Faculteitsblad Ruimtelijke Wetenschappen Jaargang 39 ... - girugten

-door Wietske Wilts-
10
België
Baarle-Nassau & Baarle-Hertog
De website van het dorp spreekt over ‘het meest unieke dorp in Europa’ en ‘de grootste legpuzzel ter wereld’… Natuurlijk, dat is Baarle,
een 9000 inwoners tellend dorp bestaande uit Baarle-Nassau en Baarle-Hertog, dat in het zuiden van Noord-Brabant vlak tegen de
Belgische grens ligt. Het Nederlandse deel wordt Baarle-Nassau genoemd; het Belgische deel Baarle-Hertog. Met dit dorp is namelijk
iets bijzonders aan de hand: het ligt in België én in Nederland. Baarle-Hertog bestaat uit 22 Belgische enclaves op het grondgebied
van de Nederlandse gemeente Baarle-Nassau. De grens verdeelt het dorp in tweeën en loopt soms midden over de straat en zelfs ‘door’
huizen. Er is zelfs een huis waarvan de voordeur precies op de grens ligt. Bij het officieel vaststellen van de grens kon men er niet uit
komen aan welk land het huis behoorde, vandaar dat het een Belgisch én een Nederlands huisnummer heeft. Dat het hier echt een
legpuzzel is, bewijst het feit dat zelfs ín de Belgische enclaves weer Nederlandse enclaves liggen en dat de verschillende nationaliteiten
ook nogal eens over de grens wonen. Hoe is dit allemaal gekomen? Dit artikel biedt een beknopt historisch overzicht.
Historie
De oudste documenten waarin van Baarle wordt gesproken dateren uit
het jaar 992. Uit dit jaar stamt een akte waarin gravin Hilsondis gebieden
schenkt aan de Abdij van Thorn. Er wordt beweerd dat dit document
vals is, maar de feiten die erin staan worden wel voor waar aangenomen.
Aan het einde van de twaalfde eeuw, in 1198, kreeg de Heer van Breda,
Godfried II van Schoten, zeggenschap over Baarle, nadat hij zich had
gevoegd bij het hertogdom Brabant. Hertog Hendrik II van Brabant
hield zelf nog directe zeggenschap over andere delen van Baarle. De
twee delen heetten toen ‘Baarle onder de hertog’ en ‘Baarle onder Breda’.
Uit dit jaar stamt feitelijk ook de scheiding van het dorp. Toen in 1404
Engelbrecht van Nassau baron werd van Breda, werd zijn deel van
Baarle ‘Baarle-Nassau’ genoemd. Baarle-Nassau is altijd ongeveer vier
keer zo groot geweest als Baarle-Hertog, dit is tegenwoordig nog steeds
het geval.
Aan het einde van de Tachtigjarige Oorlog werd in 1648, met De Vrede
van Münster, de grens tussen de toenmalige Noordelijke en Zuidelijke
Nederlanden vastgesteld. Doordat Baarle-Hertog bij het Belgische
Turnhout hoorde en Baarle-Nassau onder Breda viel, werd het dorp
verdeeld over twee landen. Ruim 200 jaar later werd met het Tractaat
van Maastricht de grens tussen België en Nederland officieel vastgesteld.
Omdat dit in korte tijd moest gebeuren en men er bij een aantal
gebieden in en om Baarle niet uit kwam bij welk land het moest horen,
is besloten per perceel te kijken welke nationaliteit het kreeg. Zo is de
versnipperde structuur van het dorp ontstaan. Pas in 1974 werd door de
tweede grenscommissie het gat in de grens gedicht en in 1995 werden
op basis van landmetingen door de derde en laatste grenscommissie de
enclavegrenzen erkend als rijksgrenzen.
Geografie
Baarle, in het eigen dialect ‘Baol’ genoemd, ligt vlak ten noorden van de
Nederlandse grens met België. De naam duidt naar alle waarschijnlijkheid
aan dat er vroeger op deze plaats een kaal bos was; ‘baar’ betekent kaal en
‘le’ of loo’ betekent bos. Bij het dorp Baarle-Nassau horen de omliggende
plaatsjes Ulicoten en Castelré en bij Baarle-Hertog horen enkele kleine
percelen tegen de Belgische grens, het dorpje Zondereigen en nog enkele
elders verspreid liggende percelen, die soms niet groter zijn dan honderd
vierkante meter.
Aan het eind van de achttiende eeuw had Jozef II, van het Heilige
Roomse Rijk, plannen om de grens te versimpelen; hij wilde Hertog aan
de Nederlanden geven en Ulicoten en Castelré aan België. Dit is echter
nooit gebeurd.
girugten april 2008