart te brengen. De werkhoudingen
worden tijdens het onderzoek in een code uitgedrukt. Deze code bestaat uit een
aantal cijfers die de stand van de verschillende lichaamsdelen weergeeft. Door het
totaal aantal codes te analyseren en te classificeren volgens een normering, die
uitgaat van gemiddelden, worden belastende arbeidshoudingen gesignaleerd.
Om conclusies te kunnen verbinden aan de waargenomen werkhoudingen, is
het noodzakelijk om 25 keer éénzelfde code per arbeidsfunctie te registreren. De
gevonden codes worden verwerkt in een verzamelstaat. Hieruit blijkt de maatregelklasse
waarin de gesignaleerde codes vallen. De maatregelklassen geven een
urgentie van interventie aan. tijdens het onderzoek in de wasserijbranche is er van
48

de verkorte methode gebruik gemaakt deze geeft de uitslag van de werkhoudingen
in kleurcodes weer. Deze resultaten staan weergegeven in bijlage 9
Referenties
Kant, I. en Borm, P.J.A. (1990). Observations of working postures is garages
using the Ovako Working Posture Analysing System (OWAS). Ergonomics,
vol.33, no.2.
2.3.4 Antropometrie
De antropometrische kennis, leer van de afmetingen van het menselijk
lichaam, is van essentieel belang bij het ontwerpen van werkplekken,
bedieningsmiddelen, hulpmiddelen e.d. Voor de afstemming van de werkplek op
de menselijke afmetingen maakt de antropometrie gebruik van de statistische
lichaamsmaten. Hierbij horen ook de dynamische maten als reikwijdte van armen
en benen en het gezichtsveld. Voor maten en afstanden is gebruik gemaakt van de
DINED tabel (niet weergegeven). De beoordeling staat bij de resultaten
weergegeven (Bijlage 9)
De gegevens van een populatie bestaan uit gemiddelden met spreidingen. Het
is gebruikelijk om uit te gaan van een normale verdeling met een gemiddelde,
alsmede de maten te geven waaronder de kleinste 5% van de populatie valt en
waarboven de grootste 5% van de populatie valt (het zogenaamde 5e en 95e
percentiel).
Het 50e percentiel betreft het gemiddelde. Welke percentielwaarden worden
gehanteerd, hangt sterk af van de situatie. Zo is het noodzakelijk voor het bepalen
van de deurhoogte uit te gaan van ten minste het 99e percentiel, terwijl voor de
hoogte van een lichtschakelaar uitgegaan moet worden van het 1e percentiel.
Voorbeeld:
Om de reikdiepte te bepalen van de medewerkers aan een lopend band moet
er gekeken worden naar de lichaamsmaten. Er is in dit voorbeeld uitgegaan van
20- tot 60-jarige Nederlanders.
49

De gemiddelde reikdiepte van mannen is 747 mm (spreiding van 38 mm).
De gemiddelde reikdiepte van vrouwen is 704 mm (spreiding van 44 mm).
Voor de gemiddelden van mannen en vrouwen samen gelden de volgende 5e (P5)
en 95e (P95) percentielwaarden: P5 is 650 mm en P95 is 802 mm. Deze maten
gelden voor een staande persoon, op schouderhoogte gemeten.
De werkhoogte bij een staande werkplek is ongeveer 1050 mm. Dit is onder
schouderhoogte. Dit resulteert in een vermindering van reikwijdte, omdat de
schouder het draaipunt van de beweging is.
De maximale reikwijdte komt voor mannen op 480 mm (P5) en voor vrouwen op
410 mm (P5).
Referenties
Molenbroek, J.F.M. en Dirken, P.J.A. (1987). De Nederlandse lichaamsmaten
voor ontwerpen, Dined-tabel. Delft: Faculteit van het industrieel ontwerpen,
Technische Universiteit Delft.
Pheasant, S.T. (1984). Anthropometrics. London: British Standards institution.
2.3.5 Het verschil tussen statische- en dynamische arbeid
In de arbeidsbelastingsanalyses wordt er veel gesproken over statische en
dynamische arbeidsbelasting. Het verschil wordt hieronder met twee voorbeelden
uitgelegd.
Voorbeeld 1: Een medewerker in een bedrijf staat gedurende zijn/haar
werkperiode bij een machine die een ingewikkelde bediening heeft. Er wordt
tijdens het werk nauwelijks gelopen.
Voorbeeld 2: Een medewerker in een bedrijf werkt in het magazijn. Zijn/haar
taak is om klantenorders samen te stellen op een pallet. Om dit te kunnen doen
moet deze medewerker met een 'pompwagentje' het magazijn rondlopen.
U heeft het in het oog springende verschil in taakuitvoering natuurlijk al gezien.
In voorbeeld 1 staat de medewerker meestal en in voorbeeld 2 loopt de
medewerker meestal. Het effect van dit verschil zit in de mogelijkheid van het
50

lichaam om te herstellen. Tijdens het lopen wordt namelijk de bloedterugvoer naar
het hart bevorderd door de pompwerking van de spieren, waardoor afvalstoffen
van de spieren afgevoerd kunnen worden. Tijdens het staan is deze pompwerking
niet werkzaam. Hierdoor wordt de terugvloed van bloed naar het hart bemoeilijkt
en blijven de afvalstoffen in de spieren.
Het staan is een voorbeeld van "statische arbeid" en het lopen is een
voorbeeld van "dynamische arbeid". De fysiologische processen in het lichaam zijn
veel complexer dan hier is weergegeven. Deze voorbeelden zijn een illustratie van
"statische" en "dynamische" arbeid in het licht van lichamelijke belasting.
De Normstelling voor statische en dynamische arbeid is:
Indien de medewerker voortdurend in beweging is en niet langer dan 3 seconden
dezelfde houding aanneemt is de werkhouding dynamisch
Indien de medewerker zich 4 seconden of langer in dezelfde houding bevindt kan
de werkhouding als statisch worden aangemerkt
Referenties
Dul, J. en Smitt, P. (1989). Ontwikkeling en toepassing van een werk-rust
model voor statische houdingen. Leiden: NIPG/TNO.
IJff, M. (1993). Repeterende handelingen en RSI. Een instrument voor het
herkennen van Risicovolle arbeidssituaties. Amsterdam: Vrije Universiteit
Bewegingswetenschappen, Gezondheidskunde.
Miedema, M.C., Douwes, M. en Dul, J. (1993). Ergonomische aanbevelingen
voor de volhoudtijd van statische staande houdingen. Tijdschrift voor
Ergonomie, 18 ( 2).
Sjogaard, G. (1986). Intramuscular Changes during long-term contraction. The
ergonomics of working postures. London.
Waersted, M. e.a. (1991). Working hours as a risk factor in de the development
of musculoseletal complaints. Ergonomics (34) 3.
51

Bijlage 5: Gebruikte vragenlijst
Hierna volgt de vragenlijst, zoals deze is voorgelegd aan de deelnemers aan het
onderzoek.
53

Vragenlijst Werk en gezondheid
Lees dit eerst
Deze vragenlijst gaat over uw werk en uw gezondheid.
Wij willen u vragen deze vragenlijst zo goed mogelijk in te vullen. Over het algemeen zult u ongeveer 20 minuten nodig hebben
als u de vragen op uw gemak beantwoordt. Voor het onderzoek is het belangrijk dat u alle vragen beantwoordt.
Handleiding bij het inv ullen
Let op: de vragenlijst is tweezijdig gedrukt. Kies steeds dat antwoord dat het best bij uw situatie past. Het kan zijn dat u vindt dat
sommige antwoorden op elkaar lijken, maar we vragen u toch om alle vragen in te vullen.
Soort v ragen
Bij de meeste vragen kunt u kiezen uit twee of meer antwoordmogelijkheden. Het is de bedoeling dat u bij iedere vraag maar
één kruisje zet. Kruis steeds het best passende antwoord aan.
Voorbeeld: u moet altijd snel werken en gevraagd wordt:
Moet u erg snel werken?
Nooit Soms Vaak Altijd
Bij enkele vragen moet u zelf iets invullen op de plaats waar een streep (....... of ___ ) staat.
Voorbeeld: u weegt 80 kg en gevraagd wordt:
Wat is uw lichaamsgewicht? __8_0_ kg
54

Heeft u zich vergist en wilt u een ander antwoord geven, zet dan opnieuw een kruisje bij het juiste antwoord en omcirkel dit
kruisje, dan zullen we dat als uw antwoord beschouwen.
Alvast hartelijk dank v oor uw medewerking!
Deze vragenlijst is ontwikkeld door Alex Burdorf, PhD
Associate Professor in Occupational Health
Department of Public Health
Erasmus University Rotterdam
en
Duco Molenaar, Rbf
Adviesbureau Molenaar BV
Breda
55

Persoonsgegevens
Alvorens u begint met de eigenlijke vragenlijst,
vragen wij u om een aantal persoonsgegevens in te vullen.
Lees eerst de toelichting op de vorige pagina voor u gaat invullen!
Datum invullen vragenlijst ___ / ___ / 20 ___
dag maand jaar
1. Wanneer bent u geboren? ___ / ___ / 19 ___
dag maand jaar
2. Bent u man of vrouw? man
vrouw
3. Wat is uw lichaamslengte? ____ cm
4. Wat is uw lichaamsgewicht? ____ kg
5. Wat is uw gezinssituatie? ongehuwd, niet samenwonend
gehuwd of samenwonend
gescheiden, niet samenwonend
weduwe/weduwnaar, niet samenwonend
inwonend bij ouders
6. Wat is de hoogste opleiding die u met een diploma heeft afgesloten?
56

lager onderwijs (basisonderwijs)
lager beroepsonderwijs (LTS, LHNO, huishoudschool, LEAO, lager
land- en tuinbouwonderwijs etc.)
middelbaar algemeen onderwijs (LAVO, ULO, MULO/MAVO, 3-jaars HBS etc.)
middelbaar beroepsonderwijs (MTS, MEAO, praktijkdiploma boekhouden, etc.)
voortgezet algemeen onderwijs (HBS, MMS, gymnasium, HAVO, VWO, etc.)
hoger beroepsonderwijs (HTS, HEAO, HBO-V, sociale academie, HHNO,
lerarenopleiding etc.)
anders, nl.:............................................................................................................................
7. In welk land bent u geboren ? ........................................................................
8. In welk land is uw moeder geboren ? .............................................................
9. In welk land is uw vader geboren ? .............................................................
57

Gegevens over uw huidige functie
1. Wat is uw huidige functie? .........................................................................
2. Sinds heeft u deze functie in dit bedrijf ? 19 ____/ 20___
3. Sinds wanneer bent u werkzaam bij uw huidige werkgever? 19____ / 20___
4. Hoeveel uur per week doet u dit werk ____ uur per week
gewoonlijk (inclusief overwerk!)?
5. Hoeveel dagen per week doet u dit ____ dagen per week
werk gewoonlijk?
6. Op welke afdeling werkt u ? ............................................................
Werkzaamheden in uw functie
58

Nooit Soms Vaak Altijd
1. Leert u nieuwe dingen in uw werk? .........................................
2. Heeft u mogelijkheden uw eigen capaciteiten
verder te ontwikkelen?...........................................................
3. Kunt u deelnemen aan besluiten die uw werk raken ?..............
4. Kunt u overleggen over uw werk ?..........................................
5. Hebt u meestal plezier in uw werk?.........................................
6. Biedt deze werkkring u voldoende zekerheid ?........................
7. Zijn uw vooruitzichten bij deze werkgever goed ? ....................
8. Vindt u het vaak moeilijk u te ontspannen aan
het einde van een werkdag ?..................................................
9. Bent u vaak ‘op’ aan het einde van een werkdag ? ..................
59

Werkomstandigheden huidige functie
Wilt u hieronder aankruisen welke werkzaamheden u zelden of nooit, af en toe, vrij veel of
heel veel in uw huidige functie uitvoert?
zelden af en vrij heel
of toe veel veel
nooit
1. langdurig staand werken..................................................................
2. langdurig werken achter een beeldscherm ........................................
3. langdurig lopen................................................................................
4. langdurig geknield of gehurkt werken ................................................
5. werken met de handen boven schouderhoogte..................................
6. ver reiken........................................................................................
7. lasten (meer dan 25 kg) tillen of dragen ............................................
8. lasten (meer dan 50 kg) duwen of trekken .........................................
9. (bijna) uitglijden of vallen tijdens het verplaatsen van lasten...............
10. kracht zetten met de armen of handen..............................................
11. met trillend of stotend handgereedschap werken................................
12. in voertuigen rijden...........................................................................
13. buigen en/of draaien met het bovenlichaam vele keren per uur...........
14. langdurig met gebogen nek werken ................................................
15. in ongemakkelijke houdingen werken................................................
60

16. langdurig in dezelfde houding werken ...............................................
17. vele malen per minuut dezelfde beweging maken
met de armen en/of de handen.........................................................
Kunt u op onderstaande schaal aankruisen hoe zwaar u uw lichamelijke inspanning
beoordeelt in uw huidige functie? U kunt dit aangeven door een getal van 0 tot 10 aan te kruisen, waarbij 0 "geheel niet
inspannend" en 10 "heel erg inspannend" betekent.
Geheel niet
inspannend
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Heel erg inspannend
61

Werk algemeen
Wilt u hieronder aankruisen hoe vaak bepaalde zaken aan de orde zijn? U kunt kiezen uit de antwoordmogelijkheden: nooit,
soms, vaak, altijd.
Zelfstandigheid in het werk
Nooit Soms Vaak Altijd
1. Heeft u vrijheid bij het uitvoeren van uw
werkzaamheden?..................................................................
2. Heeft u invloed op de planning van uw
werkzaamheden?..................................................................
3. Heeft u invloed op het werktempo?.........................................
4. Kunt u zelf bepalen hoe u uw werk uitvoert?............................
5. Kunt u uw werk onderbreken als u dat nodig vindt? .................
6. Kunt u zelf de volgorde van uw werkzaamheden
bepalen?...............................................................................
7. Kunt u meebeslissen over het tijdstip waarop iets
af moet zijn? .........................................................................
8. Kunt u zelf bepalen hoeveel tijd u aan een bepaalde
activiteit besteedt?.................................................................
9. Lost u problemen in uw werkzaamheden zelf op?....................
10. Kunt u uw werk zelf indelen?..................................................
11. Kunt u zelf de inhoud van uw werkzaamheden
bepalen?...............................................................................
62

Werktempo en werkhoeveelheid
Nooit Soms Vaak Altijd
1. Moet u erg snel werken?........................................................
2. Heeft u teveel werk te doen?..................................................
3. Moet u extra hard werken om iets af te krijgen?.......................
4. Werkt u onder tijdsdruk? ........................................................
5. Moet u zich haasten?.............................................................
6. Kunt u uw werk op uw gemak doen?.......................................
7. Heeft u te maken met een achterstand op uw
werkzaamheden?..................................................................
8. Heeft u te weinig werk?..........................................................
9. Heeft u problemen met het werktempo?..................................
10. Heeft u problemen met de werkdruk? .....................................
11. Zou u het kalmer aan willen doen in uw werk?.........................
12. Bent u geneigd om alles perfect te willen doen?.......................
63

Werk algemeen
Afwisseling in het werk
1. Moet u in uw werk telkens dezelfde dingen doen?......................
2. Is voor uw werk creativiteit vereist?...........................................
3. Is uw werk gevarieerd? ............................................................
4. Vraagt uw werk een eigen inbreng? ..........................................
5. Doet uw werk voldoende beroep op al uw
vaardigheden en capaciteiten? .................................................
6. Heeft u in uw werk voldoende afwisseling?................................
64
Nooit Soms Vaak Altijd
Kunt u op onderstaande schaal aankruisen hoe uw relatie is met uw collega’s in uw huidige functie? U kunt dit aangeven door
een getal van 0 tot 10 aan te kruisen, waarbij 0 "heel erg slecht" en 10 "heel erg goed" betekent.
heel erg slecht 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Heel erg goed

Kunt u op onderstaande schaal aankruisen hoe uw relatie is met uw leidinggevenden in uw huidige functie? U kunt dit
aangeven door een getal van 0 tot 10 aan te kruisen, waarbij 0 "heel erg slecht" en 10 "heel erg goed" betekent.
Vrije tijd
Sport
heel erg slecht 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Heel erg goed
1. Heeft u in de afgelopen 12 maanden ja
regelmatig, d.w.z. minimaal nee
één keer per week, aan sport
(inclusief oefeningen zoals
aerobics en conditietraining) gedaan?
Zo ja: welke? 1 .......................................................... aantal uur/week .........
2 .......................................................... aantal uur/week .........
65

Gezondheid
1. Wat vindt u, over het algemeen uitstekend
van uw gezondheid: zeer goed
goed
matig
slecht
De volgende vragen gaan over uw dagelijkse bezigheden. Wordt u door uw gezondheid op dit moment beperkt bij deze
bezigheden? Zo ja, in welke mate?
2. Matige inspanning zoals het verplaatsen
van een tafel, stofzuigen, fietsen .......................
3. Een paar trappen oplopen?................................
66
Ja, Ja, Nee,
ernstig een beetje helemaal
beperkt beperkt niet beperkt

Had u, ten gevolge van uw lichamelijke gezondheid, de afgelopen week één van de volgende problemen bij uw werk of andere
dagelijkse bezigheden.
Ja Nee
4. U heeft minder bereikt dan u zou willen ............. ..........................
5. U was beperkt in het soort werk of het soort bezigheden.................
Had u, ten gevolge van een emotioneel probleem (bijvoorbeeld doordat u zich depressief of angstig voelde), de afgelopen week
één van de volgende problemen bij uw werk of andere dagelijkse bezigheden.
Ja Nee
6. U heeft minder bereikt dan u zou willen ............. ..........................
7. U heeft het werk of andere bezigheden niet zo
zorgvuldig gedaan als u gewend bent................. ..........................
67

Gezondheid
8. In welke mate heeft pijn u de helemaal niet
afgelopen week belemmerd een klein beetje
bij uw normale werkzaamheden nogal
(zowel buitenshuis als huishoudelijk werk)? veel
heel erg veel
Deze vragen gaan over hoe u zich de afgelopen week heeft gevoeld. Wilt u bij elke vraag het antwoord aankruisen, dat het
beste aansluit bij hoe u zich heeft gevoeld?
Hoe vaak in de afgelopen week
nooit zelden soms vaak meestal altijd
9. voelde u zich kalm en rustig?............................
10. voelde u zich energiek?....................................
11. voelde u zich neerslachtig en somber?..............
12. Hoe vaak hebben uw lichamelijke gezondheid voortdurend
68

of emotionele problemen gedurende de meestal
afgelopen week uw sociale activiteiten zelden
(zoals bezoek aan vrienden of naaste soms
familieleden) belemmerd? nooit
69

Bewegingsapparaat
De volgende vraag gaat over mogelijke klachten aan het bewegingsapparaat die u heeft gehad in de afgelopen 12 maanden.
De regio’s waar de klachten kunnen plaatsvinden zijn weergegeven in het bijgevoegde figuur.
Heeft u in de afgelopen 12 maanden klachten (pijn, ongemak) gehad:
Ja Nee
1. van uw nek........................................
2. in de rug............................................
3. van één of beide schouders................
4. van één of beide ellebogen.................
5. van één of beide polsen/handen .........
6. van één of beide heupen/dijen............
7. van één of beide knieën .....................
8. van één of beide enkels/voeten...........
NEK
SCHOUDERS
RUG (BOVEN
ELLEBOGEN
RUG (OND
POLSEN/H
HEUPEN/DIJ
KNIEËN
ENKELS/VOE
70

Heeft u ook in de afgelopen 7 dagen last (pijn, ongemak) gehad:
ja nee
1. van uw nek........................................
2. in de rug............................................
3. van één of beide schouders................
4. van één of beide ellebogen.................
5. van één of beide polsen/handen .........
6. van één of beide heupen/dijen............
7. van één of beide knieën .....................
8. van één of beide enkels/voeten...........
Op de volgende pagina’s vragen we iets meer over uw klachten van het bewegingsapparaat.
71

Lage rug
Met de lage rug wordt in deze vragenlijst het gebied bedoeld dat in de figuur hiernaast
gearceerd is weergegeven. Met rugklachten wordt hier bedoeld: pijn, ongemak of een stijf of
doof gevoel in het gearceerde gebied, ongeacht dat het vanaf dit gebied uitstraalt naar één of
beide benen.
1. Heeft u in de afgelopen 12 maanden ja
lage rugklachten gehad ? nee
Wanneer u bij vraag 1 nee heeft geantwoord, ga dan verder met bladzijde 10 (73).
2 Hoeveel dagen heeft u in het totaal 1-7 dagen
(alle dagen met rugklachten optellen over tussen 1-6 weken
12 maanden) last gehad van uw rugklachten ? tussen 6-12 weken
tussen 12 weken en 6 maanden
langer dan 6 maanden
3. Hoe vaak heeft u de afgelopen 1 keer
12 maanden afzonderlijke tussen de 2 en 5 keer
perioden van rugklachten gehad? tussen 6 en 10 keer
de klachten zijn vrijwel altijd aanwezig
4. Verminderen of verdwijnen uw rugklachten ja
op vrije dagen of in de vakantie ? nee
72

5. Heeft u bij uw rugklachten last gehad
van uitstralende rugpijn naar:
- de linker en/of rechter knie? ja
nee
- de linker en/of rechter enkel/voet? ja
nee
6. Hoe vaak heeft u de volgende uw bedrijfsarts ____ keer
deskundigen bezocht in verband met uw huisarts ____ keer
rugklachten in de afgelopen 12 maanden? een specialist ____ keer
een fysiotherapeut
of oefentherapeut ____ keer
andere behandelaar
nl................................... ____ keer
geen bezoek
7. Heeft u in de afgelopen 12 maanden nee
door rugklachten moeten verzuimen ja, 1 keer
van uw werk ? ja, 2 tot 5 keer
ja, meer dan 5 keer
8. Wat is het totaal aantal dagen dat u door 0 dagen
rugklachten van uw werk heeft verzuimd in 1 tot 7 dagen
de afgelopen 12 maanden 8 tot 14 dagen
meer dan 2 weken
73

Schouder
Met de schouders wordt in deze vragenlijst het gebied bedoeld dat in de figuur hiernaast
gearceerd is weergegeven. Met schouderklachten wordt hier bedoeld: pijn, ongemak of een stijf
of doof gevoel in het gearceerde gebied, ongeacht klachten in de aangrenzende gebieden.
Er zijn aparte vragen voor nekklachten.
1. Heeft u in de afgelopen 12 maanden ja
schouderklachten gehad? nee
Wanneer u bij vraag 1 nee heeft geantwoord ga dan verder met bladzijde 11 (75).
2. Hoeveel dagen heeft u in het totaal tussen 1 en 7 dagen
(alle dagen met schouderklachten optellen over tussen 1en 6 weken
12 maanden) last gehad van schouderklachten? tussen 6 en 12 weken
tussen 12 weken en 6 maanden
langer dan 6 maanden
3. Hoe vaak heeft u de afgelopen 1 keer
12 maanden afzonderlijke perioden van tussen de 2 en 5 keer
schouderklachten gehad? tussen 6 en 10 keer
de klachten zijn vrijwel altijd aanwezig
4. Verminderen of verdwijnen uw schouder- ja
klachten op vrije dagen of in de vakantie ? nee
74

5. Hoe vaak heeft u de volgende uw bedrijfsarts ____ keer
deskundigen bezocht in verband met uw huisarts ____ keer
schouderklachten in de afgelopen een specialist ____ keer
12 maanden? een fysiotherapeut
of oefentherapeut ____ keer
andere behandelaar
nl................................... ____ keer
geen bezoek
6. Heeft u in de afgelopen 12 maanden nee
door schouderklachten moeten verzuimen ja, 1 keer
van uw werk ? ja, 2 tot 5 keer
ja, meer dan 5 keer
7. Wat is het totaal aantal dagen dat u door 0 dagen
schouderklachten van uw werk heeft verzuimd 1 tot 7 dagen
in de afgelopen 12 maanden 8 tot 14 dagen
meer dan 2 weken
75

Nek
Met de nek wordt in deze vragenlijst het gebied bedoeld dat in de figuur hiernaast gearceerd is
weergegeven. Met nekklachten wordt hier bedoeld: pijn, ongemak of een stijf of doof gevoel in
het gearceerde gebied, ongeacht klachten in de aangrenzende gebieden.
1. Heeft u in de afgelopen 12 maanden ja
nekklachten gehad? nee
Wanneer u bij vraag 1 nee heeft geantwoord ga dan verder met bladzijde 12 (77).
2. Hoeveel dagen heeft u in het totaal tussen 1 en 7 dagen
(alle dagen met nekklachten optellen over tussen 1en 6 weken
12 maanden) last gehad van nekklachten? tussen 6 en 12 weken
tussen 12 weken en 6 maanden
langer dan 6 maanden
3. Hoe vaak heeft u de afgelopen 1 keer
12 maanden afzonderlijke perioden van tussen de 2 en 5 keer
nekklachten gehad? tussen 6 en 10 keer
de klachten zijn vrijwel altijd aanwezig
4. Verminderen of verdwijnen uw nekklachten ja
op vrije dagen of in de vakantie ? nee
76

5. Hoe vaak heeft u de volgende uw bedrijfsarts ____ keer
deskundigen bezocht in verband met uw huisarts ____ keer
nekklachten in de afgelopen een specialist ____ keer
12 maanden? een fysiotherapeut
of oefentherapeut ____ keer
andere behandelaar
nl................................... ____ keer
geen bezoek
6. Heeft u in de afgelopen 12 maanden nee
door nekklachten moeten verzuimen ja, 1 keer
van uw werk ? ja, 2 tot 5 keer
ja, meer dan 5 keer
7. Wat is het totaal aantal dagen dat u door 0 dagen
nekklachten van uw werk heeft verzuimd 1 tot 7 dagen
in de afgelopen 12 maanden 8 tot 14 dagen
meer dan 2 weken
77

Elleboog, pols en hand
Met de elleboog en pols/hand worden in deze vragenlijst de gebieden bedoeld die in de figuur op pagina 9 zijn weergegeven.
Met elleboog en/of pols/handklachten wordt hier bedoeld: pijn, ongemak of een stijf of doof gevoel in de gemerkte gebieden,
ongeacht klachten in de aangrenzende gebieden.
1. Heeft u in de afgelopen 12 maanden ja, namelijk aan de elleboog
elleboog en/of pols/handklachten gehad? ja, namelijk aan de pols en/of hand
............ ja, zowel aan de elleboog als de
pols/hand
nee
Wanneer u bij vraag 1 nee heeft geantwoord ga dan verder met bladzijde 13 (79).
2. Hoeveel dagen heeft u in het totaal (alle tussen 1 en 7 dagen
dagen over het jaar bijeen geteld) last gehad tussen 1en 6 weken
van uw elleboog en/of pols/handklachten tussen 6 en 12 weken
in de afgelopen 12 maanden? tussen 12 weken en 6 maanden
langer dan 6 maanden
3. Hoe vaak heeft u de afgelopen 1 keer
12 maanden afzonderlijke perioden van tussen de 2 en 5 keer
elleboog en/of pols/handklachten tussen 6 en 10 keer
gehad? de klachten zijn vrijwel altijd aanwezig
4. Verminderen of verdwijnen uw klachten ja
op vrije dagen of in de vakantie ? nee
5. Hoe vaak heeft u de volgende uw bedrijfsarts ____ keer
deskundigen bezocht in verband met uw huisarts ____ keer
78

elleboog en/of pols/handklachten een specialist ____ keer
in de afgelopen 12 maanden? een fysiotherapeut
of oefentherapeut ____ keer
andere behandelaar
nl................................... ____ keer
geen bezoek
6. Hoe vaak heeft u door elleboog en/of pols 0 keer
handklachten van uw werk moeten verzuimen 1 keer
in de afgelopen 12 maanden? 2 tot 5 keer
meer dan 5 keer
7. Wat is het totaal aantal dagen dat u door 0 dagen
elleboog en/of pols/handklachten van uw 1 tot 7 dagen
werk heeft verzuimd in de afgelopen 8 tot 14 dagen
12 maanden? meer dan 2 weken
79

Knie
Met knieklachten wordt hier bedoeld: pijn, ongemak of een stijf of doof gevoel in de knie.
1. Heeft u in de afgelopen 12 maanden ja
knieklachten gehad? nee
Wanneer u bij vraag 1 nee heeft geantwoord ga dan verder met bladzijde 14 (81).
2. Hoeveel dagen heeft u in het totaal (alle tussen 1 en 7 dagen
dagen over het jaar bijeen geteld) last gehad tussen 1en 6 weken
van uw knieklachten tussen 6 en 12 weken
in de afgelopen 12 maanden? tussen 12 weken en 6 maanden
langer dan 6 maanden
3. Hoe vaak heeft u de afgelopen 1 keer
12 maanden afzonderlijke perioden van tussen de 2 en 5 keer
knieklachten klachten gehad ? tussen 6 en 10 keer
de klachten zijn vrijwel altijd aanwezig
4. Verminderen of verdwijnen uw knieklachten ja
op vrije dagen of in de vakantie ? nee
5. Hoe vaak heeft u de volgende uw bedrijfsarts ____ keer
deskundigen bezocht in verband met uw huisarts ____ keer
knieklachten in de afgelopen 12 maanden? een specialist ____ keer
een fysiotherapeut
of oefentherapeut ____ keer
andere behandelaar
nl................................... ____ keer
80

geen bezoek
6. Hoe vaak heeft u door knieklachten 0 keer
van uw werk moeten verzuimen 1 keer
in de afgelopen 12 maanden? 2 tot 5 keer
meer dan 5 keer
7. Wat is het totaal aantal dagen dat u door 0 dagen
knieklachten van uw werk heeft verzuimd 1 tot 7 dagen
in de afgelopen 12 maanden ? 8 tot 14 dagen
meer dan 2 weken
81

U bent nu klaar met het invullen van deze vragenlijst.
Wilt u controleren of u alle vragen op elke pagina beantwoord heeft?
Heeft u nog opmerkingen?
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
Hartelijk dank v oor uw medewerking!
Voor meer informatie over het onderzoek kunt u contact opnemen met:
82

Bijlage 6: Resultaten met betrekking tot fysieke belasting
De resultaten van het vragenlijstonderzoek naar fysieke belasting staan in tabel
6.1 en tabel 6.2. Voor verantwoording van de gebruikte vragenlijst wordt verwezen
naar bijlage 4. In de tabellen staat het percentage werknemers dat een bepaalde
vorm van fysieke belasting als hoog heeft ingeschat.
Tabel 6.1: Fysieke belasting in wasserijen en stomerijen
Fysieke belasting
Fysieke belasting
Wasserijen
(n = 337)
veel tillen, duwen, trekken
29%
veel belastende bewegingen voor de rug
69%
veel statische werkhoudingen
91%
veel belastende bewegingen voor de schouder
80%
inspannende werkzaamheden
69%
83
Stomerijen
(n=36)
8%
64%
97%
75%
47%

Tabel 6.2: Fysieke belasting in wasserijen en stomerijen onderverdeeld naar
afdeling
Fysieke belasting afdelingen
Fysieke belasting
veel tillen, duwen, trekken
veel belastende bewegingen voor de rug
veel statische werkhoudingen
veel belastende bewegingen schouder
inspannende werkzaamheden
84
1
(n=68)
44%
71%
85%
75%
65%
2
(n=199)
20%
67%
95%
86%
64%
3
(n=45)
33%
84%
96%
96%
89%
Af delingen:
1 = aanv oer en sorteren: chauffeur, sorteermedewerker v uilgoed,
wasmachinemedewerker
2 = v erwerking: mangelmedewerker, handdoekmedewerker, vouwmedewerker
aan taf els, hotboxmedewerker, persmedewerker, reparatiemedewerker
3 = expeditie: inpakmedewerker
4 = leiding: leidinggev ende f uncties op de werkvloer en in kantoor
5 = ov erig: niet toe te wijzen, met name algemene productiemedewerkers
en technische dienst
De resultaten van het oordeel van de medewerkers geven aan dat vooral
statische werkhoudingen een probleem zijn. Zo’n 91% van het personeel in
wasserijen en 97% van het personeel in stomerijen geeft aan dat hun statische
werkbelasting hoog is. Statische werkhoudingen, met name langdurig staand
werken en/of langdurig in dezelfde houding werken, komen op alle afdelingen en in
alle functies nagenoeg even vaak voor. Er zijn weinig medewerkers die aangeven
geen statische belasting te ondervinden. Er kan worden gesteld dat staan
(statische werkhouding) een van de belangrijkste speerpunten is die in de
wasserijen en stomerijen moet worden aangepakt.
Een tweede belangrijk punt zijn de belastende bewegingen voor de schouder
(80% wasserijen, 75% stomerijen). De ervaren schouderbelasting is het hoogst op
de afdeling expeditie (96%), daarna de afdeling verwerking (86%) en dan de
afdeling aanvoer en voorsorteren (75%). Schouderbelasting ontstaat met name
4
(n=15)
27%
47%
87%
40%
87%
5
(n=46)
26%
63%
87%
59%
57%

door het vele malen per minuut dezelfde beweging maken met de armen. Deze
vorm van belasting is vanzelfsprekend het laagst onder leidinggevenden.
Het derde belangrijke punt vormt de rugbelasting (69% wasserijen en 64%
stomerijen). Deze belasting wordt bepaald door de statische component van de
werkzaamheden en het frequent draaien en buigen van de rug. Daarnaast hebben
de belastende bewegingen van de schouders een verzwarend effect op de ervaren
rugbelasting. De rugbelasting is aanwezig op alle afdelingen, maar de afdelingen
expeditie, verwerking, en aanvoer en voorsorteren scoren bovengemiddeld.
Een opvallend verschil in de ervaren belasting is dat in de stomerijen relatief
weinig zware til-, duw- en trekhandelingen plaatsvinden. Slechts 8% van de
medewerkers in stomerijen vond deze belasting te hoog, terwijl in de wasserijen
29% van de medewerkers deze belasting als te hoog beoordeelden. Het verschil in
tillen, duwen en trekken verklaart ook waarom medewerkers in stomerijen de totale
fysieke belasting minder vaak als hoog inschatten dan de medewerkers in de
wasserijen (respectievelijk 47% tegenover 69%).
85

Bijlage 7: Resultaten met betrekking tot werkdruk,
psychosociale belasting en werkbeleving
De resultaten van het vragenlijstonderzoek naar werkdruk, psychosociale
belasting en werkbeleving staan in tabel 7.1 en tabel 7.2. Voor verantwoording van
de gebruikte vragenlijst wordt verwezen naar bijlage 4. In dit onderzoek zijn de
gebruikelijke scores omgerekend naar een ‘rapportcijfer’ waarbij de score 0 de
slechtst mogelijke situatie is en de score 10 de best mogelijke situatie. De getallen
in beide tabellen geven het gemiddelde rapportcijfer op basis van de oordelen van
de werknemers in de vragenlijsten. Een rapportcijfer van minder dan 6 is niet direct
te interpreteren als een onvoldoende, maar kan alleen goed worden beoordeeld in
vergelijking met andere groepen werknemers in en buiten de wasserijen en
stomerijen. Over het algemeen duiden rapportcijfers rond de 5 of lager op
duidelijke problemen.
De werkdruk, psychosociale belasting op het werk en de werkbeleving hangen
onderling sterk samen.
Tabel 7.1: Werkdruk, psychosociale belasting en werkbeleving in wasserijen en
stomerijen
Werkdruk, psychosociale belasting en werkbeleving Wasserijen Stomerijen
(n = 337)
(n=36)
Werkdruk: hoog werktempo en veel werk
Psychosociale belasting
5,3 6,3
onvoldoende zelfstandigheid
4,6
4,8
onvoldoende afwisseling
4,2
4,5
relatie met collega’s
8,1
7,6
relatie met leiding
Werkbeleving
7,5
7,4
Werkbeleving totaal
5,4
5,4
87

Tabel 7.2: Werkdruk, psychosociale belasting en werkbeleving in wasserijen en
stomerijen, onderverdeeld naar afdeling
Werkdruk, psychosociale belasting en
afdelingen
werkbeleving
1 2 3 4 5
(n=68) (n=199) (n=45) (n=15) (n=46)
Werkdruk: hoog werktempo en veel werk
Psychosociale belasting
5,6 5,7 4,3 4,7 5,4
Onvoldoende zelfstandigheid
4,8 4,2 4,4 7,4 5,3
Onvoldoende afwisseling
Werkbeleving
4,2 3,9 3,7 6,5 5,4
Werkbeleving totaal
5,3 5,3 4,7 6,7 6,3
gebrek aan plezier
6,7 6,9 5,9 6,7 7,5
Af delingen:
1 = aanv oer en sorteren: chauffeur, sorteermedewerker v uilgoed,
wasmachinemedewerker
2 = v erwerking: mangelmedewerker, handdoekmedewerker, vouwmedewerker
aan taf els, hotbox medewerker, persmedewerker, reparatiemedewerker
3 = expeditie: inpakmedewerker
4 = leiding: leidinggev ende f uncties op de werkvloer en op kantoor
5 = ov erig: niet toe te wijzen, met name algemene productiemedewerkers en
technische dienst
Werkdruk
Het oordeel van de medewerkers over het werktempo en de werkhoeveelheid
laat een gemiddelde score zien voor wasserijen van 5,3 en voor stomerijen van
6,3. In stomerijen wordt significant gunstiger geoordeeld over de werkdruk. De
inpakmedewerkers (afdeling expeditie) (4,3) en de leidinggevenden (4,7)
rapporteren een hogere werkdruk dan gemiddeld in dit onderzoek. De gemiddelde
ervaren werkdruk in de wasserijen komt nagenoeg exact overeen met de ervaren
werkdruk in verpleeg- en verzorgingshuizen (score van 5,5), een sector met een
bekende hoge werkdruk.
Psychosociale belasting
De belangrijkste aspecten van de psychosociale belasting zijn onvoldoende
afwisseling in het werk (4,2) en onvoldoende zelfstandigheid (4,6). Deze
88

eoordeling duidt op een aanzienlijk hogere psychosociale belasting in wasserijen
en stomerijen dan in de eerder genoemde verpleeg- en verzorgingshuizen (met
een score van respectievelijk 5,6 en 5,9). Onder vrouwen in de dienstverlenende
sector zijn de rapportcijfers voor beide aspecten nog hoger (respectievelijk 6,2 en
6,1).
De psychosociale belasting is duidelijk hoger voor de afdelingen expeditie (4,4
en 3,7), verwerking (4,2 en 3,9), en aanvoer en voorsorteren (4,8 en 4,2).
Medewerkers in een leidinggevende functie rapporteren een beduidend lagere
psychosociale belasting (rapportcijfers van 7,4 en 6,5).
Werkbeleving
De totale werkbeleving wordt beoordeeld met een 5,4. Positieve oordelen zijn
gegeven over toekomstzekerheden (6,5), plezier in het werk (6,8) en
herstelbehoefte aan het einde van de werkdag (6,3). In de totale
werkbelevingscore blijkt dat vooral het ontbreken van leermogelijkheden (3,4) en
weinig inspraak in de besluiten op het werk (4,5) hoog scoren als negatieve
werkbeleving. Voor beide aspecten van de werkbeleving is wederom
geconstateerd dat deze substantieel slechter is op de afdelingen expeditie (3,1 en
4,2), verwerking (3,1 en 4,1), en aanvoer en voorsorteren (3,0 en 4,4) dan de
andere afdelingen (4,9 en 6,2). Plezier in het werk scoort gunstig (6,8) maar
personen met weinig plezier in het werk blijken wel vaker klachten van het
bewegingsapparaat te rapporteren en hiervoor vaker te verzuimen (zie bijlage 9).
Er zijn ook duidelijke verschillen tussen de diverse afdelingen met de
inpakmedewerker als slechtst scorende functie (zie tabel 7.2).
89

Bijlage 8: Resultaten van het werkvloeronderzoek
8.1 Inleiding
Hierna volgen de resultaten van het ergonomische onderzoek
(werkvloeronderzoek) waarbij de fysieke belasting het onderwerp van observatie is
geweest. De resultaten zijn weergegeven in tabel 8.1 tot en met tabel 8.10. De
tabellen geven per functie weer: de taak, de beoordeelde handeling(en), het
oordeel over de fysieke belasting, de gevonden spreiding van dit oordeel over de
deelnemende bedrijven en eventuele opmerkingen over de redenen waarom er
een bepaald oordeel gegeven is.
8.2 De functies
De ergonomie en de lichamelijke belasting zal per functie worden beoordeeld.
Hierna staan de functies weergegeven die bij de beoordeling zijn betrokken. Deze
functies komen in zowel de wasserijen als in de grote stomerijen voor. De meeste
functies kennen een duidelijk onderscheid in het belastingsprofiel van de aanvoer
en de afvoersituatie. Voor zover noodzakelijk zal dit onderscheid weergegeven
worden.
Aanvoer en sorteren
de chauffeur
de sorteermedewerker vuilgoed
de wasmachinemedewerker
Verwerking
de doeken- en lakenmangelmedewerker
de handdoekvouwmedewerker
de vouwmedewerker aan de tafels
de hotboxmedewerker
de persmedewerker
de reparatiemedewerker
91

Expeditie
de inpakmedewerker
Transport
Naast deze functies zijn er medewerkers die zich bezighouden met overladen,
sorteren en transport. Deze medewerkers kunnen zich tussen alle afdelingen
verplaatsen en hun functiebelasting wordt behandeld bij de hiervoor genoemde
afdelingen.
92

8.3 De resultaten
Aanvoer en sorteren
Tabel 8.1: De chauffeur (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
lossen wagen duwen container op
klep van wagen
groen geen geen probleem
lossen via docking
station
groen geen geen probleem
duwen container in oranje groen tot rood rood bij:
bedrijf
ni et vl akke
ondergrond
afstanden tot meer
dan 30 meter en
>200 Newton
wielen container
slecht
tochtflappen geven
een duwbelasting tot
meer dan 300
Newton
duwen container op oranje groen tot rood weegschaal soms
weegschaal
niet in vloer, hoge
duwbelasting
laden wagen laden met containers
zie "lossen wagen”
zie boven zie boven zie boven
laden van
oranje oranje tot rood waszakken zijn
waszakken
incidenteel zwaar
(> dan 25 kg)
laden loshangend oranje geen spreiding werkhoudingen zijn
goed
matig tot slecht
93

Tabel 8.2: De sorteermedewerker vuilgoed (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren duwen en trekken oranje groen tot meerdere containers
container container(s)
oranje tot 3 en 4 tegelijkertijd
verplaatsen;
te hoge duw- en
trekbelasting en
slechte werkhouding
lossen tillen van was uit oranje oranje tot rood rood bij:
container container
zware waszakken
grote hoeveelheden
in één keer
geen juiste
werkmethode
sorteren van uitspreiden van goed oranje groen tot grote hoeveelheden
goed
op sorteerband
oranje was in één keer
verplaatsen
gooien van goed oranje geen spreiding energetische
belasting bij
langdurige
blootstelling
werkhoudingbelasting
(staan)
sorteren op vloer rood geen spreiding werkhouding
voorovergebogen en
stati sch
sorteren in bak/op oranje groen tot rood afhankelijk van bak
tafel
zijn de reikafstanden
te hoog en/of de
diepte van de bak te
laag rood
bij sorteren in kleine
bak met beweegbare
bodem groen
94

Tabel 8.3: De wasmachinemedewerker (het fysieke belastingsprofiel bij handmatig
beladen en lossen)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren duwen en trekken oranje groen tot meerdere containers
container container(s) en
oranje tot 3 en 4 tegelijkertijd
bakken
verplaatsen;
te hoge duw- en
trekbelasting en
slechte werkhouding
lossen tillen van was uit oranje oranje tot rood rood bij:
container container
grote hoeveelheden
(laden
in één keer
machines)
geen juiste
werkmethode
lossen van trekken van goed uit oranje oranje tot rood grote hoeveelheden
machines machines
was in één keer
verplaatsen
was zwaar en nat,
vaak verstrengeld
laden van wasgoed uit bak of oranje oranje tot rood nat goed in droger
drogers container
tillen
werkhoudingbelasting
(bukken)
oranje bij
beweegbare
bodembakken
95

Verwerking
Tabel 8.4: De doeken- en lakenmangelmedewerker (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren wasgoed van band of oranje groen tot werkhouding bij
wasgoed uit bak halen
oranje pakken uit bak
knelpunt
invoeren uit werkvoorraad in oranje groen tot rood rood bij:
doeken in de mangel steken
buffervoorraad voor
mangel van doeken
zich
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
geen juiste
werkmethode
met name
werkhouding knelpunt
repeterend werk
96

Vervolg tabel 8.4
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
invoeren uit werkvoorraad in oranje oranje tot rood rood bij:
lakens in mangel steken van
te hoge blootstelling
mangel lakens
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhoogte vaak
een knelpunt
geen juiste
werkmethode
goed verstrengeld
repeterend werk
lossen van stapels lakens en oranje oranje tot rood lakens zwaar en
gevouwen doeken in voorraad
werkhouding slecht
goed
leggen of inpakken
werkhouding
(bukken met tillen)
werkhoogte bij
kleinere medewerkers
knelpunt
repeterende
handelingen
97

Tabel 8.5: De handdoekvouwmedewerker (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren wasgoed van band of oranje groen tot werkhouding bij
wasgoed uit bak halen
oranje pakken uit bak
knelpunt
invoeren uit werkvoorraad in oranje groen tot rood rood bij:
doeken in de vouwmachine
buffervoorraad voor
vouwmachine steken van doeken
zich
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
geen juiste
werkmethode
met name
werkhouding
knelpunt
repeterend werk
afvoeren van stapels handdoeken groen geen de werkhouding is
gevouwen in voorraad leggen of
staan en lopen
handdoeken inpakken
98

Tabel 8.6: De vouwmedewerker aan de tafels (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren wasgoed van band of oranje groen tot werkhouding bij
wasgoed uit bak halen
oranje pakken uit bak
knelpunt
uit werkvoorraad op oranje groen tot rood rood bij:
de tafel pakken
buffervoorraad voor
zich midden op de
tafel
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
geen juiste
werkmethode
met name
werkhouding knelpunt
(staand werk)
repeterend werk
99

Vervolg tabel 8.6
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
vouwen van vouwen “grotere” oranje oranje tot rood rood bij:
het goed stukken
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhoogte (tafel)
vaak een knelpunt
repeterend werk
(staande)
werkhouding
vouwen van “klein” rood geen (staande)
goed
werkhouding
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhoogte (tafel)
vaak een knelpunt
repeterend werk
afvoeren van stapels goed in groen groen tot werkhouding
gevouwen voorraad leggen of
oranje (bukken)
goed
inpakken
100

Tabel 8.7: De hotboxmedewerker (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren wasgoed van band of oranje groen tot rood werkhouding bij
wasgoed uit bak halen
pakken uit bak
knelpunt
ophangen van uit werkvoorraad aan oranje groen tot rood rood bij:
kleding haakje hangen met
te hoge
automatische afvoer
ophanghoogte
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhouding knelpunt
uit werkvoorraad aan oranje oranje tot rood rood bij:
haakje hangen
hoge afvoer (reiken)
zonder automatische
dragen van haakje
afvoer
en kleding (vaak
bovenhands)
controleren schouwen van oranje groen tot oranje bij:
kleding
oranje
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhoogte vaak
een knelpunt
uitsluitend staand
werken
sorteren kleding aan haakjes oranje oranje tot rood rood bij:
op de juiste posities
sorteren boven
hangen ( bijv.
schouderhoogte
volgorde, klant,
te hoge blootstelling
route, etc.)
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
101

Tabel 8.8: De persmedewerker (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren wasgoed van band of oranje groen tot werkhouding bij
wasgoed uit bak halen
oranje pakken uit bak
knelpunt
uit werkvoorraad op oranje groen tot rood rood bij:
de pers plaatsen
boven
schouderhoogte
werken aan
kledingpers
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
de bediening van de
kraag- / manchetpers
groen geen geen probleem
vouwen van vouwen van geperste oranje geen te hoge blootstelling
het goed kledingstukken
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhoogte (tafel)
vaak een knelpunt
afvoeren van stapels goed in groen groen tot werkhouding
gevouwen voorraad leggen of
oranje (bukken)
goed
inpakken
102

Tabel 8.9: De reparatiemedewerker (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren kleding van stang of oranje groen tot rood rood bij:
kleding uit bak halen
pakken van stang
knelpunt werkhouding
(zittend reiken)
controleren kleding uitleggen en groen groen tot oranje bij:
schouwen
oranje
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhouding knelpunt
repareren met naaimachine oranje groen tot oranje bij:
uitvoeren van taak
oranje
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
werkhoogte vaak
knelpunt (gebogen
zitten)
afvoeren van
kleding
kleding aan haakjes
op hangen
oranje geen ophangen boven
schouderhoogte
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
103

Expeditie
Tabel 8.10: De inpakmedewerker (het fysieke belastingsprofiel)
Taak Handeling Oordeel Spreiding Opmerking
aanvoeren wasgoed uit buffer oranje groen tot oranje bij:
wasgoed halen
oranje werkhouding bij
pakken onder uit
buffercontainer
knelpunt
wasgoed van
verwerkingsafdeling
pakken
groen geen geen probleem
inpakken vullen van
oranje groen tot oranje bij:
“klantcontainer"
oranje
beladen van
onderste plank
(bukken)
zwaarste goed op
onderste plank
werkmethode vaak
een knelpunt.
invoeren uit werkvoorraad in oranje groen tot rood rood bij:
doeken in de vouwmachine
buffervoorraad voor
vouwmachine steken van doeken
zich
te hoge blootstelling
(te lang achter elkaar
uitvoeren)
geen juiste
werkmethode
met name
werkhouding knelpunt
repeterend werk
afvoeren van stapels handdoeken groen geen de werkhouding is
gevouwen in voorraad leggen of
staan en lopen
handdoeken inpakken
104

Bijlage 9 Klachten aan het bewegingsapparaat
De resultaten van het onderzoek naar klachten aan het bewegingsapparaat
staan in deze bijlage. Voor verantwoording van de gebruikte vragenlijst wordt
verwezen naar bijlage 4.
Tabel 9.1: Overzicht van belangrijkste klachten van het bewegingsapparaat
Klachten van het bewegingsapparaat
Rugklachten
Wasserijen
(n = 337)
rugklachten in afgelopen 12 maanden
50%
chronische rugklachten
15%
medisch advies van (para)medici
23%
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
Nekklachten
17%
nekklachten in afgelopen 12 maanden
31%
chronische nekklachten
11%
medisch advies van (para)medici
11%
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
Schouderklachten
8%
schouderklachten in afgelopen 12 maanden
45%
chronische schouderklachten
16%
medisch advies van (para)medici
18%
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
Knieklachten
12%
knieklachten in afgelopen 12 maanden
16%
chronische knieklachten
7%
medisch advies van (para)medici
5%
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
Elleboogklachten (inclusief pols en hand)
4%
elleboogklachten in afgelopen 12 maanden
23%
chronische elleboogklachten
8%
medisch advies van (para)medici
8%
ziekteverzuim (minimaal 1x verzuim)
7%
105
Stomerijen
(n=36)
44%
6%
14%
8%
28%
3%
8%
3%
44%
8%
14%
3%
25%
14%
11%
3%
22%
14%
6%
3%

De belangrijkste klachten aan het bewegingsapparaat staan in tabel 9.1. Uit
deze cijfers blijkt dat onder medewerkers in wasserijen en stomerijen rug- en
schouderklachten het meest voorkomen. Opvallend is dat ruwweg 30%-36% van
alle klachten van het bewegingsapparaat chronisch van aard zijn, dat wil zeggen
langer dan 3 maanden aanwezig. Ongeveer 25%-35% van de medewerkers met
klachten gaat hiervoor naar de huisarts en een deel wordt vervolgens
doorverwezen naar de fysiotherapeut. Het ziekteverzuim bij de wasserijen ontstaat
met name door rugklachten en schouderklachten, waarbij respectievelijk 17% en
12% van de medewerkers hiervoor in het afgelopen jaar minimaal 1x heeft
verzuimd. Dit is dus respectievelijke 34% en 27% van de medewerkers met deze
klachten van het bewegingsapparaat. Hoewel klachten van rug, nek en schouder in
wasserijen en stomerijen gelijkelijk voorkomen, leiden deze klachten in wasserijen
eerder tot verzuim dan in stomerijen. Dit verschil kan verband houden met het
geconstateerde verschil in ervaren werkdruk. Bij de wasserijen wordt meer
werkdruk ervaren dan bij de stomerijen.
Nek- en schouderklachten vertonen een sterke overlap waarbij veel
medewerkers met nekklachten ook de aanwezigheid van schouderklachten
rapporteerden. Een kleine minderheid van de medewerkers geeft aan geen enkele
klacht van het bewegingsapparaat in de afgelopen 12 maanden te hebben gehad;
31% van de medewerkers in stomerijen bleef klachtenvrij en 27% van de
medewerkers in de wasserijen.
In tabel 9.2 wordt een vergelijking gemaakt tussen medewerkers in wasserijen
en stomerijen en twee andere beroepsgroepen met overwegend vrouwelijk
personeel. De eerste beroepsgroep bestaat voornamelijk uit verzorgend en
verplegend personeel waarvan bekend is dat ze een hoge fysieke belasting in het
werk hebben (Jansen ea 2002). De tweede beroepsgroep bestaat uit assemblagemedewerkers
in de electronica-industrie die qua opleiding goed te vergelijken zijn
met het personeel in wasserijen en stomerijen (Burdorf ea 2001). Deze
assemblage-medewerkers hebben een hoge statische belasting met veel
repeterende bewegingen van armen en handen. Uit deze vergelijking blijkt dat in
wasserijen en stomerijen minder rugklachten en nekklachten voorkomen maar
meer schouderklachten. Het vaker optreden van schouderklachten onder
medewerkers van stomerijen en wasserijen hangt samen met het hoge percentage
werknemers dat aangeeft veel belastende bewegingen met de schouder te maken
(zie bijlage 6).
106

Tabel 9.2: Vergelijking van klachten van het bewegingsapparaat tussen
verschillende sectoren
Wasserijen en Verpleeg- en Assemblage
Klacht
stomerijen verzorgingshuizen
(Jansen ea 2002)
(Burdorf ea 2001)
Rugklachten 50% 58% 54%
Nekklachten 31% 37% 43%
Schouderklachten 45% 36% 40%
Knieklachten 17% 17% -
De resultaten van de analyse van verbanden tussen werkbelasting en klachten
van het bewegingsapparaat en verzuim staan in tabel 9.3. Bedacht moeten worden
dat het effect van statische werkhouding en schouderbelasting niet kan worden
geëvalueerd. Bijna iedereen is blootgesteld aan statische werkhoudingen. Er is
daardoor te weinig contrast in de onderzoeksgroep en een verdere uitsplitsing is
niet mogelijk. In de tabel zijn alleen de multivariate analyses gepresenteerd,
hetgeen betekent dat de genoemde risicofactoren voor elkaar zijn gecorrigeerd.
Tabel 9.3: Risicofactoren voor rugklachten en schouderklachten
Risicofactoren v oor rugklachten en Odds Ratio 95% Betrouwbaar-
schouderklachten
Rugklachten in afgelopen 12 maanden
heidsinterval
rugbelastende werkhoudingen
1,71 1,08 – 2,72
hoge werkdruk
Verzuim door rugklachten in afgelopen jaar
2,29 1,42 – 3,70
weinig plezier in het werk
Schouderklachten in afgelopen 12 maanden
2,35 1,32 – 4,18
hoge werkdruk
1,84 1,16 – 2,94
weinig plezier in het werk
Verzuim door schouderklachten afgelopen jaar
1,62 1,00 – 2,63
weinig plezier in het werk
2,77 1,42 – 5,37
Rugklachten zijn statistisch significant gecorreleerd met rugbelastende houdingen
(OR = 1,71) en een hoge werkdruk (OR = 2,29). Het verzuim wegens rugklachten
107

wordt echter met name bepaald door het plezier in het werk; personen die
aangeven weinig plezier in het werk te hebben verzuimen meer dan anderen (OR
= 2,35). Voor schouderklachten zijn zowel werkdruk (OR = 1,84) als weinig plezier
in het werk (OR = 1,62) belangrijk. Voor verzuim wegens schouderklachten is
wederom het gebrek aan plezier in het werk de belangrijkste factor (OR = 2,77).
(Zie voor nadere uitleg bijlage 4, paragraaf 1.4, laatste alinea.)
In dit onderzoek is het niet mogelijk een causaal verband aan te tonen, maar
de stelling is gerechtvaardigd dat de werkbelasting (fysieke belasting en werkdruk)
de oorzaak lijkt te zijn van de rug- en schouderklachten en dat gebrek aan plezier
in het werk met name bepaalt of iemand gaat verzuimen of niet.
Refetenties
Burdorf, A., Molenaar, D., Beek, A. van der (2001). Ergonomische
aanpassingen bij assemblage van electronica-onderdelen. Tijdschrift voor
Ergonomie 26(3), 4-11
Jansen, J.P., Burdorf, A. (2002). Werk en gezondheid in verpleeg- en
verzorgingshuizen. Rotterdam: Erasmus Universiteit.
108

Bijlage 10: Arbobesluit
Hierna zijn onderdelen weergegeven van hoofdstuk 3 en 5 van het arbobesluit
welke voor de wasserij- en stomerijbranche van belang kunnen zijn in het kader
van fysieke belasting en werkdruk.
Hoofdstuk 3
INRICHTING ARBEIDSPLAATSEN
AFDELING 1 ALGEMENE VOORSCHRIFTEN
1. Definities
Artikel 3.1 Begrippen
In dit hoofdstuk wordt verstaan onder:
a) elektrische installatie: een samenstel van elektrisch materieel,
leidingen en bijbehoren van leidingen;
b) elektrisch materieel: delen of gedeelten van een elektrische
installatie die dienen voor de opwekking, het transport en de
toepassing van elektrische energie;
c) gebruik van elektriciteit: iedere activiteit met betrekking tot een
elektrische installatie waaronder in ieder geval wordt begrepen
bouw, ingebruikneming of buitengebruikstelling, bediening, reparatie,
ombouwing, onderhoud en inspectie alsmede het werken in de nabijheid van een
elektrische installatie;
d) hoogspanning: een spanning waarvan de waarde bij wisselspanning
hoger is dan 1000 Volt effectief tussen de fasen of 600 Volt effectief tussen
eenfase en aarde en bij gelijkspanning hoger is dan 1500 Volt tussen de polen
of 900 Volt tussen een van de polen en aarde;
e) laagspanning: een spanning met een waarde lager dan hoogspanning.
109

2. Algemene verplichtingen van de werkgever
Artikel 3.2 Algemene vereisten
1. Arbeidsplaatsen zijn veilig toegankelijk en kunnen veilig worden
verlaten. Ze worden zodanig ontworpen, gebouwd, uitgerust, in bedrijf
gesteld, gebruikt en onderhouden, dat gevaar voor de veiligheid en de
gezondheid van de werknemers zoveel mogelijk is voorkomen. Voorts worden zij
zindelijk, zoveel mogelijk vrij van stof en voor zover de veiligheid van de
arbeidsplaats dat vereist, ordelijk gehouden.
2. Regelmatig wordt gecontroleerd of de op de arbeidsplaats ter bescherming
van de werknemers aanwezige voorzieningen en genomen maatregelen nog
adequaat functioneren. Geconstateerde gebreken die de veiligheid of de
gezondheid kunnen beïnvloeden, worden zo snel mogelijk hersteld.
Artikel 3.3 Stabiliteit en stevigheid
1. Gebouwen en andere opstallen bestaan uit deugdelijk materiaal, zijn van
een deugdelijke constructie en verkeren in een zodanige staat, dat er geen
gevaar bestaat voor het geheel of gedeeltelijk instorten of omvallen.
2. De arbeidsplaats is zodanig ingericht, dat de daar aanwezige voorwerpen
of stoffen geen gevaar voor de veiligheid of de gezondheid opleveren door
instorten, verschuiven, omvallen of kantelen.
Artikel 3.4 Elektrische installaties
1. Elektrische installaties zijn zodanig ontworpen, ingericht, aangelegd,
onderhouden en gekenmerkt, dat een veilig gebruik van elektriciteit zo goed
mogelijk is gewaarborgd. Hiertoe zijn de nodige voorzieningen en
beschermingsmaatregelen aangebracht, waaronder worden begrepen
beveiligings-, meet-, controle- en signaleringstoestellen alsmede aarders,
schakelaars, scheiders en contactdozen. Daarbij is rekening gehouden met
bijzondere eisen die kunnen voortkomen uit de wijze van het gebruik, de
gebruiksomstandigheden en de te verwachten uitwendige invloeden.
2. In een elektrische installatie zijn doeltreffende maatregelen genomen
tegen het gevaar van brand, ontploffing, directe en indirecte aanraking en
te dichte nadering.
110

3. Van iedere elektrische installatie zijn duidelijke, steeds bijgewerkte
schema's beschikbaar alsmede alle overige gegevens die nodig zijn voor een
veilig gebruik van de elektrische installatie.
4. Het derde lid is niet van toepassing op elektrische installaties voor
laagspanning van beperkte omvang.
Artikel 3.5 Elektrotechnische werkzaamheden en bedieningswerkzaamheden
1. Elektrotechnische werkzaamheden en bedieningswerkzaamheden die gevaren
kunnen opleveren, worden door deskundige, voldoende onderrichte en daartoe
bevoegde werknemers uitgevoerd.
2. Een ruimte waarin zich een elektrische installatie voor hoogspanning
bevindt waarvan de delen niet of onvoldoende zijn beschermd tegen directe of
indirecte aanraking dan wel te dichte nadering, wordt slechts betreden in
aanwezigheid van een tweede daartoe bevoegd persoon.
3. Het verrichten van werkzaamheden aan of in de nabijheid van een
elektrische installatie wordt alleen uitgevoerd, indien de installatie of
het gedeelte waaraan of in de nabijheid waarvan wordt gewerkt, spanningloos
is en door de daartoe bevoegde werknemer doeltreffende maatregelen zijn
genomen om een gevaarloos verloop van die werkzaamheden te waarborgen.
4. Het derde lid is niet van toepassing op werkzaamheden die worden verricht
aan of in de nabijheid van een elektrische installatie voor laagspanning,
indien:
a) de dringende noodzaak van het onder spanning uitvoeren van die
werkzaamheden is aangetoond;
b) tot het uitvoeren van die werkzaamheden door de daartoe bevoegde
werknemer uitdrukkelijk opdracht is gegeven, en
c) de installatie tevens geschikt is voor het onder spanning uitvoeren
van die werkzaamheden en door de daartoe bevoegde werknemer
doeltreffende maatregelen zijn genomen om de aan die werkzaamheden
verbonden gevaren te voorkomen.
111

3. Voorzieningen in noodsituaties
Artikel 3.6 Vluchtwegen en nooduitgangen
1. Doeltreffende maatregelen zijn genomen teneinde het mogelijk te maken dat
de werknemer, indien een toestand ontstaat waarin direct gevaar voor zijn
veiligheid of gezondheid aanwezig is, zich snel via de kortst mogelijke weg
in veiligheid kan stellen.
2. Het aantal, de plaats en de afmetingen van de daartoe beschikbare
vluchtwegen en nooduitgangen zijn afhankelijk van het gebruik, de uitrusting
en de afmetingen van de arbeidsplaatsen alsmede van het maximum aantal
werknemers en andere personen dat zich op deze plaatsen kan ophouden.
Artikel 3.7 Veilig gebruik van vluchtwegen en nooduitgangen
1. Vluchtwegen en nooduitgangen zijn vrij van obstakels en nooduitgangen
kunnen te allen tijde worden geopend.
2. Deuren van nooduitgangen en deuren op het traject van de vluchtwegen
zijn op eenvoudige wijze van binnenuit naar buiten toe te openen.
3. Schuif- en draaideuren worden niet als nooduitgang gebruikt.
4. De vluchtwegen en nooduitgangen die bij het uitvallen van de verlichting
slecht zichtbaar zijn, zijn voorzien van een adequate noodverlichting.
5. De vluchtwegen, de deuren en poorten op het traject van de vluchtwegen
alsmede de nooduitgangen zijn gemarkeerd door signalen die voldoen aan het
bij of krachtens afdeling 2 van hoofdstuk 8 bepaalde.
Artikel 3.8 Brandmelding en brandbestrijding
1. In aanvulling op afdeling 4 van hoofdstuk 2 zijn op arbeidsplaatsen,
afhankelijk van de aard van de arbeid die daar wordt verricht, de daaraan
verbonden gevaren en het maximum aantal werknemers en andere personen dat
zich daar bevindt, voldoende passende brandbestrijdingsmiddelen en, waar
nodig, branddetectoren en alarmsystemen aanwezig.
2. Niet-automatische brandbestrijdingsmiddelen zijn gemakkelijk bereikbaar
en gemakkelijk te bedienen.
3. Niet-automatische brandbestrijdingsmiddelen zijn voorzien van een
112

signalering die voldoet aan het bij of krachtens afdeling 2 van hoofdstuk 8
bepaalde. De signalering is duurzaam en op de juiste plaats aangebracht.
Artikel 3.9 Noodverlichting
Arbeidsplaatsen waar werknemers bij het uitvallen van het kunstlicht aan
bijzondere gevaren zijn blootgesteld, zijn voorzien van adequate
noodverlichting. Indien noodverlichting niet mogelijk is, beschikken de
werknemers over individuele verlichting.
Artikel 3.10 Redden van drenkelingen
Op arbeidsplaatsen waar gevaar voor verdrinking bestaat wordt dit gevaar
zoveel mogelijk voorkomen en zijn doelmatige middelen voor het redden van
drenkelingen op een goed zichtbare plaats beschikbaar.
4. Inrichtingseisen
Artikel 3.11 Vloeren, muren en plafonds van arbeidsplaatsen
1. Vloeren van arbeidsplaatsen zijn zo veel mogelijk vrij van oneffenheden
en gevaarlijke hellingen en zijn voorts zo veel mogelijk vast, stabiel en
stroef.
2. Het oppervlak van vloeren, muren en plafonds van arbeidsplaatsen is
zodanig, dat deze ten behoeve van de hygiëne op de arbeidsplaats kunnen
worden schoongemaakt en onderhouden.
3. Besloten ruimten waar arbeid wordt verricht zijn, rekening houdend met de
aard van de werkzaamheden en de te leveren fysieke belasting, voldoende
thermisch geïsoleerd.
4. Transparante of lichtdoorlatende wanden van arbeidsplaatsen zijn, voor
zover mogelijk in verband met de aard van de arbeidsplaats:
a) duidelijk gemarkeerd en van veiligheidsmateriaal vervaardigd, of
b) op een zodanige wijze aangebracht of afgeschermd dat de werknemers
niet gewond kunnen raken.
113

Artikel 3.12 Ramen en bovenlichtvoorzieningen van de ruimten
1. Indien ramen, bovenlichtvoorzieningen en ventilatievoorzieningen geopend
en gesloten kunnen worden, kan dit op veilige wijze geschieden. Zij kunnen
tevens op veilige wijze geregeld en vastgezet worden. In geopende stand
leveren zij geen gevaar op.
2. Ramen en bovenlichtvoorzieningen kunnen zonder gevaar worden
schoongemaakt.
Artikel 3.13 Deuren, beweegbare hekken en andere doorgangen
1. De plaats, het aantal en de afmeting van deuren, beweegbare hekken en
andere doorgangen alsmede de materialen waarvan zij zijn vervaardigd, zijn
afgestemd op de aard en het gebruik van de arbeidsplaats.
2. Op transparante deuren is op ooghoogte een markering aangebracht.
3. Afhankelijk van de aard van de arbeidsplaats en de arbeid die daar wordt
verricht, zijn klapdeuren transparant of van transparante panelen voorzien.
4. Indien deuren of andere doorgangen beschikken over transparante of
lichtdoorlatende oppervlakten, zijn doeltreffende maatregelen genomen om te
voorkomen dat werknemers door ongewild contact met die oppervlakten gewond
raken.
5. Deuren en beweegbare hekken die uit of van hun geleidingen kunnen raken
zijn tegen uitlichten of aflopen dan wel tegen vallen geborgd.
6. Automatische deuren en hekken functioneren zodanig dat zij geen gevaar
opleveren. Ze zijn uitgerust met gemakkelijk herkenbare beveiligingen, die
voorkomen dat de werknemers gewond raken. Ze kunnen voorts ook met de hand
worden geopend, tenzij ze bij een stroomstoring automatisch opengaan.
7. In de onmiddellijke nabijheid van deuren, beweegbare hekken of andere
doorgangen die hoofdzakelijk voor het verkeer van voertuigen of
transportmiddelen zijn bestemd, bevinden zich, tenzij de doorgang voor
voetgangers veilig is, afzonderlijke doorgangen voor voetgangers die
duidelijk zichtbaar gemarkeerd en vrij van obstakels zijn.
114

Artikel 3.14 Verbindingswegen
1. De verbindingswegen op de arbeidsplaats zijn zodanig gelegen en ingericht
dat zij op eenvoudige wijze, veilig en overeenkomstig hun bestemming, door
voetgangers en voertuigen of transportmiddelen kunnen worden gebruikt;
voorkomen wordt dat werknemers die in de nabijheid van de verbindingswegen
arbeid verrichten, gevaar lopen.
2. De afmeting van de verbindingswegen is afgestemd op het aantal gebruikers
en de aard van de arbeid die in het bedrijf of de inrichting wordt verricht.
3. Indien op de verbindingswegen, voor zover het niet de openbare weg
betreft, voertuigen of transportmiddelen worden gebruikt, zijn de nodige
verkeersregels vastgesteld. Tevens is een veilige ruimte voor de voetgangers
gewaarborgd of zijn andere doeltreffende maatregelen ter bescherming van de
voetgangers genomen.
4. De voor voertuigen of transportmiddelen bestemde verbindingswegen zijn
gelegen op voldoende afstand van de overige verbindingswegen op de
arbeidsplaats.
5. Voor zover het gebruik of de inrichting van de arbeidsplaats zulks
vereist, zijn de verbindingswegen duidelijk afgebakend.
Artikel 3.15 Markering gevaarlijke plaatsen
De plaatsen waar valgevaar of gevaar voor vallende voorwerpen voorkomt, of
waar obstakels die niet verwijderd kunnen worden, een gevaar voor de
veiligheid vormen bij het verplaatsen van voertuigen of personen, worden
duidelijk gemarkeerd door signalen die voldoen aan het bij of krachtens
afdeling 2 van hoofdstuk 8 bepaalde. Alleen werknemers die beroepshalve of
uit hoofde van hun functie deze plaatsen moeten betreden worden daar
toegelaten.
Artikel 3.16 Voorkomen valgevaar
1. Bij het verrichten van arbeid waarbij valgevaar bestaat is zo mogelijk
een veilige steiger, stelling, bordes of werkvloer aangebracht of is het
gevaar tegengegaan door het aanbrengen van doelmatige hekwerken, leuningen
of andere dergelijke voorzieningen.
115

2. Het eerste lid is niet van toepassing op arbeid, die op veilige wijze op
een ladder, trap of dergelijke kan worden verricht.
3. Indien de in het eerste lid genoemde voorzieningen niet of slechts ten
dele kunnen worden aangebracht of indien het aanbrengen of wegnemen daarvan
grotere gevaren meebrengt dan de arbeid ter beveiliging waarvan zij zouden
moeten dienen, zijn ter voorkoming van het gevaar voldoende sterke en
voldoende grote vangnetten op doelmatige plaatsen en wijze aangebracht of
worden doelmatige veiligheidsgordels met vanglijnen van voldoende sterkte
gebruikt dan wel worden andere technische middelen toegepast, die ten minste
een zelfde mate van beveiliging van de in het eerste lid bedoelde arbeid
geven. Daarbij hebben maatregelen gericht op collectieve bescherming de
voorrang boven maatregelen gericht op individuele bescherming.
Artikel 3.17 Voorkomen gevaar van bewegende voorwerpen
Het gevaar te worden getroffen door ongewild in beweging komende of
vrijkomende voorwerpen, producten, vloeistoffen of gassen wordt voorkomen
en, indien dat niet mogelijk is, zoveel mogelijk beperkt. Artikel 3.16,
derde lid, laatste volzin, is van toepassing.
Artikel 3.18 Specifieke maatregelen voor roltrappen, rolpaden en
laadplatforms
1. Roltrappen en -paden functioneren veilig en zijn uitgerust met de
noodzakelijke veiligheidsvoorzieningen, waaronder begrepen gemakkelijk
herkenbare en toegankelijke noodstopvoorzieningen.
2. Laadplatforms en -hellingen zijn afgestemd op de afmetingen van de te
vervoeren ladingen. Zij beschikken over ten minste één uitgang.
3. Laadplatforms met een lengte van meer dan 50 meter hebben aan beide
zijden een uitgang, tenzij dat technisch niet mogelijk is.
Artikel 3.19 Afmetingen en luchtvolume van ruimten; bewegingsruimte op de
arbeidsplaats
1. De afmetingen en het luchtvolume van de arbeidsplaats zijn zodanig dat de
werknemer zonder gevaar voor de veiligheid, de gezondheid of het welzijn
zijn arbeid kan verrichten.
116

2. De afmetingen van de arbeidsplaats zijn zodanig dat de werknemer bij het
verrichten van zijn arbeid over voldoende bewegingsruimte beschikt.
3. Indien in verband met de aard van de arbeid niet aan het tweede lid kan
worden voldaan, is in de nabijheid een andere open of besloten ruimte met
voldoende bewegingsvrijheid voor de betrokken werknemers beschikbaar.
5. Ontspanningsruimten en andere voorzieningen
Artikel 3.20 Ontspanningsruimten
1. In het bedrijf of de inrichting of in de directe nabijheid daarvan is een
gemakkelijk toegankelijke ruimte beschikbaar waar de werknemers de pauzes
kunnen doorbrengen. Deze ruimte is daartoe geschikt alsmede, afhankelijk van
het aantal werknemers, voldoende ruim bemeten en uitgerust met voldoende
tafels en stoelen.
2. In de ruimte, bedoeld in het eerste lid, zijn doeltreffende maatregelen
genomen ter bescherming van de niet-rokers tegen hinder van tabaksrook.
Artikel 3.21 Nachtverblijven
Voor werknemers die gedurende de tijdsruimte, gelegen tussen het einde en
het begin van de dagelijkse arbeidstijd, plegen te verblijven in het bedrijf
of de inrichting waar zij werkzaam zijn, is een nachtverblijf beschikbaar.
Een nachtverblijf is adequaat ingericht en is uitsluitend bestemd voor
personen van gelijk geslacht.
Artikel 3.22 Kleedruimten
1. Iedere werknemer beschikt over een plaats om zijn kleding op te hangen.
2. Voor werknemers die speciale werkkleding moeten dragen zijn doelmatige,
voldoende ruime, van stoelen of banken voorziene en naar seksen gescheiden
kleedruimten beschikbaar; deze ruimten zijn zoveel mogelijk gelegen in de
nabijheid van de open of besloten ruimten waar de arbeid pleegt te worden
verricht. Natte werkkleding kan zo nodig worden gedroogd.
3. In de kleedruimten kan kleding die de werknemers tijdens de arbeid niet
dragen, op doelmatige wijze en afgesloten worden bewaard.
4. Indien de omstandigheden zulks vereisen kunnen de speciale werkkleding en
117

de persoonlijke kleding van de werknemers gescheiden van elkaar, op
doelmatige wijze en afgesloten worden bewaard.
Artikel 3.23 Wasgelegenheden en doucheruimten
1. Indien werknemers bloot staan aan vuil of stof is een wasruimte met een
voldoende aantal wasbakken aanwezig. De wasbakken zijn functioneel geplaatst
en naar seksen gescheiden; ze beschikken over koud en zonodig warm stromend
water.
2. Indien werknemers zodanig bloot staan aan vuil, stof of hoge temperaturen
dat een reiniging van het lichaam nodig is die meer omvat dan die van handen
en gezicht of zulks uit de aard van hun arbeid of de zorg voor de gezondheid
voortvloeit, is tevens een doucheruimte met een voldoende aantal douches
aanwezig. De doucheruimte is voldoende ruim, doelmatig ingericht en naar
seksen gescheiden; de douches beschikken over warm en koud stromend water.
3. Indien de douche- of wasruimten en de kleedruimten zich niet in dezelfde
ruimte bevinden, zijn deze onderling gemakkelijk en binnendoor bereikbaar.
Artikel 3.24 Toiletten, urinoirs en wasbakken
1. In een bedrijf of inrichting waar werknemers werkzaam plegen te zijn, is
voor de werknemers ten minste één toilet aanwezig.
2. In een bedrijf of inrichting waar 10 of meer werknemers gelijktijdig
werkzaam plegen te zijn, is voor iedere 15 of minder werknemers van
hetzelfde geslacht ten minste één toilet aanwezig. Voor mannen mag voor een
deel met urinoirs worden volstaan mits er ten minste één toilet voor iedere
25 of minder mannen aanwezig is.
3. De toiletten en urinoirs zijn doelmatig ingericht en goed geventileerd;
zij bevinden zich in de nabijheid van de ruimten waar de werknemers hun
werkzaamheden verrichten.
4. In een bedrijf of inrichting waar 10 of meer werknemers gelijktijdig
werkzaam plegen te zijn, zijn de toiletten naar seksen gescheiden.
5. In of in de onmiddellijke nabijheid van de ruimten waarin de toiletten en
urinoirs zich bevinden zijn voldoende wasbakken aanwezig. De wasbakken zijn
doelmatig geplaatst en beschikken over stromend water.
118

Artikel 3.25 Eerste-hulpposten
1. Indien de aard van de arbeid of de daaraan verbonden gevaren dit
noodzakelijk maken, zijn, in aanvulling op afdeling 4 van hoofdstuk 2, in
het bedrijf of de inrichting voldoende eerste-hulpposten aanwezig.
2. In de eerste-hulpposten zijn duidelijk zichtbare instructies voor eerste
hulp bij ongevallen aanwezig. Tevens is een alarmnummer duidelijk zichtbaar
in de eerste-hulppost aangebracht.
3. De eerste-hulpposten zijn voorzien van de noodzakelijke
eerste-hulpuitrusting en gemakkelijk met brancards bereikbaar.
4. De eerste-hulpposten en de eerste-hulpuitrusting zijn voorzien van een
signalering die voldoet aan het bij of krachtens afdeling 2 van hoofdstuk 8
bepaalde.
AFDELING 2 AANVULLENDE VOORSCHRIFTEN BOUWPLAATSEN
Artikel 3.26 Schakelbepaling
Op een bouwplaats zijn naast de voorschriften van afdeling 1 tevens de
voorschriften van deze afdeling van toepassing.
Artikel 3.27 Algemene vereisten
1. Een bouwplaats is gemarkeerd en afgebakend.
2. Op een bouwplaats is voldoende drinkwater of andere alcoholvrije drank
beschikbaar.
3. Op een bouwplaats zijn zo nodig faciliteiten voor het bereiden van
maaltijden beschikbaar.
Artikel 3.28 Stabiliteit en stevigheid
1. Werkplekken op een bouwplaats die niet op de begane grond zijn
gesitueerd, zijn stabiel en stevig, waarbij rekening wordt gehouden met het
aantal werknemers dat zich daar bevindt, de maximale belasting en de
verdeling daarvan alsmede met externe invloeden. Zonodig zijn ten behoeve
119

van de stabiliteit doeltreffende bevestigingsmiddelen aangebracht.
2. De stabiliteit en de stevigheid worden regelmatig en in ieder geval na
iedere relevante verandering van de hoogte of de diepte van de in het eerste
lid bedoelde werkplekken, doeltreffend gecontroleerd.
Artikel 3.29 Elektrische installaties en leidingen
1. Elektrische installaties die voor de aanvang van de werkzaamheden reeds
op de bouwplaats aanwezig zijn, worden geïdentificeerd, gecontroleerd en
duidelijk gekenmerkt.
2. Bovengrondse elektriciteitsleidingen worden zoveel mogelijk buiten de
bouwplaats om geleid of spanningloos gemaakt. Indien dat niet mogelijk is
worden hekken of waarschuwingsborden geplaatst. Wanneer voertuigen onder
elektriciteitsleidingen door moeten rijden worden beschermingen onder de
leidingen aangebracht.
3. Ondergrondse elektriciteitsleidingen, leidingen voor andere
distributiesystemen en kabels worden voor de aanvang van
grondverzetwerkzaamheden geïdentificeerd. Doeltreffende maatregelen worden
genomen om de gevaren voor de werknemers, verbonden aan beschadiging van
genoemde leidingen en kabels, zoveel mogelijk te voorkomen.
Artikel 3.30 Bouwputten, tunnels, uitgravingen en andere ondergrondse
werkzaamheden en grondverzetwerkzaamheden
1. In een bouwput, een tunnel, bij een uitgraving of andere ondergrondse
werkzaamheden worden doeltreffende stut- of taludvoorzieningen aangebracht
ter voorkoming van instorting of overstroming.
2. Bij grondverzetwerkzaamheden worden de uitgegraven aarde, het gebruikte
materiaal en de daarbij gebruikte voertuigen op veilige afstand van de
uitgraving gehouden. Zonodig wordt rond de uitgraving doeltreffend hekwerk
geplaatst.
120

Artikel 3.31 Metaal- en betonconstructies, bekistingen en zware
prefab-elementen
1. Metaal- en betonconstructies alsmede de onderdelen daarvan, bekistingen,
prefab-elementen of tijdelijke stutten en schoren worden slechts gemonteerd
of gedemonteerd onder toezicht van een speciaal daartoe aangewezen persoon.
2. Bekistingen, tijdelijke stutten en schoren kunnen zonder gevaar voor de
werknemers de krachten dragen waaraan zij blootstaan.
AFDELING 5 BIJZONDERE SECTOREN EN BIJZONDERE CATEGORIEËN
WERKNEMERS
2. Vervoer
Artikel 3.42 Uitzonderingen voor vervoermiddelen
1. Op luchtvaartuigen, waarvoor vóór 1 januari 1997 een Nederlands of
daaraan gelijk gesteld bewijs van luchtwaardigheid is afgegeven, zijn de
artikelen 3.4, 3.5, 3.7, vierde lid, niet van toepassing, tenzij de naleving
daarvan redelijkerwijs kan worden gevergd.
2. Op zeeschepen en binnenvaartuigen, die vóór 1 januari 1994 zijn gebouwd,
zijn de artikelen 3.7, vierde lid, 3.20, 3.22, 3.23 en 3.24 niet van
toepassing, tenzij de naleving daarvan redelijkerwijs kan worden gevergd.
3. Onder gebouwde zeeschepen wordt verstaan: hetgeen daaronder wordt
verstaan in artikel 1 van het Schepenbesluit 1965 of, voor zover het
zeegaande vissersvaartuigen betreft, artikel 2 van het
Vissersvaartuigenbesluit.
4. Op voertuigen op een openbare weg of spoor- of tramweg, die vóór 1
januari 1994 zijn gebouwd, is artikel 3.7, vierde lid, niet van toepassing,
tenzij de naleving daarvan redelijkerwijs kan worden gevergd.
5. De artikelen 3.4, 3.5 en 3.7, vierde lid, zijn niet van toepassing op het
in bedrijven of inrichtingen aanwezige rollende materieel van spoor- en
tramwegondernemingen.
6. De artikelen 3.20 tot en met 3.25 zijn niet van toepassing op
luchtvaartuigen.
7. De artikelen 3.4, 3.5, 3.7, tweede en derde lid, 3.21, tweede volzin, en
121

3.25 zijn niet van toepassing op zeeschepen en binnenvaartuigen.
8. De artikelen 3.20 tot en met 3.25 zijn niet van toepassing op voertuigen
op een openbare weg of een spoor- of tramweg.
4. Jeugdigen
Artikel 3.45 Schakelbepaling
1. In aanvulling op het bepaalde bij of krachtens dit hoofdstuk gelden voor
jeugdige werknemers tevens de in deze paragraaf genoemde voorschriften en
verboden.
2. Deze paragraaf is niet van toepassing op jeugdige werknemers van 16 jaar
of ouder die in het kader van een bij of krachtens enig wettelijk
voorschrift geregelde beroepsopleiding of van een voor de toepassing van
deze paragraaf bij ministeriële regeling daarmee gelijkgestelde
beroepsopleiding, de in deze paragraaf bedoelde arbeid moeten verrichten en
waarbij adequaat deskundig toezicht ter bescherming van de jeugdige
werknemers is gewaarborgd.
Artikel 3.46 Deskundig toezicht
Artikel 1.37, tweede lid, is van overeenkomstige toepassing op jeugdige
werknemers die:
a) arbeid verrichten waarbij gevaar voor instorting bestaat;
b) arbeid verrichten aan, met of in de directe nabijheid van
hoogspanningsinstallaties, bedoeld in artikel 3.1.
5. Zwangere werknemers en werknemers tijdens de lactatie
Artikel 3.47 Schakelbepaling
In aanvulling op dit hoofdstuk gelden voor zwangere werknemers en werknemers
tijdens de lactatie tevens de in deze paragraaf genoemde voorschriften.
Artikel 3.48 Rustruimten
Voor zwangere werknemers en werknemers tijdens de lactatie is een geschikte,
122

af te sluiten besloten ruimte beschikbaar, waarin gelegenheid is of
onmiddellijk kan worden gemaakt voor het nemen van rust. In een zodanige
ruimte is een deugdelijk, al of niet opvouwbaar bed of een deugdelijke
rustbank beschikbaar.
FYSIEKE BELASTING
AFDELING 1 FYSIEKE BELASTING
Artikel 5.1 Definitie richtlijn
In deze afdeling wordt verstaan onder richtlijn: Richtlijn nr. 90/269/EEG
van de Raad van de Europese Gemeenschappen van 29 mei 1990 betreffende de
minimum veiligheids- en gezondheidsvoorschriften voor het handmatig hanteren
van lasten met gevaar voor met name rugletsel voor de werknemers (PbEG L
156).
Artikel 5.2 Voorkomen gevaren
De arbeid wordt zodanig georganiseerd, de arbeidsplaats wordt zodanig
ingericht, een zodanige productie- en werkmethode wordt toegepast of
zodanige hulpmiddelen en persoonlijke beschermingsmiddelen, worden gebruikt,
dat de fysieke belasting geen gevaren met zich kan brengen voor de
veiligheid en de gezondheid van de werknemer.
Artikel 5.3 Beperken gevaren en inventarisatie en evaluatie
1. Voor zover de in artikel 5.2 bedoelde gevaren redelijkerwijs niet kunnen
worden voorkomen, wordt de arbeid zodanig georganiseerd, wordt de
arbeidsplaats zodanig ingericht, wordt een zodanige productie- en
werkmethode toegepast en worden zodanige hulpmiddelen en persoonlijke
beschermingsmiddelen, gebruikt, dat die gevaren zoveel als redelijkerwijs
mogelijk is worden beperkt.
2. Bij de uitvoering van het eerste lid worden in het kader van de
inventarisatie en evaluatie, bedoeld in artikel 4 van de wet, met
123

inachtneming van bijlage I bij de richtlijn, de veiligheids- en
gezondheidsaspecten van de fysieke belasting beoordeeld, waarbij met name
gelet wordt op de kenmerken van de last, de vereiste lichamelijke
inspanning, de kenmerken van de werkomgeving en de eisen van de taak.
Artikel 5.4 Zitgelegenheid
1. Aan een werknemer die arbeid verricht, welke geheel of gedeeltelijk
zittend kan worden uitgevoerd, is daartoe een doelmatige zitgelegenheid ter
beschikking gesteld.
2. Aan werknemers die arbeid verrichten, welke staande moet worden
uitgevoerd, doch waarbij het arbeidsproces hun toelaat van tijd tot tijd te
gaan zitten, is een voldoende aantal doelmatige zitgelegenheden ter
beschikking gesteld.
Artikel 5.5 Voorlichting
1. Aan werknemers die arbeid verrichten waarbij sprake is van het handmatig
hanteren van lasten wordt doeltreffende voorlichting en doeltreffend
onderricht gegeven over:
a) de wijze waarop lasten gehanteerd worden;
b) de aan het handmatig hanteren van lasten verbonden gevaren voor hun
veiligheid en gezondheid en de te nemen maatregelen om deze gevaren zo
veel mogelijk te beperken.
2. Aan de betrokken werknemers wordt adequate informatie verstrekt over het
gewicht van de te hanteren last en, wanneer het gewicht van de last niet
gelijk verdeeld is, over het zwaartepunt of de zwaarste kant van die last.
Artikel 5.6 Bijlagen richtlijn
Met betrekking tot fysieke belasting worden de bijlagen I en II bij de
richtlijn in acht genomen.
124

AFDELING 2 BEELDSCHERMWERK
Artikel 5.7 Definities
In deze afdeling wordt verstaan onder:
a) beeldscherm: een alfanumeriek of grafisch scherm, ongeacht het
gebruikte afbeeldingsprocédé;
b) werkplek: het beeldscherm en het geheel van de daarbij behorende
beeldschermapparatuur waarvan een werknemer gebruik maakt, met inbegrip
van de onmiddellijke werkomgeving.
Artikel 5.8 Toepasselijkheid
1. Deze afdeling is niet van toepassing op:
a) bestuurdersplaatsen op machines;
b) computersystemen die in de eerste plaats bestemd zijn voor gebruik
door het publiek;
c) zogenoemde draagbare systemen die niet aanhoudend worden gebruikt op
een werkplek;
d) rekenmachines, kassa's en andere apparatuur die voorzien zijn van
een klein display voor gegevens of hoeveelheden, nodig voor het directe
gebruik van die apparatuur;
e) conventionele schrijfmachines met display.
2. Voorts is deze afdeling niet van toepassing op arbeid waarbij een
werknemer gewoonlijk minder dan twee uren per etmaal gebruik maakt van een
beeldscherm.
Artikel 5.9 Inventarisatie en evaluatie
1. In de inventarisatie en evaluatie, bedoeld in artikel 4 van de wet, wordt
specifiek aandacht besteed aan de gevaren voor het gezichtsvermogen en die
van de fysieke en psychische belasting als gevolg van arbeid aan een
beeldscherm.
2. Op basis van de uitkomsten van de in het eerste lid bedoelde
inventarisatie en evaluatie worden doeltreffende maatregelen genomen om de
desbetreffende gevaren te ondervangen, rekening houdend met de gevolgen van
die gevaren en de onderlinge samenhang daartussen.
125

Artikel 5.10 Dagindeling van de arbeid
De arbeid aan een beeldscherm is zodanig georganiseerd dat deze arbeid
telkens na ten hoogste twee achtereenvolgende uren wordt afgewisseld door
andersoortige arbeid of door een rusttijd, zodanig dat de belasting van het
verrichten van de arbeid aan een beeldscherm wordt verlicht.
Artikel 5.11 Maatregelen met betrekking tot de bescherming van de ogen en
het gezichtsvermogen van de werknemers
1. Iedere werknemer die voor de eerste keer belast wordt met arbeid aan een
beeldscherm wordt, in aanvulling op artikel 24a van de wet, in de
gelegenheid gesteld om vóór de aanvang van die arbeid een
arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan. Dit onderzoek heeft in
ieder geval betrekking op de ogen en het gezichtsvermogen.
2. De werknemer wordt opnieuw in de gelegenheid gesteld een onderzoek als
bedoeld in het eerste lid, te ondergaan, indien zich bij hem
gezichtsstoornissen voordoen die het gevolg kunnen zijn van het verrichten
van arbeid aan een beeldscherm.
3. Indien de resultaten van het onderzoek, bedoeld in het eerste en het
tweede lid, dit vereisen, wordt de betrokken werknemer in de gelegenheid
gesteld een oftalmologisch onderzoek te ondergaan.
4. Indien de resultaten van het onderzoek, bedoeld in het eerste tot en met
het derde lid, dit vereisen en normale oogcorrectiemiddelen niet kunnen
worden gebruikt, worden aan de betrokken werknemer speciale, met de
desbetreffende arbeid verband houdende, oogcorrectiemiddelen verstrekt.
5. Het onderzoek, bedoeld in het eerste tot en met het derde lid, wordt
uitgevoerd door een arbodienst waaraan of ten behoeve waarvan een
certificaat arbodienst is afgegeven.
Artikel 5.12 Voorschriften voor de inrichting van werkplekken
Bij ministeriële regeling worden nadere regels gesteld met betrekking tot de
werkplek en de wisselwerking tussen de gebruikte programmatuur en de
werknemers.
126

AFDELING 3 BIJZONDERE SECTOREN EN BIJZONDERE CATEGORIEËN
WERKNEMERS
1. Vervoer
Artikel 5.13 Toepasselijkheid
Afdeling 2 van dit hoofdstuk is niet van toepassing op:
a) bestuurdersplaatsen op een voertuig op een openbare weg of spoor-of
tramweg;
b) computersystemen in een luchtvaartuig, een zeeschip of een
binnenvaartuig dan wel een voertuig op een openbare weg of spoor- of
tramweg.
2. Thuiswerkers
Artikel 5.14 Toepasselijkheid
Op thuiswerk zijn de afdelingen 1 en 2 van dit hoofdstuk van overeenkomstige
toepassing.
Artikel 5.15 Werkplekvoorzieningen
1. De arbeidsplaats van een thuiswerker is zodanig ingericht dat de arbeid
zoveel mogelijk zittend op ergonomisch verantwoorde wijze kan worden
verricht. Daartoe zijn een doelmatige zitgelegenheid en een doelmatig
werkblad of een doelmatige werktafel ter beschikking gesteld.
2. Indien de thuiswerker reeds uit eigen hoofde beschikt over de in het
eerste lid bedoelde voorzieningen, behoeven deze niet alsnog ter beschikking
te worden gesteld.
127

128

Bijlage 11: Overzicht arbeidsinspectiebladen
(AI-bladenoverzicht, SDU uitgeverijen)
Overzicht van mogelijke relevante Arbeidsinspectiebladen. Hierin staan per
onderwerp de wetgeving, knelpunten en oplossingsrichtingen weergegeven.
AI-1 Arbo- en verzuimbeleid 2e herziene druk
mw. drs. A.F. Lenderink
EUR 24,75 (ISBN: 9012088372)
AI-2 Werken met beeldschermen (2e herziene druk)
ir. P. Voskamp R.e.
EUR 24,75 (ISBN: 9012089115)
AI-3 Asbest
EUR 24,75 (ISBN: 9012084806)
AI-4 Lawaai op de arbeidsplaats (2e herziene druk)
EUR 22,45 (ISBN: 9012089212)
AI-5 Veilig werken in besloten ruimten (2e herziene druk)
EUR 20,00 (ISBN: 9012089204)
AI-6 Werken met kankerverwekkende stoffen en processen (2e herziene druk)
drs. J.F. Zawierko
EUR 24,75 (ISBN: 9012089603)
AI-7 Kantoren (2e herziene druk)
Ir. P. Voskamp R.e.
EUR 20,00 (ISBN: 9012089093)
AI-8 Zittend en staand werk (2e herziene druk)
drs. K.J. Peereboom
EUR 20,00 (ISBN: 9012089425)
AI-10 Bedrijfshulpverlening
EUR 24,75 (ISBN: 9012084660)
AI-11 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (2e herziene druk)
ir. P. Hoogerkamp
EUR 24,75 (ISBN: 9012089050)
AI-12 Zwangerschap en arbeid (2e herziene druk)
dr. J.A. Paul
EUR 24,75 (ISBN: 9012089174)
129

AI-22 Werken met verontreinigde grond en verontreinigd grondwater (2e herziene
druk)
ing. P.C.J. Stallen
EUR 24,75 (ISBN: 9012089654)
AI-25 Preventie van zware ongevallen door gevaarlijke stoffen
ir. C.D.J. Cieraad, ir. B.J. Wiekema
EUR 24,75 (ISBN: 9012085551)
AI-26 Veiligheidsinformatiebladen en werkpleketikettering
drs. R.R.J. Slangen en drs. E.P. van de Zande-Guinée / Haskoning
EUR 24,75 (ISBN: 9012085993)
AI-29 Fysieke belasting
ir. P. Voskamp R.e. en drs. K.J. Peereboom
EUR 22,45 (ISBN: 9012088968)
AI-30 Jeugdigen
mw. dr. J.A. Paul
EUR 24,75 (ISBN: 9012088976)
AI-31 Gevaarlijke stoffen
EUR 24,75 (ISBN: 9012088984)
130

Bijlage 12: Arbolijst wasserijen ( en stomerijen)
Stand der techniek
Ergonomische oplossingen door middel van machines die in de groep F van de
farbolijst vermeld staan. F betekent dat het middel of machine een oplossingen of
optimalisatie biedt op het gebied van fysieke belasting.
De investering in deze apparatuur levert een aantal financiële voordelen op. Voor
de volledige uitleg van deze voordelen wordt u verwezen naar de Arbolijst
“willekeurige afschrijving Arbo-investeringen” (Farbo) 2002.
Hierna volgt een samenvatting van de middelen die voor uw branche van belang
kunnen zijn. Indien u meer informatie wilt kunt u bij de belastingdienst
(belastingtelefoon) de complete lijst kosteloos bestellen.
Selectie uit het aanbod:
F 001 Chauffeursstoel voor bedrijfswagens
F 245 Doekinsteekinrichting
F 023 Elektrische trekker / verplaatser voor bijvoorbeeld (rol)containers.
F 063 Mobiel hef-kipapparaat
F 086 Mobiele container met hefbare bodem
F 011 Rail- en hijssysteem
F 030 Snelloop roldeur
F 061 Schaarheftafel (hefplateau)
F 014 Stahulp
F 002 Verstelbare werktafel
F 113 Wasselecteermachine
131

132

Bijlage 13: Leveranciers
De hierna weergegeven informatie is te vinden via internet op;
http://www.vematex.nl/
De lijst begint met een overzicht van de leveranciers, daarna volgt een selectie van
onderwerpen (producten) die geleverd kunnen worden door de daarbij genoemde
leveranciers
Alpha Techniek Oud Beijerland
BKS Tiel
Christeyns B.V. Utrecht
DiverseyLever Maarssen
Dutch Conv eyors B.V. Groot-Ammers
Ecolab Nieuwegein
ECS systems Groot-Ammers
Electrolux Professional Diemen
Euro Press Almelo
Explain Groot-Ammers
Jensen B.V. Kerkdriel
Geon Waterbehandeling Berkel-Enschot
Goudkuil Apeldoorn
Kannegiesser-Passat NL. Oosterhout
Kreussler & Co. GmbH Almelo
Landuwasco B.V. Vlaardingen
Laundry B.V. Klaaswaal
Laundry Computer Technics Tiel
Miele Nederland Vianen
Pantex 2000 B.V. Winschoten
Polymark Nieuwegein
Polygraphic International B.V. Nieuwegein
P.R.S. matten Spijkenisse
PTM international B.V. Capelle a/d IJssel
Snijders Tilburg 013-463 3600 ( niet bij vematex)
Technisch Bureau Reinders Veendam
Van Riet B.V. Nieuwegein
133

Senzora B.V. Professional Deventer
Spencer Dunnew olt Zoetermeer
Thermopatch Almere
Wientjens Gennep
Wilro Chemeta Berkel & Rodenrijs
Voor meer informatie over de activiteiten, gekoppeld aan leveranciers
een selectie van producten met de leveranciers erbij vermeld
Stomerij -apparatuur:
Wasapparatuur:
Droogapparatuur:
Alpha Techniek
Electrolux
Euro Press
Jensen
Polymark
Wientjens
Wilro Chemeta
Electrolux
Euro Press
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Miele
Polymark
Spencer Dunnew olt
Wilro Chemeta
Alpha Techniek
Electrolux
Euro Press
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Miele
Polymark
Spencer Dunnew olt
Wilro Chemeta
134

Strijk/persapparatuur:
Insteekmachines
Mangels:
Vouwmachines:
Alpha Techniek
Electrolux
Euro Press
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Miele
Polymark
Spencer Dunnew olt
Wilro Chemeta
Jensen
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Polymark
Spencer Dunnew olt
Wilro Chemeta
Alpha Techniek
Electrolux
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Miele
Polymark
Spencer Dunnew olt
Wilro Chemeta
Jensen
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Polymark
Spencer Dunnew olt
Wilro Chemeta
135

Was/bulkwagens:
Verpakkingsmaterialen:
Intern transportsystemen
Automatisering:
Electrolux
Landuwasco
Miele
Snij ders Tilburg
Polymark
Wilro Chemeta
Polymark
Wilro Chemeta
Alpha Techniek
Euro Press
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Laundry Computer Technics
Polymark
Spencer Dunnew olt
Van Riet BV
Wilro Chemeta
DiverseyLever
Kannegiesser-Passat N.L.
Landuwasco
Laundry Computer Technics
Polymark
PTM international BV
Spencer Dunnew olt
Thermopatch
Wilro Chemeta
136

Bijlage 14: Branche-organisaties
Stichting Raad voor Arbeidsv erhoudingen Linnenverhuur- en
Wasserijbedrijven en Textielreinigingsbedrijven (RALTEX)
Postbus 90154
5000 LG Tilburg
Telefoon: 013-5944466
e-mail: info@raltex.nl
www.raltex.nl
Nederlandse Vereniging van Linnenverhuur- en Wasserijbedrijven (NVW)
Postbus 10
4060 GA Ophemert
Telefoon: 0344-652732
e-mail: nvw@nvw.nl
www.nvw.nl
Nederlandse Vereniging van Textielreinigers (NETEX)
Postbus 10
4060 GA Ophemert
Telefoon: 0344-652442
e-mail: netex@netex.nl
www.netex.nl
FNV Bondgenoten
Postbus 9208
2506 GE UTRECHT
telefoon:030-2738222
e-mail: info@bg.fnv.nl
www.bondgenoten.fnv.nl
CNV BedrijvenBond
Postbus 327
3990 GC HOUTEN
telefoon: 030-6 348 348
e-mail: info@cnv.net
www.cnv.net
137