download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

204 Onderwijshervorming in de Franse Tijd
de prefect ontbrak nog. Helaas moesten de Fransen minder dan drie maanden later de Hollandse
departementen ontruimen. Daarmee kwam tegelijk een abrupt einde aan de pogingen
om het Nederlandse onderwijs met het Franse in overeenstemming te brengen. Van den
Endes rapport verdween in het archief. Hij heeft het er ook in het nieuwe koninkrijk niet
meer uitgehaald, ondanks de gestaag toenemende crisis van het middelbaar onderwijs.
Zelfs in zijn memoires spreekt hij er niet over. Daar heeft hij alleen aandacht voor zijn oogappel,
de lager onderwijshervorming van 1806, die zijn naam had gevestigd.
Besluit
Alles bij elkaar verdienen Van den Endes bestuurlijke kwaliteiten beslist onze bewondering.
Hij slaagde er handig in te schipperen tussen de vaak volstrekt tegenstrijdige eisen van de
beide partijen. Enerzijds het rigide plancentralisme van de regering in Parijs, die, nog afgezien
van de achterliggende maakbaarheidsideologie, op een zo groot mogelijke bezuiniging
uit was en daarom zoveel mogelijk instellingen wilde opheffen of in rang verlagen. Anderzijds
het verlangen van de lokale en soms ook de gewestelijke overheden om het bestaande
schoolsysteem in al zijn breedte te behouden en de toegankelijkheid ervan zo ruim mogelijk
te waarborgen. Bij dat alles wist Van den Ende bovendien zijn eigen stempel op het voorstel
te drukken, namelijk de bevordering van het publieke onderwijs met respect voor en in harmonie
met die private initiatieven die in zijn ogen werkelijk de moeite waard waren. Hij
meende dan ook ‘alle belangen te kunnen verzoenen en alle ongemakken te kunnen wegnemen’
door kleine schooltjes onder een andere naam te behouden en van niet meer dan een
of twee leraren te voorzien. Voor een altijd krap bij kas zittende overheid telde natuurlijk ook
dat meer scholen tevens meer leerlingen betekende, en dus meer inkomsten uit de rétribution
universitaire. Met de nodige praktische zin concludeerde Van den Ende dat de scholen die niet
levensvatbaar waren dan vanzelf zouden verdwijnen.
Afgezien van het gebrek aan tijd bij de realisatie van het plan en de inertie van het bestaande
binaire onderscheid tussen klassieke en moderne scholen, kunnen we een vijftal
factoren onderscheiden die de modernisering hebben gehinderd: het politieke verzet tegen
het nieuwe regime, 47 het wantrouwen tegenover een van boven opgelegde centralisatie en hiërarchisering
van het schoolstelsel, de wens om een brede spreiding van het aanbod te behouden,
de angst dat de Fransen de moeizaam verworven confessionele neutraliteit van het
openbaar onderwijs zouden openbreken, en tenslotte het gebrek aan enthousiasme voor de
kostschoolformule bij de brede burgerij. Per saldo was de Franse invloed op onderwijsgebied
toch wel gering. Het lager onderwijs hadden de Bataven zelf al veel grondiger op de
schop genomen, en behalve de grote schoonmaak in het hoger onderwijs veranderde daarbuiten
niet veel. Het is ook maar de vraag of alle Nederlanders even goed hebben begrepen
waar de Fransen op uit waren. Voorzover ze het begrepen, wilden ze er zeker niet aan. Of ze
daar uiteindelijk gelijk in hadden?
47 Weigeringen te Arnhem en Leeuwarden om de rétribution universitaire te betalen in ANF, F17 1576.