download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijsvernieuwing in Holland 133
de aspecten van de hier geschetste ontwikkeling. Jan Bloemendal focust op de vernieuwing
die de humanisten in de vroege zestiende eeuw brachten, en met name op de wezenlijk vormende
rol van het schooltoneel, dat zowel levendig en levensnabij als moreel verantwoord
moest zijn. Onderwijs werd door hen dus vooral als een vorm van opvoeding beschouwd, en
dat was beslist een nieuwe verworvenheid. In een prettig debunkend artikel relativeert Dirk
van Miert vervolgens de vernieuwingspretenties die de oude athenaeumformule van de zeventiende
eeuw vaak worden toegeschreven. Hij wijst erop dat nieuwe onderwijsvormen
soms niet meer dan oude wijn in nieuwe zakken waren en dat omgevingsfactoren daarbij
een belangrijker rol konden spelen dan de wens tot inhoudelijke vernieuwing. De reeds veelbejubelde
Fundaties van de Vrijvrouwe van Renswoude worden door Carin Gaemers opnieuw
onder de loep gelegd. De nadruk die de vooruitziende Maria Duijst vanaf het begin
aan het onderwijs in de mathesis (dus de theorie) gaf, en vooral de wisselwerking daarvan
met de praktijkopleiding, vormde een echt inhoudelijke vernieuwing. Samen met het huiskamermodel
van de opvoeding in de Fundaties, en de min of meer impliciete aanzet tot een
meritocratische vernieuwing van de elites, maakte dat die stichting tot het speerpunt van de
onderwijsvernieuwing in de cruciale decennia rond de Revolutietijd werd.
De inhoudelijke aspecten van de nieuwe pedagogiek van de filantropijnen worden voortreffelijk
naar voren gebracht in de bijdrage van Arianne Baggerman en Rudolf Dekker.
Onderwijs en opvoeding blijken er geheel in functie van zelfkennis en zelfbeheersing te
staan, maar ook hier weer zien we een terugkeer naar levensnabije onderwijspraktijken en
maatschappelijk relevante vakken. De Revolutiedecennia bieden mogelijkheden om al die
nieuwe idealen, ideeën en behoeften om te zetten in een nieuw onderwijsstelsel. Willem
Frijhoff onderzoekt in zijn bijdrage in hoeverre dat ook lukte voor het lager en vooral voor
het voortgezet onderwijs. Uiteraard werden daarmee lang niet alle spanningen opgelost.
Thimo de Nijs laat zien dat de zich vernieuwende grote burgerij na de Franse tijd nieuwe vormen
van elite-onderwijs zocht op de kostscholen. Maar deze stonden in een duidelijke spanningsverhouding
tot het ideaal van huiselijkheid dat tegelijkertijd in het leven van alledag
doorbrak. Een enkele begaafde kostschoolhouder, zoals Petrus de Raadt in Voorschoten,
onderkende dit en probeerde zijn kostschool daarnaar in te richten. Maar op de lange duur
leed die formule toch schipbreuk, in elk geval onder de protestanten. Daarna werd de school
zelf, als gebouw, een beschavingsmedium, zoals we in het artikel van Yteke Spoelstra zien.
Er is dus beslist sprake van een golfbeweging in de onderwijsvernieuwing, maar we mogen
desondanks ook stellen dat het streven naar hervorming structureel in het onderwijs zit ingebakken,
en wel om drie redenen. Het onderwijs wil leerlingen immers voorbereiden op een rol
in de samenleving, maar die rol verandert tegelijk met de samenleving, waarin steeds nieuwe
groepen om steeds andere kennis, waarden en vormen van opvoeding en inzet roepen.
Op de tweede plaats maken de didactiek, de kennis en de wetenschap zelf een inhoudelijke
ontwikkeling door, die tot voortdurend nieuwe programma’s en vormen van toe-eigening
of presentatie noopt. Tenslotte veranderen de ideeën en idealen over de ontwikkeling
van het kind, ja veranderen de levensfasen zelf. De tiener uit 1500 heeft qua rijpheid, kennis,
ontwikkeling en autonomie maar heel weinig gemeen met de puber uit het jaar 2000. Ook
daarom blijft het belangrijk onderwijs en opvoeding steeds nauwkeurig terug te plaatsen in
de context van ruimte en tijd.