Transformer van het Zuiderpark - Grontmij
Transformer van het Zuiderpark - Grontmij
Transformer van het Zuiderpark - Grontmij
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Special Hoogbouw<br />
Mengeling <strong>van</strong> tunnelbouw en aangestorte<br />
prefab delen geven Pharos zijn karakteristieke<br />
silhouet. Uitstekende delen zijn geheel<br />
ommetseld<br />
<strong>Transformer</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>Zuiderpark</strong><br />
8 | STEDENBOUW 678
Den Haag | Pharos<br />
Pieter Lievense, Liesbeth <strong>van</strong> der Pol (<strong>van</strong> Dok architecten) en Wim <strong>van</strong> Dijk (<strong>van</strong> Bemog projektontwikkeling)op <strong>het</strong> kantoor <strong>van</strong> Dok architecten<br />
Tekst | Paul <strong>van</strong> Schaik<br />
Beeld | arjen schmitz photography; Dok architecten; <strong>Transformer</strong> inc<br />
Een landmark, een statement voor de vernieuwing <strong>van</strong> de achterliggende<br />
naoorlogse wijk Morgenstond. Een 75 meter hoge woontoren<br />
waarin alle 88 appartementen, <strong>van</strong>af de eerste woonlaag tot die op<br />
de 24ste laag, hun eigen ruimtelijke kwaliteit hebben. Dat wilden de<br />
gemeente en de ontwikkelaar Bemog en dat wilde architect Liesbeth<br />
<strong>van</strong> der Pol. In 2003, en nu staat de toren er. Op de zuidhoek <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>Zuiderpark</strong> in Den Haag. Stoer, eigen en onverzettelijk. Pharos<br />
is hij gedoopt. Gelijk <strong>het</strong> zevende wereldwonder: de vuurtoren <strong>van</strong><br />
Alexandrië.<br />
Den Haag | Pharos<br />
Op <strong>het</strong> bureau <strong>van</strong> Dok Architecten in Amsterdam zet Liesbeth <strong>van</strong> der<br />
Pol een gele speelgoedrobot neer. Een <strong>Transformer</strong>, weet ze. Net zo robuust<br />
en geel als Pharos. En net zo menselijk. Want in de raketvinnen<br />
waarmee de woontoren in de bodem is verankerd kun je benen herkennen<br />
en in de uitstekende schijven langs de zesde tot en met de twaalfde<br />
laag armen. De toren roept nog meer associaties op. Directeur Wim <strong>van</strong><br />
Dijk <strong>van</strong> Bemog Projektontwikkeling Utrecht wijst op de overeenkomst<br />
met een vuurtoren. ‘Met brede stroken verdiepingshoog glas en glazen<br />
hoeken verandert <strong>het</strong> gebouw na zonsondergang in een grote lantaren.<br />
Een ijkpunt voor de omgeving en de schepen op zee.’<br />
BouwInfo<br />
bouwProgr amma bvo: 15800 m 2<br />
bouwPeriode 4 juli 2007 – 7 september 2009<br />
Bouwkosten x 13,7 miljoen<br />
OPDR ACHT Bemog Projektontwikkeling Utrecht B.V., Houten<br />
ONTWERP Dok architecten, Amsterdam<br />
advies <strong>Grontmij</strong>, Houten (Constructies); Cauburg-Huygen, Rotterdam<br />
(Installaties);<br />
DHV, Rotterdam (Bouwmanagement)<br />
UIT VOERING Van Wijnen, Stolwijk (Hoofdaannemer)<br />
OVERIG Altena Vastgoed BV, Wijk en Aalburg (Belegingsfonds<br />
woningen)<br />
<strong>Transformer</strong> stuurde<br />
eerste ontwerpidee<br />
STEDENBOUW 678 | 9
10 | STEDENBOUW 678<br />
Zuidwestzijde <strong>van</strong> toren, in de rug <strong>van</strong> Pharos ligt <strong>het</strong> <strong>Zuiderpark</strong>
Den Haag | Pharos<br />
Perspectief<br />
De kavel op de hoek <strong>van</strong> de Loevesteinlaan en de Genemuidenstraat<br />
bood letterlijk en figuurlijk perspectief voor een woontoren. De vraag die<br />
de architect zich stelde: hoe laat je bewoners maximaal profiteren <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> uitzicht over stad, park en zee? Van der Pol, sinds 2008 Rijksbouwmeester,<br />
legt uit dat ze een karakteristieke vorm zocht, maar vooraleerst<br />
betaalbare woningen wilde ontwerpen. ‘De appartementen in de voet,<br />
zowel als in <strong>het</strong> midden als in de top moesten een gelijkwaardige ruimtelijke<br />
kwaliteit bieden.’ Uitgaande <strong>van</strong> een rechthoekige plattegrond<br />
kwam ze op vier appartementen per verdieping. Waarbij de woningen<br />
<strong>van</strong> de onderste zes lagen royale buitenruimten hebben, vormgegeven als<br />
een gecombineerd balkon en loggia. Bij de zes lagen daarboven hangen<br />
de buitenkamers echt buiten de gevel. ‘Dat zijn echt royale buitenkamers<br />
waar je beschut in de zon kunt zitten’, legt Van der Pol uit. Die beschutting<br />
wordt bereikt doordat de muren op deze hoogte vier meter uitsteken.<br />
Bij de tien lagen daarboven zijn de hoeken <strong>van</strong> verdiepinghoog glas.<br />
‘Daar heb je een waanzinnig uitzicht over de omgeving, omdat je in twee<br />
richtingen naar buiten kunt kijken.’ De kwaliteit <strong>van</strong> de vier penthouses<br />
– elk met 155 m 2 oppervlakte verdeeld over de twee bovenste lagen <strong>van</strong><br />
de zeventig meter hoge toren – spreekt voor zich.<br />
Trappelende huurders<br />
Bouwer Van Wijnen Stolwijk startte in mei 2007 met de bouw. Toen Pharos<br />
in juli 2009 werd opgeleverd waren alle 39 appartementen en vier<br />
penthouses verkocht. Ook de 45 huurders stonden te trappelen om hun<br />
intrek te nemen. Niet vreemd volgens Van der Pol: ‘Dat dit soort appartementen<br />
<strong>van</strong> 110 m 2 , met dat overhoekse glas en uitzicht tot over de<br />
Noordzee en de hele stad, wordt verhuurd voor een prijs die met gemiddeld<br />
€ 850,- per maand, een extreem goede prijs-kwaliteitverhouding<br />
biedt.’<br />
Gevechten<br />
Om in een vernieuwingswijk toch de parel in de skyline te kunnen tekenen<br />
waar Den Haag behoefte aan had, is intensief samengewerkt tussen de<br />
ontwikkelaar, de architect, de gemeente en de belegger in de huurappartementen.<br />
Hoewel Van der Pol de samenwerking tussen de partijen harmonieus<br />
noemt, heeft ze samen met Van Dijk wel gevechten moeten leveren.<br />
Als voorbeeld noemen projectarchitect Pieter Lievense en Van Dijk<br />
de hoogwaardige gele steen waarmee de gevels zijn bekleed. Lievense:<br />
‘Bij de keuze voor de kleur <strong>van</strong> de steen en de voeg stond <strong>het</strong> Hilversumse<br />
gemeentehuis <strong>van</strong> Dudok model. Een strakke gevel met mooi gedetail-<br />
<strong>Zuiderpark</strong><br />
Situatie<br />
situatie<br />
Indeling <strong>van</strong> torenplattegrond verandert <strong>van</strong> beneden naar boven vijf keer radicaal. Een echte puzzle voor constructeur <strong>Grontmij</strong><br />
Begane grond Verdieping 1 - 5 Verdieping 6 - 11 Verdieping 12 - 21 Verdieping 22 Verdieping 23<br />
plattegrond<br />
plattegrond<br />
plattegrond<br />
plattegrond<br />
plattegrond<br />
plattegrond<br />
begane grond<br />
verdieping 1-5<br />
verdieping 6-11<br />
verdieping 12-21<br />
verdieping 22<br />
verdieping 23<br />
STEDENBOUW 678 | 11
www.bemog.nl<br />
Kwaliteit<br />
ook in <strong>het</strong> hogere segment
Den Haag | Pharos<br />
leerd metselwerk. De kwaliteit <strong>van</strong> de steen was heel belangrijk, want de<br />
toren staat langs een intensief gebruikte weg, wat vervuiling geeft. En zo<br />
dicht aan de kust komt veel zout in de lucht voor. Bij een steen die teveel<br />
water opneemt, veroorzaken deze twee effecten na verloop <strong>van</strong> tijd een<br />
grijze gesluierde gevel. We hebben uiteindelijk gezamenlijk gekozen voor<br />
een hoogwaardige, maatvaste steen, een diepe bijna goudkleurige steen<br />
<strong>van</strong> de dichtste kleisoort. Een waalformaat, in geel gevoegd. Kostbaar,<br />
maar wel een steen die over tien jaar nog mooi is.’<br />
De moeilijkste details<br />
Constructief bestaat <strong>het</strong> gebouw uit een combinatie <strong>van</strong> prefab elementen<br />
en tunnelbekistingen. Van Dijk: ‘De forse uitkragingen zijn gemaakt<br />
door de binnenwanden door te tunnelen naar buiten. Een aantal cruciale<br />
verbindingen is gemaakt door prefab elementen in de betonconstructie<br />
mee te gieten.’ Van der Pol, Van Dijk en Lievense zijn enthousiast over<br />
<strong>het</strong> afwerkingniveau. Zo zijn ook de onderkanten <strong>van</strong> de uitstekende betonnen<br />
schijven gemetseld. En is de hemelwaterafvoer in de gevel opgenomen<br />
door verticale sparingen in de prefab betonnen elementen te<br />
maken. ‘Waar je oog nu niet op valt, zijn vaak de moeilijkste details’, zegt<br />
Van Dijk. ‘Dat vind ik <strong>het</strong> mooie, dat de kwaliteit zich eigenlijk openbaart<br />
in wat je niet ziet.’ n<br />
De eerste sc<strong>het</strong>s<br />
‘Mooi is dat:<br />
De kwaliteit openbaart<br />
zich in wat je niet ziet’<br />
In één <strong>van</strong> de Zuidwest-appartementen; met zicht op zee, de zonwering hangt op de kustlijn<br />
STEDENBOUW 678 | 13
De constructie <strong>van</strong> uw gebouw…<br />
... is meer dan ...<br />
…een goede fundering.<br />
Foto: Peter Bliek Fotografie<br />
Opdrachtgever: Com·wonen<br />
Architect: Kokon<br />
Als opdrachtgever wilt u een solide gebouw neerzetten.<br />
Constructieontwerpen en -berekeningen staan niet op<br />
zichzelf. Constructeurs leveren een integrale bijdrage aan<br />
<strong>het</strong> bouwproces. Dat moet ook wel want er wordt steeds<br />
vaker gewerkt met Design- & Construct-contracten.<br />
Onze constructeurs schuiven in meerdere fases aan om in<br />
samenwerking met architect, aannemer, installateur en<br />
beheerder de bouw te realiseren. Zij leggen de verbinding<br />
tussen ontwerp en uitvoering. <strong>Grontmij</strong> vormt daarmee<br />
een belangrijke schakel in <strong>het</strong> ontwerpproces.
Den Haag | Pharos<br />
Opvallend ontwerp Pharos-woontoren<br />
als leidraad voor constructief ontwerp<br />
De on-alledaagse vormgeving <strong>van</strong> de Pharos woontoren was de leidraad voor <strong>het</strong> ontwerp <strong>van</strong> de dragende constructie. Constructeur / projectleider<br />
Paul Kraaijkamp <strong>van</strong> <strong>Grontmij</strong> vertelt: ‘De constructie <strong>van</strong> ieder gebouw verdient altijd de nodige zorg en aandacht. Bij een toren <strong>van</strong> deze<br />
hoogte zal iedereen dat <strong>van</strong>zelfsprekend vinden. Bij dit gebouwontwerp, met zijn uitkragende delen en abrupte wisselingen in verdiepingsplattegrond,<br />
stonden we als constructeur voor een enorme uitdaging.’<br />
Karakteristieke zijwangen<br />
Als hoofdconstructeur was <strong>Grontmij</strong> betrokken bij project Pharos <strong>van</strong>af de<br />
eerste sc<strong>het</strong>sen. Naast de constructies <strong>van</strong> de bovenbouw droeg <strong>Grontmij</strong><br />
zorg voor <strong>het</strong> palenplan <strong>van</strong> de fundering. Kraaijkamp gaat verder: ‘De<br />
schuine zijwangen op de hoeken <strong>van</strong> de onderste zes bouwlagen waren<br />
maar een <strong>van</strong> de bijzondere wensen <strong>van</strong> architect Liesbeth <strong>van</strong> der Pol. Vervolgens<br />
hebben wij ervoor gekozen om die beuken aan de <strong>Zuiderpark</strong>zijde<br />
te gebruiken als constructief element. Aan de achterzijde dienen de zijwangen<br />
slechts een est<strong>het</strong>isch doel. Daar hangen ze aan de overige constructie.’<br />
Uitkragende delen voor <strong>het</strong> oog<br />
Waar de zijbeuken weer opgaan in de verticaliteit <strong>van</strong> de woontoren, bevat<br />
<strong>het</strong> gebouw een viertal opvallende, uitkragende delen. Kraaijkamp: ‘Hier<br />
was <strong>het</strong> de wens <strong>van</strong> de architect de geel gemetselde gevel buiten <strong>het</strong><br />
gebouw door te laten lopen. De constructie bestaat uit ommetselde geprefabriceerde<br />
betonnen wandelementen die met de nodige wapening verankerd<br />
zijn aan de achterliggende constructie. De prefab betonnen balkons<br />
die op deze hoogte feitelijk buiten <strong>het</strong> gebouw gesitueerd zijn, zijn enerzijds<br />
opgelegd op de vloeren en anderzijds op de uitkragende wanddelen.’<br />
Grote parkeergarage verhoogt complexiteit<br />
De praktische indeelbaarheid <strong>van</strong> de parkeergarage (in oppervlakte vijfmaal<br />
zo groot als een etagevloer <strong>van</strong> de woontoren) vormde een <strong>van</strong> de<br />
grootste uitdagingen in dit project, zegt Kraaijkamp. ‘Zet je zo’n woontoren<br />
neer zonder parkeergarage eronder, dan kun je een ideale fundering naar<br />
keuze maken. Je hebt plek genoeg voor elk denkbaar palenplan. Omdat de<br />
toren een behoorlijk gewicht heeft met flinke neerwaartse krachten, moesten<br />
we de kolommen voor <strong>het</strong> afdragen <strong>van</strong> die krachten op een andere<br />
plek dan de meest voor de hand liggende plaatsen. Dit in verband met de<br />
plek <strong>van</strong> de rijbaan in de ondergrondse parkeergarage. Dat betekende dat<br />
we in de onderste twee lagen <strong>van</strong> de bovenbouw de nodige constructieve<br />
aanpassingen moesten realiseren, om de krachten naar andere plaatsen af<br />
te laten vloeien. Naar die plekken waar wel kolommen geplaatst konden<br />
worden zonder <strong>het</strong> verkeer in de parkeergarage te belemmeren.’<br />
Verschillende plattegronden<br />
De toren Pharos verandert op verschillende niveau’s naar compleet andere<br />
woningplattegronden. Dit vroeg extra aandacht op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong><br />
de constructies. Kraaijkamp: ‘De eerste vijf lagen hebben dezelfde plattegrond,<br />
dan zijn 6 lagen eender, waarna weer 10 lagen volgen met weer<br />
een andere plattegrond. De bovenste twee lagen bevatten de penthouses.<br />
Ook dit is redelijk uniek; over <strong>het</strong> algemeen volgen in een woontoren alle<br />
verdiepingen min of meer dezelfde indeling. Het noodzaakte ons om in de<br />
overgangslagen goed te kijken naar de afwijkende afdracht <strong>van</strong> krachten.’<br />
Systeembekisting bouwt snel<br />
De ruwbouw is uitgevoerd in zogenoemde tunnelbekisting, waarbij <strong>het</strong><br />
beton <strong>van</strong> wanden en plafond tegelijkertijd worden gestort. ‘Samen met<br />
de bouwer Van Wijnen werd al vroeg gekozen voor tunnels. Tunnelen<br />
blijft de meest logische keus, <strong>van</strong>wege de gunstige bouwtijd. Natuurlijk<br />
moesten enkele malen de tunnels omgebouwd worden, omdat op bepaalde<br />
hoogten de plattegronden totaal wijzigden, maar afgezien daar<strong>van</strong><br />
kan met tunnels snel worden gebouwd’, zegt Kraaijkamp. ‘Uiteindelijk<br />
is <strong>het</strong> resultaat een fantastisch, zeer aansprekend gebouw waar we<br />
met <strong>het</strong> complete bouwteam hartstikke trots op kunnen zijn.’<br />
? Meer informatie<br />
<strong>Grontmij</strong> Nederland bv, Cluster Midwest, Houten<br />
Telefoon | 030 6344700<br />
Website | www.grontmij.nl<br />
Aanblik <strong>van</strong>uit <strong>het</strong> <strong>Zuiderpark</strong> als de avond valt<br />
STEDENBOUW 678 | 15