Kunst voor een feestzaal. Kersen van Lawrence Alma-Tadema

onderzoeksnieuws
kunst voor een feestzaal
Kersen van Lawrence Alma-Tadema
Kunstwerken hebben dikwijls al een hele geschiedenis achter de rug vooraleer ze in een museumcollectie
terechtkomen. Het onderzoek naar de herkomst van een kunstwerk is dan ook een belangrijk en
boeiend aspect van het wetenschappelijk onderzoek in een museum. In dit artikel reconstrueren we de
lotgevallen van een schilderij van Lawrence Alma-Tadema dat zich in de collecties bevindt van het Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten Antwerpen.
De Cercle artistique, littéraire et scientifique d’Anvers werd in 1852 in Antwerpen opgericht. De vereniging
stelde zich tot doel kunsten en wetenschappen te stimuleren en hun beoefenaars en liefhebbers met
elkaar in contact te brengen. De Cercle artistique groeide snel uit tot een geliefde ontmoetingsplek waar
de welgestelde elite van Antwerpen volop kon
genieten van het ruime aanbod aan concerten,
tentoonstellingen, lezingen, toneelvoorstellingen en
plechtstatige feesten. De vereniging was gehuisvest
in de verlaten lokalen van de schuttersmaatschappij
Willem Tell in de Willem Tellstraat en in het huis De
stadt Sevillien in de Arenbergstraat. In 1864 werden
beide panden kundig verbouwd onder leiding van
architect Eugène Gife. Meer dan honderd jaar
later, in 1968, kocht het Antwerps Provinciebestuur
het gebouw en vestigde er het Provinciaal Centrum
Arenberg, de huidige Arenbergschouwburg.
In 1865 besloot de Cercle artistique (hierna het
Kunstverbond, de Nederlandse benaming die later
in gebruik is genomen) zijn feestzaal te decoreren
met een schilderijenensemble dat op een gepaste
Afb. 1 Sir Lawrence Alma-Tadema, Kersen (detail),
Schenking Kunstverbond 1929, 79 × 129 cm, KMSKA,
inv. nr. 2127
wijze de doelstellingen van de vereniging in beeld moest brengen. De vereniging gaf opdracht voor
een portrettengalerij van belangrijke kunstenaars een wetenschappers uit het roemrijke verleden van
Antwerpen en nog eens een groot aantal kleinere figuurstukken, landschappen, marines en stillevens. Maar
liefst 83 kunstenaars verleenden hun medewerking aan dit prestigieus project. Op 18 augustus 1873 werd
de nieuw ingerichte feestzaal plechtig ingehuldigd, in aanwezigheid van koning Leopold II en koningin
Maria Hendrika. 1 Antwerpen was op slag een culturele trekpleister rijker. Zo prijst J.B. van Mol in zijn
stadsgids van 1874 de feestzaal van het Kunstverbond als een waarachtig museum. 2
1 Programma van het bezoek van koning Leopold II aan het Kunstverbond, 18 augustus 1873, Letterenhuis, Antwerpen,
K 9885/D.
2 Anvers (guide): histoire, descriptions des monumenst et œuvres d’art / J.B. van Mol – Anvers, 1874, 215–217.

Gezicht op de feestzaal
Van de rijk ingerichte feestzaal van het Kunstverbond zijn twee foto’s bewaard in het Letterenhuis. 3 Eén
foto versiert de menukaart van een feestmaal dat op 16 november 1907 werd aangeboden en toont
dus, naar alle waarschijnlijkheid, de zaal zoals ze eruitzag in 1907. De andere foto is niet gedateerd. 4
Wie aandachtig kijkt stelt vast dat op beide foto’s de accrochage van de schilderijen verschilt. In 1907
hangt op de achterwand het portret van Rubens in het midden, geflankeerd door Quinten Metsijs en Frans
Snijders. Op de andere foto is Quinten Metsijs het centrale stuk en figureert hij tussen Frans Snijders en
Pieter Appelmans.
Afb. 2 Programma van het bezoek van de koning en koningin
aan het Kunstverbond op 18 augustus 1873, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/D
Lawrence Alma-Tadema
In de lambrisering zijn onder de portrettenreeks
de schilderijen op klein formaat
aangebracht. 5 Zij tonen de verscheidenheid
van onderwerpen die de Antwerpse schilders
beoefenden: het historische genre,
het genretafereel, het landschap, het
landschap met figuren, het dierstuk, het
zeegezicht en tot slot het stilleven. Wit marmeren
portretbustes, her en der opgesteld,
vervolmaken het geheel.
Op de foto’s zijn de kleine schilderijen
moei lijk te onderscheiden. Maar één
kunst werk valt wel goed op: Kersen, het
Afb. 5 Lawrence Alma-Tadema, Kersen, Schenking
Kunstverbond 1929, 79 × 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2127
schilderij van Lawrence Alma-Tadema. Op de ene foto hangt het werk rechts en is het zichtbaar tussen
twee zuilen; op de andere foto hangt het helemaal in het midden onder het portret van Quinten Metsijs.
Lawrence Alma-Tadema (Dronrijp 1836 – Wiesbaden 1912), afkomstig uit Friesland, leerde het schil dersvak
in Antwerpen, werkte een tijdje samen met Henri Leys en trok vervolgens naar Brussel en Londen,
waar hij grote artistieke naam en faam maakte. De stad waaraan hij zoveel te danken had, is hij nooit
vergeten. Wanneer het Kunstverbond kunstenaars uitnodigde om mee te werken aan de versiering van
zijn feestzaal, aarzelde Alma-Tadema geen ogenblik om een schilderij te schenken. In augustus 1873
leverde hij op de valreep, voor de plechtige inhuldiging van de feestzaal, zijn kunstwerk af. Hij koos voor
een gewaagd tafereel uitgevoerd in een gedurfde stijl. Een mooie vrouw kijkt de toeschouwer verleidelijk
aan en biedt hem kersen aan, een onmiskenbaar seksuele uitnodiging. Het sterk erotisch karakter en de
schetsmatige uitvoering van dit schilderij zullen ongetwijfeld de verfijnde smaak van de connoisseurs die het
Kunstverbond frequenteerden, hebben gecharmeerd.
Afb. 3–4 Feestzaal van het Antwerps Kunstverbond, 1907 (links)
en ongedateerd (rechts), Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P
Kersen in het KMSKA
In 1929 werd de feestzaal omgebouwd tot een
theaterzaal en was er voor schilderijen geen plaats
meer. Het Kunstverbond besloot zijn volledige collectie
te verkopen, met uitzondering van twaalf portretten
ter versiering van de monumentale trapzaal en twee
schilderijen die aan de Stad werden geschonken voor
het Museum voor Schone Kunsten: het speelse Twee
kinderen van Jan Verhas en het sensuele Kersen van
Lawrence Alma-Tadema. 6
Afb. 6 Jan Verhas, Twee kinderen, Schenking
Kunstverbond 1929, 79 × 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2127
3 Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P.
4 In 25 jaar Provinciaal Centrum Arenberg, Antwerpen, 1993 wordt de foto omstreeks 1900 gedateerd; C. Van de Velde
dateert de foto vóór 1914 in Negentiende-eeuwse portretten uit het Kunstverbond van Antwerpen, Antwerpen, 1997, p. 12.
5 De portretten zijn meer dan levensgroot uitgevoerd, de afmetingen werden vastgelegd op maximaal 260 cm hoog en 130
cm breed; de afmetingen van de kleinere taferelen op maximaal 80 cm hoog en 129 cm of 70 cm breed.
6 C. VAN DE VELDE, o.c., p. 25.

Nog meer schilderijen uit de feestzaal
Maar het was niet de eerste keer dat het schilderij van Alma-Tadema in
het museum terechtkwam. Het was er al eerder geweest. Bij het uitbreken
van de Eerste Wereldoorlog was het, samen met alle andere kunstwerken
uit de feestzaal van het Kunstverbond, in veiligheid gebracht in de
bomvrije kelder van het museum. 7 Deze operatie greep plaats in de
nacht van 20 augustus 1914. Alle werken kregen op de ach ter kant een
duidelijk eigendomsbewijs opgekleefd.
Tijdens de oorlogsjaren beleefde het Kunstverbond een moeilijke tijd.
Om het hoofd te kunnen bieden aan financiële verplichtingen verleende
de Stad een renteloze lening aan de vereniging met vier werken uit haar
collectie als onderpand: het bijzonder waardevolle Portret van Quinten
Metsijs door Henri Leys, Zeegezicht van Louis Artan, het vermakelijke
tafereel Gulzig en lui, matig en werkzaam van Charles Verlat en Slachterij
van Jan Stobbaerts. Na de oorlog keerden de vier schilderijen niet terug
naar het Kunstverbond. In 1921 werden ze definitief door de Stad
verworven voor het museum.
De zes schilderijen, die ooit deel uit maak ten van de grote feestzaal van
het Kunstverbond, zijn nu in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen de stille getuigen van het eens zo bruisende culturele leven
van de Antwerpse elite aan het eind van de negentiende eeuw.
Afb. 7–8 Eigendomsbewijzen op
de achterkant van Jan Verhas,
Twee kinderen (KMSKA, inv. nr. 2127)
en Jan Stobbaerts, Slachterij
(KMSKA, inv. nr. 1834)
Beeldmateriaal
Afb. 1 Lawrence Alma-Tadema, Kersen (detail), l.o. L Alma-Tadema. Au Cercle artistique d’Anvers.
1873. Op. CXIV, Schenking Kunstverbond 1929, 79 x 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2128
Afb. 2 Programma van het bezoek van de koning en koningin aan het Kunstverbond op 18 augustus
1873, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/D
Afb. 3 Feestzaal van het Antwerps Kunstverbond, 1907, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P
Afb. 4 Feestzaal van het Antwerps Kunstverbond, Letterenhuis, Antwerpen, K 9885/P
Afb. 5 Lawrence Alma-Tadema, Kersen, l.o. L Alma-Tadema. Au Cercle artistique d’Anvers. 1873.
Op. CXIV, Schenking Kunstverbond 1929, 79 x 129 cm, KMSKA, inv. nr. 2128
Afb. 6 Jan Verhas, Twee kinderen, Schenking Kunstverbond 1929, 79 x 127 cm, KMSKA, inv. nr. 2127
Afb. 7 Eigendomsbewijs op de achterkant van Jan Verhas, Twee kinderen, KMSKA, inv. nr. 2127
Afb. 8 Eigendomsbewijs op de achterkant van Jan Stobbaerts, Slachterij, KMSKA, inv. nr. 1834
Afb. 9 Henri Leys, Portret van Quinten Metsijs, l.o. Offert au Cercle artistique par H. Leys/ le 15 juillet
1868, 261 x 127 cm, KMSKA, inv. nr. 1831
Afb. 10
Louis Artan, Zeegezicht, r.o. ARTAN, 80 x 131 cm, KMSKA, inv. nr.1832
Afb. 11 Charles Verlat, Gulzig en lui, matig en werkzaam, r.b. C. Verlat, 80 x 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1833
Afb. 12 Jan Stobbaerts, Slachterij, r.o. Esquisse/ Jan Stobbaerts, 80 x 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1834
Afb. 9 Henri Leys, Portret van Quinten
Metsijs, 261 × 127 cm, KMSKA, inv. nr. 1831
Afb. 10 Louis Artan, Zeegezicht,
80 × 131 cm, KMSKA, inv. nr.1832
Afb. 11 Charles Verlat, Gulzig en lui,
matig en werkzaam, 80 × 128 cm, KMSKA,
inv. nr. 1833
Afb. 12 Jan Stobbaerts, Slachterij,
80 × 128 cm, KMSKA, inv. nr. 1834
7 C. VAN DE VELDE, o.c., p. 24.