Kunst in de Volgerlanden, van Herijking tot Verrijking - Hendrik-Ido ...

Deze publicatie wordt uitgebracht als advies van de projectgroep Kunst Volgerlanden over
beeldende kunst in de openbare ruimte van Vinex-locatie De Volgerlanden, gemeente
Hendrik-Ido-Ambacht.
De projectgroep Kunst Volgerlanden bestaat uit:
Marcel Doodkorte (voorzitter), beleidsmedewerker kunst & cultuur Janneke van Lisdonk
(secretaris) en extern deskundigen Martijn Boelhouwers, Esther Didden, Henk van Bennekum,
John Blaak en Martine Herman.
Tekst: Projectgroep Kunst Volgerlanden
Tekstredactie: Marjolein Brouwer, De Wijde Blik communicatie
Coördinatie: Martine Herman
Vormgeving: Anneke Auer
Fotoʼs kunstwerken: Rick Messemaker
Drukwerk: Printshop Sliedrecht
Oplage: 500
Januari 2010

De vierde nota ruimtelijke ordening extra is een beleidsnota die diepe sporen in het
Nederlandse landschap nalaat. Aan de randen van verstedelijkte gebieden en op de weinige
nog lege plekken in de steden kleuren de planologen in de jaren negentig van de vorige eeuw
de kaarten in met rood potlood, de kleur van woongebieden. In De Volgerlanden wist het rode
potlood in één klap meer dan 600 jaar geschiedenis van de kaart.
De beeldende kunst in de openbare ruimte in De Volgerlanden moet een bondgenootschap
vormen met de beeldkwaliteit die ontwerpers voor ogen staat en de woonsfeer die de nieuwe
bewoners zoeken.
Veranderingen horen bij de geschiedenis. De transitie die in het afgelopen decennium boven
de grond heeft plaatsgevonden is mooi terug te vinden in de beeldtaal van Ann Bousemaʼs De
Volgerlanden. Impressies van nieuw Nederlands landschap.

Wat er in de harten en hoofden van de oorspronkelijke bewoners afspeelt, die vaak al generaties
in het gebied wonen en werken, is alleen in persoonlijke verhalen en gevoelens te ervaren.
En soms, heel soms ook in een uiting, in een verschijningsvorm. Een van de mooiste in het
plangebied De Volgerlanden is het Perenlaantje, in het oostelijk deel van de wijk. Een monument
uit 1922 waar, ook op de tekentafel van de planologen, zorgvuldig ruimte voor is gemaakt
in het stedenbouwkundig plan. Straks is deze monumentale laan onderdeel van de openbare
ruimte en daarmee van alle bewoners.
Het Scenario voor beeldende kunst in De Volgerlanden (2002-2010) is aan een herijking toe. Een
herijking omdat de wijk de tekentafel is ontgroeid en meer en meer een organisch geheel gaat
vormen. Een geheel waar bewoners, natuur, voorzieningen, kunst en zelfs ʻn eerste begin van
een nieuwe geschiedenis vorm en inhoud krijgt. De artistieke uitgangspunten van het scenario
hebben hun geldigheid ten volle behouden. De projectgroep Kunst in De Volgerlanden zet
dan ook in op verrijking. De ideeën waarop de komende kunstprojecten worden gebaseerd
worden verder aangescherpt en concreter gemaakt. Dit draagt bij aan een grotere inhoudelijke
samenhang tussen de kunstprojecten en een verdere verrijking van De Volgerlanden.
Marcel A.J. Doodkorte
Voorzitter van de projectgroep Kunst Volgerlanden

De Volgerlanden is een Vinex-locatie in
aanbouw in Hendrik-Ido-Ambacht. Speciaal
voor deze locatie heeft de projectgroep
Kunst Volgerlanden in 2002 een scenario
geschreven; een visie die vooruitloopt op de
komst van beeldende kunst in deze wijk.
Uitgangspunt van het Scenario voor
beeldende kunst in De Volgerlanden
(2002 – 2010) is dat cultuur een onderdeel
vormt van het dagelijks leven en bijdraagt
aan de identiteit van een samenleving. In
het scenario voor beeldende kunst in De
Volgerlanden is kunst omschreven als een
verbinding tussen fysieke werkelijkheid van
de plek en het domein van ideeën, dromen
en verlangens.

In De Volgerlanden zijn vanaf 2002 de eerste stappen gezet om met
beeldende kunst op een bijzondere wijze aandacht te schenken aan
de omvangrijke transformatie van het voormalige kassengebied tot
woonlandschap. Het scenario bracht concrete kunstwerken voort.
Er verschenen publicaties en de bevolking kwam massaal naar het
midzomernachtfeest waar de opening van lichtkunstwerken werd
gecombineerd met muziekoptredens en een lichtshow. Bovendien
kreeg De Volgerlanden een eigen, mobiele expositieruimte: de Mobex.

In juni 2008 heeft de projectgroep
Kunst Volgerlanden besloten om het
oorspronkelijke scenario te herijken. Zij
wil bekijken of de kunstvisie, gebaseerd
op louter een idee over De Volgerlanden,
nog geldig is nu de wijk steeds meer vorm
krijgt. Ook stelt de projectgroep zichzelf
de vraag of de ambities, die in 2002 in het
scenario zijn vastgelegd, zijn gerealiseerd.
Haar conclusie is dat de artistieke
uitgangspunten van het oorspronkelijk
scenario nog steeds gelden. Toch is
het van belang om ideeën voor nieuwe
kunstprojecten aan te scherpen en
concreter te maken. Dit draagt bij aan meer
inhoudelijke samenhang tussen nieuwe en
bestaande kunstprojecten.
In dit stuk vindt u een korte terugblik
op de jaren die achter ons liggen en een
beschrijving van de plannen voor de
komende tijd. Kortom, van herijking van het
scenario zetten we in op verrijking van het
scenario.
In 2002 is het stedenbouwkundige plan
van Kuiper Compagnons als basis genomen
voor de plaatsing van kunstwerken in de
wijk. De kunstwerken zijn opgevat als
kralen aan een halssnoer, langs lange lijnen
in plangebied. De kunstwerken langs deze
assen onderstrepen het verschil in karakter,
functie en betekenis van deze verbindingen
in de wijk.

De aaneengesloten band van groen boven
de Sophiaspoortunnel is onderdeel van
de ecologische verbindingszone nr. 70*.
Parallel aan deze groene zone liggen de
zogeheten natte ecologische verbinding,
de Jacobustocht en de droge ecologische
verbinding, het Hooftlaantje. Haaks
hierop ligt de zogeheten culturele as,
de kaarsrechte Laan van Welhorst, met
haar rotondes. Tenslotte is de dijkroute
aangegeven als kenmerkend element van
het gebied.
Naast deze lange verbindende lijnen
zijn er een aantal specifieke punten
aangegeven als belangrijke momenten in
het gebied. Deze zijn de calamiteitentoren
van de spoortunnel, het centraal gelegen
Sophiapark, de kasteellocatie en de entrees
van de wijk aan beide zijden.
*Een ecologische verbindingszone is
een verbinding tussen natuurgebieden.
Ecologische verbindingszones worden
aangelegd om het migreren van dieren en
planten tussen natuurgebieden mogelijk te
maken. Deze zones zijn onderdeel van de
ecologische hoofdstructuur.

Behalve bovenstaande concrete
kunstopdrachten zijn een aantal
kunstopdrachten uitgeschreven
zonder specifieke locatie, zoals de
fotografieopdracht en het mobiele
expositiepaviljoen, de Mobex.

De uitvoering van de kunstvisie startte in 2002 met een onderzoeksopgave voor vijf
rotondes in De Volgerlanden. De projectgroep Kunst Volgerlanden nodigde negen
kunstenaars uit om een inhoudelijk concept te ontwikkelen rond het thema De rotonde
als minilandschap. Hierbij vormt de rotonde als kunsteiland een fantasievolle biotoop. De
ideeën zijn gebundeld in de uitgave De rotonde als minilandschap.

Naast de ideeën, schetsen en maquettes van de kunstenaars zijn in het boekje drie essays
over de relatie tussen kunst en rotondes opgenomen. De essays zijn geschreven door
experts uit het vakgebied: Joost van Hezewijk, landschapsarchitect en beeldend kunstenaar,
Gabi Prechtl, directeur Kunst en Bedrijf Amsterdam, en Bert van Meggelen, cultureel
adviseur.

Kunstenares Lianne de Lepper plaatste op de rotonde bij de entree van de wijk een aantal
bronzen fantasiedieren. Het is alsof ze in een onzichtbare carrousel eindeloos hun rondjes
draaien. Vreemde figuren bevolken haar Droomeiland: een drietal scharrelende fazanten,
waarvan één fazant de wacht houdt in een boom met twee lampenkapjes. Een schaap met
opvallend lange poten trekt twee krokodillen op een sleetje voort. Op zijn rug zit een haas.
De eend draagt een slakkenhuisje mee en beent
op hoge poten de rest achterna.

Een stukje verderop aan de Laan van Welhorst, de belangrijkste
doorgangsroute door de wijk, staat het Kompas van Niko
de Wit. Met dit vier meter hoge monumentale werk wil de
kunstenaar de mensen een gevoel van richting meegeven. Het
beeld geeft de perfecte Noord-Zuid richting aan.

Als we de Laan van Welhorst richting Zwijndrecht
volgen, vinden we op de rotonde bij de Rietlaan het
werk Oost, West, Thuis Best van Aris de Bakker. Via de
plaatselijke krant heeft de kunstenaar omwonenden
gevraagd mee te denken over de inrichting van het
minilandschap. Op de rotonde staan twaalf kleurrijke
alledaagse voorwerpen, waaronder een poes, een hart,
een boormachine, een muziekinstrument, een theepot,
een anker, een artisjok en nog veel meer.

Op de rotonde aan de westkant van De
Volgerlanden staat het beeld Faller 574
van AE Kliest. Kliest vat de rotonde op
als een klassieke besloten tuin, de hortus
conclusus. Zijn ʻrotondus conclususʼ is
omsloten door taxushagen. Als een soort
Droste-effect is op de rotonde met hagen
en grindpaadjes weer een kleinere rotonde
aangelegd; letterlijk een minirotonde. Om
de verwarring compleet te maken, plaatst de
kunstenaar op de minirotonde vier knalgele
miniatuurbankjes van de Duitse fabrikant van
modelspoorbanen, Faller. In de winkel is dit
model ʻparkbankʼ alleen op schaal te koop,
namelijk honderd keer verkleind. Hier is de
miniatuurbank uitgegroeid tot een volwassen
exemplaar.

Op 2 juni 2007 opende Marcel Doodkorte,
projectwethouder van De Volgerlanden
en voorzitter van de projectgroep
Kunst Volgerlanden, de rotondes.
Belangstellenden en omwonenden liepen
mee langs de verschillende locaties.

Op 21 juni 2007 zijn de lichtkunstwerken
van Marcel Kronenburg en René Knip bij de
Sophiaspoortunnel onthuld. Het felblauwe
neonlicht straalde tijdens het druk bezochte
Midzomernachtfeest. De avond vol met
optredens is afgesloten met spectaculaire
vlammerwerpers en een lichtshow. Het
Midzomernachtfeest is inmiddels een
jaarlijks terugkerend evenement geworden.

In de wijk De Volgerlanden loopt op twintig meter diepte de Sophiaspoortunnel met
een lengte van acht kilometer. Midden in de woonwijk staat een schachtgebouw met
technische voorzieningen, zoals ventilatie, vloeistofafvoer, camerabewaking, treindetectie,
branddetectie, telecommunicatie en noodverlichting. Dit schachtgebouw staat met de
tunnel in verbinding. Kunstenaar Marcel Kronenburg ontwierp voor dit onbemande
gebouw een neonkunstwerk. Hierin kan de toeschouwer zowel een spinnenweb als een
tunnelperspectief ontrafelen.

“Dit onbemande en geïsoleerd
staande bouwwerk riep bij mij
een gevoel van geheimzinnigheid
op,” vertelt Kronenburg. “Die
kwaliteit heb ik willen versterken
door de neonlampen in de vorm
van een spinnenweb aan de gevel
te bevestigen. Het geheel hangt
achter een mantel van geperforeerd
roestvast staal. Ook dat vond ik goed
bij een spinnenweb passen. Die hangt
ook vaak verscholen of in hoekjes.”
Het tunnelperspectief verwijst naar
de goederentreinen die ondergronds
passeren.

Om de spoortunnel in geval van
een calamiteit te kunnen verlaten,
zijn vluchtschachten aangebracht. De
vluchtschacht aan de voet van de Veersedijk
is vormgegeven als uitkijktorentje. Het
torentje is vrij toegankelijk voor wandelaars
die een mooi uitzicht willen hebben
over de achterliggende polder. Grafisch
vormgever René Knip heeft een, speciaal
voor deze locatie, geschreven gedicht van
K. Schippers in neonletters aangebracht
op het vluchtgebouw. Knip legt uit: “De
unieke letters op het gebouw staan er
kruiswoordpuzzelachtig op. Hierdoor
verklappen we het geheim niet meteen. Dit
idee is ontstaan omdat we het vluchtgebouw
zo raadselachtig vinden; het staat daar zo
in de open ruimte. Het gedicht roept de
beschouwer op om zelf uit te zoeken waarom
de toren daar staat. En het verleidt je zelfs om
de toren in breder perspectief te plaatsen."
De inwoners van Hendrik-Ido-Ambacht en
De Volgerlanden zijn bij de opening van de
kunstwerken betrokken door een feest van
het licht; het midzomernachtfeest op 21 juni
2007. Inmiddels is het midzomernachtfeest
een terugkerend ritueel in de gemeente
geworden.

Vanaf 2003 fotografeerde landschapsarchitecte en fotografe Ann Bousema drie jaar lang het
veranderende landschap in De Volgerlanden. Ze legt met haar fotoʼs de verdwijning van het
kassenlandschap en het verrijzen van een nieuw woonlandschap vast. Bousema focust niet op het
oude of op het nieuwe landschap, maar juist op het ʻtoevalligeʼ landschap dat daar - chronologisch
gezien - tussenin ligt. Zoals ruïnes een appèl doen op ons gevoel van romantiek, zo doet dit
toevallige landschap dat ook. Ongeremde begroeiing, staketsels van de in onbruik geraakte
kassen en grote bomen en struiken die er zonder aanpalende bebouwing ontheemd uitzien.

In 2008 zijn de fotoʼs van De Volgerlanden gebundeld
in het boek De Volgerlanden. Impressies van nieuw
Nederlands landschap. Dit 130 paginaʼs tellende boek is in
een oplage van duizend exemplaren gedrukt.
K. Schippers schreef speciaal voor het boek een verhaal
over een meisje dat net in De Volgerlanden is komen
wonen. Ook bevat het boek een prikkelend essay van
journalist en auteur Tijs van den Boomen. Het is door Joost
Grootens vormgegeven en is uitgebracht door Uitgeverij
010.
Parallel aan de publicatie van het boek is voor de
bewoners van Hendrik-Ido-Ambacht een fotowedstrijd
georganiseerd. Zij mochten hun favoriete plek fotograferen
en toelichten waarom die plek zo bijzonder voor hen is. De
mooiste fotoʼs zijn tentoongesteld in de Mobex.

April 2006 is de mobiele expositieruimte
in De Volgerlanden in gebruik genomen.
De Mobex, zoals hij wordt genoemd, is 24
uur per dag te bezichtigen. De Mobex zelf
is ook een kunstobject. De architecten Joris
Hekkenberg en Erno Langenberg tekenden
voor het ontwerp.
De Mobex is een mobiel
tentoonstellingpaviljoen dat reist langs
verschillende locaties in De Volgerlanden.
De ruimte huisvest verschillende
kunstprojecten die de stedelijke
ontwikkeling van dit gebied volgen en
hierop reflecteren.

De binnenkant van het paviljoen
is aanpasbaar aan de wisselende
tentoonstellingen. Door de verrijdbare
vitrines te verplaatsen kunnen verschillende
opstellingen worden gemaakt, afhankelijk
van het tentoonstellingsconcept en de
lokale omstandigheden.
De eerste tentoonstelling was een
fototentoonstelling van de Rotterdamse
fotografe Ann Bousema, die gedurende
een aantal jaren de wording van De
Volgerlanden vastlegde. In het paviljoen
worden wisselende tentoonstellingen
gehouden; van kunstenaars die werk
hebben gemaakt in Hendrik-Ido-Ambacht
zoals Ben Aalbers en Roel Teeuwen tot
tentoonstellingen van het Historisch
genootschap in Hendrik-Ido-Ambacht.

De projectgroep Kunst Volgerlanden organiseert verschillende tentoonstellingen in de Mobex.
De exposities hebben een directe relatie met de nieuwe wijk De Volgerlanden of de oude kern
van Hendrik-Ido-Ambacht. Zo wisselen tentoonstellingen over toekomstige en opgeleverde
kunstwerken in De Volgerlanden, over de geschiedenis van de wijk en over bestaande
kunstwerken in de oude kern elkaar af. In de vitrines leggen tekst- en fotopanelen kort uit
wat het kader van de tentoonstelling is, wie de exposant is en wat zijn of haar rol is in De
Volgerlanden of Hendrik-Ido-Ambacht. De teksten en fotoʼs worden in de regel gecombineerd
met ruimtelijk werk. Het publiek ontvangt via persberichten, uitnodigingskaarten en affiches
een aankondiging van de tentoonstellingen.

Fotografe en landschapsarchitecte Ann
Bousema fotografeerde tussen 2003 en
2006 het veranderende landschap van De
Volgerlanden. In de Mobex is een selectie
van haar werk te zien. Veel fotoʼs laten de
restanten zien van het voormalig gebruik
als tuindergebied. Een verwrongen stalen
skelet, een door braamstruiken overwoekerd
bruggetje, een rijtje verdwaalde preien:
dat alles maakt plaats voor betonnen
rioleringsbuizen, zandhopen met enorme
kabelhaspels en fris aangeschafte
groendecoratie van het tuincentrum.

In de expositie in de Mobex laat Lianne
de Lepper zien hoe haar kunstwerk
Droomeiland voor de rotonde Krommeweg/
Laan van Welhorst tot stand is gekomen. Zij
toont het schetsontwerp en de ʻprototypesʼ
die zijn gemaakt van tweedehands
materialen. Er zijn fotoʼs van de wassen
modellen van de fantasiedieren in het
atelier van de kunstenaar en fotoʼs die zijn
gemaakt in de bronsgieterij. De expositie
geeft een beeld van de speelse werkwijze
van De Lepper.
In de Mobex hangt ook grafiek.
Haar grafische werk in de vorm van
linoleumsneden is heel kleurrijk. Het is
bijzonder door de vervreemdende vormen,
maar toch ook heel herkenbaar.
In de Mobex is ook ander werk van De
Lepper te zien, zoals een aantal oude en
nieuwe beelden en een kleine installatie.
Hierin wordt duidelijk dat De Lepper werkt
met vaste themaʼs en ʻmascottesʼ.

De Bakker richtte in 2007 de rotonde
Rietlaan/Laan van Welhorst in met
als thema Oost, West, Thuis Best.
De kunstenaar heeft eind 2006
omwonenden van de rotonde gevraagd
om mee te denken over de vorm en
inhoud van het kunstwerk op deze
rotonde. “Ik wilde de identiteit van De
Volgerlanden, vertaald in dagelijks
gebruikte voorwerpen, het onderwerp
van het minilandschap laten zijn. De
bewoners konden in een enquête
aangeven welke voorwerpen het beste
bij het karakter van de nieuwbouwwijk
passen”.
In de expositie in de Mobex laat De
Bakker het ontstaan van dit kunstwerk
zien. Hij toont onder andere het
schetsontwerp en de uitkomst van de
enquête die onder omwonenden is
gehouden. De beelden die de bewoners
hebben uitgekozen zijn op schaal te
zien. Twee daarvan zijn op ware grootte
uitgevoerd.
In de Mobex is ook ander werk van De
Bakker te zien, zoals een aantal tijdelijke
projecten. Het gaat daarbij vooral om
projecten met materialen als ijs, was
en vuur. Daarnaast toont hij een aantal
tuinen van tijdelijke aard, deze zijn
ontworpen en uitgevoerd met groepen
vrijwilligers. Net zoals hij met de
bewoners van Syndion (begeleid wonen
project) de rotonde in De Volgerlanden
heeft aangelegd.

Tijdens de opening van de lichtkunstwerken
op het schachtgebouw van kunstenaar
Marcel Kronenburg en het werk van
typograaf (letterbouwer) René Knip op het
vluchtgebouw van de Betuwespoortunnel, is
in de Mobex een tentoonstelling te zien van
de ideeën achter deze ontwerpen. Ook is hier
ander werk van deze veelzijdige kunstenaars
te zien. Marcel Kronenburg plaatste
bijvoorbeeld bovenop een tot recreatiegebied
getransformeerde vuilstortplaats een enorme,
uitvergrote modelbouwspoortunnel, op zʼn
kop. René Knip ontwierp samen met zijn
broer een vuurkorf die bestaat uit plaatstaal.
In het plaatstaal zijn vierentwintig woorden
gelaserd, allemaal associaties op het woord
vuur. De korf zit verpakt in een mooie houten
krat die meteen als stookhout dienst doet.
In de Mobex is een overzicht te zien van
alle ontwerpen voor kunstwerken op de
rotondes in De Volgerlanden (AE Kliest,
Lianne de Lepper, Niko de Wit, Aris de
Bakker en Frank Bezemer).

Teeuwen heeft veel ervaring met kunst in de
openbare ruimte. In Hendrik-Ido-Ambacht is hij
vooral bekend als bedenker en maker van het
bronzen beeld Schoofje in winkelcentrum De
Schoof. Speciaal voor de Mobex-tentoonstelling
maakte Roel Teeuwen een bijzondere installatie,
waarbij natuurlijke materialen - zoals wilgentenen
- zijn verwerkt. Daarnaast zijn modellen van
het Schoofje te zien en maakte de kunstenaar
ons deelgenoot van zijn inspiratiebronnen. Zijn
werken zijn zeer herkenbaar en hebben een
eigen beeldtaal. Uitgangspunt is altijd de natuur.
De themaʼs ʻhemel, aarde en de verbinding
daartussenʼ spelen een grote rol in zijn werk.
Zijn beelden reiken naar de wolken of zijn juist
sterk verbonden met de aarde en blijven dicht
op de grond. Daarmee lijken ze in veel gevallen
het wereldse te ontwijken; ze staan in de wereld,
maar verbinden zich hier niet mee.

Door de komst van de nieuwe wijk De Volgerlanden zijn de laatste tien jaar veel
tuinderijen uit Hendrik-Ido-Ambacht verdwenen. Waar nu nieuwe huizen komen,
stonden vroeger de rijen bloemkolen, aardappels en aardbeien. Met oude
fotoʼs en tuindersgereedschappen wordt het landschap en de sfeer van vroeger
opgeroepen. Toen werd aan weerszijden van de Vrouwgelenweg nog volop op
het land gewerkt. In de 20ste eeuw was het tuinderswerk vooral handwerk.
Veel van de gereedschappen die werden gebruikt, zijn nu in onbruik geraakt.
Wie weet nog hoe een aardbeientipsie er uit ziet? Of een aardappelkrik? En
wat is precies het verschil tussen een spinaziemes voor linkshandigen en voor
rechtshandigen? Al deze voorwerpen zijn te zien tijdens deze tentoonstelling.

Ann Bousema fotografeerde voor de projectgroep Kunst Volgerlanden drie jaar lang het
veranderende landschap in Hendrik-Ido-Ambacht. Met haar fotoʼs legde ze de verdwijning
van het typische kassenlandschap en de komst van een nieuw woonlandschap vast.
Bousemaʼs fotoʼs zijn gepubliceerd in het fotoboek De Volgerlanden. Impressies van nieuw
Nederlands landschap. Dit was aanleiding voor een foto- en verhalenwedstrijd voor alle
jonge mensen van 0 tot 99 jaar, met als thema: “Waar voel jij je thuis in de Volgerlanden?”.
De opdracht was het veranderende landschap in deze nieuwe wijk te fotograferen en er in
maximaal een half A4-tje een motivatie bij te schrijven. De winnende fotoʼs zijn samen met
de fotoʼs van Ann Bousema in de Mobex geëxposeerd.

Bij het boren van de Sophiaspoortunnel
onder De Volgerlanden zijn een aantal jaren
geleden honderden stukken botten mee
naar bovengekomen. Deze vondsten geven
een goed beeld van het leven tussen de
ijstijden. In deze periode van dooi leefden
in Nederland mammoeten en neushoorns.
Bij de boor- en graafwerkzaamheden van
de Sophiatunnel kwamen niet alleen botten
van mammoeten tevoorschijn, maar ook
de resten van de steppeneushoorn en de
wolharige neushoorn.
(i.s.m. Historisch Genootschap)
Daarnaast werden botten gevonden van
Przewalskipaarden, rendieren en van
een oeros. Op panelen in de vitrines
van de Mobex is te zien waneer deze
dieren in Hendrik-Ido-Ambacht leefden.
Ander onderdeel van deze expositie zijn
vondsten van oude munten bij een van de
oudste boerderijen in Ambacht; Hofstede
Buitenlust. Ook de historie van het Waaltje
komt aan bod.

Marcus Ravenswaaij (1925-2003) heeft in de jaren zestig
en zeventig vijf beeldhouwwerken voor de gemeente
Hendrik-Ido-Ambacht gemaakt: Moeder met tweeling,
Kikker, Varken, Veulen met kalf en Lieveheersbeestje.
Deze kunstwerken zijn in de tentoonstelling met
een korte tekst en fotoʼs toegelicht. Daarnaast staan
een aantal andere kleinere beeldhouwwerken van
Ravenswaaij geëxposeerd. Ook besteedt de Mobex
aandacht aan het verschenen oeuvre-boek. Het is
deels nog door de kunstenaar zelf geschreven en
deels door zijn vrouw Marijke Ravenswaaij-Deege.
Dit boek geeft een goed beeld van het leven en
werk van de beeldhouwer.

Aalbers heeft in de openbare ruimte
van Hendrik-Ido-Ambacht meerdere
kunstwerken staan. In de Mobex is een
tentoonstelling rondom zijn werk gemaakt.
Aanleiding hiervoor is de herplaatsing
van zijn kunstwerk Schepen varen door
de wereld naar de nieuwe rotonde op
de kruising van de Hoge Kade met de
Antoniuslaan. Het kunstwerk is een op
scheepsvormen gebaseerde metaalplastiek
uit 1968. Leerlingen van de bedrijfsschool
voor scheepsbouwers maakten het
kunstwerk bij de scheepswerf aan de
Veerweg in Hendrik-Ido-Ambacht. Het
beeld is gemaakt van sloopschepen. Het
stond oorspronkelijk voor een school aan
de Nibbelinkstraat en werd gebruikt als
speelobject.
Uit angst voor ongelukken is het verplaatst
naar het Burgemeester Baxpark. In
november 2008 heeft het een plek
gekregen op de nieuwe rotonde.

Voorbeeld van ander werk van Aalbers is
een gevelsculptuur van gekleurde plastic
buizen aan de gevel van de sporthal.
Ook maakte hij verschillende baksteen
geveldecoraties aan de flats aan o.a. de Van
Assendelftgaarde. Een abstract aluminium
kunstwerk aan de gevel van een flat aan het
Bankertplein is door een storm verwoest.
Ben Aalbers maakte naast
beeldhouwwerken ook zeefdrukken, diverse
boekomslagen (Kramersʼ woordenboeken),
etiketontwerpen voor distilleerder Henkes
en kalligrafie. Tijdens de opening van de
tentoonstelling konden bezoekers hun
naam laten kalligraferen.

Tijdens de landelijke Open
Monumentendag is de
fototentoonstelling Op de kaar te
zien. De Mobex staat deze dag op
het Kerkplein en toont het resultaat
van een bijzondere samenwerking
tussen de Fotoclub Zwijndrecht
en het Historisch Genootschap
Hendrik-Ido-Ambacht. De
fotografen van de 50-jarige club
hebben hun cameraʼs gericht op
een aantal verborgen monumenten
in Ambacht.

Tijdens de Boekenweek strijkt de Mobex neer bij
de bibliotheek in Hendrik-Ido-Ambacht voor een
expositie van Joke van der Ark. Deze dichteres laat zich
inspireren door het leven in het dorp waar zij sinds 1983
woont. In 1988 is zij als autodidact begonnen met het
schrijven van gedichten. In haar poëzie staat de mens
en zijn handelen centraal. In veel gedichten zijn blijde
en droevige gebeurtenissen uit haar eigen leven en dat
van haar gezin terug te vinden. Sinds 1990 is het werk
van Van der Ark gepubliceerd in diverse tijdschriften
en bloemlezingen in Nederland en België. Inmiddels
heeft zij meer dan vijfhonderd gedichten op haar naam
staan. Veel van deze gedichten zijn gebundeld. Voor
de presentatie in de Mobex zijn zes van haar gedichten
over Hendrik-Ido-Ambacht geselecteerd. De expositie
is aanleiding voor een gedichtenwedstrijd voor jong en
oud. De mooiste gedichten uit de wedstrijd komen op
een vervolgtentoonstelling op panelen in de Mobex te
hangen.

Een tentoonstelling over het leven
en werk van de kunstenaar Arie de
Groot is te vinden in de Mobex aan het
Havenhoofd. Hij is in 1937 geboren
aan het Havenhoofd en woonde er
tot zijn zeventiende jaar. Tijdens
geschiedenislessen op school kwam
De Groot voor het eerst in aanraking
met kunst. Hij ging daarna naar de
kunstacademie in Rotterdam. Deze
studie onderbrak hij, omdat hij in
dienst moest.
Uiteindelijk kwam hij via omzwervingen
toch weer terug bij zijn liefde voor
kunst. De Groot woont en werkt op
dit moment in Rotterdam. Opvallend
aan zijn werk is de eenvoud in vorm
en compositie en de terughoudende
kleurstellingen. De kunstenaar refereert
graag aan (niet-westerse) volkskunst.
De opening van de tentoonstelling
was aanleiding om een reünie te
organiseren met oud-klasgenoten van
Arie de Groot.

Op de grens van Hendrik-Ido-Ambacht
en Zwijndrecht ligt het Walburgproject.
Dit land-art project is in 1971 opgericht
door beeldend kunstenaar Lucien den
Arend. De gemeente Zwijndrecht gaf
hem opdracht om een kunstwerk te
maken dat functioneel was en in de
omgeving paste. De locatie mocht de
kunstenaar zelf bepalen. Den Arend
wilde een landschappelijk project in de
openbare ruimte realiseren. Hij koos
voor het Walburggebied aan de uiterste
rand van Zwijndrecht waar de gemeente
bezig was met een nieuwbouwproject.

In het oorspronkelijke ontwerp van het Walburgproject speelde de locatie, de grens tussen de
bebouwde omgeving en het tuinbouwgebied van Hendrik-Ido-Ambacht, een grote rol. Door de
recente bebouwing van het voormalige tuinbouwgebied De Volgerlanden werd dit met Walburg
één groot woongebied.
Den Arend kreeg in 2002 van de
gemeente Hendrik-Ido-Ambacht
een nieuwe opdracht om het
Walburgproject uit te breiden. De
kunstenaar heeft met zijn werk een
verbinding gemaakt met de twee
wijken.
In de Mobex is een tentoonstelling
gewijd aan dit project samen met
zijn andere werk in de omgeving
van Hendrik-Ido-Ambacht.
Schets: Lucien den Arend

Door het noordelijke deel van De
Volgerlanden loopt de Jacobustocht. Deze
gegraven watergang krijgt aan één zijde
een gemetselde kademuur met daarop
een bijzonder vormgegeven hekwerk. De
kademuur heeft een lengte van ongeveer
een kilometer en loopt door verschillende
delen van De Volgerlanden. De Jacobustocht
is een verbindend element langs een
diversiteit aan bouwstijlen en woonsferen.
De watergang heeft een aantal
stedenbouwkundig bijzondere momenten.
Allereerst de Waterhof die wordt gevormd
door een waterbassin met een trappartij en
een vlonder. Verderop ligt de Waterkamer,
een intieme waterpartij binnen een gesloten
bouwblok. Door middel van een duiker
gaat de Jacobustocht onder de Laan van
Welhorst door en vervolgt zijn weg tot
aan de Vrouwgelenweg; de originele
lintbebouwing van De Volgerlanden.

Drie ontwerpers gaan elk een deel van het hekwerk op bijzondere wijze vormgeven:
DEMAKERSVAN uit Rotterdam, Customr WillemvanderSluis uit Amsterdam en Admiraal
kunstsmederij uit Dirkshorn. Zij hebben de eerste schetsontwerpen inmiddels
gepresenteerd. De realisatie van de kunstwerken is gekoppeld aan de planning van de bouw
van de omringende woningen. De onthulling van de kunstwerken is in september 2010.

De rotonde Ambachtsezoom/Reeweg krijgt een bijzondere invulling. Deze rotonde aan de
toegangsweg van De Volgerlanden vanaf de A15 vormt de entree van de wijk. Deze plek is
bij uitstek geschikt voor het plaatsen van een markant beeld. Het beeld op de rotonde is
geïnspireerd op de geschiedenis van De Volgerlanden. Het tuindersverleden, de oude kassen
en de traditionele gewassen zijn inmiddels bijna verdwenen. Maar in het geheugen van de
oorspronkelijke bewoners leeft de geschiedenis vanzelfsprekend voort. Het beeld op deze
rotonde ademt straks het verleden uit, het is als het ware een collectieve geheugensteun voor
de oude en nieuwe bewoners. Het ontwerp krijgt een zekere monumentaliteit, zichtbaarheid en
herkenbaarheid en sluit aan bij de groene ecologische zone waarvan de rotonde onderdeel uit
maakt.
Aan twee partijen is gevraagd een schetsontwerp te maken voor een kunstwerk: de kunstenaar
Roel Teeuwen uit Alblasserdam en ontwerpstudio Makkink & Bey uit Rotterdam.

Letterbak
De commissie Kunst Volgerlanden
heeft het oorspronkelijke scenario uit
2002 en de resultaten van de afgelopen
jaren geëvalueerd. Hieruit bleek dat de
uitgangspunten van het scenario vrij
algemeen waren. Dit kan er toe leiden dat
de diversiteit aan kunstuitingen groter
wordt dan de inhoudelijke samenhang
tussen de uitingen. Het gevaar bestaat dan
dat De Volgerlanden gaat fungeren als een
soort letterbak met ʻkunstjesʼ. Om dit te
voorkomen, wil de projectgroep Kunst in De
Volgerlanden de uitgangspunten voor kunst
in de openbare ruimte aanscherpen.
Buitengewoon vertrouwd
Wat zijn de kwaliteiten van De Volgerlanden
die het karakter van de wijk bepalen?
Deze kwaliteiten zijn soms op het eerste
gezicht moeilijk te ontdekken, omdat
zij niet visueel van aard zijn of moeten
concurreren tegen meer inwisselbare
kenmerken. Het is heel verleidelijk om er
vanuit te gaan dat de persoonlijke signatuur
van de wijk iets is dat uniek, buitengewoon
of zeer onderscheidend is. Het kan
daarentegen best zo zijn dat mensen graag
in De Volgerlanden wonen, omdat de
wijk vertrouwd en bekend aandoet. Dit in
tegenstelling tot mensen die zoeken naar
excentriciteit en uniciteit.

Van hardware naar software
In de beginjaren van de projectgroep Kunst
Volgerlanden heeft de kunst in de wijk zich
vooral gevoegd naar de stedenbouwkundige
structuur van de wijk, de ʻhardwareʼ.
Kunstwerken verschenen op rotondes en bij
de gebouwen van de Betuweroute. Nu de
wijk steeds meer bewoond wordt, kan de
kunst zich meer richten op de ʻsoftwareʼ;
het ontstaan van een gemeenschap, met een
eigen identiteit en dynamiek.
Bloei en groei van culturele identiteit
Culturele identiteit begint bij bewustwording
van de eigen cultuur. Door trots te zijn op de
lokale kunst en het lokaal erfgoed en
doordat een gedeelde visie ontstaat over de
plaats van cultuur in de gemeenschap.
Ook buiten op straat is de culturele
identiteit zichtbaar: in de architectuur,
in de stedenbouw en planologie en de
aanwezigheid van originele lintbebouwing
of dijken. Verder draagt de culturele
infrastructuur, zoals een expositieruimte, een
podium, bijzondere monumenten of festivals,
bij aan het ontstaan van culturele identiteit.
Het uitgangspunt voor de beeldende kunst
in De Volgerlanden is dat zij bijdraagt aan
het ontstaan van nieuwe culturele identiteit
en het versterken van de bestaande culturele
identiteit.

Het woord cultuur komt uit het Latijn en is afgeleid van colere hetgeen betekent: bebouwen,
bewerken, vereren, versieren, onderhouden. De Romeinen gebruikten het bijvoorbeeld in
agri cultura, het bewerken van de akkers. (bron: Wikipedia)
Versterken van de culturele identiteit door het culturele bewustzijn van de bewoners te
stimuleren en te vergroten. Dit wordt in gang gezet door bewoners kennis laten nemen van
de lokale cultuur, kunst en het erfgoed. De kunst moet mee helpen aan het ontstaan van
een gedeelde visie over de plaats van cultuur in de gemeenschap. De Mobex, de mobiele
expositieruimte speelt hierbij al een grote rol. De tentoonstellingen over de lokale kunst
en cultuurhistorie zullen echter aangevuld moeten worden met een culturele kaart, een
kunstroute en een cultuuragenda. Ook kan er meer aandacht onstaan voor discussie en
debat over (de plaats van) kunst en cultuur in de wijk.

De beeldende kunst moet deel uitmaken
van een nieuwe culturele infrastructuur
in brede zin. Zo gaan de openingen van
de Mobex steeds meer functioneren als
een culturele borrel. Ook moeten de
investeringen in beeldende kunst in de
wijk gelijk opgaan met investeringen op
het gebied van (pop)podia, optredens op
het gebied van (amateur)toneel, theater,
dans, muziek, poëzie, fotografie en
kunsteducatie. Alleen met de bundeling
van culturele activiteiten kan een cultureel
klimaat in De Volgerlanden ontstaan.

De kunstuitingen in de wijk
moeten passen en aansluiten bij de
belevingswereld van de mensen die
er wonen. Nu blijft het lastig om uit
te zoeken wat de ruim tienduizend
mensen die er straks wonen met
elkaar gemeen hebben. Des te groter
is de uitdaging om de komende jaren
De Volgerlanden te verrijken met
kunstwerken of kunstprojecten waar deze
gemeenschappelijkheid een rol speelt.
Even moeilijk is het om ʻde identiteitʼ
van de wijk te bepalen. Identiteit
heeft te maken met de manier waarop
bewoners hun wijk zien. Identiteit is een
constructie; het zit in de hoofden van de
mensen zelf. Om de komende jaren de
bestaande identiteit te versterken met
kunstprojecten, moeten we onderzoeken
hoe de bewoners in De Volgerlanden
zichzelf en elkaar bezien.

Een multifunctioneel paviljoen in het
Sophiapark, bijvoorbeeld in de vorm van een
kas, Oranjerie of een serre, is hiervan een goed
voorbeeld. In het paviljoen kan een combinatie
van tentoonstellingen over (landschaps)kunst
en over de (veranderende) geschiedenis van
het gebied komen. Voor wijkbewoners is het
paviljoen toegankelijk als ontmoetings- annex
informatieruimte. De huidige Mobex kan als
basis dienen voor een toekomstig ontwerp.
Het inpassen van een culturele ontmoetingsplek
in het Sophiapark past binnen de ambities die
de gemeente heeft op het gebied van toerisme,
recreatie en cultuur. Deze zijn beschreven in
de structuurvisie en de toekomstvisie Hendrik-
Ido-Ambacht 2040.

De projectgroep wil onderzoeken of het
toekomstige Sophiapark in het centrum van De
Volgerlanden een culturele dimensie kan krijgen.

Naast intrigerende ruimtelijke (landschaps-)kunst behoren een symposium, workshops en
eventueel een prijsvraag tot de mogelijkheden. Ook kan een kunstenaar een (tijdelijk) atelier of
werkruimte inrichten. De kunstmanifestatie kan worden gekoppeld aan andere initiatieven in de
nabije omgeving, zoals het beeldenpark Drechtoevers in Zwijndrecht.
Inspirerende voorbeelden voor de kunstmanifestatie zijn:
• museum Insel Hombroich nabij Neuss, deze openluchttentoonstelling heeft als thema ʻkunst
parallel aan de natuurʼ.
• de vermaarde beeldententoonstellingen in Sonsbeekpark in Arnhem.
• de Verbeelding in Zeewolde is een (inter)nationaal centrum voor kunst dat een relatie heeft
met het landschap en de natuur. Het paviljoen van De Verbeelding is een uitvalsbasis voor een
bezoek aan de grote landkunstwerken in Flevoland.
• museum de Paviljoens in Almere.

Het is belangrijk om het functioneren van zoʼn
paviljoen goed in te bedden. Door bijvoorbeeld
een (internationale) kunstmanifestatie in
en rondom het Sophiapark te organiseren
met als thema het veranderende landschap.
Het centraal gelegen paviljoen functioneert
daarbinnen als informatiepunt en
ontmoetingsruimte. (Inter)nationaal bekende
kunstenaars en (landschaps-)architecten krijgen
de uitnodiging om tijdens de kunstmanifestatie
hun visie op het omringende landschap te
verbeelden. Het manifestatiegebied kan zich
uitstrekken van de Sophiapolder tot aan de
A16, grofweg het tracé van de ondergrondse
tunnelbuis volgend. Wellicht is het zelfs
mogelijk om in de toekomst de Kijfhoek bij het
terrein te betrekken.

Beste lezer, kunst- en cultuurliefhebber,
De projectgroep Kunst Volgerlanden
heeft de afgelopen jaren een bijdrage
willen leveren aan de verbeelding en de
culturele expressie van deze nieuwe wijk
en die van haar bewoners. Wat begon in
2002, vanuit een nieuwsgierige ambitie,
heeft inmiddels tot meerdere, opvallende
en gewaardeerde resultaten geleid.
De laatste zeven jaar is er nogal wat
veranderd op het gebied van de kunsten
in de wijk De Volgerlanden. Er is een
grote verscheidenheid aan kunstvormen
ontstaan die voortkomen uit ruimtelijke en
maatschappelijke ontwikkelingen. Dit
vormde de aanleiding om het Scenario
voor beeldende kunst in De Volgerlanden
(2002-2010) opnieuw onder de loep
te nemen. Om te benadrukken dat de
ontwikkeling van cultuur en kunst binnen
deze gemeenschap een proces is van
verschillende emoties, verlangens, idealen
en ideeën, hebben we een presentatie van
onze beleving willen maken die ook ons
werkproces zichtbaar maakt.
Bij de ontwikkeling van de kunstvisie
voor de komende paar jaar heeft de
projectgroep Kunst Volgerlanden gekozen
voor een bijzondere presentatie. Dit
boekje is een uiting van een werkproces
dat zich meestal als een kant en klaar
eindproduct, keurig, aan u presenteert.
Echter, er gaan veel gesprekken, ideeën,

discussies, verlangens, gedachten,
schetsen, kreten, voorbeelden en
referenties aan vooraf voordat iets tot
serieuze ontwikkeling komt. Het is juist
dit proces wat vaak onzichtbaar blijft. En
het is juist het persoonlijke, het eigene,
dat bijdraagt aan de identiteit van een
individu, gemeenschap of een wijk.
Het boekje verwijst naar het klassieke
schetsboekje waar je een persoonlijke
aantekening, bevinding, bijzondere
opmerkingen, spontane schetsen en
ideeën in bewaard. Het elastiekje houdt
alles bij elkaar en toont het persoonlijke
karakter van dit belangrijke gedachtegoed,
dat nog zo kwetsbaar, onzeker of zonder
het zelf te weten een fantastisch idee is.
Een boekje waarbij je kunt terugkijken,
overdenken en dromen van een
denkbeeldige toekomst die wellicht ook
bewaarheid kan worden...
Kunst in De Volgerlanden, van herijking
tot verrijking, is een verbeelding én
een verslag van een zoektocht naar het
bijzondere in de wijk De Volgerlanden.
Projectgroep Kunst Volgerlanden
januari 2010