Zakboek Tweede Fase - Onderwijs Consumenten Organisatie

Zakboek Tweede Fase
tweede fase oude regeling en vernieuwde tweede fase

Zakboek Tweede Fase
tweede fase oude regeling en vernieuwde tweede fase

Voorwoord
zakboek tweede fase
Dit is een geheel vernieuwde editie van het Zakboek voor de Tweede Fase. Het eerste
Zakboek Tweede Fase verscheen in november 1999. De derde editie – uit november
2001 – was tot nu toe de laatste. Ook na 2001 is er nog het een en ander in de regelgeving
veranderd. Dat heeft niet tot een nieuwe druk van het Zakboek geleid, maar slechts tot
een supplement bij de derde editie. De overweging daarbij was dat er op afzienbare
termijn behoefte zou zijn aan een geheel vernieuwde uitgave, doordat er veranderingen in
wet- en regelgeving aanstaande waren. Die lieten echter door allerlei oorzaken langer op
zich wachten dan in eerste instantie gedacht werd: het invoeringsjaar van de aanpassingen
verschoof daarmee van 2005 naar 2007. De veranderingen in de wet werden in
2006 officieel bekrachtigd en die in het Inrichtingsbesluit en het Eindexamenbesluit in het
begin van 2007. Daarna werd deze uitgave mogelijk. Kort daarop werd het Eindexamenbesluit
opnieuw gewijzigd, ditmaal t.b.v. de mogelijkheid centraal examen af te leggen in
het voorlaatste leerjaar. In dit Zakboek zijn de implicaties daarvan meegenomen.
Het Zakboek Tweede Fase heeft vanaf de eerste uitgave als belangrijkste doel gehad op
overzichtelijke wijze en in toegankelijke taal de regelgeving voor de Tweede Fase te
beschrijven. Vanaf de introductie van de Tweede Fase was de behoefte daaraan in het
voortgezet onderwijs groot. En nog steeds wordt het Zakboek (met supplement) door
velen als hét hulpmiddel gezien om het antwoord te vinden op prangende vragen over
regelgeving die betrekking heeft op de bovenbouw van havo en vwo.
2
Daar de veranderingen in de Tweede Fase per 2007 meer dan marginaal zijn is een geheel
hernieuwde versie van het Zakboek noodzakelijk. Met name omdat er in de jaren 2007-
2011 twee ‘regimes’ naast elkaar in de school bestaan: het regime voor de leerlingen die in
de jaren voorafgaand aan het schooljaar 2007-2008 in de 4e klas van havo of vwo beginnen
en het regime voor hen die vanaf het schooljaar 2007-2008 in de bovenbouw van
havo of vwo starten. Voor deze twee groepen leerlingen gelden op verschillende terreinen
andere regels, met als belangrijkste verschillen: andere regelingen wat betreft de vakkenpakketten,
andere examenprogramma’s en een andere slaag/zakregeling.
Even is daarom overwogen twee verschillende publicaties samen te stellen, of één publicatie
met daarin twee duidelijk van elkaar te onderscheiden delen. Daar hebben we uiteindelijk
van afgezien: we menen dat het voor de gebruiker handiger is dat hij of zij bij een
vraag over een bepaald onderwerp alle informatie daarover overzichtelijk bij elkaar vindt.
3

zakboek tweede fase
De keuze voor één integrale benadering vroeg vervolgens wel om een beslissing over de
te gebruiken begrippen. Namelijk, hoe maak je in de teksten duidelijk over welke regelgeving
je het hebt (van respectievelijk voor en na de aanpassingen), zonder al te omslachtige
formuleringen te hoeven gebruiken? Vele mogelijkheden hebben we de revue laten
passeren. Er is – ondanks de bezwaren die ongetwijfeld tegen de gekozen termen ingebracht
kunnen worden – uiteindelijk gekozen voor de term ‘Tweede Fase Oude Regeling’
voor de Tweede Fase vanaf 1998 tot aan de aanpassingen en voor de term ‘Vernieuwde
Tweede Fase’ voor die vanaf 2007. De Tweede Fase die in 1998 werd ingevoerd, is overigens
enige malen tussentijds bijgesteld (‘Verlichtingsmaatregelen’). De regelgeving die
geldt voor leerlingen in die bijgestelde Tweede Fase, is dus niet meer precies hetzelfde als
voor hen die de bovenbouw van havo en vwo binnenkwamen op het moment dat de
profielstructuur van start ging.
We hopen dat deze geheel hernieuwde versie van het Zakboek Tweede Fase wederom in
een behoefte voorziet.
Bob Huijssoon, Marlies van Tooren en Piet Groenewegen
Tweede Fase Adviespunt, april 2007
Er is tussen de uitgave van het eerste Zakboek in 1999 en deze opvolger maatschappelijk
het een en ander veranderd. Zo is onder andere de beschikbaarheid van computers aanzienlijk
toegenomen en is het gebruik van internet gemeengoed geworden. Het Tweede
Fase Adviespunt heeft daaruit de conclusie getrokken dat bepaalde informatie niet meer
per se in een Zakboek hoeft te staan: informatie die snel kan verouderen, is beter af met
een verwijzing naar een webpagina. Daarom zijn de hoofdstukken ‘Examenprogramma’s’,
‘Onderwerpen centraal examen’, ‘Overzicht wet- en regelgeving’, ‘Checklist centrale
examens’ en ‘Gegevens uit de monitor’ niet meer in het Zakboek opgenomen: voor deze
onderwerpen wordt naar webpagina’s verwezen.
In deel I van het Zakboek vindt u via een alfabetische lijst van trefwoorden beschrijvingen
van onderwerpen op het gebied van de Tweede Fase. Vervolgens staat bij elk onderwerp
onder ‘bronnen’ vermeld waar de officiële regelgeving te vinden is. De beschrijvingen in
dit Zakboek zijn bedoeld om het zoeken te vergemakkelijken, als geheugensteuntje en als
leeshulp. Het Zakboek is een hulpmiddel bij het kunnen vinden en kunnen lezen van de
officiële regelgeving. Met andere woorden, het vervangt die regelgeving niet. Het blijft
verstandig om bij vragen op een bepaald terrein terug te gaan naar de officiële tekst van
een artikel. Deze uitgave is bedoeld om u daar eenvoudiger in te laten slagen.
In deel II vindt u enkele overzichten waarvan wij denken dat het handig is deze geordend
onder handbereik te hebben.
4
5

Inhoudsopgave
zakboek tweede fase
6
deel 1 Regelingen
trefwoorden op alfabetische volgorde
Aanpassingen tijdens de Tweede Fase Oude Regeling: zie Verlichtingsmaatregelen 13
Afronding cijfers 13
Afstroom: zie Overstappen 13
Afwijkende wijze van examineren 14
ANW op de havo 15
Atheneum met Latijn: zie Klassieke talen 16
Becijfering deelvakken 17
Bevorderingsregeling 19
Bewaren examendossier: zie Examendossier 20
Bewegen, sport en maatschappij 20
Bezemsituatie 21
Centraal examen 22
Certificaten 25
CKV en KCV 26
Combinatiecijfer 27
Cultuurpas: Zie Vouchers CKV(1)/KCV 29
Cultuurvouchers: zie Vouchers CKV(1)/KCV 30
Cijferlijst: zie diploma en cijferlijst 30
Diploma en cijferlijst 30
Doorstroomrechten 32
Doubleren: zie Bevorderingsregeling 33
Dyslexie 33
Eigen vakken: zie Schooleigen vakken 37
Eindexamenbesluit: zie Inrichtings- en Eindexamenbesluit 37
Examendossier 37
Examenprogramma’s: aanpassingen t.b.v. Vernieuwde Tweede Fase 38
Examenvak 40
Extra vak: zie Diploma en cijferlijst 41
Flexibilisering centraal examen: zie Centraal examen 41
Geheel vrij deel: zie Vrij deel 41
7

Gemeenschappelijk deel 41
Overstappen 69
zakboek tweede fase
Geschiedenis in EM en CM op het vwo 44
Godsdienst/Levensbeschouwelijke vorming 44
Grieks: zie Klassieke talen 46
Gymnasium 46
Gymnastiek: zie Lichamelijke opvoeding 47
Handelingsdeel 47
Praktische opdrachten 73
Profieldeel 74
Profielen aanbieden 79
Profielkeuzevakken 80
Profielwerkstuk 80
Programma van toetsing en afsluiting (pta) 83
Herkansingen en herexamen 48
Scholing 84
Hulpmiddelen bij het examen: zie Toegestane hulpmiddelen 49
Schooleigen vakken 85
Informatica: zie Scholing 49
Slaag/zakregeling 86
Inrichtings- en Eindexamenbesluit 49
Starterstalen 89
Inspanningsverplichting: zie Onderwijstijd 51
Studiefinanciering: zie Tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten 90
KCV en CKV: zie CKV en KCV 51
Taal elementair: zie Starterstalen 90
KCV en de klassieke taal: zie Klassieke talen 52
Tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten 90
Klassieke talen 52
Toegestane hulpmiddelen 92
Kunst algemeen 53
Toelatingseisen: zie Doorstroomrechten 93
Kunstvakken combineren 54
Uitslagregeling: zie Slaag/zakregeling 93
Latijn: zie Klassieke talen 55
Vakbenamingen/vakcodes 93
Levensbeschouwelijke vorming: zie Godsdienst/Levensbeschouwelijke vorming 55
Vavo 94
Lichamelijke opvoeding 56
Veranderen van school 96
Lichamelijke opvoeding 2: zie Bewegen, sport en maatschappij 57
Verlichtingsmaatregelen 97
Literatuur 57
Vernieuwing examenprogramma’s 98
LOOT-scholen: zie Vrijstellingen 60
Vervangen tweede moderne vreemde taal: zie Vrijstellingen 99
Loting 60
Vervroegd centraal examen 99
Meerdere examenmomenten: zie Centraal examen 61
Voorbeeldexamens 101
Nascholing: zie Scholing 61
Voorlopige cijferlijst 102
Natuur, leven en technologie 61
Vooropleidingseisen: zie Doorstroomrechten 104
Nieuwe vaknamen: zie Vakbenamingen/vakcodes 62
Vouchers CKV(1)/KCV 104
NLT: zie Natuur, leven en technologie 62
Vrij deel 105
Onderwijstijd: 1000 uur per leerjaar 63
Vrijstellingen 108
Ontheffing 64
Vwo-vakken op het havo 111
Opstroom havo-vwo 65
Wiskunde 113
Opstroom vmbo-havo 66
Zakken en niet alles overdoen: zie Slaag/zakregeling 114
Overgangsbepalingen en overgangsregelingen 67
Zak/slaagregeling: zie Slaag/zakregeling 114
8
Overgangsprofiel Cultuur en maatschappij 67
Zittenblijven: zie Bevorderingsregeling 114
9

zakboek tweede fase
Deel 2 Overzichten
A Schema’s studielast Tweede Fase Oude Regeling 116
B Schema’s studielast Vernieuwde Tweede Fase 124
C Studielast Tweede Fase Oude Regeling en Vernieuwde Tweede Fase en wel/ 126
geen centraal examen
deel 1
Regelingen
D Wegingsvoorschriften Tweede Fase Oude Regeling 128
E Cijfermatige gegevens Tweede Fase 134
F Internetadressen 137
G Vindplaats digitale adressen 142
10

zakboek tweede fase
Aanpassingen tijdens de Tweede Fase Oude Regeling
Zie Verlichtingsmaatregelen
Afronding cijfers
Het eindcijfer van de vakken die alleen een schoolexamen hebben, moet worden uitgedrukt
in een geheel getal tussen 1 en 10. Dit staat in het Eindexamenbesluit artikel 35
lid 1. Voor de afronding van dit cijfer zijn noch in het Eindexamenbesluit noch ergens
anders regels vastgelegd. Dit betekent dat de school de wijze van afronden zelf bepaalt.
Voor vakken die zowel een schoolexamen als een centraal examen kennen, is de afronding
van het eindcijfer wél vastgelegd (Eindexamenbesluit, artikel 47): er moet in één stap worden
afgerond naar een geheel getal (als het eerste cijfer achter de komma een 4 of lager is
naar beneden; indien dat cijfer een 5 of hoger is, naar boven). De school kan er voor
kiezen deze regel ook te hanteren voor vakken met alleen een schoolexamen. Of om het
schoolexamencijfer in twee stappen af te ronden, dat wil zeggen eerst op de nabij liggende
tiende en vervolgens op een geheel getal. Dit is met name relevant bij cijfers als 5,44
en 5,46. Er zijn ook andere afrondingsregels te bedenken. Uiteindelijk moet het eindcijfer
voor vakken die alleen met een schoolexamen worden afgerond wel worden uitgedrukt in
een geheel getal tussen 1 en 10. Ten behoeve van de duidelijkheid en om steeds weerkerende
discussies over dit onderwerp te voorkomen is het verstandig de afrondingsregels
vast te leggen in het examenreglement (en wellicht ook in het programma van
toetsing en afsluiting).
deel 1
Regelingen
Zie ook Combinatiecijfer
Bron:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 35 lid 1, pagina 48 en artikel
47 lid 2, pagina 65.
12
Afstroom
Zie Overstappen
13

deel 1
Afwijkende wijze van examineren
Ook voor leerlingen voor wie Nederlands niet de moedertaal is en die ten hoogste zes
jaren onderwijs in Nederland hebben gevolgd, kan de toetstijd bij het centraal examen
met 30 minuten verlengd worden. In artikel 55 is ook geregeld dat deze leerlingen tevens
een eendelig verklarend woordenboek Nederlands mogen gebruiken. Overigens mogen
vanaf het centraal examen 2006 alle kandidaten bij de schriftelijke examens een eendelig
verklarend woordenboek Nederlands of een woordenboek van het Nederlands naar een
vreemde taal gebruiken.
zakboek tweede fase
Artikel 55 van het Eindexamenbesluit gaat over afwijkende wijzen van examineren. Dit
artikel bestond al voor de invoering van de profielen, maar de kans is groot dat scholen er
de laatste jaren meer mee te maken hebben gekregen. Door de persoonsgebonden financiering
(‘het rugzakje’) gaan namelijk – meer dan voorheen – ook leerlingen met een
handicap naar reguliere scholen voor voortgezet onderwijs.
Bovendien was men in het veld niet of minder goed op de hoogte van het bestaan van
taalgerelateerde stoornissen als dyslexie en stoornissen die effect hebben op taal en/of
de concentratie (afwijkingen in het autistisch spectrum, pdd-nos). Deze stoornissen deden
zich vroeger waarschijnlijk net zo vaak voor als tegenwoordig, maar de leerlingen met zo’n
stoornis zullen gewoonlijk niet zo snel toegang tot het havo/vwo hebben verkregen.
Een derde reden waarom scholen meer met artikel 55 te maken krijgen, is dat er in de
loop der jaren meer leerlingen met een niet-Nederlandstalige achtergrond in de bovenbouw
van havo/vwo zijn gekomen.
Regelingen
Zie ook Toegestane hulpmiddelen
Bronnen:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 55, pagina 77-79.
- Regeling toegestane hulpmiddelen 2007, CEVO-06.1600, Staatscourant 196, 9 oktober
2006.
- www.VO-project.nl >> examens >> protocollen en checklisten en/of www.VO-raad.nl >>
onderwijs en kwaliteit >> schoolontwikkeling en innovatie >> examens >> protocollen en
checklisten.
Op grond van artikel 55 van het Eindexamenbesluit kan de directeur toestaan dat een
gehandicapte leerling het examen geheel of gedeeltelijk aflegt op een wijze die is aangepast
aan de mogelijkheden van die leerling. Dit moet bij de inspectie worden gemeld.
Als het gaat om een niet zichtbare handicap zoals dyslexie, is een deskundigenverklaring
nodig, opgesteld door een psycholoog of orthopedagoog. In ieder geval kan de duur van
de toetsen van het centraal examen – waarvoor dat nodig wordt gevonden – verlengd
worden, ten hoogste met 30 minuten. Andere aanpassingen kunnen alleen worden
toegestaan voor zover daarvoor door een deskundige (psycholoog of orthopedagoog)
een voorstel is gedaan of als de aanpassing aansluit bij de begeleidingsadviezen van
diezelfde deskundige. Zo’n aanpassing zou bijvoorbeeld het gebruik van een computer
(laptop) met spellingcontrole of met tekstverklanking of een reading-pen kunnen zijn.
ANW op de havo
In de Tweede Fase Oude Regeling staat ANW in het gemeenschappelijk deel van zowel het
havo als het vwo. In de Vernieuwde Tweede Fase geldt dat niet voor de havo-leerlingen:
het vak maakt op de havo geen deel uit van het pakket. Een school kan wel zelf besluiten
om ANW op de havo te geven. De ruimte daarvoor is er in het geheel vrije deel: dat is de
ruimte die scholen hebben om onderdelen te plaatsen die zij belangrijk vinden als aanvulling
op het door de overheid verplichte minimumprogramma. Scholen kunnen deze onderdelen
beoordelen en becijferen, maar ze komen niet op de cijferlijst en wegen niet mee in
de slaag/zakbeslissing. Onderdelen in het geheel vrije deel kunnen hooguit meetellen bij
de beslissing een leerling naar een hoger leerjaar te bevorderen of te laten zitten.
Ook in de Vernieuwde Tweede Fase vallen de onderdelen in het geheel vrije deel buiten de
slaag/zakbeslissing: op dat terrein verandert er in principe niets. Er zijn in de Vernieuwde
Tweede Fase echter enkele uitzonderingen. Daarvan is ANW op de havo er één. Immers,
volgens artikel 49, lid 6c van het Eindexamenbesluit geldend voor de Vernieuwde Tweede
Vanaf het schooljaar 2006-2007 is het niet meer mogelijk examenopgaven met grotere
letter te bestellen, want vanaf dan worden examenopgaven standaard met een grotere
letter geleverd. Desgewenst kunnen scholen zelf voor (extra) vergroting van de opgaven
zorgen. Indien het daartoe noodzakelijk is de envelop met opgaven eerder te openen dan
bij de start van de examenzitting, kan voor de geheimhoudingsprocedure het ‘protocol
geheimhouding’ van VO-project nuttig zijn.
14
15

deel 1
Fase kan het bevoegd gezag van een school besluiten voor dit vak een cijfer toe te kennen
dat meeweegt in het combinatiecijfer (zie aldaar). De omvang van ANW op de havo is hetzelfde
als op het vwo, namelijk 120 slu. Er is één examenprogramma ANW geformuleerd,
dat zowel voor havo als vwo geldt, ‘(…) met dien verstande dat voor de havo een selectie
kan worden gemaakt uit de examenstof. Domein A en domein B behoren altijd tot de
examenstof’, zoals in het examenprogramma zelf staat aangegeven.
Becijfering deelvakken
zakboek tweede fase
Als de school daarvoor kiest is ANW op de havo in de Vernieuwde Tweede Fase dus een
vak in het geheel vrije deel, met gebruikmaking van een landelijk examenprogramma. Als
de school het eindcijfer voor het vak mee wil laten wegen (aangezien dat vak geen onderdeel
uitmaakt van het verplichte examenpakket, hoeft dat niet), dan doet zij dit via het
combinatiecijfer. Dat geldt dan voor alle leerlingen die dat vak hebben moeten volgen.
Deze beslissing moet terug te vinden zijn in het examenreglement en zichtbaar worden in
het programma van toetsing en afsluiting (pta). Het eindcijfer voor ANW op de havo krijgt
zodoende dezelfde behandeling als dat voor ANW op het vwo. Dit is geregeld in artikel 49
lid 6 van het Eindexamenbesluit. Dat bepaalt namelijk dat ANW op vwo altijd deel uitmaakt
van het combinatiecijfer en dat er voor ANW op de havo geen andere behandeling
mogelijk is. Dit laatste in tegenstelling tot de programma’s en vakken literatuur, klassieke
culturele vorming en op bijzondere scholen godsdienst of levensbeschouwelijke vorming.
Enkele dagen voor de aanvang van het centraal examen levert de school de eindcijfers
voor de schoolexamens aan in BRON aan de IB-Groep. Dat geldt eventueel ook voor het
eindcijfer voor ANW op de havo. Een eenmaal aangeleverd eindcijfer kan niet meer teruggetrokken
worden: het combinatiecijfer staat daarmee vast.
In de Vernieuwde Tweede Fase bestaan er geen deelvakken naast heelvakken meer. Het
bestaan van deze structuur was juist één van de redenen om veranderingen aan te
brengen: de organisatie ervan bleek voor veel scholen een lastige opgave.
Met betrekking tot de Tweede Fase Oude Regeling wordt in de gewone spreektaal vaak
gezegd dat er deelvakken1 en deelvakken2 bestaan. En dat een deelvak1 aangevuld met
deelvak2 het heelvak is. Bij voorbeeld economie1 wordt aangevuld met economie2 en
vormt zo het heelvak economie1,2.
Hoewel deze formulering in spreektaal gebruikelijk is, is hij voor een deel van de vakken
formeel gezien niet juist. Immers, er bestaat geen vak economie2. Er zijn alleen examenprogramma’s
voor economie1 en economie1,2. Formeel gezien is het zo dat een leerling
een deelvak uit het gemeenschappelijk deel (bij voorbeeld Frans1) of het profieldeel
(bijvoorbeeld natuurkunde1) kan vervangen door het gehele vak (Frans1,2; natuurkunde1,2).
De uren daarvoor worden gevonden in het vrije deel. Als een leerling een deelvak
uit een profieldeel inruilt voor het totale vak, tellen de uren die hiermee gemoeid zijn
weliswaar mee voor de 120 uur van het met examenvakken te vullen deel van het vrije
deel, maar het totale vak (1,2) staat dan vervolgens in het profieldeel en telt ook op die
manier mee in de slaag/zakregeling. In het Inrichtingsbesluit voor de Tweede Fase Oude
Regeling is het voor het vwo-profiel NG als volgt geformuleerd: “met dien verstande dat de
leerling de deelvakken wiskunde B1, natuurkunde1 en scheikunde1 mag vervangen door
respectievelijk de vakken wiskunde B1,2, natuurkunde1,2 en scheikunde1,2.” (zie Inrichtingsbesluit
W.V.O., uitgave van het PMVO, ’s-Gravenhage, december 1999, pagina 40).
Regelingen
Zie ook Combinatiecijfer
Zie ook Slaag/zakregeling
Formeel wordt er dus in de Tweede Fase Oude Regeling voor een reeks van vakken niet
een deelvak2 gekozen in het vrije deel, maar een vak wordt vervangen door een ander
vak. Daarmee is het tevens logisch dat dit hele vak meetelt in het profieldeel. Ook de
moderne vreemde talen1 in het gemeenschappelijk deel en de moderne vreemde talen2
die gekozen kunnen worden in het profieldeel of het vrije deel, staan niet los van elkaar.
Een leerling die een moderne vreemde taal2 wil volgen in het profieldeel, ruilt deelvak1 in
voor het gehele vak1,2. Hij krijgt ook één cijfer voor de moderne vreemde taal1,2 en dit
cijfer telt voor de slaag/zakregeling mee in het profieldeel. Hij krijgt geen cijfer voor die
moderne vreemde taal in het gemeenschappelijk deel. Ook als een leerling, bijvoorbeeld
met een natuurprofiel, het deelvak1 van de moderne vreemde taal vervangt door het hele
Bron:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 49 lid 6 en 7, pagina 68.
Atheneum met Latijn
Zie Klassieke talen
16
17

deel 1
vak (1,2) via uren van het vrije deel, krijgt deze leerling uiteindelijk één cijfer voor die
gehele moderne vreemde taal. Aparte cijfers voor ‘deelvakken 1’ en ‘deelvakken 2’ zijn dus
niet mogelijk.
CKV2,3 heet in de Vernieuwde Tweede Fase ‘kunst’ (met toevoeging: beeldende vormgeving,
muziek, dans of drama), lichamelijke opvoeding2 heet ‘bewegen, sport en maatschappij’.
zakboek tweede fase
Sommige vakbenamingen kunnen echter voor verwarring zorgen: lichamelijke opvoeding1
uit het gemeenschappelijk deel en lichamelijke opvoeding2, dat in het vrije deel gekozen
kan worden, zijn geheel los van elkaar staande vakken en dientengevolge staat de beoordeling
van deze vakken ook geheel los van elkaar. Overigens, lichamelijke opvoeding1
wordt niet becijferd en lichamelijke opvoeding2 wel. Ook CKV1 in het gemeenschappelijk
deel en CKV2,3 in het profieldeel Cultuur en Maatschappij of in het vrije deel staan geheel
los van elkaar. Ook hier geldt dat CKV1 niet becijferd wordt en CKV2,3 wel.
Wat betreft CKV2,3 is e.e.a. nog wat verwarrender: de examenprogramma’s CKV2 en CKV3
kunnen namelijk wel door de leerlingen apart gekozen worden. Het zijn in feite ‘op zichzelf
staande deelvakken’. Als een leerling echter CKV2 én een variant van CKV3 in het pakket
heeft, dan worden beide deelvakken beschouwd als één geheel.
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, pagina 40.
- Regeling modellen diploma’s v.w.o.-h.a.v.o. profiel, 9 maart 2001, VO/BOB/2001/10037,
Gele Katern 8 (21 maart 2001), pagina 5-29.
Regelingen
Bevorderingsregeling
De school bepaalt zelf haar regels voor bevorderen en doubleren. Er bestaan geen landelijke
voorschriften waarin wordt vastgelegd wanneer een leerling blijft zitten. Een school
kan er ook voor kiezen het ‘zittenblijven’ af te schaffen.
Veel scholen hanteren een bevorderingsregeling die zij hebben afgeleid van de landelijke
slaag/zakregeling. Een school kan bij de bevorderingsbeslissing ook andere zaken betrekken,
zoals programma-onderdelen uit het geheel vrije deel.
Andere naamgeving die voor verwarring zou kunnen zorgen, vinden we terug bij de vakken
geschiedenis (vwo) en maatschappijleer. Deze vakken komen zowel in het gemeenschappelijk
deel als in een profieldeel en het vrije deel voor. Geschiedenis (vwo) en maatschappijleer
in het gemeenschappelijk deel staan geheel los van geschiedenis (vwo) en maatschappijleer
in het profieldeel of het vrije deel (hoewel de examenprogramma’s inhoudelijk
overeenkomsten vertonen). Er worden aparte cijfers voor gegeven. Dit ondanks het
feit dat geschiedenis (vwo) en maatschappijleer in het gemeenschappelijk deel veelal met
een ‘1’ worden aangeduid en geschiedenis en maatschappijleer in het profieldeel of het
vrije deel met een ‘2’. Formeel gezien is deze aanduiding echter niet juist.
Met de invoering van de profielstructuur is de start van het schoolexamen eerder komen
te liggen dan in de periode daaraan voorafgaand. Toen was het gebruikelijk dat het
schoolexamen (‘schoolonderzoek’ geheten) zich beperkte tot het laatste jaar van een
opleiding en in dat eindjaar in (meestal drie) periodes plaatsvond. In de Tweede Fase vindt
het schoolexamen ook al in de leerjaren daaraan voorafgaand plaats. Er wordt als het
ware door de leerling tijdens zijn of haar leerweg een examendossier opgebouwd. Dat
betekent dat er afspraken gemaakt moeten worden over hoe er gehandeld wordt met
betrekking tot het examendossier als een leerling een leerjaar overdoet. Een toelichtende
tekst over het onderwerp ‘doubleren’ staat in het Gele Katern van 16 december 1998 (30c).
Of een (deel)vak een centraal examen heeft, hangt niet af van de plaats van het vak (in
gemeenschappelijk deel, profieldeel of vrij deel), maar van de voorschriften in het examenprogramma.
Zo heeft volgens het examenprogramma Spaans1,2 een centraal examen
en Wiskunde A1 op de havo niet.
In de praktijk doet zich het volgende voor. Scholen brengen jaarlijks wijzigingen in hun
programma van toetsing en afsluiting aan. Soms voor een enkel vak, soms voor veel
vakken. Als een leerling doubleert, komt deze in feite in een ander ‘cohort’ terecht, waarvoor
het veranderde pta geldt. Het meest eenvoudig is het dit af te dekken door in het pta
vast te leggen dat het voor een bepaald cohort geldt. Bij doubleren of zakken komt de
leerling automatisch in een ander cohort terecht en gaat voor hem of haar dus mogelijk
Zoals eerder gezegd: in de Vernieuwde Tweede Fase bestaan er geen deelvakken naast
heelvakken meer. Cijferaanduidingen bij vakken komen niet meer voor. Maatschappijleer
is het vak in het gemeenschappelijk deel, maatschappijwetenschappen het profielkeuzevak
in de maatschappijprofielen (en in het vrije deel).
18
19

deel 1
een ander pta gelden, waarbij er uiteraard voor gekozen kan worden om de cijfers voor
Bezemsituatie
reeds afgesloten vakken over te nemen c.q. te laten staan. Dit neemt niet weg dat dit
zakboek tweede fase
– zeker als op een school de pta’s jaarlijks ingrijpend veranderen – toch tot bepaalde
praktische problemen kan leiden.
Ook in de Vernieuwde Tweede Fase bestaan er geen landelijke voorschriften waarin wordt
vastgelegd wanneer een leerling wordt bevorderd of moet doubleren. De eerdere opmer-
Na de invoering van de veranderingen in de Tweede Fase per 2007 wordt voor de laatste
maal in het schooljaar 2008-2009 gelegenheid gegeven voor het afleggen van het havoexamen
Tweede Fase Oude Regeling en een schooljaar later (2009-2010) tot het afleggen
van het vwo-examen Tweede Fase Oude Regeling (zie artikel V van het wijzigingsbesluit,
‘Overgangsbepalingen’). In het schooljaar 2009-2010 wordt voor de laatste maal het
Regelingen
kingen over de relatie tussen doubleren en het pta zijn ook van toepassing op de
staatsexamen havo en in het schooljaar 2010-2011 voor de laatste maal het staatsexamen
Vernieuwde Tweede Fase.
vwo afgenomen volgens de ‘Tweede Fase Oude Regeling’.
Bron:
Per jaar zijn er tussen de schooljaren 2008-2009 en 2011-2012 de volgende (centrale)
- Gedifferentieerde afsluiting en doubleren in de tweede fase vwo/havo,
examens beschikbaar:
VO/BOB-98/52308, 9 december 1998, Gele Katern 30c (16 december 1998), pagina
21-23.
schooljaar 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012
Bewaren examendossier
Zie Examendossier
havo TF98 ST98 TF07 TF07
ST98 TF07 ST07 ST07
TF07
ST07
ST07
Bewegen, sport en maatschappij
vwo TF98 TF98 ST98 TF07
ST98 ST98 TF07 ST07
Vanaf de invoering van de Tweede Fase Oude Regeling bestaat er de mogelijkheid om
naast een voor iedereen verplicht vak op het gebied van de lichamelijke opvoeding (LO1)
een keuze-examenvak lichamelijke opvoeding aan te bieden: LO2. Vanaf 2007, dus in de
Vernieuwde Tweede Fase, heet dat laatste vak voor hen die dan in het vierde leerjaar van
havo en vwo zitten en het vak in het pakket kiezen ‘bewegen, sport en maatschappij’, ook
wel afgekort tot BSM.
TF07
ST07
TF98 = Examen Tweede Fase Oude Regeling-programma beschikbaar.
ST98 = Staatsexamen Tweede Fase Oude Regeling-programma beschikbaar.
TF07 = Examen Vernieuwde Tweede Fase-programma beschikbaar.
ST07 = Staatsexamen Vernieuwde Tweede Fase-programma beschikbaar.
ST07
Bron:
De leerlingen kunnen dus nog het voor hen bedoelde examen afleggen twee jaar na hun
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
eerste (theoretische) mogelijkheid centraal examen te doen. Voor de hand liggend is het
maart 2007, Inrichtingsbesluit, artikel 26b lid 7c en 26c lid 6c, pagina 44 en 49.
om de leerling die in 2006-2007 in de 4e klas van havo of vwo blijft zitten, het jaar daarop
in de Vernieuwde Tweede Fase te laten starten en hem of haar dus in het ‘cohort 2007-
2008’ te plaatsen. Het hoeft echter niet per se: de school kan de leerling ook in de
20
gelegenheid stellen om verder te gaan als leerling vallend onder de regelingen van ‘cohort
21

deel 1
2006-2007’. Gezakten havo en vwo zullen sowieso in een bezemsituatie terechtkomen. Dit
als gevolg van de aangepaste profielstructuur en examenprogramma’s. De school beslist
zelf over de zittenblijvers in 5 vwo in het jaar 2008-2009: wat vindt zij voor zichzelf en
deze leerlingen het meest aantrekkelijk? Wellicht is dat de beslissing dat het zittenblijven
in het betreffende jaar niet of ‘in principe niet’ bestaat in 5vwo.
voor alle vakken). Dit wordt geregeld via een op zichzelf staande aanpassing van het
Eindexamenbesluit. Een 5vwo-leerling kan zodoende in mei opgaan voor een centraal
examen in één of meer vakken. Het is geen ander examen dan dat wat de leerlingen die
dat jaar in 6vwo zitten, maken. Hetzelfde geldt voor havo-leerlingen. Deelname aan het
vervroegd centraal examen is overigens geen afdwingbaar recht van de leerling (zie voor
details Vervroegd centraal examen en Voorlopige cijferlijst).
zakboek tweede fase
De scholen voor volwasseneneducatie (vavo’s) gaan direct mee met de examens Vernieuwde
Tweede Fase, d.w.z. dat zij net zoals de scholen voor voortgezet onderwijs in
2009 voor de havo zowel een examen Tweede Fase Oude Regeling als een examen Vernieuwde
Tweede Fase af kunnen nemen. In 2010 geldt hetzelfde voor het vwo. In 2010 is er
alleen nog een staatsexamen Oude Regeling havo mogelijk en in 2011 alleen nog een
staatsexamen vwo Oude Regeling. De vavo’s vervullen dus niet nog een extra jaar een
bezemfunctie.
Regelingen
In brede zin wordt in de onderwijswereld zowel kwalitatieve als psychologische waarde
gehecht aan een diploma dat voor een belangrijk deel via een centraal examen verkregen
wordt. Maar scholen spreken regelmatig uit dat met enige flexibilisering wellicht meer
maatwerk voor leerlingen geboden kan worden.
Om de mogelijkheden te onderzoeken startte de overheid in het schooljaar 2005-2006 de
pilot ‘meerdere examenmomenten’ voor scholen vmbo theoretische leerweg, havo, vwo en
vavo. De pilot loopt door tot en met augustus 2010. Door het creëren van meer examenmomenten
per schooljaar ontstaan voor de leerling betere mogelijkheden om één of meer
vakken af te sluiten op een moment dat hij/zij daar aan toe is. Snelle leerlingen kunnen de
vrijkomende tijd besteden aan vakken waar zij minder goed in zijn en/of kunnen modules
gericht op het vervolgonderwijs volgen. Daarnaast hoeven leerlingen die ‘zakken’ niet een
heel jaar te wachten totdat alle vakken overgedaan kunnen worden. De pilot meerdere
examenmomenten is bedoeld als onderzoek, namelijk om vast te kunnen stellen of meerdere
examenmomenten daadwerkelijk een meerwaarde opleveren voor leerlingen, organiseerbaar
zijn voor scholen en instellingen die de examenorganisatie verzorgen en een
bijdrage leveren aan de aansluiting van voortgezet onderwijs op het vervolgonderwijs.
De pilot is een onderzoek met een open eind: conclusies worden pas getrokken op basis
van de uitkomsten van het onderzoek.
Bron:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, artikel V, Overgangsbepalingen, pagina 85.
Centraal examen
Niet alle vakken in de Tweede Fase worden met een centraal examen afgesloten: sommige
vakken hebben alleen een schoolexamen. Alle vakken waarvoor een landelijk examenprogramma
is gemaakt, zijn officiële examenvakken, dus ook bijvoorbeeld Spaans elementair
(oftewel Spaans als startersvak). In overzicht C op pagina 126 is een lijst opgenomen
van alle examenvakken en de wijze van afsluiting, zowel voor de programma’s van
de Tweede Fase Oude Regeling als voor de programma’s in de Vernieuwde Tweede Fase.
Op de pilotscholen kunnen leerlingen op drie momenten deelnemen aan het centraal
examen in verschillende vakken, te weten in januari, in mei en in augustus. Overigens
alleen als het schoolexamen in het betreffende vak is afgerond. In de pilot worden de
januari- en augustusexamens afgenomen door de staatsexamencommissie. Het schooljaar
2006/2007 wordt beschouwd als het eerste uitvoeringsjaar, het schooljaar 2008/2009 als
het laatste. Indien de pilot uitwijst dat landelijke invoering van de mogelijkheid van meerdere
examenmomenten onwenselijk of onrealistisch is, is het daaropvolgende jaar
bedoeld als ‘afbouwjaar’ voor de deelnemende scholen. De projectleiding is belegd bij de
VO-Raad die de uitwerking heeft opgedragen aan VO-project.
Het eerste tijdvak van de centrale examens start half mei. Het tweede tijdvak (herkansing)
valt doorgaans in de derde week van juni. Een derde tijdvak, dat officieel onder de staatsexamencommissie
valt, waar kandidaten naar uit kunnen wijken die bijvoorbeeld in het
eerste of tweede tijdvak een vak gemist hebben, valt in augustus.
Met ingang van het schooljaar 2007-2008 mogen scholen leerlingen in het voorlaatste
leerjaar deel laten nemen aan het centraal examen voor een of meer vakken (echter niet
22
23

deel 1
Zie ook Vervroegd centraal examen
Zie ook Voorlopige cijferlijst
Certificaten
zakboek tweede fase
Bronnen:
- www.minocw.nl/documenten/brief2k-2004-doc-59215b.pdf.
- www.VO-project.nl >> Examens >> Pilot meerdere examenmomenten.
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
artikel 37a, Staatsblad 94, 2007.
Scholen voor voortgezet onderwijs konden tot de invoering van de Tweede Fase certificaten
afgeven voor vakken die voldoende waren afgesloten. Vanaf de invoering van de Tweede
Fase krijgen leerlingen die niet geslaagd zijn – en niet op de dagschool voor voortgezet
onderwijs nog eens een poging willen wagen – een cijferlijst mee. Op basis van die cijferlijst
krijgen ze vrijstelling voor de vakken die met een voldoende zijn afgesloten als ze examen
gaan doen aan een school voor volwasseneneducatie (vavo) of als zij staatsexamen willen
afleggen. Ook kunnen ze vrijstellingen krijgen voor vakken die met een 4 of een 5 zijn afgesloten,
mits ze voldoen aan de regels om te slagen. Zie ook onder slaag/zakregeling.
Regelingen
Met ingang van het schooljaar 2007-2008 krijgen leerlingen die tussentijds vertrekken,
dus de school verlaten zonder het examen te hebben afgerond, een voorlopige cijferlijst
mee als zij een of meer vakken (in het voorlaatste leerjaar) hebben afgerond. Op die voorlopige
cijferlijst staan de eindbeoordelingen (als het gaat om de vakken CKV(1) en LO(1))
en/of eindcijfers van de afgesloten vakken. Dit geldt dus zowel voor vakken met alleen
een schoolexamen als voor vakken met (ook) een centraal examen. Dit laatste dus als de
leerling heeft deelgenomen aan het vervroegd centraal examen. Deze regeling geldt met
ingang van het schooljaar 2007-2008 zowel voor leerlingen in de Tweede Fase Oude
Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase. Zie voor details onder Voorlopige cijferlijst.
Scholen voor volwasseneneducatie kunnen wel certificaten afgeven, zowel per vak als
voor een aantal vakken tegelijk. Dat geldt ook voor de staatsexamencommissie. Deze
certificaten blijven tien jaar geldig; dat betekent dat iemand tien jaar de tijd heeft om
certificaten te verzamelen en zo een diploma bij elkaar te ‘sprokkelen’.
Leerlingen die in 2000, 2001 of 2002 (bezemexamen vwo) aan een dagschool voor voortgezet
onderwijs examen hebben gedaan volgens de regelingen voorafgaand aan de invoering
van de Tweede Fase en niet zijn geslaagd, konden nog wel certificaten per vak meekrijgen.
Met deze certificaten kunnen ze aan een vavo of via de staatsexamencommissie
een ‘diploma oude stijl’ halen. Ook kunnen ze deze certificaten inzetten voor een ‘diploma
Tweede Fase’. De certificaten oude stijl (dus voorafgaand aan de Tweede Fase) geven vrijstelling
voor de overeenkomstige vakken Tweede Fase. Ook voor deze certificaten geldt
dat ze tien jaar geldig blijven. De regeling waarin dit is gepubliceerd heet ‘Vrijstellingsregeling
examen oud vwo/havo naar nieuw’.
24
25

deel 1
Met de invoering van de aanpassingen in de Tweede Fase in 2007 is er een vergelijkbare
situatie ontstaan met de situatie waarin kandidaten certificaten van voor de invoering van
de Tweede Fase hebben. Hoewel de veranderingen in de vakken minder groot zijn dan toen
er werd overgegaan van de Mammoetwet op de profielen in de Tweede Fase, zijn er wel
verschillen. Er wordt wederom een regeling opgesteld voor vrijstellingen voor examens bij
overstap van Oude Regeling naar Vernieuwde Tweede Fase. Daarin wordt vastgelegd welke
vakken officieel als ‘overeenkomstig’ zullen worden beschouwd, waardoor een behaald
examen recht op een vrijstelling voor een bepaald vak geeft. Bij het ter perse gaan van deze
uitgave was de regeling nog niet beschikbaar. Hij is gepland voor augustus 2007.
In de Vernieuwde Tweede Fase mag een leerling op de havo (als de school dat toestaat) in
plaats van het havo-vak het overeenkomstige vwo-vak volgen. Omdat op het atheneum
CKV vervangen kan worden door KCV, kan voor de havo-leerling KCV als het overeenkomstige
vwo-vak voor het havo-vak CKV beschouwd worden.
zakboek tweede fase
De beoordeling voor CKV1/CKV wordt niet uitgedrukt in een cijfer: om te kunnen slagen
moet de leerling voldaan hebben aan de eisen van dat vak. Heeft hij of zij dat inderdaad
gedaan, dan wordt dat uitgedrukt in een beoordeling ‘voldoende’ (v) of een beoordeling
‘goed’ (g). Dit geldt zowel voor de Tweede Fase Oude Regeling als voor de Vernieuwde
Tweede Fase.
Regelingen
Zie ook Slaag/zakregeling
Zie ook Voorlopige cijferlijst
Voor KCV wordt wél een beoordeling in de vorm van een cijfer gegeven. In de Tweede Fase
Oude Regeling is dat altijd een zelfstandig cijfer op de cijferlijst. In de Vernieuwde Tweede
Fase kán het vak als een zelfstandig vak een cijfer krijgen, maar de school kan er ook voor
kiezen de beoordeling mee te wegen bij de klassieke taal. Als er wel een apart cijfer wordt
gegeven, dan weegt het mee in het combinatiecijfer. De school moet ook kiezen of zij KCV
als een apart vak wil aanbieden of dat zij het wil integreren met de klassieke taal/talen.
Bronnen:
- Vrijstellingsregeling examen oud vwo/havo naar nieuw, VO/BOB/00/48114 van
24 november 2000, Gele Katern 30 (13 december 2000), pagina 34-37.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 9, pagina 28-29.
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
artikel 52a, Staatsblad 94, 2007.
Zie ook Combinatiecijfer
Bronnen:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 49 vijfde en zesde lid, pagina 67.
- Regeling profielen 2003, VO-BOB-2003/16475 van mei 2003, Gele Katern 14 (28 mei
2003), pagina 15-17.
CKV en KCV
In het gemeenschappelijk deel staat in het havo en atheneum een kunstzinnig vak,
genaamd culturele en kunstzinnige vorming (met de toevoeging ‘1’ voor dit programma in
de Tweede Fase Oude Regeling). Op het gymnasium staat in plaats daarvan het vak
klassieke culturele vorming in het gemeenschappelijk deel.
Op het atheneum mag de school zowel onder de bepalingen van de Tweede Fase Oude
Regeling als onder die van de Vernieuwde Tweede Fase de leerling de keus uit CKV en KCV
bieden. De school mag de atheneumleerling niet verplichten KCV te volgen. Overigens
geldt dit niet voor de atheneumleerlingen die een klassieke taal in het pakket hebben: zij
moeten KCV doen.
Combinatiecijfer
In de Vernieuwde Tweede Fase geldt een slaag/zakregeling waarin bij bepaalde resultaten
compensatie is vereist om te kunnen slagen. Om zo’n regeling met compensatie mogelijk
te maken en de regeling overzichtelijk te houden, is het combinatiecijfer in het leven
geroepen. Het combinatiecijfer is het rekenkundig gemiddelde van de ‘kleine vakken/
onderdelen’ die met een cijfer op de cijferlijst staan. Ook het combinatiecijfer wordt op de
cijferlijst vermeld.
26
27

deel 1
Op de cijferlijst van de leerlingen in de Vernieuwde Tweede Fase worden alle vakken
Er zijn dus vakken en onderdelen die altijd deel uitmaken van het combinatiecijfer, vakken
zakboek tweede fase
vermeld die de leerling in het pakket heeft, zowel de grote als de kleine. Bij die vakken
worden de eindbeoordelingen vermeld (en de se- en ce-eindcijfers van de vakken met een
ce). Voor CKV en LO worden de beoordelingen ‘voldoende’ of ‘goed’ op de cijferlijst
vermeld. Daarnaast vinden we het cijfer voor het profielwerkstuk op de cijferlijst terug.
Voor de uitslagbepaling worden de cijfers voor de becijferde kleine vakken (dus alle
behalve CKV en LO) rekenkundig gemiddeld in het zogeheten combinatiecijfer. Elk van
en onderdelen die naar keuze van de school voor alle leerlingen deel uitmaken van het
combinatiecijfer, en vakken en onderdelen die naar keuze van de school ook op individuele
basis deel kunnen uitmaken van het combinatiecijfer. Welke onderdelen meewegen
in het combinatiecijfer legt de school vast in het examenreglement en het programma van
toetsing en afsluiting.
Regelingen
deze cijfers telt even zwaar mee.
Op het vwo gaat het in ieder geval om de vakken algemene natuurwetenschappen, maat-
combinatiecijfer vwo
combinatiecijfer havo
schappijleer en om het profielwerkstuk. Op de havo gaat het in ieder geval om maatschap-
Verplichte onderdelen
pijleer en het profielwerkstuk.
Voor het berekenen van het combinatiecijfer worden de op de cijferlijst vermelde afgeronde
cijfers (bestaande uit gehele getallen) gemiddeld. Vervolgens wordt het gemiddelde
weer afgerond op het nabij liggende gehele getal: 5,5 wordt dus een 6 en 5,45 een 5.
Profielwerkstuk
Profielwerkstuk
Maatschappijleer
Maatschappijleer
Algemene natuurwetenschappen
Keuzeonderdelen geldend voor alle leerlingen van het cohort
Als de school daarvoor kiest kan daarnaast een eindcijfer voor literatuuronderwijs deel
uitmaken van het combinatiecijfer. Hetzelfde geldt voor klassieke culturele vorming. Voor
Literatuur
en/of Godsdienst/levensbeschouwelijke vorming
Literatuur
en/of Godsdienst/levensbeschouwelijke vorming
havo-leerlingen die het vwo-vak KCV volgen als vak in het gemeenschappelijk deel ter
Keuzeonderdelen desgewenst voor individuele leerlingen
vervanging van CKV geldt dat dit vak deel uitmaakt van het combinatiecijfer (als havo-leerlingen
het vak volgen in het geheel vrije deel dan beslist de school of het cijfer deel uitmaakt
van het combinatiecijfer of dat het geheel buiten beschouwing wordt gelaten).
Klassieke culturele vorming
Klassieke culturele vorming (als vervangend vak voor CKV)
en/of Algemene natuurwetenschappen
Als een school voor bijzonder onderwijs er voor kiest voor het vak godsdienst of levensbeschouwelijke
vorming een cijfer vast te stellen en dat te vermelden op de cijferlijst, dan
Zie ook Afronding cijfers
maakt ook dát eindcijfer deel uit van het combinatiecijfer. Als een school er voor kiest
Zie ook Slaag/zakregeling
op de havo in het geheel vrije deel ANW als examenvak aan te bieden en dus dit vak te
becijferen, dan maakt ook dit cijfer deel uit van het combinatiecijfer.
Bronnen:
Als een school er voor heeft gekozen dat een vak/onderdeel wordt opgenomen in het
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorgani-
combinatiecijfer dan geldt dat voor álle leerlingen die dat vak hebben moeten volgen.
satie en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 31 lid 2, pagina 45.
Deze beslissing moet terug te vinden zijn in het examenreglement en zichtbaar worden in
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
het programma van toetsing en afsluiting (pta).
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 49 vijfde, zesde en zevende lid, pagina 67.
Als een school kiest voor het aanbieden in het geheel vrije deel van Kunst (algemeen) en
dit te becijferen, dan wordt de beoordeling als zelfstandig cijfer op de eindlijst geplaatst:
het maakt dus géén deel uit van het combinatiecijfer.
Cultuurpas
Zie Vouchers CKV(1)/KCV
28
29

deel 1
zakboek tweede fase
Cultuurvouchers
Zie Vouchers CKV(1)/KCV
Cijferlijst
Zie Diploma en cijferlijst
Zo kunnen programma’s die betrekking hebben op loopbaanoriëntatie bijvoorbeeld inhoudelijk
– ook ten behoeve van derden – vastgelegd worden in een zogenaamd ‘toekomstdossier’.
Hiervoor zijn via de ‘onderwijsondersteunende instellingen’ verschillende modellen
beschikbaar.
Op de cijferlijst in de Vernieuwde Tweede Fase kan wel een schooleigen programma op de
cijferlijst worden opgenomen: een school voor bijzonder onderwijs kan een cijfer voor
godsdienst/levensbeschouwelijke vorming geven. Andere schooleigen programma’s
mogen niet vermeld worden.
Regelingen
Diploma en cijferlijst
In artikel 52, lid 4 van het Eindexamenbesluit is vastgelegd dat het ministerie van OCW
modellen voor de cijferlijst vaststelt, waaronder ook de voorlopige cijferlijst. Artikel 29 van
de wet regelt dat voor modellen voor het diploma. In maart 2001 is de definitieve regeling
‘Modellen diploma’s vwo/havo’ vastgesteld. Deze geldt voor de Tweede Fase Oude Regeling.
In de bijlage van deze regeling zijn zowel modellen voor cijferlijsten en diploma’s als
ook voor certificaten (voor het vavo) opgenomen.
Onderdeel van de regeling is ook een lijst met officiële benamingen van de examenvakken.
Een bijzondere bepaling regelt de rol van een extra vak, zowel voor de uitslagbepaling in
de Tweede Fase Oude Regeling als voor die van de Vernieuwde Tweede Fase. Artikel 48, lid
3 van het Eindexamenbesluit bepaalt dat één of meer eindcijfers van de vakken niet bij de
bepaling van de definitieve uitslag worden betrokken indien dat nodig is om de kandidaat
te laten slagen. De overgebleven vakken dienen wel een eindexamen te vormen. Het vak
dat niet betrokken wordt bij de uitslag, wordt wel vermeld op de cijferlijst, tenzij de leerling
daar bedenkingen tegen heeft geuit (artikel 52, lid 3 van het Eindexamenbesluit) (zie
voor nadere details Slaag/zakregeling).
De regeling gaat vergezeld van een uitgebreide toelichting en handleiding voor het invullen
van de examendocumenten. Hierin wordt onder andere aandacht besteed aan deel- en
heelvakken: bij voorbeeld voor de plaats op de cijferlijst voor Duits1,2 als het een aanvulling
betreft vanuit Duits1 (zie hiervoor ook Becijfering (deel)vakken).
Als een leerling voor twee profielen slaagt, ontvangt hij of zij ook twee cijferlijsten. De
naam van beide profielen wordt vermeld op het diploma. Op beide cijferlijsten staan in
principe dezelfde vakken, maar de ordening verschilt: wat op de ene cijferlijst een vak van
het profieldeel is, is op de andere cijferlijst een vak van het vrije deel. Overigens, om te
kunnen slagen voor twee profielen is het voldoende om voor één profiel een profielwerkstuk
te hebben gemaakt. Als dat in beide profielen past, wordt het op beide cijferlijsten
vermeld. Als het in één profiel niet past, wordt in de desbetreffende ruimte vermeld: n.v.t.
Met ingang van het schooljaar 2007-2008 wordt in artikel 52a van het Eindexamenbesluit
geregeld dat aan een tussentijds vertrekkende leerling een voorlopige cijferlijst wordt uitgereikt
als de leerling een of meer vakken (in het voorlaatste leerjaar) heeft afgesloten.
Het kan gaan om vakken met alleen een schoolexamen, maar ook om vakken met een centraal
examen. Dit indien de school de leerling in de gelegenheid heeft gesteld deel te
nemen aan het vervroegd centraal examen in het voorlaatste leerjaar. De ontvangende
school moet de behaalde resultaten – die ook in BRON dienen te zijn aangeleverd en
zodoende aan de inspectie gemeld – overnemen (zie voor nadere details Voorlopige
cijferlijst). De regeling geldt vanaf 2007 zowel voor leerlingen in de Tweede Fase Oude
Regeling als voor leerlingen in de Vernieuwde Tweede Fase.
Op de cijferlijst voor de Tweede Fase Oude Regeling is geen plaats voor vermelding van
schooleigen onderdelen c.q. programma’s die in het geheel vrije deel zijn gevolgd.
Vermelding van dit soort onderdelen op de cijferlijst maakt de cijferlijst zelfs ongeldig. Een
school kan deze wel op eigen wijze buiten de cijferlijst vermelden.
Ook voor de Vernieuwde Tweede Fase worden modellen voor (voorlopige) cijferlijst en
diploma en een lijst met de officiële benamingen van de examenvakken gepubliceerd.
Bij het ter perse gaan van deze uitgave was deze lijst nog niet beschikbaar.
30
31

deel 1
Zie ook Becijfering (deel)vakken
Ook de doorstroomregeling die betrekking heeft op de Vernieuwde Tweede Fase kenmerkt
zakboek tweede fase
Zie ook Slaag/zakregeling
Zie ook Voorlopige cijferlijst
Bronnen:
- Regeling overgangsmaatregelen profielexamens havo 2000 van 23 februari 2000, VO/
BOB-2000/5403, Gele Katern 6/7 (15 maart 2000), pagina 28-35.
zich daarin dat elke opleiding ten minste met één profiel zonder nadere eisen toegankelijk
is. De regeling voor de Vernieuwde Tweede Fase is door de minister in november 2006 in
concept vastgesteld. Deze regeling is te vinden via www.cfi.nl en via www.tweedefaseloket.nl.
Bij het ter perse gaan van deze publicatie was de definitieve regeling nog niet
vastgesteld.
Regelingen
- Regeling modellen diploma’s v.w.o.-h.a.v.o. profiel van 9 maart 2001, VO/BOB/2001/
Bronnen:
10037, Gele Katern 8 (21 maart 2001), pagina 5-29.
- Wijziging van de Regeling nadere vooropleidingseisen hoger onderwijs 1998, HO/BL-
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorgani-
2006/8595 van 28 april 2006, Staatscourant 92 van 11 mei 2006.
satie en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 48 lid 3, pagina 66 en arti-
- www.cfi.nl: typ ‘nadere vooropleidingseisen’ in het zoekvenster.
kel 52 lid 4, pagina 72.
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van het centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
Doubleren
Zie Bevorderingsregeling
artikel 52a, Staatsblad 94, 2007.
Dyslexie
Doorstroomrechten
In de bovenbouw zijn leerlingen die vallen onder de voorschriften voor de Tweede Fase
Met de term doorstroomrechten wordt hetzelfde aangeduid als ‘Toelatingseisen voor het
Oude Regeling op het vwo verplicht naast Engels en Nederlands ook Frans en Duits en op
hoger onderwijs’. De regeling waarin een en ander vastgelegd is, heet officieel ‘Regeling
de havo een tweede moderne vreemde taal te volgen. Die verplichting betreft deeltalen.
nadere vooropleidingseisen hoger onderwijs’. Deze eisen worden officieel vastgesteld
In de Vernieuwde Tweede Fase geldt dat de atheneumleerlingen naast Nederlands en
door het ministerie van OCW, waarbij de adviezen van de HBO-Raad en de VSNU maat-
Engels nog één andere moderne (vreemde) taal in het pakket moeten hebben. Maar nu in
gevend zijn. Uitgangspunt bij de start van de Tweede Fase (1998) was dat tot iedere
zijn geheel; deeltalen bestaan immers vanaf 2007 niet meer. Voor havisten geldt die
opleiding tenminste één profiel zonder nadere eisen toegang zou moeten bieden. In
verplichting van een tweede moderne vreemde taal niet. Ook niet voor de gymnasiumleer-
maart 1998 werd de eerste versie van de regeling gepubliceerd. Sindsdien zijn er vele
lingen: die volgen in het gemeenschappelijk deel een klassieke taal.
wijzigingen op geweest, o.a. als gevolg van de invoering in het hoger onderwijs van de
bachelor-masterstructuur, de naamswijziging van opleidingen en het ontstaan van
In de onderbouw van havo en vwo is het volgen van zowel een tweede als een derde
nieuwe opleidingen. De laatste versie van de regeling is gepubliceerd in april 2006.
moderne vreemde taal (Frans en Duits of in plaats van één daarvan Spaans, Russisch,
Dit overzicht, dat geldt voor de Tweede Fase Oude Regeling, is te vinden op www.twee-
Italiaans, Arabisch of Turks) verplicht. Onder de mammoetwet konden dyslectische leer-
defase-loket.nl in de rubriek ‘downloaden’ en in de rubriek ‘informatie’ onder ‘door-
lingen deze talen laten vallen op het moment dat zij hun vakkenpakket samenstelden (4e
stroomrechten’ (zowel bijlage A (wo) als bijlage B (hbo)). Ook is de regeling te vinden
of 5e klas). In de Tweede Fase Oude Regeling is dit anders geworden: er is een gemeen-
via www.cfi.nl.
schappelijk deel gekomen met daarin talige verplichtingen (één deeltaal op de havo en
32
twee – Frans en Duits – op het vwo). Er bestaat geen algemene vrijstellingsregeling voor
33

deel 1
- Een dyslectische leerling die een mavo-diploma heeft, doorstroomt naar het havo en in
de onderbouw van het mavo/vmbo-t was vrijgesteld op grond van artikel 11e van de wet
van het volgen van Frans of Duits, is ook in de bovenbouw van de havo vrijgesteld van
Frans1 of Duits1 (artikel 26e, lid 4c van het Inrichtingsbesluit). De tijd die door de
vrijstelling vrijkomt, moet wel op een andere manier worden ingevuld met bij voorkeur
‘talig’ onderwijs.
- Een leerling die een havo-diploma heeft, doorstroomt naar het vwo en op het havo op
grond van artikel 26e, lid 4c was vrijgesteld voor Frans1 of Duits1, kan ook op het vwo
vrijstelling krijgen voor Frans1 en Duits1. De tijd die door de vrijstelling vrijkomt, moet
wel op een andere manier worden ingevuld met bij voorkeur ‘talig’ onderwijs.
- Bij hoge uitzondering is er eventueel in andere gevallen (dus leerlingen die niet via een
omweg in de bovenbouw havo of vwo terechtkomen of die op de mavo/vmbo-t geen
vrijstelling hebben gehad, maar de taal gewoon niet hebben gekozen) vrijstelling voor
Frans1 en/of Duits1 mogelijk op grond van artikel 26e, lid 5. Volgens het Inrichtingsbesluit
moest deze vrijstelling door de inspectie worden goedgekeurd. Op 2 juli 2003
heeft de inspectie echter aan alle scholen voor havo en vwo een brief gezonden, waarin
zij meedeelt dat goedkeuring door en melding bij de inspectie niet langer nodig is. Wel
blijft gelden dat de tijd die door de vrijstelling vrijkomt, wordt ingevuld met bij voorkeur
ander ‘talig’ onderwijs. Deze vrijstellingsmogelijkheid zou ook benut kunnen worden
voor dyslectische leerlingen.
zakboek tweede fase
Regelingen
de deeltalen voor dyslectische leerlingen. Als een school een dyslectische leerling tegemoet
wil komen, is het volgende mogelijk.
In de Vernieuwde Tweede Fase kunnen er ontheffingen (zie voor het onderscheid tussen
ontheffing en vrijstelling bij ‘Vrijstellingen’) voor de tweede moderne vreemde taal op het
atheneum verleend worden op de volgende gronden:
- de leerling heeft een stoornis die specifiek betrekking heeft op taal of een zintuiglijke
stoornis die effect heeft op taal;
- de leerling heeft een andere moedertaal dan de Nederlandse taal of de Friese taal;
- de leerling volgt onderwijs in het profiel Natuur en techniek of het profiel Natuur en
gezondheid en het onderwijs in de taal verhindert naar verwachting een succesvolle
afronding van de opleiding.
Vanaf 2002 (regeling deeltalen, zie ook verder) mogen scholen voor de Tweede Fase Oude
Regeling zelf bepalen welke vaardigheden in de deeltalen aan de orde komen en getoetst
worden. Op het vwo hoeft men zich dus niet te beperken tot de leesvaardigheid en kan
het programma ook bestaan uit uitsluitend luister- en spreekvaardigheid. Ook (individueel)
maatwerk is daarbij toegestaan. De school kan er dus voor kiezen om dyslectische
leerlingen op het vwo niet op leesvaardigheid en wel op luister- en spreekvaardigheid te
toetsen.
De voorwaarden lijken nogal wat ruimte te laten voor eigen interpretatie. Reden voor
het Tweede Fase Adviespunt om het thema te behandelen in zijn ‘Dilemmareeks’ (zie
www.tweedefase-loket.nl >> files downloaden >> Dilemma: Ontheffing voor de 2e moderne
(vreemde) taal).
In artikel 26e van het Inrichtingsbesluit dat geldt voor de Tweede Fase Oude Regeling zijn
de vrijstellingsmogelijkheden voor de deeltalen Frans en Duits geregeld. Het gaat om de
volgende gevallen:
34
35

deel 1
Ten aanzien van de extra faciliteiten voor dyslectische leerlingen tijdens het examen heeft
de Tweede Fase geen wijzigingen gebracht, net zo min als de Vernieuwde Tweede Fase.
Dat betekent dat op grond van artikel 55 van het Eindexamenbesluit de directeur kan
bepalen op welke afwijkende wijze het examen afgelegd mag worden bij de vakken waarvoor
dat nodig wordt gevonden. Voor afwijkingen in de wijze van examineren is een deskundigenverklaring
nodig. Wat het centraal examen betreft kan daarmee in ieder geval de
duur van de toetsen waarvoor dat nodig wordt gevonden, met ten hoogste 30 minuten
verlengd worden. Andere aanpassingen kunnen alleen worden toegestaan voor zover
daarvoor door een deskundige (psycholoog of orthopedagoog) een voorstel is gedaan of
als de aanpassing aansluit bij de begeleidingsadviezen van diezelfde deskundige. Zo’n
aanpassing zou bijvoorbeeld het gebruik van een computer (laptop) met tekstverklanking
kunnen zijn of het gebruik van een reading-pen.
Vanaf het schooljaar 2006-2007 is het niet meer mogelijk examenopgaven met grotere
letter te bestellen, want vanaf dan worden examenopgaven standaard met een grotere
letter geleverd. Desgewenst kunnen scholen zelf voor (extra) vergroting van de opgaven
zorgen. Indien het daartoe noodzakelijk is de envelop met opgaven eerder te openen dan
bij de start van de examenzitting, kan voor de geheimhoudingsprocedure het ‘protocol
geheimhouding’ van VO-project nuttig zijn.
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26e derde en
vierde lid, pagina 55 en 56.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 55, pagina 77.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26e lid 4, pagina 51, Eindexamenbesluit artikel 11
lid 6, pagina 60.
- www.VO-project.nl >> examens >> protocollen en checklisten en/of www.VO-raad.nl >>
onderwijs en kwaliteit >> schoolontwikkeling en innovatie >> examens >> protocollen en
checklisten.
zakboek tweede fase
Regelingen
Eigen vakken
Zie Schooleigen vakken
Eindexamenbesluit
Zie Inrichtings- en Eindexamenbesluit
Een regeling waar scholen in het verleden een beroep op konden doen om extra onderwijs
voor of begeleiding van dyslectische leerlingen te verzorgen, was de ‘Regeling dyslexie
voortgezet onderwijs’. Kern van de regeling was dat er geld kon worden aangevraagd voor
leerlingen in het eerste leerjaar van het voortgezet onderwijs. Uitgangspunt was een
bedrag van € 454 euro per leerling; naar gelang het aantal aanvragen kon dit bedrag
verlaagd of verhoogd worden. Het totaal beschikbare budget was € 1.135.000 euro. In het
kader van de deregulering wordt echter tegenwoordig zo weinig mogelijk geld geoormerkt
naar de scholen overgemaakt. Ook niet meer het bedrag voor eventuele dyslectische leerlingen.
Dat is na de komst van de lumpsumfinanciering opgenomen in het grotere geheel.
Dat betekent dat elke school geld krijgt ten behoeve van dyslexiebeleid, onder de vlag van
‘overige exploitatiekosten’.
Examendossier
Het werk dat leerlingen maken in het kader van het schoolexamen en dat in zijn geheel
kan worden beschouwd als het examendossier, hoeft niet door de school bewaard te
worden. Dat is zo in de Tweede Fase Oude Regeling en ook in de Vernieuwde Tweede Fase.
Nergens is in de regelgeving vastgelegd dat er een verplichting is om schoolexamenwerk
van de leerling een bepaalde tijd te bewaren. Een dergelijke verplichting bestaat wel ten
aanzien van het werk dat gemaakt is voor het centrale examen (artikel 57 Eindexamenbesluit).
De bewaartermijn voor dat werk is zes maanden na het vaststellen van de uitslag.
Schoolexamenwerk kan derhalve gewoon worden meegegeven aan leerlingen of door leerlingen
zelf in een (dossier)map bewaard worden. Als werk wordt teruggegeven is het wel
zo verstandig een systeem op te zetten dat garandeert dat er bij alle partijen duidelijkheid
is over de behaalde resultaten. Bij voorbeeld door docenten/ouders/leerlingen te laten
tekenen voor de per toetsperiode geregistreerde cijfers.
Zie ook Afwijkende wijze van examineren
Zie ook Vrijstellingen
36
37

deel 1
Bron:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 57, pagina 79.
‘handreikingen’ door de SLO opgesteld. Deze zijn – in tegenstelling tot de stofomschrijvingen
voor het centraal examen – niet verplichtend.
zakboek tweede fase
Examenprogramma’s: aanpassingen t.b.v. Vernieuwde Tweede Fase
Een tweede verschil is dat voor bijna alle vakken tijdens de Vernieuwde Tweede Fase geldt
dat niet het gehele programma in het centraal examen getoetst wordt. In de Tweede Fase
Oude Regeling kan voor een beperkt aantal vakken het totale programma in het centraal
examen aan de orde komen. In de Vernieuwde Tweede Fase wordt voor die vakken meer
aansluiting gezocht bij wat ook voor de andere vakken geldt: het centraal examen heeft
betrekking op een selectie van de stof. Die selectie beslaat ongeveer 60% van het totale
eindexamenprogramma. De rest wordt alleen in het schoolexamen getoetst. Daarbij kan
de school zich beperken tot alleen die stof, maar ook kan zij onderdelen die in het centraal
examen worden getoetst tevens in het schoolexamen aan de orde stellen. Dat kan betekenen
dat de school (voor één, enkele of alle vakken) kiest voor een schoolexamen waarin
de volle 100% van het programma aan de orde wordt gesteld.
Bovendien kunnen bovenop de onderdelen die beschreven staan in het examenprogramma,
ook ‘eigen’ onderdelen geplaatst worden. Daardoor kan het geheel van schoolexamen en
centraal examen ook gaan over meer dan 100% van het landelijk vastgestelde examenprogramma.
Het gegeven dat in het schoolexamen per 2007 ook c.e.-stof getoetst mag
worden, is voor een deel van de vakken nieuw. Terwijl dit voor sommige vakken in de Tweede
Fase Oude Regeling niet mag (bijvoorbeeld leesvaardigheid bij de moderne vreemde talen),
is het juist voor andere verplicht (zoals bijvoorbeeld bij de economische en natuurwetenschappelijke
vakken). Dat in de Vernieuwde Tweede Fase in het schoolexamen ook stof
getoetst mag worden bovenop het examenprogramma, is voor alle vakken nieuw.
Regelingen
De examenprogramma’s van de Vernieuwde Tweede Fase gelden vanaf het schooljaar
2007-2008 voor de leerlingen die dan in de vierde klas zitten. De bijbehorende centrale
examens worden dus voor de havo voor het eerst in 2008-2009 en voor het vwo voor het
eerst in 2009-2010 afgenomen.
De examenprogramma’s voor geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijleer zijn in de
Vernieuwde Tweede Fase ingrijpend gewijzigd. Voor de andere examenprogramma’s geldt
dat ze inhoudelijk weinig nieuwe elementen bevatten in vergelijking met de programma’s
van de Tweede Fase Oude Regeling. Soms hebben er wel herschikkingen plaatsgevonden,
bij wiskunde het meest ingrijpend.
Er zijn wel principiële verschillen tussen de Tweede Fase Oude Regeling en de Vernieuwde
Tweede Fase wat betreft de beschrijving van de examenprogramma’s. Dat geldt voor alle
vakken.
Het eerst in het oog springende verschil is de omvang: voor een beschrijving van de
programma’s van de Vernieuwde Tweede Fase zijn aanzienlijk minder pagina’s nodig dan
voor de beschrijving van de programma’s van de Tweede Fase Oude Regeling. Dat is een
gevolg van de keuze voor ‘globale’ stofomschrijvingen. De examenprogramma’s tijdens de
Oude Regeling bevatten gedetailleerde beschrijvingen van de te bereiken eindtermen,
gegroepeerd in domeinen en subdomeinen. Zulke gedetailleerde beschrijvingen gelden
tijdens de Vernieuwde Tweede Fase alleen nog voor de stof die in het centraal examen aan
de orde komt, de rest van de stof wordt slechts op hoofdlijnen beschreven. Overigens, de
stofomschrijving voor het centraal examen staat voor de programma’s tijdens de
Vernieuwde Tweede Fase niet in het examenprogramma zelf, maar in door de Cevo geformuleerde
uitwerkingen die per vak in de vorm van een syllabus zijn gepubliceerd. De
beschrijvingen in die syllabi zijn wat gedetailleerdheid betreft ongeveer gelijk aan de
beschrijvingen in de examenprogramma’s die gelden voor de Tweede Fase Oude Regeling.
Uitwerkingen voor het schoolexamen in de Vernieuwde Tweede Fase zijn in de vorm van
Een derde verschil bestaat er uit dat de examenprogramma’s tijdens de Tweede Fase Oude
Regeling vormvoorschriften en voorschriften voor de weging bevatten en die tijdens de
Vernieuwde Tweede Fase niet. Ter illustratie: in het examenprogramma voor Nederlands
Oude Regeling staat een schrijfdossier voorgeschreven (vormvoorschrift). Dat staat er voor
het programma per 2007 niet meer in: een school kan voor een schrijfdossier kiezen. Dat
er in de examenprogramma’s tijdens de Vernieuwde Tweede Fase geen vormvoorschriften
zijn opgenomen, betekent bij voorbeeld ook dat er geen praktische opdrachten worden
voorgeschreven. Het blijft overigens wel verplicht het examenprogramma te toetsen, dus
ook de daarin beschreven vaardigheden. Dan komt men al snel uit bij iets als praktische
opdrachten of toetsvormen die daar veel gelijkenis mee vertonen.
38
39

deel 1
Ook ter illustratie: in het examenprogramma Oude Regeling voor de moderne vreemde
traal examen hebben. Bijvoorbeeld, informatica en Italiaans zijn beide vakken die alleen
zakboek tweede fase
talen staat dat de onderdelen luistervaardigheid, gespreksvaardigheid en schrijfvaardigheid
elk voor een derde deel het cijfer van het schoolexamen bepalen (wegingvoorschrift).
Met de programma’s per 2007 beslist de school zelf hoe zwaar de verschillende onderdelen
in het eindcijfer voor het schoolexamen meewegen.
Zijn in het voorgaande verschillen beschreven die de opzet van alle examenprogramma’s
met een schoolexamen worden afgesloten. Het zijn wel échte examenvakken, want er
bestaat voor deze vakken een officieel landelijk, door de wetgever vastgesteld examenprogramma.
Een schooleigen programma daarentegen heeft geen landelijk examenprogramma
en is dus geen officieel examenvak. Echter, de minister kan een school of groep scholen
toestemming verlenen een schooleigen vak te beschouwen als examenvak. Die toestemming
moet dan wel expliciet verleend zijn.
Regelingen
betreffen, een vierde verschil betreft de gedeeltelijke of zelfs volledige inhoudelijke herziening
van verschillende examenprogramma’s. Volledig nieuw vanaf de Vernieuwde Tweede
Zie ook Combinatiecijfer
Fase zijn de examenprogramma’s voor geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijleer
Zie ook Godsdienst/Levensbeschouwelijke vorming
(niet te verwarren met maatschappijwetenschappen), en het nieuwe vak ‘natuur, leven en
Zie ook Vrij deel
technologie’. De ordening binnen de wiskundevakken is ingrijpend gewijzigd, waarbij de
programma’s zijn herordend in wiskunde A, B, C en D. Bovendien hebben rekenvaardigheden
Bron:
en algebraïsche vaardigheden een plek in deze wiskundeprogramma’s gekregen.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
De deel-/heelvakkenstructuur bij biologie, economie, natuurkunde en scheikunde is
maart 2007, Eindexamenbesluit lid 1c van de artikelen 11, 12 en 13, pagina 59, 61 en 63.
vervangen door een structuur met alleen gehele vakken (die niet precies dezelfde omvang
en inhoud hebben als de vakken waar zij uit voortkomen). De omvang van vrijwel alle
andere vakken is per 2007 aangepast.
Extra vak
Zie Diploma en cijferlijst
De verwachting is dat per 2010 of 2011 voor de bètavakken een nieuw geactualiseerd
examenprogramma gaat gelden. Voor wiskunde, scheikunde, natuurkunde en biologie zijn
vernieuwingscommissies actief. Ook voor economie geldt dat waarschijnlijk per 2010 een
nieuw geactualiseerd examenprogramma van kracht wordt.
Flexibilisering centraal examen
Zie Centraal examen
Zie ook Vernieuwing examenprogramma’s
Zie ook Wiskunde
Geheel vrij deel
Zie Vrij deel
Examenvak
Gemeenschappelijk deel
‘Examenvakken’ zijn die vakken waarvoor door de wetgever een landelijk examenprogramma
is vastgesteld. De wijze van afsluiten (met alleen een school- óf centraal exa-
Het gemeenschappelijk deel in de Tweede Fase Oude Regeling is groter dan het gemeen-
men of met een school- én een centraal examen) is daarbij niet relevant. In overzicht C op
schappelijk deel in de Vernieuwde Tweede Fase, met name voor de havo. De omvang op de
pagina 126 is te lezen welke vakken alleen met een schoolexamen of alleen met een cen-
havo is 1480 slu tegenover 1120 in de Vernieuwde Tweede Fase, een verschil van 360 uur.
40
traal examen worden afgesloten en welke vakken zowel een schoolexamen als een cen-
Het verschil zit niet alleen in het kleinere aantal vakken, maar ook in de omvang van de
41

deel 1
vakken: Nederlands, Engels en CKV blijven gelijk met respectievelijk 400, 360 en 120 slu,
Op het gymnasium staat in de Vernieuwde Tweede Fase een klassieke taal in het gemeen-
zakboek tweede fase
ANW en de deeltaal verdwijnen (minus 320 uur) en maatschappijleer wordt 40 uur kleiner.
gemeenschappelijk deel havo tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
Nederlands 400 400
Engels 360 360
2e moderne vreemde taal1 160 -
ANW 160 -
Maatschappijleer 160 120
schappelijk deel op de plaats waar in het atheneum een tweede moderne vreemde taal
staat. De klassieke taal is naar keuze van de leerling Latijn of Grieks. De omvang van de
klassieke talen is in de Vernieuwde Tweede Fase 600 uur, daarvoor was hij 480 uur. De
totale omvang van het gemeenschappelijk deel is op het gymnasium in de Tweede Fase
Oude Regeling 1960 uur en in de Vernieuwde Tweede Fase 2040 uur. Dit verschil is een
optelsom van het schrappen van geschiedenis (min 80), verkleinen van ANW en CKV met
respectievelijk 80 en 40 uur (min 120) en het vergroten van de totale omvang van de taalverplichting
van 320 (twee keer 160) naar 600 (plus 280).
In de Tweede Fase Oude Regeling staat de klassieke taal in het vrije deel.
Regelingen
CKV(1) 120 120
LO(1) 120 120
Totaal 1480 1120
gemeenschappelijk deel gymnasium tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
Nederlands 480 480
Op het vwo zijn de verschillen minder groot. De totale omvang van het gemeenschappelijk deel
op het atheneum is 1960 uur in de Tweede Fase Oude Regeling en is 1920 uur voor de Vernieuwde
Tweede Fase. Dit verschil is een optelsom van het schrappen van geschiedenis (min
80), verkleinen van ANW en CKV met respectievelijk 80 en 40 uur (min 120) en het vergroten
van de totale omvang van de taalverplichting van 320 (twee keer 160) naar 480 (plus 160).
Engels 400 400
Frans1 160 -
Duits1 160 -
Klassieke taal - 600
Maatschappijleer 120 120
Geschiedenis 80 -
KCV 200 160
gemeenschappelijk deel atheneum tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
ANW 200 120
LO(1) 160 160
Nederlands 480 480
Totaal 1960 2040
Engels 400 400
Frans1 160 -
Duits1 160 -
2e moderne vreemde taal - 480
Maatschappijleer 120 120
Geschiedenis 80 -
CKV(1) of KCV 200 160
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26b en 26c,
pagina 40-51.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b en 26c, pagina 41 e.v.
ANW 200 120
LO(1) 160 160
42
Totaal 1960 1920
43

deel 1
Geschiedenis in EM en CM op het vwo
In de Vernieuwde Tweede Fase vallen de onderdelen in het geheel vrije deel ook buiten de
slaag/zakbeslissing. Dat hoeft echter niet te gelden voor godsdienst/levensbeschouwelijke
vorming. Als de school dat wenst, kan zij voor dit vak een cijfer toekennen dat meeweegt
in het combinatiecijfer (zie aldaar). Dat is echter alleen aan bijzondere scholen
toegestaan.
zakboek tweede fase
Geschiedenis staat in de Vernieuwde Tweede Fase in het vwo in zowel het profiel Economie en
maatschappij als in het profiel Cultuur en maatschappij. In EM met 440 uur en in CM met 480
uur. Dit verschil is ontstaan doordat het vak in het profiel EM in eerdere voorstellen voor de
Vernieuwde Tweede Fase een profielkeuzevak was. Na het advies van de Raad van State
verkreeg het vak een vaste positie binnen het profieldeel van EM. Om de hoeveelheid studielast
van de verplichte vakken in zijn totaliteit voor EM niet groter te maken dan voor andere
profielen is aan het vak 440 uur studielast toebedeeld. In de beschrijving van het examenprogramma
is er rekening mee gehouden dat scholen met dit verschil uit de voeten kunnen.
De school is verplicht zich aan het examenprogramma te houden. Om praktische redenen
kan de school er voor kiezen het geschiedenisprogramma voor EM gelijk te schakelen aan
dat van CM. Het omgekeerde – het programma voor CM beperken tot dat van EM – mag
echter niet: de CM-leerling zou in dat geval niet voldoen aan de eisen van het examenprogramma.
Het examenprogramma geschiedenis voor de Vernieuwde Tweede Fase is overigens t.o.v.
het programma in de Tweede Fase Oude Regeling volledig herzien. Bij dit herziene
examenprogramma behoort een nieuw centraal examen. Documenten behorend bij de
experimentele centrale examens die op zes havo-scholen in het kader van een pilot zijn
afgenomen, zijn te vinden op de website van het Instituut voor Geschiedenisdidactiek:
www.ivgd.nl. Het gaat om opgavenboekjes, bronnenboekjes en correctievoorschriften van
deze experimentele examens.
Als de school het eindcijfer voor het vak mee wil laten wegen (aangezien dat vak geen
onderdeel uitmaakt van het verplichte examenpakket, hoeft dat niet), dan doet zij dit via
het combinatiecijfer. Dat geldt dan voor alle leerlingen die dat vak hebben moeten volgen.
Deze beslissing moet terug te vinden zijn in het examenreglement en zichtbaar worden in
het programma van toetsing en afsluiting (pta).
Enkele dagen voor de aanvang van het centraal examen levert de school de eindcijfers
voor de schoolexamens aan in BRON aan de IB-Groep. Dat geldt eventueel ook voor het
eindcijfer voor godsdienst/levensbeschouwelijke vorming. Een eenmaal aangeleverd
eindcijfer kan niet meer teruggetrokken worden: het combinatiecijfer staat daarmee vast.
Regelingen
In het Eindexamenbesluit voor de Vernieuwde Tweede Fase staat in artikel 49, lid 6d een
passage (“tenzij…onder c.”) waarin er op wordt gewezen dat het vak zoals het in dit artikel
bedoeld is, niet verward moet worden met het ‘grote’ vak godsdienst: een schooleigen vak
dat de school alleen met toestemming van de minister als examenvak zou kunnen aanbieden
(Zie ook ‘Schooleigen vakken’).
De Besturenraad biedt scholen die daar behoefte aan hebben ondersteuning bij de invoering
van godsdienst als examenvak. In dat kader heeft zij ook een handreiking opgesteld (SBM,
Maandblad van de Besturenraad, mei 2006, nummer 9, Thema-inlegvel nummer 45). Ook de
Bond KBVO stelt een handreiking beschikbaar (www.bondkbvo.nl >> publicaties >> handreiking
>> godsdienst/levensbeschouwing als examenvak).
Zie ook Examenprogramma’s: aanpassingen t.b.v. Vernieuwde Tweede Fase
Godsdienst/Levensbeschouwelijke vorming
Een school kan aandacht willen besteden aan Godsdienst of Levensbeschouwelijk
vormingsonderwijs. De ruimte daarvoor is aanwezig in het geheel vrije deel: dat is de
ruimte die scholen hebben om onderdelen te plaatsen die zij belangrijk vinden als aanvulling
op het voorgeschreven programma. Scholen kunnen in de Tweede Fase Oude Regeling
deze onderdelen beoordelen en becijferen, maar ze wegen niet mee in de slaag/zakbeslissing.
Onderdelen in het geheel vrije deel kunnen hooguit meetellen bij de beslissing een
leerling naar een hoger leerjaar te bevorderen of te laten zitten.
Zie ook Combinatiecijfer
Zie ook Slaag/zakregeling
Bron:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 49 lid 6d en 7, pagina 68.
44
45

zakboek tweede fase
Tweede Fase Oude Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase. Overigens kan een
atheneumleerling KCV in het pakket hebben: als de school dat mogelijk maakt, kan de
atheneumleerling CKV inruilen voor KCV.
Het verschil tussen een gymnasium- en atheneumleerweg in de Tweede Fase Oude
Regeling is wat studielast betreft groter dan in de Vernieuwde Tweede Fase: de voorschriften
geven aan dat de gymnasiumleerling van het vrije deel 480 uur aan examenvakken
moet besteden (gelijk aan de omvang van een klassieke taal) en de atheneumleerling
120 uur. Dat is een verschil van 360 uur. Door overige keuzes kunnen de verschillen
groter of kleiner dan die 360 uur zijn.
deel 1
Regelingen
Overigens geldt voor een gymnasiumleerling dat hij of zij in de onderbouw beide klassieke
talen moet hebben gevolgd.
Ten slotte: een gymnasiumdiploma mag alleen uitgereikt worden door de school die daartoe
gerechtigd is (zelfstandig gymnasium of school met officieel toegekende gymnasiale
afdeling).
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 21 lid 1, pagina
30.
Grieks
Zie Klassieke talen
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 2, pagina 41.
Gymnasium
Gymnastiek
Zie Lichamelijke opvoeding
In de Vernieuwde Tweede Fase bestaat het verschil tussen een atheneumopleiding en een
gymnasiumopleiding er uit dat voor het atheneum een tweede moderne vreemde taal (480
slu) en voor het gymnasium een klassieke taal (600 slu) in het gemeenschappelijk deel
Handelingsdeel
staat. Dat betekent dat de studielast voor de gymnasiumleerling 120 uur groter is dan
voor de atheneumleerling. Overigens kunnen de verschillen in hoeveelheid studielast door
In de Tweede Fase Oude Regeling is een handelingsdeel bij veel vakken een in het
keuzes in het profieldeel en vrije deel groter of kleiner worden.
examenprogramma voorgeschreven toetsvorm. De Verlichtingsmaatregelen hebben de
handelingsdelen echter vanaf 2003/2004 facultatief gemaakt. Alleen het schrijfdossier bij
Een ander verschil bestaat er uit dat in de gymnasiale opleiding klassieke culturele
het vak Nederlands is een verplicht handelingsdeel gebleven. Voor de handelingsdelen
46
vorming (KCV) staat in plaats van culturele en kunstzinnige vorming (CKV), zowel in de
‘literatuur’ bij de talen geldt dat niet per se een leesdossier aangelegd hoeft te worden.
47

deel 1
zakboek tweede fase
Uiteraard moeten wel de boeken gelezen worden.
De examenprogramma’s in de Vernieuwde Tweede Fase kennen geen vormvoorschriften en
voorschriften voor de weging. Er worden dus ook geen handelingsdelen voorgeschreven,
ook niet voor Nederlands.
Herkansingen en herexamen
Hulpmiddelen bij het examen
Zie Toegestane hulpmiddelen
Informatica
Zie Scholing
Regelingen
Oorspronkelijk waren er in het Eindexamenbesluit voor de Tweede Fase Oude Regeling
bepalingen opgenomen ten aanzien van het minimale en maximale aantal herkansingen
van onderdelen van het schoolexamen. Achtergrond voor het bestaan van dit artikel was
dat in verband met het toegenomen belang van het schoolexamen er naar gestreefd werd
dat er tussen de scholen minder verschillen op dit gebied zouden bestaan en – daarmee
samenhangend – dat de herkansingsmogelijkheden op de verschillende scholen meer
gelijkenis zouden vertonen. Veel scholen meldden echter onmiddellijk na de invoering van
de Tweede Fase dat de uitvoering van deze bepalingen door hen als lastig werd ervaren.
Daarom is al snel besloten de bepalingen in deze artikelen te laten vervallen. Een school
kan nu zelf een regeling voor herkansing, voor herexamen of voor beide vaststellen. Deze
regeling moet worden opgenomen in het eigen examenreglement (en in het programma
van toetsing en afsluiting). Dit is vastgelegd in het Eindexamenbesluit (artikel 31, Examenreglement
en programma van toetsing en afsluiting).
Inrichtings- en Eindexamenbesluit
De wijzigingen in het Inrichtingsbesluit in verband met de invoering van de Wet Profielen
(ter keuze van de scholen in 1998 of 1999) zijn vastgelegd in ‘Besluit houdende wijziging
van het Inrichtingsbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., het Eindexamenbesluit v.w.o.-
h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. en enkele andere besluiten in verband met invoering van profielen
in het voortgezet onderwijs’ van 15 november 1997. Een en ander is gepubliceerd in het
Staatsblad 588. Dit wijzigingsbesluit is door het PMVO als brochure uitgegeven onder de
titel ‘Wijziging inrichtingsbesluit en examenbesluit havo/vwo’.
In december 1999 werd door ditzelfde PMVO de integrale tekst van het Inrichtingsbesluit
gepubliceerd. In deze tekst zijn alle wijzigingen in verband met de invoering van de
Tweede Fase en het vmbo opgenomen. Een aantal latere tussentijdse wijzigingen is hierin
niet opgenomen. Namelijk een wijziging waardoor een beperking van het met examenvakken
te vullen deel van vrije deel ontstond en een wijziging waardoor de scholen volledige
vrijheid wordt gegeven wat betreft de invulling van het geheel vrije deel. Het verplichte
met examenvakken te vullen deel van het vrije deel voor havo en atheneum is
vanaf die wijziging 120 uur en voor gymnasium 480 uur.
De regelingen voor de Vernieuwde Tweede Fase zijn op dit gebied niet anders dan die voor
de Tweede Fase Oude Regeling.
Bronnen:
- Wijziging Eindexamenbesluit, 15 november 1997, Staatsblad 588, te vinden in: PMVObrochure
Wijziging inrichtingsbesluit en examenbesluit havo/vwo, december 1997,
Artikel 35a en 35b, pagina 48-51.
- Regeling herkansing in schoolexamen vwo/havo, 9 december 1998, VO/BOB-98/52312,
Gele katern 30c (16 december 1998).
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, Artikel 31, pagina 45; Artikel 35a
en 35b, pagina 50.
In het voorjaar van 2003 is er nog eens een wijziging van het Inrichtingsbesluit doorgevoerd,
namelijk een wijziging van artikel 10 inzake de toelating van vmbo-gediplomeerden
tot het vierde leerjaar van het havo (Staatsblad 106, jaargang 2003, 4 maart 2003). In
het betreffende artikel 10, tweede lid, werd onderdeel b gewijzigd door na ‘theoretische
leerweg’ alle beperkende voorwaarden (wiskunde, Frans en Duits, natuur- en scheikunde1
of biologie bij overstap naar een N-profiel) te schrappen. Een school kan overigens wel zelf
(beperkende) voorwaarden stellen aan de toelating vanuit het vmbo theoretische leerweg
48
49

deel 1
tot het vierde leerjaar van de havo. Uiteraard kunnen dit de voorwaarden zijn die in het
oorspronkelijke artikel 10 werden genoemd.
De school die leerlingen uit de gemengde leerweg in 4havo wil laten instromen moet daarvoor
om toestemming van de inspectie vragen. In de beleidsreactie van de minister op het
advies ‘Voortvarend vmbo’ van 9 oktober 2006 staat echter te lezen: “Verder stelt de
Adviesgroep vmbo voor om het vereiste van toestemming van de inspectie voor doorstroom
van de gemengde leerweg naar de havo te laten vervallen. De inspectie geeft aan dat dit
goed past bij de nieuwe bestuurlijke verhoudingen. Aanvragen in dit verband moeten steeds
heel individueel worden bezien en het overgaan van deze bevoegdheid naar het bevoegd
gezag is dan ook logisch. Ik wil daarom in deze zin het inrichtingsbesluit VO wijzigen.” Totdat
het Inrichtingsbesluit is gewijzigd, blijft toestemming van de inspectie vereist.
verlaat een voorlopige cijferlijst ontvangt als hij één of meer vakken (in het voorlaatste
leerjaar) heeft afgesloten.
zakboek tweede fase
Zie ook Vervroegd centraal examen
Zie ook Voorlopige cijferlijst
Bronnen:
- Wijziging inrichtingsbesluit en examenbesluit havo/vwo, PMVO, november 1997.
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000.
- Staatsblad 106, Besluit van 4 maart 2003, houdende wijziging van het Besluit staatsexamens
vwo-havo-mavo 2000 en van het Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-
v.b.o. onder meer in verband met versoepeling van de uitslagregeling voor het v.m.b.o.,
alsmede van het Inrichtingsbesluit W.V.O. onder meer in verband met verruiming van de
toelating tot het vierde leerjaar van het h.a.v.o., 18 maart 2003.
- Aanbieding van en reactie op de rapportage “Voortvarend vmbo” van de Adviesgroep
vmbo, VO/OK/2006/39171 van 9 oktober 2006, pagina 5 (zie www.minocw.nl/vmbo/
kamerstukken).
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007.
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van het centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
artikelen 37a en 52a, Staatsblad 94, 2007.
Regelingen
Vanaf 2007 geldt de Vernieuwde Tweede Fase. Dat betekent dat een aantal artikelen in het
Inrichtingsbesluit en het Eindexamenbesluit is gewijzigd voor hen die onder de Vernieuwde
Tweede Fase vallen. De laatste groep leerlingen waarvoor het ‘oude Inrichtingsbesluit
en het oude Eindexamenbesluit’ geldt, is de groep die in het schooljaar 2006-2007 in de
4e klas van havo of vwo is gestart. Uiteraard blijven de oude besluiten vervolgens gedurende
de gehele havo- of vwo-leerweg van deze leerlingen gelden, tenzij een leerling door
te doubleren in een ander ‘regime’ terechtkomt. Het is namelijk voor de hand liggend de
leerlingen die in het schooljaar 2006-2007 zijn gestart in 4havo of 4vwo en vervolgens in
de vierde klas blijven zitten, te beschouwen als leerlingen in de Vernieuwde Tweede Fase.
Voor hen gelden dan de per 2007 gewijzigde artikelen in Inrichtings- en Eindexamenbesluit.
Die wijzigingen zijn door het Tweede Fase Adviespunt in maart 2007 gepubliceerd
in een brochure, getiteld ‘Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, waarin opgenomen
Wijzigingen in de Wet op het voortgezet onderwijs, Inrichtingsbesluit W.V.O,
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. en het Besluit staatsexamens vwo-havomavo
2000, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt, maart 2007’.
Korte tijd na de aanpassingen in het Eindexamenbesluit t.b.v. de Vernieuwde Tweede Fase
zijn in dit besluit nog enkele wijzigingen aangebracht. Dit in verband met het mogelijk
maken centraal examen in het voorlaatste leerjaar af te leggen. Dit zogenoemde vervroegd
centraal examen geldt met ingang van het schooljaar 2007-2008 voor alle leerlingen in het
vmbo, havo en vwo. En zowel in de Tweede Fase Oude Regeling als in de Vernieuwde
Tweede Fase. In het besluit is tevens geregeld dat een leerling die tussentijds de school
Inspanningsverplichting
Zie Onderwijstijd: 1000 uur per leerjaar
KCV en CKV
Zie CKV en KCV
50
51

deel 1
zakboek tweede fase
KCV en de klassieke taal
Zie Klassieke talen
Klassieke talen
Een gymnasium moet de leerling een keuze uit Latijn en Grieks bieden. Dat geldt zowel
voor de Vernieuwde Tweede Fase als ook voor de Tweede Fase Oude Regeling (zie voor de
Tweede Fase Oude Regeling artikel 13, lid 6 van de wet: “Het onderwijs in het gymnasium
omvat bovendien voor elke leerling Latijnse taal en letterkunde of Griekse taal en letterkunde,
dan wel beide, ter keuze van de leerling.”). Het is dus niet toegestaan het aanbod
tot één klassieke taal te beperken (zie voor dit onderwerp voor de Vernieuwde Tweede
Fase artikel 13, lid 2 van de wet, waarin tevens de benaming is aangepast: taal en literatuur
in plaats van taal en letterkunde).
het combinatiecijfer. Deze beslissing moet terug te vinden zijn in het examenreglement en
zichtbaar worden in het programma van toetsing en afsluiting (pta).
Zie ook CKV en KCV
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26b lid 7e en 8,
pagina 42 en 47.
- Regeling profielen 2003, VO/BOB-2003/16475 van 15 mei 2003, Gele Katern 14 (28 mei
2003), pagina 15-17.
- Zie de ‘Wet van 27 april 2006 tot wijziging van de Wet op het voortgezet onderwijs ter
aanpassing van de profielen in de tweede fase van het vwo en het havo’, in: Regelgeving
voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt, maart 2007,
Artikel 13 lid 2, pagina 12.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 49 lid 6b en 7, pagina 68.
Regelingen
Als de leerling voor een klassieke taal kiest, dan moet hij of zij ook klassieke culturele vorming
(KCV) in het pakket opnemen. Dit geldt zowel voor Latijn als Grieks, ook als één van
die talen op het atheneum wordt gekozen. Als een leerling overstapt van gymnasium naar
atheneum en vervolgens wel Latijn of Grieks in het pakket houdt, moet hij ook het programma
voor KCV in het pakket houden en afronden. De beoordeling voor KCV vindt plaats
in de vorm van een cijfer.
Bij de invoering van de Tweede Fase was het niet toegestaan KCV op het atheneum als
vervangend voor CKV te beschouwen. Met ingang van de Regeling profielen 2003 is dat
wel toegestaan. Vanaf dat moment is het voor een atheneumleerling met een klassieke
taal in het pakket niet meer nodig zowel KCV als CKV1 te volgen: een atheneumdiploma
met KCV in plaats van CKV is toegestaan.
Kunst (algemeen)
In de Vernieuwde Tweede Fase is het vak ‘kunst (algemeen)’ het algemeen theoretische
gedeelte van de vier ‘nieuwe’ kunstvakken, te weten: kunst (beeldende vormgeving),
kunst (muziek), kunst (drama) en kunst (dans). ‘Kunst (algemeen)’ is in naamgeving de
opvolger van CKV2.
In de Vernieuwde Tweede Fase kan de school haar leerlingen toestaan in het vrije deel
kunst (algemeen) als zelfstandig vak te kiezen. De leerling volgt dan het examenprogramma
van dat vak en legt vervolgens het daarbij horende centrale examen af. Het vak heeft
geen schoolexamen. Het behaalde eindcijfer wordt als zelfstandig cijfer vermeld op de
cijferlijst en kan als zodanig meewegen (en compensatie bieden) in de slaag/zakregeling.
Het cijfer maakt dus geen deel uit van het combinatiecijfer.
Echter, omdat het vak kunst (algemeen) door zijn beperkte omvang (200 uur op vwo en
120 uur op havo) niet voldoet aan het criterium van ‘groot vak’ kan het voor een leerling
nooit het enige examenvak zijn in zijn of haar vrije deel. In het vrije deel moet de leerling
immers altijd een examenvak (een vak met een landelijk examenprogramma of een school-
Ook in de Vernieuwde Tweede Fase kan op het atheneum KCV als vervanger voor CKV (de
vakbenaming heeft vanaf 2007 niet meer de toevoeging ‘1’) dienen. De school kan er zelf
voor kiezen om KCV en de klassieke taal te integreren tot één vak of de klassieke taal en KCV
als twee aparte vakken te programmeren. Voor KCV kan een apart cijfer gegeven worden
(voor de hand liggend als het los van de klassieke taal geprogrammeerd wordt) en het cijfer
voor het vak kan meegewogen worden bij de klassieke taal (voor de hand liggend als de
klassieke taal en KCV geïntegreerd worden). Als KCV een apart cijfer krijgt, weegt het mee in
52
53

deel 1
eigen vak waarvoor toestemming van de minister is verkregen) hebben gekozen met de
minimale omvang van 440 uur op vwo en 320 uur op havo.
een van de vakken kunst (beeldende vormgeving, muziek, drama of dans) in het vrije deel
om te voldoen aan de verplichting dat in dat vrije deel het eindexamen tenminste één vak
omvat met een normatieve studielast van tenminste 440 (vwo)/320 (havo) studielasturen,
en hij ook als onderdeel van het profieldeel reeds eindexamen aflegt in een van de vakken
kunst (een andere variant), wordt het onderdeel kunst (algemeen) in het examen (en dus
het centraal examen) vervangen door aanvullende verdiepende en/of verbredende onderdelen
op het gebied van kunst in het schoolexamen met een normatieve studielast van ten
minste 160 (vwo)/120 (havo) studielasturen, door het bevoegd gezag te bepalen. Er is dan
dus geen centraal examen.”
zakboek tweede fase
Bronnen:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 7c en 26c lid 6c, pagina 44 en 49.
- Examenprogramma Kunst, www.tweedefase-loket.nl/examenprogramma.
Regelingen
Kunstvakken combineren
In de Vernieuwde Tweede Fase kan de school naast en in plaats van de vakken kunst
(beeldende vormgeving), kunst (muziek), kunst (drama) en kunst (dans), ook één of meer
van de ‘oude’ kunstvakken aanbieden, te weten muziek, tekenen, handvaardigheid en
textiele vormgeving. Van de laatste drie kan er slechts één deel uitmaken van het profiel.
De leerling kan dus wel muziek combineren met bijvoorbeeld tekenen, maar niet tekenen
met handvaardigheid.
Tenslotte, de school kan ook een combinatie van ‘oude’ en ‘nieuwe’ kunstvakken aanbieden.
Daarbij geldt echter dat kunst (beeldende vormgeving) door de leerling niet gekozen kan
worden in combinatie met tekenen, handvaardigheid of textiele vormgeving, en dat kunst
(muziek) niet gekozen kan worden in combinatie met het traditionele vak muziek.
In de Tweede Fase Oude Regeling kan het voorkomen dat een leerling twee disciplines van
CKV2,3 combineert. Bijvoorbeeld CKV2,3 muziek als onderdeel van het profieldeel in
Cultuur en maatschappij en CKV3 beeldende vormgeving als vak in het vrije deel. Immers
zowel CKV2 als elk van de disciplines CKV3 zijn op zichzelf staande deelvakken met eigen
examenprogramma’s.
In de Vernieuwde Tweede Fase bestaan er geen deelvakken meer. Het vak kunst (beeldende
vormgeving/muziek/drama/dans) omvat zowel het algemeen theoretische gedeelte
(kunst algemeen, in naamgeving de opvolger van CKV2), als ook één van de vier disciplines.
In de Vernieuwde Tweede Fase kan de school leerlingen toestaan in het vrije deel een
tweede kunstvak uit bovengenoemde reeks te kiezen. Als leerlingen twee kunstvarianten
in hun pakket kiezen, dan is er sprake van overlap in de programma’s, namelijk de algemeen
theoretische gedeeltes in beide programma’s (dat wat in de Tweede Fase Oude
Regeling CKV2 is). De school kiest in dat geval zelf voor vervangend programma dat in de
geest is van het examenprogramma. Dat vervangend programma heeft een omvang van
minimaal 160 uur op het vwo en minimaal 120 uur op de havo. Het vak in het vrije deel
moet op het vwo immers minimaal 440 uur beslaan en op de havo 320 uur. Daarom hoeft
het vervangende programma in omvang niet gelijk te zijn aan Kunst (algemeen) dat op
vwo 200 uur omvat. Op de havo is het in omvang wel gelijk aan kunst (algemeen), dat
120 uur omvat. Het vervangend programma kan zowel praktisch als theoretisch van aard
zijn of een mengvorm van beide.
Dit is geregeld in het examenprogramma Kunst. Daarin is de volgende passage opgenomen:
“Indien de kandidaat met het profiel cultuur en maatschappij het eindexamen aflegt in
Bronnen:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 7a en 26c lid 6a, pagina 43 en 48.
- Examenprogramma Kunst, www.tweedefase-loket.nl/examenprogramma.
Latijn
Zie Klassieke talen
Levensbeschouwelijke vorming
Zie Godsdienst/Levensbeschouwelijke vorming
54
55

deel 1
Lichamelijke opvoeding
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 23, pagina
30-31.
- Zie de ‘Wet van 27 april 2006 tot wijziging van de Wet op het voortgezet onderwijs ter
aanpassing van de profielen in de tweede fase van het vwo en het havo’, in: Regelgeving
voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt, maart 2007,
artikel 6d, pagina 9.
zakboek tweede fase
Tot 1 augustus 2007 ligt in artikel 23 van het Inrichtingsbesluit vast dat over de totale
cursus havo 360 klokuren lichamelijke opvoeding moeten worden aangeboden en over de
totale cursus vwo 400 klokuren. Bovendien ligt vast dat het examenprogramma LO op
havo 120 slu omvat en op vwo 160 slu. Hoe dit over de leerjaren verdeeld wordt, wordt aan
de scholen overgelaten.
Regelingen
Met ingang van de Vernieuwde Tweede Fase in 2007 is artikel 23 afgeschaft. Vanaf dat
moment is de positie van het vak gegarandeerd in artikel 6d van de Wet op het Voortgezet
Onderwijs. De tekst van dit artikel luidt: “Onderwijs in lichamelijke opvoeding, bestaande
uit praktische bewegingsactiviteiten, wordt gespreid verzorgd over alle leerjaren van het
voorbereidend wetenschappelijk onderwijs en het hoger algemeen voortgezet onderwijs.
Dit onderwijs vindt plaats gespreid over de schoolweken, in zodanige substantiële
omvang en schooltijd dat wordt voldaan aan de eisen op het gebied van kwaliteit, intensiteit
en variëteit van de bewegingsactiviteiten neergelegd in kerndoelen en examenprogramma’s.
Daarbij wordt uitgegaan van de situatie zoals die op 1 augustus 2005 voor
het bewegingsonderwijs gold. In afwijking van de tweede volzin geldt voor het laatste
leerjaar het voorschrift, dat het onderwijs in het eindexamenvak lichamelijke opvoeding
niet eerder mag worden afgesloten dan in de maand december.”
Lichamelijke opvoeding 2
Zie Bewegen, sport en maatschappij
Literatuur
Vanaf de invoering van de Tweede Fase is het niet verplicht om literatuur als apart vak te
beschouwen, maar wel moet op de cijferlijst één apart cijfer voor literatuur worden vermeld.
Dit is voor de Tweede Fase Oude Regeling vastgelegd in lid 1a van de artikelen 11, 12 en 13
van het Eindexamenbesluit. De letterlijke tekst daar is: “(...) met dien verstande dat voor de
bepaling van de eindcijfers de onderdelen letterkunde van alle afzonderlijke moderne talen
in het profiel tezamen als vak van het gemeenschappelijk deel worden aangemerkt.”
Dit literatuurcijfer telt als cijfer mee in de slaag/zakregeling die in artikel 49 van het
Eindexamenbesluit is neergelegd. Overigens mag de school zelf beslissen of literatuur een
zelfstandig vak is (het zogenaamde geïntegreerd literatuuronderwijs, GLO) of dat de literatuuronderdelen
bij de talen gegeven worden. Literatuur is niet als apart vak geformuleerd,
de literatuuronderdelen staan in de examenprogramma’s van de verschillende talen.
Alle scholen voor voortgezet onderwijs moeten dus lichamelijke opvoeding geven in elk leerjaar
en bovendien gespreid over de weken in het schooljaar. Ze moeten daar bovendien
zoveel tijd aan besteden, dat aan de inhoudelijk gestelde eisen wordt voldaan. En bij deze
inhoudelijke eisen wordt uitgegaan van de situatie zoals die op 1 augustus 2005 was. Als
een school zich houdt aan dit geheel van regels, zal het resultaat zijn dat het aantal uren
besteed aan bewegingsonderwijs op het niveau van schooljaar 2005-2006 blijft. Daar zijn
dan wel de eisen bijgekomen dat het onderwijs verspreid moet worden verzorgd over de
schoolweken en tot en met december van het laatste schooljaar. Net zo min als voor andere
vakken bestaan er voorschriften voor de ‘vorm’ waarin de bewegingsactiviteiten hun plaats
moeten krijgen. Dat hoeft dus niet per se (alleen maar) in de traditionele lesvorm te zijn.
In de Vernieuwde Tweede Fase heet het vak lichamelijke opvoeding (LO), zonder toevoeging
van een ‘1’ in de naam.
In de examenprogramma’s die behoren bij de Tweede Fase Oude Regeling staat – onder
het kopje ‘weging’ – hoe het eindcijfer voor literatuur berekend moet worden. Op het vwo
heeft het cijfer voor Nederlandse literatuur een wegingsfactor ‘3’ en het cijfer voor de literatuur
van elke andere moderne vreemde taal de wegingsfactor ‘1’. Voor het vwo betekent
dit dat het literatuurcijfer tenminste door Nederlands en Engels bepaald wordt. Voor het
havo wordt het cijfer alleen door Nederlands bepaald, aangezien de onderdelen literatuur
van de moderne vreemde talen als een soort handelingsdelen geformuleerd staan, waarvoor
geen cijfers worden gegeven. Uiteraard dienen deze ‘literatuuronderdelen’ naar beho-
56
57

deel 1
ren afgesloten te worden; er kan formeel immers geen cijfer voor literatuur worden vastgesteld
als niet alle handelingsdelen zijn afgerond. Ook al is het aanleggen van een leesdossier
niet verplicht, de boeken moeten wel worden gelezen. Wat dat betreft is er dus
eigenlijk nog steeds sprake van een handelingsdeel.
het vwo en 120 uur op het havo, en als meer talen dan alleen Engels en Nederlands zijn
betrokken steeds 80 respectievelijk 40 uur hoger.
Het aantal werken dat gelezen moet worden is op het havo voor Nederlands 8 en voor de
moderne vreemde talen 3. Op het vwo is dit voor Nederlands 12 (waaronder 3 werken van
voor 1880) en voor de moderne vreemde talen 3.
zakboek tweede fase
In de examenprogramma’s is niet vastgelegd hoeveel studielasturen gekoppeld zijn aan de
verschillende onderdelen van een vak. Er is dus ook niet vastgelegd hoeveel uren er aan
literatuur besteed zouden moeten worden. Scholen zijn vrij zelf het aantal uren te bepalen.
Het netwerk geïntegreerd literatuuronderwijs (GLO) heeft hierover wel een advies
gegeven, met name bedoeld voor scholen die overgaan tot samenwerking bij of samenvoeging
van het literatuuronderwijs. Andere scholen kunnen dat advies als richtsnoer
gebruiken: voor Nederlands op het havo 120 uur en op het vwo 160 uur, voor elke vreemde
taal op het havo 40 uur en op het vwo 80 uur. De studielast die op het vwo het cijfer
voor literatuur bepaalt, is – indien bovenstaand advies wordt gevolgd – dus 240 uur op
Ook in de Vernieuwde Tweede Fase moet de school beslissen of literatuur onderdeel is van
de verschillende talen of dat de literatuur van de verschillende moderne talen een geïntegreerd
blok (GLO) vormt. Het verschil met de Tweede Fase Oude Regeling is dat de school
er zelf voor mag kiezen één cijfer voor literatuur op de cijferlijst te plaatsen (voor de hand
liggend bij de keuze voor GLO) of de cijfers voor literatuuronderdelen mee te wegen bij de
berekening van een eindcijfer voor de verschillende talen (voor de hand liggend als er voor
wordt gekozen de literatuur onderdeel te laten vormen van de verschillende talen). De
school bepaalt zelf hoe zwaar de verschillende onderdelen meewegen.
Overigens, als er wordt gekozen voor een ‘zelfstandig’ cijfer voor literatuur dan wordt het
cijfer voor het vak voor de uitslagbepaling opgenomen in het zogeheten combinatiecijfer.
Deze beslissing moet terug te vinden zijn in het examenreglement en zichtbaar worden in
het programma van toetsing en afsluiting (pta).
Er is niets gewijzigd aan het minimum aantal boeken dat gelezen moet worden.
Regelingen
In de wet en de besluiten wordt vanaf 2007 consequent de term ‘literatuur’ gebruikt waar
eerst de term ‘letterkunde’ gangbaar was. Het betekent dat ook de officiële vakbenamingen
veranderen. Ter illustratie: was het eerst ‘Nederlandse taal en letterkunde’, vanaf
augustus 2007 heet hetzelfde vak ‘Nederlandse taal en literatuur’.
Zie ook Combinatiecijfer
Bronnen:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, lid 1a van de artikelen 11, 12 en
13, pagina 31, 34 en 36 en artikel 49, pagina 67-68.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit, artikel 49 lid 6a en 7, pagina 68.
58
59

deel 1
zakboek tweede fase
LOOT-scholen
Zie Vrijstellingen
Loting
De regeling m.b.t. de ‘loting’ heet officieel ‘Regeling aanmelding en selectie hoger onderwijs’.
Het gemiddelde eindexamencijfer werd voor de leerlingen van vóór de Tweede Fase
bepaald door het gemiddelde te nemen van de zes (havo) of zeven (vwo) hoogste cijfers.
Voor de leerlingen met een Tweede Fase-diploma Oude Regeling wordt het gemiddelde
eindexamencijfer berekend van zowel de cijfers uit het gemeenschappelijk deel, het profieldeel
en het cijfer voor het vak in het vrije deel. Heeft een leerling meer vakken gevolgd
in het vrije deel, dan telt alleen het hoogste cijfer mee bij de bepaling van het gemiddelde
eindcijfer dat in de lotings- en plaatsingsprocedure wordt gebruikt.
Engels, vier profielvakken, één vak in het vrije deel en het combinatiecijfer (het gemiddelde
van in ieder geval het profielwerkstuk en maatschappijleer). Op het vwo zijn dat
negen cijfers, want in vergelijking met de havo bevat het pakket tevens een tweede
moderne vreemde taal of klassieke taal. Door een of meer extra vakken in het pakket op te
nemen kan het echter voorkomen dat een groter aantal vakken bij de uitslag betrokken
wordt, bijvoorbeeld als een extra vak compensatie voor onvoldoendes in het gemeenschappelijk
deel of profieldeel levert.
De veranderingen in de regeling m.b.t. de loting zijn bij het ter perse gaan van deze uitgave
nog niet bekend. Waarschijnlijk geldt het gemiddelde van de acht cijfers voor havo
en negen voor vwo. Als er extra vakken zijn gevolgd, telt waarschijnlijk ook alleen het vak
met de hoogste beoordeling mee.
Regelingen
Bron:
- Regeling aanmelding en selectie hoger onderwijs, WJZ-1999/17155/4762 van 13 september
1999, Gele Katern 22 (29 september 1999), pagina 25-48.
Ter illustratie: bij een numerus-fixusopleiding waarvoor vwo Natuur en techniek is vereist,
wordt het gemiddelde eindcijfer bepaald door twaalf vakken, namelijk acht uit het
gemeenschappelijk deel, drie uit het profieldeel en één uit het vrije deel. Dat zou bijvoorbeeld
bij een leerling tot de volgende lijst kunnen leiden: Nederlands 8, Engels 7, literatuur
6, Duits1 7, Frans1 7, ANW 8, maatschappijleer 5, geschiedenis 6, natuurkunde1,2 6,
scheikunde1,2 7, wiskunde B1,2 8, informatica 9. Het totaal is 84 en het gemiddelde 7,0.
Ook kan het zich voordoen dat een leerling geen apart vak in het vrije deel volgt, omdat
één of meer deelvakken in het profieldeel zijn vervangen door het gehele vak. In Natuur en
gezondheid zou een leerling natuurkunde1 vervangen kunnen hebben door natuurkunde1,2.
Ook bij deze leerling wordt het gemiddelde eindcijfer bepaald door twaalf cijfers. Bij
voorbeeld: Nederlands 8, Engels 7, literatuur 6, Duits1 7, Frans1 7, ANW 8, maatschappijleer
5, geschiedenis 6, natuurkunde1,2 6, scheikunde1 8, wiskunde B1 8 en biologie 4. Het
totaal is 80 en het gemiddelde 6,7.
Vakken die beoordeeld worden met ‘voldoende’ of ‘goed’ tellen voor de loting niet mee:
‘voldoende’ wordt dus bij voorbeeld niet omgezet naar een 6 en ‘goed’ niet naar een 8.
In de regelingen kan hierover weliswaar een passage gevonden worden, maar deze heeft
slechts betrekking op het mbo/bve.
Meerdere examenmomenten
Zie Centraal examen
Nascholing
Zie Scholing
Natuur, leven en technologie
Natuur, leven en technologie (ook wel afgekort tot NLT) is de naam voor het geïntegreerde
bètavak in de Vernieuwde Tweede Fase. Vanaf 2007 kan in de profieldelen NT en NG van
havo en vwo natuur, leven en technologie worden aangeboden als profielkeuzevak.
Daarnaast kan het ook in het vrije deel als examenvak aangeboden worden. Het programma
is opgebouwd uit verschillende modules die via uiteenlopende onderwerpen een beeld
geven van de wereld van bèta en techniek. Zowel mono-, inter- als multidisciplinaire
onderwerpen zijn mogelijk. Het programma wordt ‘al doende’ ontwikkeld door scholen in
samenwerking met het hoger onderwijs en het bedrijfsleven. Om dit ontwikkelingsproces
In de Vernieuwde Tweede Fase wordt per schoolsoort voor elke leerling de uitslag bepaald
op in principe evenveel cijfers. Op de havo zijn dat acht cijfers, namelijk voor Nederlands,
60
61

deel 1
in goede banen te leiden is er in maart 2006 een stuurgroep ingesteld waarin de vernieuwingscommissies
voor biologie, scheikunde en natuurkunde een afgevaardigde
hebben. Ook aardrijkskunde en wiskunde zijn in deze stuurgroep vertegenwoordigd.
Het geïntegreerde bètavak wordt afgesloten met een schoolexamen.
Scholen hebben geen speciale toestemming nodig om dit vak aan te bieden. Wel moeten
die scholen zich melden bij een landelijk ontwikkelpunt (dat gerelateerd is aan de eerder
genoemde stuurgroep). Het ontwikkelpunt kan voorwaarden stellen. Het coördineert de
ontwikkeling van het vak. Aanmelden bij dit ontwikkelpunt kan via info@betavak-nlt.nl.
Onderwijstijd: 1000 uur per leerjaar
zakboek tweede fase
De omvang van het in schooltijd verzorgde onderwijsprogramma is minimaal 1000 klokuren
in voorexamenjaren (4havo, 4 en 5 vwo) en minimaal 700 klokuren in het laatste leerjaar
(5havo en 6vwo). Die 1000 uur staan vanaf de invoering van de Tweede Fase in de wet
genoemd en de 700 uur in het Inrichtingsbesluit (artikel 26f). Vanaf de Vernieuwde
Tweede Fase staan beide in de wet (in artikel 12, vijfde lid), waardoor de 700 uur niet meer
in het Inrichtingsbesluit genoemd wordt.
Het voorschrift betekent dat scholen zich moeten kunnen verantwoorden over het leveren
van een begeleidingsinspanning van 1000 uur in voorexamenjaren en 700 uur in het
laatste jaar van de opleiding. De begeleidingsinspanning bestaat uit contacturen, begeleidingsuren,
beschikbaar stellen van begeleiding op afroep en/of het beschikbaar stellen
van faciliteiten ten dienste van het leerproces. Het betreft dus niet per se 1000 (respectievelijk
700) klokuren die in de vorm van ‘lesuren’ gegeven zouden moeten worden: ook
andere vormen om het leerproces te organiseren en daar ondersteuning aan te bieden,
tellen mee als ‘in schooltijd verzorgd onderwijsprogramma’.
Regelingen
Scholen die NLT willen aanbieden, moeten een docententeam formeren dat dit vak gaat
geven. Dit team bestaat uit minimaal drie eerstegraads docenten uit verschillende
secties/vakgebieden. De gezamenlijke kennis van dit docententeam omvat tenminste de
inhoud van het Tweede Fase-curriculum voor de vakken biologie, fysische geografie,
natuurkunde, scheikunde en wiskunde. Is dit niet zo, dan stelt de school het team in de
gelegenheid zich de gezamenlijke kennis van deze inhoud eigen te maken. Bij voorbeeld
door zich bij te scholen in deze vakgebieden of op een andere wijze de vereiste
kennis aan te laten vullen. Eerstegraads leraren in de vakken biologie, aardrijkskunde,
natuurkunde, scheikunde en wiskunde zijn bevoegd.
Voor meer informatie over het vak en voor downloadbare documenten: www.betavak-nlt.nl.
Een deel van het programma zou door externen verzorgd kunnen worden, bijvoorbeeld
een hbo- of wo-instelling bij proefstuderen en andere vormen van oriëntatie op de loopbaan
of de vervolgstudie.
Maar ook dan blijft gelden dat de school voor voortgezet onderwijs een programma van
1000 klokuren per jaar onder haar verantwoordelijkheid moet kunnen aantonen (dus met
contacturen, begeleidingsuren, uren waarbij de leerling een beroep kan doen op begeleiding
en/of faciliteiten). Wanneer de school dit programma voor een deel en gedurende
een bepaalde tijd op andere locaties dan de school zelf laat verrichten, verwacht de
inspectie dat daarover duidelijke afspraken zijn gemaakt. Daarbij gaat het er om dat de
school aannemelijk maakt dat haar leerlingen elders hun tijd adequaat en in overeenstemming
met de tijd die de school daarvoor heeft geprogrammeerd aan de opleiding
besteden, terwijl ondersteuning beschikbaar is.
Bron:
- Begeleidende brief bij conceptwijziging Inrichtingsbesluit W.V.O., OCW,
VO/OK/06/14162 10 april 2006.
Nieuwe vaknamen
Zie Vakbenamingen/vakcodes
NLT
Zie Natuur, leven en technologie
Zowel in de Tweede Fase Oude Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase kunnen vakken
eerder dan in het laatste jaar worden afgesloten. Als een leerling doubleert, kan de school
besluiten dat de afgesloten onderdelen niet nog eens gedaan hoeven te worden. En als
een leerling zakt en het laatste leerjaar van de opleiding over gaat doen, kan de school
ook besluiten dat niet alle onderdelen gedaan hoeven te worden.
62
63

deel 1
Als leerlingen onderdelen waarvoor zij voldoendes hadden, niet over hoeven te doen, zijn
Bron:
zakboek tweede fase
de programma’s niet voor alle leerlingen gelijk. De school dient echter al haar leerlingen
een volledig programma te bieden. Oftewel een ‘in onderwijstijd verzorgd onderwijsprogramma’
van 1000 uur per jaar (700 uur in het eindjaar van de opleiding). Dus ook aan
de zittenblijvers en gezakten. Dat kan door extra programma-onderdelen aan te bieden
en/of door extra inspanningen te verrichten bij het resterende programma.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit, toelichting algemeen, pagina 39.
Opstroom havo-vwo
Regelingen
Bronnen:
In de Tweede Fase Oude Regeling zijn leerlingen met een havo-diploma die doorstromen
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26f, pagina 59.
naar het atheneum (opstroom) vrijgesteld van de volgende vakken in het gemeenschappe-
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
lijk deel: CKV1, geschiedenis, maatschappijleer en ANW. De doorstromer naar het gym-
maart 2007, Wet artikel 12 vijfde lid, pagina 11.
nasium krijgt dezelfde vrijstellingen, maar is wel verplicht KCV te doen.
In de Vernieuwde Tweede Fase gelden bij opstroom van havo naar atheneum vrijstellingen
Ontheffing
voor de volgende vakken uit het gemeenschappelijk deel: CKV, maatschappijleer en ANW.
Geschiedenis staat in de Vernieuwde Tweede Fase niet meer in het gemeenschappelijk
In het Inrichtingsbesluit en Eindexamenbesluit wordt vanaf 2007 een scherper onder-
deel. Havo-gediplomeerden die ‘opstromen’ naar het gymnasium (hetgeen zich incidenteel
scheid gemaakt tussen een ontheffing en een vrijstelling. De toelichting bij de besluiten
voor zou kunnen doen), moeten ook na 2007 KCV in het pakket opnemen.
maakt duidelijk dat de term vrijstelling wordt gebruikt voor een ‘categorie van gevallen’
Leerlingen die met een havo-diploma doorstromen naar het vwo en een of meer vakken op
(bijvoorbeeld vrijstellingen voor vakken bij de overstap van havo naar vwo) en de term
vwo-niveau hebben afgelegd, worden vrijgesteld van het onderwijs in die vakken. Het
ontheffing voor ‘een individueel geval’ (bijvoorbeeld ontheffing voor de tweede moderne
behaalde eindcijfer blijft gehandhaafd. Het weegt mee in de bepaling van de uitslag van
vreemde taal, ontheffing voor lichamelijke opvoeding). Toegepast op de schoolpraktijk
het vwo-examen.
betekent dit dat de term ontheffing met name wordt gebruikt als er sprake is van iets niet
hoeven doen op grond van ‘belemmeringen’ (bij voorbeeld op grond van afkomst of een
Zie ook Overstappen
handicap) en de school daar binnen de kaders van de regelgeving eigen beslissingen in
kan nemen. De term vrijstelling is van toepassing in situaties waarin iets niet hoeft omdat
Bronnen:
al (ongeveer) aan de verplichtingen is voldaan (bij voorbeeld vrijstellingen voor vakken bij
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26e lid 2, pagi-
overstap van havo naar vwo). Er is vervolgens op grond van de regelgeving sprake van een
na 55.
‘recht van de leerling’.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorgani-
Nadere bepalingen betreffende ontheffing zijn in deze uitgave opgenomen onder
satie en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 11 lid 5, pagina 31 en
Vrijstellingen (zie daar).
artikel 12 lid 6, pagina 34.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
Zie ook Vrijstellingen
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26e lid 2, pagina 51; Eindexamenbesluit artikel 11
lid 4 en 5, pagina 60.
64
65

deel 1
Opstroom vmbo-havo
- Staatsblad 106, jaargang 2003 (maart 2003), artikel III A (wijziging van artikel 10, lid 2b).
- Aanbieding van en reactie op de rapportage ‘Voortvarend vmbo’ van de Adviesgroep
vmbo, VO/OK/2006/39171 van 9 oktober 2006, pagina 5 (zie www.minocw.nl/vmbo/
kamerstukken).
zakboek tweede fase
Opstroom vanuit de theoretische leerweg van het vmbo naar de havo is mogelijk, in eerste
instantie echter met enkele beperkende voorwaarden. In het voorjaar van 2003 zijn die
beperkingen vervallen: er is een wijziging aangebracht in artikel 10 van het Inrichtingsbesluit
inzake de toelating van vmbo-gediplomeerden tot het vierde leerjaar van het havo
(Staatsblad 106, jaargang 2003 (maart 2003). In het Inrichtingsbesluit is vanaf dat
moment het tweede lid van dit artikel (onderdeel b) gewijzigd door na ‘theoretische
leerweg’ alle beperkende voorwaarden te schrappen (wiskunde, Frans en Duits, natuur- en
scheikunde1 of biologie bij overstap naar een N-profiel). Een school kan wel zelf (beperkende)
voorwaarden stellen aan de toelating vanuit het vmbo theoretische leerweg tot het
vierde leerjaar havo. Uiteraard kunnen dit de voorwaarden zijn die in het oorspronkelijke
artikel 10 werden genoemd.
Overgangsbepalingen en overgangsregelingen
Regelingen
Bij iedere wetswijziging en bijbehorende wijzigingen via algemene maatregelen van
bestuur (zoals het Inrichtingsbesluit en het Eindexamenbesluit) en ministeriële besluiten
(zoals de Doorstroomregelingen) horen zogenaamde overgangsbepalingen en overgangsregelingen.
Er is immers enige tijd sprake van een overgangsgebied: de ene wet geldt al
voor de nieuwe cohorten, maar de oude wet geldt ook nog voor de oude cohorten. Bij de
wetswijziging per 1 augustus 2007 is een artikel IV opgenomen met de titel ‘Geleidelijke
invoering gewijzigde profielen’, waarin staat dat de artikelen 13, 14 en 15 per direct gelden
voor de leerlingen die in 2007 in de vierde klas zitten en dat voor de groepen die reeds
voor 2007 in de Tweede Fase zijn gestart nog de oude artikelen 13, 14 en 15 gelden.
De school die leerlingen uit de gemengde leerweg in 4havo wil laten instromen moet
daarvoor om toestemming van de inspectie vragen. In de beleidsreactie van de minister op
het advies ‘Voortvarend vmbo’ van 9 oktober 2006 staat echter te lezen: “Verder stelt de
Adviesgroep vmbo voor om het vereiste van toestemming van de inspectie voor doorstroom
van de gemengde leerweg naar de havo te laten vervallen. De inspectie geeft aan
dat dit goed past bij de nieuwe bestuurlijke verhoudingen. Aanvragen in dit verband moeten
steeds heel individueel worden bezien en het overgaan van deze bevoegdheid naar
het bevoegd gezag is dan ook logisch. Ik wil daarom in deze zin het inrichtingsbesluit VO
wijzigen.” Totdat het Inrichtingsbesluit is gewijzigd, blijft toestemming van de inspectie
vereist.
Zie ook Overgangsprofiel Cultuur en maatschappij
Bron:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Wet artikel IV en V, pagina 19 en 20 en Overgangsbepalingen, pagina 85-86.
Opstroom van vmbo naar havo is wellicht vanaf de Vernieuwde Tweede Fase eenvoudiger
te realiseren. Immers, in het havo is geen tweede moderne vreemde taal verplicht en de
leerlingen die voor CM kiezen, kunnen een pakket zonder wiskunde volgen.
Overgangsprofiel Cultuur en maatschappij
Bij de start van de Tweede Fase (Oude Regeling) stond in het profiel Cultuur en maatschappij
een kunstvak. Dat zou het nieuwe kunstvak culturele en kunstzinnige vorming2,3
zijn. De verplichting daartoe werd echter uitgesteld. Voorlopig konden de scholen er voor
kiezen om gebruik te maken van het zogenaamde ‘Overgangsprofiel Cultuur en maatschappij’.
De keuzes die door de leerling in het Overgangsprofiel CM uit het aanbod van
de school gemaakt kunnen worden, zijn uitgeschreven in de ‘Overgangsbepalingen’
(Artikel VI en Artikel VII). Binnen het overgangsprofiel is het mogelijk de kunstvakken oude
stijl aan te bieden (tekenen, handvaardigheid I, handvaardigheid II en muziek) met
Zie ook Overstappen
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 10 lid 2b,
pagina 22.
66
67

deel 1
daaraan gekoppeld het aantal studielasturen dat voor CKV2,3 staat (360 voor havo en
480 voor vwo). De andere vakken die gekozen kunnen worden zijn de varianten van de
moderne vreemde of klassieke talen, filosofie, maatschappijleer en aardrijkskunde.
In de ‘Regeling profielen 2003’ is bepaald dat scholen die CKV2,3 hebben ingevoerd, ook
‘gebruik’ mogen maken van het zogenaamde overgangsprofiel met CKV2,3 daarin opgenomen
als keuzevak.
Overstappen
zakboek tweede fase
Er zijn verschillende overstapmogelijkheden binnen de bovenbouw havo/vwo, zowel
‘omhoog’ als ‘omlaag’. De meest voorkomende overstap omhoog is die van 5havo met
diploma naar 5vwo. Voor deze overstap zijn in de Tweede Fase Oude Regeling die vanaf
1998 geldt, vrijstellingen vastgelegd in artikel 26e van het Inrichtingsbesluit. De overstappers
krijgen vrijstellingen voor CKV1 (voor atheneum), ANW, geschiedenis en maatschappijleer.
Aan de havo-gediplomeerden die in de Vernieuwde Tweede Fase een overstap naar het
vwo maken, worden ook vrijstellingen verleend, namelijk voor CKV (voor atheneum), ANW
en maatschappijleer (zie verder onder ‘Vrijstellingen’ en onder ‘Opstroom havo-vwo’).
Regelingen
Door bepaalde keuzes binnen het overgangsprofiel kan het aantal uren in het profieldeel
lager zijn dan 1160 respectievelijk 1840 slu. In dat geval moet het ‘tekort’ worden aangevuld
in het met examenvakken te vullen deel van het vrije deel (Overgangsbepaling,
artikel VI en VII, lid 4).
Het profiel CM in de Vernieuwde Tweede Fase bevat twee verplichte profielvakken. Op de
havo zijn dat geschiedenis en een moderne vreemde taal en op het vwo geschiedenis en
wiskunde C. Daarnaast kiest de leerling (uit het aanbod van de school) één maatschappelijk
en één cultureel vak. Dat zou een kunstvak kunnen zijn, maar dat hoeft niet. Oftewel:
ook in de Vernieuwde Tweede Fase kan een leerling met het profiel CM een pakket samenstellen
zonder dat zich daarin een kunstvak bevindt.
Door de veranderde opzet van de profielstructuur kan een tekort aan studielasturen door
keuzes elders zich niet meer voordoen.
Voor de ‘omgekeerde’ overstap, die van vwo naar havo, is zowel in de Tweede Fase Oude
Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase op het gebied van vrijstellingen niets geregeld.
Het is afhankelijk van de overlap tussen de havo- en vwo-examenprogramma’s, de pta’s,
de gebruikte methodes en de afstemming binnen school in hoeverre hier vakken als afgesloten
kunnen worden beschouwd en welke cijfers en beoordelingen kunnen worden overgenomen
of welke toetsen en praktische opdrachten opnieuw beoordeeld kunnen worden.
Er is minimaal één voor de hand liggende vrijstelling: als CKV op het vwo is afgesloten,
kan de beoordeling voor dit vak (voldoende of goed) voor de havo overgenomen worden.
Zie ook Profieldeel
Als in de Vernieuwde Tweede Fase zo’n overstap van vwo naar havo wordt gemaakt, geldt
voorgaande ook. Maar doordat de leerling één of meer van zijn vakken in zijn havo-pakket
mag vervangen door overeenkomstige vwo-vakken zijn er aanvullende mogelijkheden.
Immers, de leerling die overstapt kan de resultaten van de afgesloten vakken meenemen.
Dat kunnen vakken zijn die alleen een schoolexamen hebben (zoals ckv en maatschappijleer)
en vakken die (ook) een centraal examen hebben. Immers vanaf 2007 is het mogelijk
voor één of meer vakken vervroegd centraal examen te doen. Het is mogelijk dat een overstapper
daarvan gebruik heeft gemaakt. Hij mag vervolgens bij overstap naar de havo de
eindresultaten voor overeenkomstige vakken behouden. Als hij slaagt voor zijn havodiploma
staat op de cijferlijst aangetekend welke vakken op vwo-niveau zijn afgesloten.
De leerling is niet verplicht de resultaten mee te nemen (bij onvoldoendes zal hij dit
waarschijnlijk niet willen). De school is wel verplicht de hier bedoelde vrijstellingen te
verlenen.
Bronnen:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, Artikel VI en VII Overgangsbepalingen,
pagina 87-90.
- Verplichting CKV2,3 en examen CKV2 in 2001 en volgende jaren, VO /BOB/2000-24871
van 7 september 2000, Gele Katern 21 van 20 september 2000, pagina 19 en 20.
- Regeling profielen 2003, VO/BOB-2003/16475 van 15 mei 2003, Gele Katern 14 (28 mei
2003), pagina 15-17.
68
69

deel 1
In de Tweede Fase Oude Regeling kan voorgaande zich ook voordoen, maar de kans is veel
kleiner. Immers, leerlingen die vallen onder de Oude Regeling mogen in het havo alleen in
het vrije deel een vak op vwo-niveau in het pakket hebben. De vakken in het gemeenschappelijk
deel en profieldeel moeten allemaal op havo-niveau worden afgesloten.
zakboek tweede fase
De vwo-leerlingen die binnen de Vernieuwde Tweede Fase overstappen van het vwo naar
5havo komen op de havo geen ANW meer tegen. Het vak hoeft dus niet ‘overgezet’ te worden
van vwo naar havo. Maar het kan wel. Immers een school mag op de havo ANW voor (een
deel van) de leerlingen verplicht stellen. De ruimte daarvoor is er in het geheel vrije deel. De
school mag dan het eindcijfer voor het vak laten meewegen in het combinatiecijfer. Dat geldt
dan voor alle leerlingen die ANW op de havo hebben moeten volgen. De school dient dit te
regelen in het examenreglement en zichtbaar te laten worden in het programma van toetsing
en afsluiting. Zodoende kan het vak ANW dat de leerling op het vwo heeft afgesloten bij overstap
naar havo meegenomen worden en deel uitmaken van het vrije deel van de leerling.
Voor hun voorgangers die binnen de Tweede Fase Oude Regeling overstappen zal voor dit
vak bepaald moeten worden of het vak ‘overgezet’ kan worden naar de havo (door de
toetsen opnieuw te beoordelen, door het behaalde eindcijfer mee te nemen o.i.d). Voor de
overige vakken geldt dat voor overstappers (zowel binnen de Tweede Fase Oude Regeling
als binnen de Vernieuwde Tweede Fase) bekeken zal moeten worden wat de werkelijke
overlap met het havo-programma is en of de gemaakte toetsen op havo-niveau herbeoordeeld
kunnen worden.
Regelingen
Daarnaast is het mogelijk om bij de overstap van vwo naar havo een op het vwo afgesloten
deeltaal te beschouwen als afgesloten vak in het vrije deel op de havo. De overstapper
heeft daarmee aan de verplichtingen voor het ‘met examenvakken te vullen deel
van het vrije deel’ voldaan.
Bij elkaar opgeteld kunnen dus bij een overstap van vwo naar havo de twee afgesloten
deeltalen ‘gebruikt’ worden om te voldoen aan ten eerste de verplichting van één deeltaal
en ten tweede aan de verplichting m.b.t. het met examenvakken te vullen deel van het
vrije deel (120 uur). Het is aan de school of zij dit wenselijk acht.
Dit verhaal gaat niet op voor de Vernieuwde Tweede Fase: er zijn immers geen deelvakken
meer, ook geen deeltalen.
De leerling die binnen de Tweede Fase Oude Regeling de deeltalen Duits1 en Frans1 op het
vwo heeft gevolgd en al heeft afgesloten, kan een cijfer meenemen naar de havo; de
deeltaal hoeft op de havo niet opnieuw gevolgd en afgesloten te worden. Immers de ‘regeling
deeltalen 2002’ maakt het de school mogelijk zelf te bepalen welke vaardigheid of
vaardigheden in de deeltalen aan bod komen en getoetst worden. Dat kunnen op havo en
vwo dezelfde zijn. Ook is hierbij maatwerk mogelijk.
Ter illustratie: op het vwo bestaat het officiële examenprogramma van de deeltaal uit
leesvaardigheid en op havo uit luister- en spreekvaardigheid. Dus voor overstappers van
vwo naar havo kan gelden dat andere vaardigheden getoetst zijn. De leerling zou dan
logischerwijs het havo-programma moeten inhalen. Maar omdat door de ‘regeling deeltalen
2002’ ‘maatwerk’ mogelijk is, mag een school in zo’n geval de leerling tegemoetkomen
en hoeft hem of haar niet het programma te verplichten dat geldt voor de andere
havo-leerlingen: het vwo-cijfer kan worden meegenomen.
Omrekenen van behaalde vwo-cijfers naar een havo-niveau kan nooit. Er worden namelijk
over het algemeen niet met elkaar overeenstemmende eindtermen en vaardigheden
getoetst. Herbeoordeling – waarbij eventueel eindtermen/toetsonderdelen buiten
70
71

deel 1
beschouwing worden gelaten – is wel een mogelijkheid. Het is de vraag of leerlingen altijd
- Regeling deeltalen 2002, VO/BOB-2002/16895 van 7 mei 2002, Gele Katern 13 (29 mei
zakboek tweede fase
gediend zijn bij het overnemen van cijfers of bij herbeoordeling van toetsen. Misschien
verdient het in sommige gevallen de voorkeur leerlingen de havo-toetsen voor te leggen
om deze leerlingen in de gelegenheid te stellen ook daadwerkelijk aan de eisen van het
havo-programma te voldoen.
Er bestaat in ieder geval geen officiële ‘omrekeningsformule’.
2002), pagina 17 en 18.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit, artikel 26e, pagina 50.
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van het centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
Regelingen
Een overstap die sinds het schooljaar 2003-2004 in beeld is, is die van vmbo-theoretisch
artikel 52a, Staatsblad 94, 2007.
(of gemengd) naar de havo. Deze overstappers krijgen voor geen enkel vak een vrijstelling.
Ook niet voor CKV. Immers, de enige overeenkomst tussen het vak CKV op het
vmbo en het vak CKV(1) op de havo is de naam. Aard en omvang van het programma zijn
Praktische opdrachten
onvergelijkbaar. Organisatorisch doet zich bij deze overstap ook geen probleem voor:
leerlingen die vanuit het vmbo komen, starten het programma in de vierde klas immers op
Een praktische opdracht toetst het kunnen toepassen van kennis en vaardigheden. Hij
hetzelfde moment als de leerlingen die uit de havo-onderbouw komen.
wordt als toetsingswijze expliciet onderscheiden in de examenprogramma’s van de
Tweede Fase-vakken (Oude Regeling) vanaf 1998. Deze wijze van toetsing is onderdeel van
Een bijzondere overstap tenslotte is die van de ene naar de andere school, bij voorbeeld in
het schoolexamen. Per vak is in de afzonderlijke examenprogramma’s het minimum aantal
verband met een verhuizing. Met ingang van het schooljaar 2007-2008 regelt het Eind-
praktische opdrachten aangegeven. Echter, in de verlichtingsmaatregelen 2000 en de
examenbesluit dat een tussentijds vertrekkende leerling een voorlopige cijferlijst krijgt
aanpassing verlichtingsmaatregelen 2001 is bepaald dat voor bijna alle vakken het mini-
uitgereikt waarop de eindbeoordelingen (in geval van CKV(1) en LO(1)) en/of eindcijfers
mum aantal verplichte praktische opdrachten teruggebracht is tot één. Beide verlichtings-
van afgesloten vakken (in het voorlaatste leerjaar) worden vermeld. De ontvangende
maatregelen zijn in de Regeling profielen 2003 verlengd tot de invoering van de aanpas-
school is verplicht deze eindresultaten over te nemen, ook als het bijvoorbeeld een eind-
singen Tweede Fase, kortom tot het moment van invoering van de Vernieuwde Tweede
cijfer betreft voor een vak waarin de leerling in het voorlaatste leerjaar centraal examen
Fase (zie ook overzicht D op pagina 128). De school mag meer praktische opdrachten
heeft afgelegd (zie voor details Voorlopige cijferlijst).
geven. De weging is met de aanpassing verlichtingsmaatregelen 2001 voor de meeste
vakken vastgesteld op minimaal 20% en maximaal 40%. Zie hiervoor eveneens overzicht D
Zie ook ANW op de havo
op pagina 128. De omvang van een praktische opdracht bepaalt de school zelf.
Zie ook Opstroom havo-vwo
Zie ook Opstroom vmbo-havo
De examenprogramma’s in de Vernieuwde Tweede Fase bevatten geen vormvoorschriften
Zie ook Veranderen van school
en voorschriften voor de weging, hetgeen dus betekent dat er in de examenprogramma’s
Zie ook Vervroegd centraal examen
ook geen praktische opdrachten worden voorgeschreven. Het blijft overigens wel verplicht
Zie ook Voorlopige cijferlijst
het examenprogramma te toetsen, ook de daarin beschreven vaardigheden. Dan komt
men al snel uit bij iets als praktische opdrachten of toetsvormen die daar veel gelijkenis
Bronnen:
mee vertonen.
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26e lid 2,
pagina 55.
72
73

deel 1
zakboek tweede fase
Bronnen:
- Examenprogramma’s profielen vwo/havo, Cfi/SDU, mei 1998 (afzonderlijk downloadbaar
vanaf www.eindexamen.nl).
- Regeling aanpassing examens profielen vwo/havo, 7 december 1998, VO/BOB-98/
52287, Gele Katern 30b (16 december 1998).
- Tijdelijke maatregelen profielen vwo/havo, 17 maart 2000, VO/BOB-2000/10.201,
Gele Katern 9 (29 maart 2000), pagina 23–34.
- Aanpassing verlichtingsmaatregelen profielen havo/vwo, VO/BOB/2001/28277 van
5 juli 2001, Gele Katern 18a, deel 2 (25 juli 2001), pagina 82 –85.
- Examenprogramma’s profielen Vernieuwde Tweede Fase: www.tweedefase-loket.nl/
examenprogramma.
havo natuur en techniek tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
Wiskunde B1,2 440 -
Wiskunde B - 360
Natuurkunde1,2 440 -
Natuurkunde - 400
Scheikunde 280 320
Profielkeuzevak:
Informatica 320
Biologie 400
Natuur, leven en technologie 320
Regelingen
Wiskunde D 320
Profieldeel
Totaal 1160 1400 - 1480
De wijzigingen in de Tweede Fase per 2007 zijn onder andere bedoeld om het onderwijs
beter organiseerbaar te maken. Daartoe zijn per 2007 de deelvakken afgeschaft en is de
havo natuur en gezondheid tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
gemiddelde omvang van de vakken vergroot. De totale omvang van de profieldelen op de
havo is hierdoor in de Vernieuwde Tweede Fase groter geworden dan de omvang van de
profieldelen in de Tweede Fase Oude Regeling. Op het vwo is de omvang nagenoeg gelijk
gebleven.
Wiskunde B1 320 -
Wiskunde A (of B naar keuze van de leerling) - 320/360
Natuurkunde1 240 -
Scheikunde 280 320
Een andere wijziging per 2007 betreft het aantal vakken in de profielen. In de Tweede Fase
Oude Regeling varieert het aantal vakken in het profieldeel van drie (NT) tot vijf (CM). In
de Vernieuwde Tweede Fase heeft elk profiel een profieldeel met vier vakken. Binnen die
profieldelen zijn er vaste profielvakken en een keuzemogelijkheid: het zogeheten profielkeuzevak.
CM heeft twee keuzemogelijkheden: er moet één maatschappelijk en één cultureel
vak uit het aanbod van de school gekozen worden. Echt nieuw is zo’n keuzemoge-
Biologie 320 400
Profielkeuzevak:
Natuurkunde 400
Aardrijkskunde 320
Natuur, leven en technologie 320
Totaal 1160 1360 - 1480
lijkheid in het profieldeel niet: in het profieldeel van CM komt dat ook al voor in de Tweede
Fase Oude Regeling.
74
75

deel 1
havo economie en maatschappij tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
vwo natuur en techniek tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
zakboek tweede fase
Wiskunde A1,2 280 -
Wiskunde A (of B naar keuze van de leerling) - 320/360
Economie1,2 440 -
Economie - 400
Geschiedenis 240 320
Wiskunde B1,2 760 -
Wiskunde B - 600
Natuurkunde1,2 560 -
Natuurkunde - 480
Scheikunde1,2 520 -
Regelingen
Aardrijkskunde 200 -
Scheikunde - 440
Profielkeuzevak:
Profielkeuzevak:
Moderne vreemde taal 400
Informatica 440
Aardrijkskunde 320
Biologie 480
Management en organisatie 320
Natuur, leven en technologie 440
Maatschappijwetenschappen 320
Wiskunde D 440
Totaal 1160 1360 - 1480
Totaal 1840 1960 - 2000
havo cultuur en maatschappij tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
vwo natuur en gezondheid tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
Wiskunde A1 160 -
Wiskunde B1 600 -
Moderne vreemde taal2 of
Wiskunde A (of B naar keuze van de leerling) - 520/600
moderne vreemde taal 200/360 400
Natuurkunde1 360 -
Geschiedenis 240 320
Scheikunde1 400 -
Economie1 200 -
Scheikunde - 440
Culturele kunstzinnige vorming2,3 320 -
Biologie1,2 480 -
Maatschappelijk profielkeuzevak:
Biologie - 480
Aardrijkskunde 320
Profielkeuzevak:
Maatschappijwetenschappen 320
Natuurkunde 480
Economie 400
Aardrijkskunde 440
Cultureel profielkeuzevak:
Natuur, leven en technologie 440
Kunstvak 320
Totaal 1840 1880 - 2000
Filosofie 320
Moderne vreemde taal 400
Totaal 1160 - 1240 1360 - 1520
76
77

deel 1
vwo economie en maatschappij tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
vwo cultuur en maatschappij tweede fase oude regeling vernieuwde tweede fase
zakboek tweede fase
Wiskunde A1,2 600 -
Wiskunde A (of B naar keuze van de leerling) - 520/600
Economie1,2 520 -
Economie - 480
Geschiedenis 360 440
Wiskunde A1 360 -
Wiskunde C (of A of B naar keuze van de leerling) - 480/520/600
Moderne vreemde taal2 of
moderne vreemde taal 320/480 -
Filosofie of een moderne vreemde taal2
Regelingen
Aardrijkskunde 360 -
of een moderne vreemde taal 320/480 -
Profielkeuzevak:
Geschiedenis 360 480
Moderne vreemde taal 480
Culturele kunstzinnige vorming2,3 480 -
Aardrijkskunde 440
Maatschappelijk profielkeuzevak:
Management en organisatie 440
Aardrijkskunde 440
Maatschappijwetenschappen 440
Maatschappijwetenschappen 440
Totaal 1840 1880 - 2000
Economie 480
Cultureel profielkeuzevak:
Kunstvak 480
Filosofie 480
Moderne vreemde taal 480
Klassieke taal 600
Totaal 1840 - 2160 1880 - 2160
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26b en 26c,
pagina 40-52.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b, pagina 41 en 26c, pagina 46.
Profielen aanbieden
Scholen zijn zowel in de Tweede Fase Oude Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase
verplicht alle profielen aan te bieden. Als een school verschillende locaties heeft, kan zij
besluiten op de ene locatie een profiel wel en op de andere locatie een profiel niet aan te
78
bieden. Ter illustratie: de school met twee locaties (beide vallend onder brinnummer
79

deel 1
00AB) kan de ene locatie (00AB01) bestemmen voor de maatschappelijke profielen en de
andere (00AB02) voor de natuurprofielen. Dit mag de school niet doen als de afstand
tussen de verschillende locaties zo groot is dat een leerling in de praktijk feitelijk een
beperkte keuze heeft.
inzicht en vaardigheden aan de orde komen, die van betekenis zijn voor het desbetreffende
profiel. Oorspronkelijk moest het betrekking hebben op twee vakken uit het profieldeel.
In de Verlichtingsmaatregelen 2000 is bepaald dat het profielwerkstuk voor de
Tweede Fase Oude Regeling (tijdelijk) geen betrekking hoeft te hebben op minimaal twee
(deel)vakken. Dat geldt door verlenging van de Verlichtingsmaatregelen tot het moment
dat de Vernieuwde Tweede Fase van start gaat. De school maakt zelf de keuze of zij het
profielwerkstuk betrekking wil laten hebben op één of op meer vakken. Ze kan ook besluiten
op dit terrein vrijheid aan de leerling te geven. Er moet echter wel altijd minimaal één
vak uit het profieldeel bij betrokken zijn.
zakboek tweede fase
Bron:
- Wet op het voortgezet onderwijs, artikel 12 lid 3, tekstuitgave Kluwer, Alphen a/d Rijn,
maart 2006, ISBN 90.13.03435.7, pagina 30.
Regelingen
Profielkeuzevakken
In de Vernieuwde Tweede Fase heeft het profielwerkstuk op één vak of – als de school
daarvoor kiest – twee of meer vakken betrekking. Scholen kunnen op dat gebied dus net
als in de Tweede Fase Oude Regeling een eigen keuze maken. Het vak of de vakken waarop
het werkstuk betrekking heeft, maakt/maken onderdeel uit van het totale pakket of
profiel van de leerling. Het profielwerkstuk hoeft dus niet per se op één of meer vakken uit
het profieldeel betrekking te hebben. Wel moet altijd ten minste één groot vak betrokken
zijn. Een groot vak heeft op de havo een omvang van minimaal 320 uur en op het vwo
minimaal 440 uur.
In de Tweede Fase Oude Regeling staan de vakken in de profieldelen van NT, NG en EM
vast. In CM heeft de leerling vaste vakken en daarnaast keuzemogelijkheden (zie ook
Overgangsprofiel Cultuur en Maatschappij): hij of zij maakt een keuze uit de ‘profielkeuzevakken’
die de school aanbiedt.
In de Vernieuwde Tweede Fase heeft elk profiel naast verplichte vakken in het profieldeel
profielkeuzevakken. In de profieldelen van NT, NG en EM staan drie vakken vast en kiest
de leerling uit het aanbod van de school een vierde profielvak. In CM staan twee vakken
vast en kiest de leerling uit het aanbod van de school een cultureel en een maatschappelijk
profielvak. De school hoeft niet alle mogelijkheden aan te bieden. Zij kan ook
vakken verplichten: de leerling heeft dan geen keuzemogelijkheden.
De leerling die binnen de Tweede Fase Oude Regeling in één jaar examen wil doen in twee
profielen hoeft niet twee profielwerkstukken te maken. Het is voldoende om voor één
profiel een profielwerkstuk te hebben gemaakt. Als dat past in beide profielen wordt het
op beide cijferlijsten vermeld. Als het in één profiel niet past, wordt in de desbetreffende
ruimte vermeld: n.v.t.
Zie ook Overgangsprofiel Cultuur en Maatschappij
Bron:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 3 t/m 6, pagina 41 en 26c lid 2 t/m 5,
pagina 47.
In de Vernieuwde Tweede Fase kan de havo-leerling – als de school dat mogelijk maakt
– één of meer vakken op vwo-niveau volgen. Als een leerling vervolgens een bij een vwovak
horend profielwerkstuk maakt en dat profielwerkstuk wordt op vwo-niveau beoordeeld,
kan de school die leerling bij overstap naar het vwo een vrijstelling (voor het vak én
het profielwerkstuk) geven. Behaalde cijfers tellen mee in de uitslagbepaling voor het
vwo-diploma. Het cijfer voor het profielwerkstuk telt mee binnen het combinatiecijfer.
Profielwerkstuk
In artikel 32 van het Eindexamenbesluit behorende bij de Tweede Fase Oude Regeling
staat dat het schoolexamen moet zijn afgesloten voor aanvang van het eerste tijdvak van
het centraal examen. Als onderdeel van het schoolexamen geldt dat dus ook voor het
In artikel 4, lid 2 van het Eindexamenbesluit is vastgelegd dat het profielwerkstuk onderdeel
is van het schoolexamen. Het is een werkstuk waarin op geïntegreerde wijze kennis,
80
81

deel 1
profielwerkstuk. In artikel 35 lid 4 staat dat het profielwerkstuk als ‘voldoende’ of ‘goed’
wordt beoordeeld. Als het als onvoldoende wordt beoordeeld, is het formeel nog niet
afgesloten en de uiterste consequentie is dan dat de betreffende leerling niet deel kan
nemen aan het centraal examen.
De regelgeving is op dit punt echter inmiddels gewijzigd. In de regeling ‘Toelating centraal
examen vwo en havo’ (april 2002) is geregeld dat leerlingen die het profielwerkstuk en/of
CKV1 en/of LO1 niet hebben afgerond voor aanvang van het centraal examen, wel mogen
deelnemen aan het centraal examen. De school kan hun in de gelegenheid stellen deze
onderdelen alsnog af te sluiten “na de aanvang van het eerste tijdvak van het centraal
examen, doch uiterlijk een week voordat de uitslag wordt vastgesteld”. De school bepaalt
zelf wanneer de uitslag wordt vastgesteld. Dit kan nooit eerder zijn dan het moment dat
de normen voor de afzonderlijke vakken door de CEVO bekend worden gemaakt. Wel later.
Bovendien kan dit ook individueel gebeuren. M.a.w. deze bepaling biedt ruimte om leerlingen
na het eerste tijdvak van het centraal examen alsnog het profielwerkstuk af te laten
ronden. Het is wel verstandig er een duidelijke tijdslimiet aan te verbinden.
Als het onderdeel voor die datum alsnog is afgerond, kan (bij voldoen aan de slaag/zaknorm)
een diploma verstrekt worden. De school kan weigeren een leerling alsnog in de
gelegenheid te stellen een profielwerkstuk af te ronden na aanvang van het centraal
examen. In dat geval kan die leerling dus niet slagen. Hij of zij krijgt wel een officiële
cijferlijst, waarmee vrijstellingen verkregen kunnen worden op een school voor volwasseneneducatie
of bij het staatsexamen.
(meer nauwkeurig dan tijdens de Tweede Fase Oude Regeling) wordt bedoeld ‘een week
voordat de CEVO-normen bekend zijn’. Dit betekent dat voor de leerlingen die aan het
tweede tijdvak meedoen, de uitslag van het centraal examen ook pas na het tweede
tijdvak hoeft te worden vastgesteld. Daarmee kan dus de tijdslimiet voor het afronden van
LO en CKV verder naar achteren worden geschoven. Aan het tweede tijdvak doen leerlingen
mee die een vak willen herkansen en leerlingen die een vak in het eerste tijdvak om
moverende redenen hebben gemist.
zakboek tweede fase
Regelingen
Zie ook Diploma en cijferlijst
Bronnen:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 4 lid 2 en 3, pagina 21,
artikel 32 lid 1, pagina 46, artikel 35 lid 4, pagina 49 en artikel 49 lid 4, pagina 68.
- Regeling modellen diploma’s vwo-havo profiel, VO/BOB/2001/10037 van 9 maart 2001,
Gele katern 8 (21 maart 2001), pagina 5-29.
- Toelating centraal examen vwo en havo, VO/BOB-2002/12851 van 8 april 2002, Gele
Katern 10 (17 april 2002), pagina 10.
- Regeling profielen 2003, VO/BOB-2003/16475 van 15 mei 2003, Gele Katern 14 (28 mei
2003), pagina 15-17.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 4 lid 3, pagina 55, artikel 32, lid 5, pagina 64 en
artikel 49 lid 6, pagina 68.
In de Vernieuwde Tweede Fase doet voorgaande zich niet voor. Immers, het profielwerkstuk
wordt becijferd. Dus stond in de Tweede Fase Oude Regeling een onvoldoende
profielwerkstuk voor een ‘niet afgerond profielwerkstuk’, in de Vernieuwde Tweede Fase
heeft een onvoldoende profielwerkstuk een cijfer. Daardoor kan het profielwerkstuk niet
meer tijdens of na het eerste tijdvak van het centraal examen worden afgerond: als onderdeel
van het schoolexamen moet het voor het eerste tijdvak worden afgerond en het cijfer
moet in ‘BRON’ aangeleverd worden bij de IB-Groep.
Programma van toetsing en afsluiting (pta)
Het programma van toetsing en afsluiting moet jaarlijks voor 1 oktober worden vastgesteld
en worden toegezonden aan de inspectie en uitgereikt aan de leerlingen (artikel
31 van het Eindexamenbesluit). Het programma van toetsing en afsluiting (pta) heeft in elk
geval betrekking op het desbetreffende schooljaar. Het hoeft dus niet per se voor twee of
drie jaar uitgeschreven te zijn. Beslissingen over het pta in het vierde leerjaar hebben
uiteraard wel gevolgen voor het vijfde en zesde leerjaar.
Voor de vakken die ook in de Vernieuwde Tweede Fase met een beoordeling ‘voldoende’ of
‘goed’ worden afgerond (CKV en LO), blijft gelden dat ze ook tijdens of na het eerste
tijdvak van het centraal examen kunnen worden afgerond, doch ze “moeten zijn afgesloten
uiterlijk een week voordat de uitslag van het centraal examen wordt vastgesteld”
(artikel 32 lid 3 van het Eindexamenbesluit). Met deze tijdsbepaling in artikel 32, lid 3
82
83

deel 1
Bij doubleren of zakken zal rekening gehouden moeten worden met eventuele verschillen
in de programma’s van toetsing en afsluiting zoals die gelden voor verschillende cohorten
(zie voor dat onderwerp ‘Bevorderingsregeling’)
lijkbare ervaring. Per school werd niet meer dan één cursist toegelaten. In september
2002 is de vierde en laatste tranche gestart. Die is in 2004 afgesloten.
Vanaf het studiejaar 2006/2007 zijn er reguliere eerstegraads lerarenopleidingen informatica
aan de technische universiteiten van Twente en Eindhoven en aan de Universiteit
van Utrecht. Het zijn tweejarige master-opleidingen die gevolgd worden na een bachelor
Informatica (of een aanverwant vak). Als afgeleide wordt ook een omscholingsopleiding
voor eerste graadsdocenten met een ander vak georganiseerd.
zakboek tweede fase
Zie ook Bevorderingsregeling
Bron:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 31 lid 2 en 3, pagina 45.
Regelingen
In de Vernieuwde Tweede Fase is er één echt nieuw examenvak: natuur, leven en technologie.
NLT heeft een vakoverstijgend programma. Het verzorgen van NLT dient door een
team van docenten te geschieden. Voor het mogen verzorgen van NLT is geen nieuwe
bevoegdheid noodzakelijk, dus is er ook geen omscholingsregeling in het leven geroepen.
Scholing
Met betrekking tot scholing worden verschillende termen gehanteerd, namelijk bijscholing,
omscholing en nascholing. In deze publicatie worden de termen bij- en nascholing
voor hetzelfde begrip gebruikt: scholing in het kader van het bijhouden van het
vak/beroep.
Omscholing verschilt daar essentieel van, omdat daaraan een nieuwe bevoegdheid
verbonden is. Zo is bijvoorbeeld voor het vak algemene natuurwetenschappen bij de start
van de Tweede Fase een omscholingscursus opgezet waaraan eerstegraads bevoegde
docenten voor biologie, natuurkunde en scheikunde (en in sommige gevallen aardrijkskunde)
konden deelnemen en waaraan de bevoegdheid algemene natuurwetenschappen
is verbonden. De bevoegdheid is nodig om het vak te mogen geven.
Voor nascholing van docenten ontvingen de scholen tot en met halverwege het schooljaar
2005-2006 een geoormerkt bedrag. Vanaf het kalenderjaar 2006 is de financiële bijdrage
voor de nascholing opgenomen in de lumpsumfinanciering. Ter indicatie: in het schooljaar
2005-2006 werd voor de eerste vijf maanden een bedrag van € 230 per formatieplaats
beschikbaar gesteld. Per jaar is dit dus een bedrag van € 552.
In de CAO is vastgelegd dat 10% van de tijd waarvoor iemand is aangesteld beschikbaar
moet zijn voor deskundigheidsbevordering. Per fulltime aanstelling is dit 166 uur (10% van
1659 uur). Hierbij gaat het uiteraard niet alleen om het volgen van cursussen en het
bezoeken van conferenties, maar ook om het bijhouden van het vak door bij voorbeeld het
lezen van vakliteratuur en het deelnemen aan bijeenkomsten van een vakinhoudelijke vereniging.
Ook informatica was bij de start van de Tweede Fase in 1998 een nieuw vak. Om snel de
beschikking te krijgen over een voldoende aantal bekwame docenten – waardoor het vak
een reële kans zou hebben – moesten docenten zich op korte termijn versneld kunnen
scholen tot docent informatica. In het schooljaar 1998-1999 ging de eerste cursus van
start, gefaciliteerd door het ministerie van OCenW. De totale omvang van de cursus was
1280 uur verspreid over twee cursusjaren en het geven van het vak informatica maakte
deel uit van het cursusprogramma. Aan de cursus konden docenten deelnemen met een
eerstegraads bevoegdheid in een ander vak. Ook docenten met een tweedegraads onderwijsbevoegdheid
konden deelnemen, op voorwaarde dat zij reeds onderwijs hadden
verzorgd in het vak informatiekunde in de basisvorming of in het vak informatica in de
bovenbouw havo/vwo óf op voorwaarde dat zij beschikten over een aantoonbare verge-
Bron:
- Regeling bekostiging nascholing voortgezet onderwijs 2005-2006, VO/OK-2005/8725
van 24 maart 2005, Gele Katern 6 van 20 april 2005, pagina 65-66.
Schooleigen vakken
Het vrije deel bestaat uit een deel dat met examenvakken gevuld wordt en een deel dat
voor de school geheel vrij is. Met dat geheel vrije deel mag de school doen wat haar goeddunkt.
In het met examenvakken te vullen deel van het vrije deel moet in de Tweede Fase
84
85

deel 1
Oude Regeling voldaan worden aan de verplichting van minimaal 120 uur programma op
de havo en het atheneum en minimaal 480 uur programma op het gymnasium. In de
Vernieuwde Tweede Fase vervalt de urenaanduiding voor deze verplichting en wordt de
verplichting aangeduid als ‘minimaal één examenvak’. Dat is een examenvak met een
omvang van minstens 320 uur op de havo en 440 uur op het vwo.
onvoldoende eindcijfers er niet meer dan één onvoldoende een vak van het profieldeel
betreft.
Een leerling met een eindcijfer drie of lager voor een vak is gezakt. Om te kunnen slagen
moeten ook de vakken CKV1, LO1 en het profielwerkstuk zijn beoordeeld als ‘voldoende’ of
‘goed’.
zakboek tweede fase
Daarbij kan een school haar leerlingen ‘schooleigen vakken’ aanbieden. Of verplichten. De
omvang daarvan én de inhoud wordt door de school bepaald. Met ‘schooleigen vakken’
worden vakken bedoeld waarvoor geen landelijk examenprogramma (door de wetgever) is
vastgesteld. Schooleigen vakken kunnen officiële examenvakken worden: het vak moet
dan een bepaalde minimumomvang hebben (320 uur op havo en 440 uur op vwo) en er is
toestemming voor het vak van de minister vereist (Eindexamenbesluit lid 1c van artikel 11
voor atheneum, 12 voor gymnasium en 13 voor havo).
Doordat er in de Tweede Fase Oude Regeling niet twee onvoldoendes in het profieldeel
mogen staan, kan het in het profiel CM in het belang van de leerling zijn om een vak uit
het profieldeel te ‘wisselen’ met een vak uit het vrije deel. Een gezakte leerling kan daardoor
een geslaagde leerling worden. Sinds alle scholen gebruik kunnen maken van het
overgangsprofiel (sinds de ‘Regeling profielen 2003’ uit mei 2003), kan dit op alle scholen
spelen.
Regelingen
In de Vernieuwde Tweede Fase hebben de vakken uit het profieldeel geen aparte positie
meer in de slaag/zakregeling. Bovendien geldt er een compensatieregeling. Een havoleerling
heeft acht cijfers die meewegen in de slaag/zakregeling: voor Nederlands, Engels,
vier profielvakken, één vak in het vrije deel en een combinatiecijfer. Een vwo-leerling
negen: dezelfde als op de havo en daarnaast een tweede moderne vreemde taal. Deze
acht – respectievelijk negen – cijfers maken uit of de leerling geslaagd of gezakt is.
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., PMVO, december 1999, artikel 26b lid 7f, pagina 42 en artikel
26c lid 7d, pagina 51.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, lid 1c van de artikelen 11, 12 en
13, pagina 31, 34 en 36.
- Aanpassing verlichtingsmaatregelen profielen havo/vwo, VO/BOB/2001/28277 van 5
juli 2001, Gele Katern 18a, deel 2 (25 juli 2001), pagina 82-85.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 7d, pagina 44 en artikel 26c lid 6d, pagina
49 en Eindexamenbesluit lid 1c van de artikelen 11, 12 en 13, pagina 59, 61 en 63.
Een examenkandidaat vallend onder de Vernieuwde Tweede Fase is geslaagd als:
- alle eindcijfers 6 of hoger zijn, of
- er 1x5 is behaald en voor de overige vakken een 6 of hoger, of
- er 1x4 of 2x5 of 1x5 en 1x4 is behaald en voor de overige vakken een 6 of hoger, waarbij
het gemiddelde tenminste 6.0 is.
Daarnaast moeten CKV en LO zijn beoordeeld als ‘voldoende’ of ‘goed’. Cijfers voor maatschappijleer,
het profielwerkstuk en – op het vwo – ANW maken deel uit van het combinatiecijfer.
Door eigen schoolkeuzes kunnen ook andere beoordelingen in het combinatiecijfer
opgenomen worden (zie ook Combinatiecijfer).
Een eindcijfer van een drie of lager op de cijferlijst betekent dat de leerling niet geslaagd
is. Dit geldt ook voor de verschillende onderdelen die meewegen in het combinatiecijfer.
Voor alle duidelijkheid: als één van de onderdelen van het combinatiecijfer een drie of
lager is, is de leerling niet geslaagd, zelfs als het gemiddelde (oftewel: het combinatiecijfer)
een zes of hoger is.
Slaag/zakregeling
De slaag/zakregeling is vastgelegd in artikel 49 van het Eindexamenbesluit. Deze ziet er
voor de Tweede Fase Oude Regeling als volgt uit:
Een examenkandidaat is geslaagd als:
- alle eindcijfers 6 of hoger zijn, of
- er 1x5 of 1x4 is behaald en alle overige eindcijfers 6 of hoger zijn, of
- er 2x5 of 1x5 en 1x4 is behaald en alle overige eindcijfers 6 of hoger zijn en van de twee
86
87

deel 1
Een bijzondere bepaling regelt de rol van een extra vak, zowel voor de uitslagbepaling in
de Tweede Fase Oude Regeling als voor die van de Vernieuwde Tweede Fase. Artikel 48 lid
3 in het Eindexamenbesluit bepaalt dat een of meer eindcijfers van de vakken niet bij de
bepaling van de definitieve uitslag worden betrokken, indien dat nodig is om de kandidaat
te laten slagen. De overgebleven vakken dienen wel een eindexamen te vormen. De wetgever
heeft hiermee willen regelen dat een leerling het diploma niet mag worden onthouden
op grond van extra leerstof als de leerling voor het overige (een volledig eindexamen)
wél aan de eisen heeft voldaan. Artikel 48 lid 3 voorkomt dus dat een leerling zakt als
gevolg van het resultaat behaald bij een extra vak. In de Vernieuwde Tweede Fase is
hierop één nadere bepaling. Vanaf het moment dat de eindcijfers zijn vastgesteld (ook de
eindcijfers voor de onderdelen van het combinatiecijfer) en aan de IB-Groep in BRON zijn
aangeleverd, kunnen deze gegevens niet meer worden gewijzigd. Eindcijfers van bijvoorbeeld
ANW (havo) en godsdienst kunnen dus niet achteraf worden ‘ingetrokken’, ook al
zijn het eigenlijk extra onderdelen.
Bronnen:
- Afwijking profielen vwo/havo voor leerlingen 1998,VO/BOB-2000/10.203 van 17 maart
2000, Gele Katern 9 (29 maart 2000), pagina 35-37.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 48 lid 3, pagina 66, artikel
49 lid 3 t/m 5, pagina 67-68 en artikel 52 lid 3, pagina 72.
- Regeling profielen 2003, VO/BOB-2003/16475 van 15 mei 2003, Gele Katern 14 (28 mei
2003), pagina 15-17.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Eindexamenbesluit artikel 49 lid 5 en 6, pagina 67.
zakboek tweede fase
Regelingen
Starterstalen
De moderne vreemde talen die een leerling niet in de onderbouw heeft gevolgd, kunnen
zowel in de Tweede Fase Oude Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase in de bovenbouw
van havo en vwo als ‘startersvak’ aan een leerling worden aangeboden. Zo’n taal
heet officieel ‘moderne vreemde taal (elementair)’. Er zijn startersvarianten voor Arabisch,
Italiaans, Russisch, Spaans en Turks.
Overigens, ook als een vak niet betrokken wordt bij de uitslag, wordt dat vak vermeld op
de cijferlijst, tenzij de leerling daar bedenkingen tegen heeft geuit (artikel 52 lid 3 van het
Eindexamenbesluit).
Zowel in de Tweede Fase Oude Regeling als in de Vernieuwde Tweede Fase kunnen vakken
eerder dan in het laatste jaar worden afgesloten. Als een leerling blijft zitten, kan de
school besluiten dat de afgesloten onderdelen niet nog eens gedaan hoeven te worden.
En als een leerling zakt en het laatste leerjaar van de opleiding over gaat doen, kan de
school ook besluiten dat dat niet voor alle onderdelen van het schoolexamen hoeft.
Als leerlingen onderdelen waarvoor zij voldoendes hadden, niet over hoeven te doen, zijn
de programma’s niet voor alle leerlingen gelijk. De school dient echter al haar leerlingen
een volledig programma te bieden. Oftewel een ‘in schooltijd verzorgd onderwijsprogramma’
van 1000 uur per jaar (700 uur in het eindjaar van de opleiding). Dus ook aan
de zittenblijvers en gezakten. Dat kan door extra programma-onderdelen aan te bieden
en/of door extra inspanningen te verrichten bij het resterende programma.
Starterstalen kunnen alleen in het vrije deel worden gekozen als keuze-examenvak. Een
starterstaal kan geen profielkeuzevak zijn. Het zijn reguliere examenvakken met een
omvang van 320 slu op de havo en 480 slu op het vwo (in de Tweede Fase Oude Regeling
op havo 360 uur en op vwo 480 slu). Er is een landelijk examenprogramma voor geformuleerd,
waarin de domeinen leesvaardigheid, luistervaardigheid en gespreksvaardigheid
(en bij sommige vakken de schrijfvaardigheid) worden onderscheiden. Ze worden afgesloten
met een schoolexamen.
De starterstalen kunnen alleen gekozen worden door leerlingen die die taal niet in de
onderbouw hebben gevolgd. Heeft een leerling bij voorbeeld Spaans in de onderbouw
gevolgd, dan kan hij of zij niet in de bovenbouw Spaans elementair kiezen. Het gaat hierbij
niet om bij voorbeeld een serie proeflessen in de derde klas, maar om een regulier
aanbod, met een niveau dat min of meer vergelijkbaar is met dat van Frans.
Zie ook Combinatiecijfer
Zie ook Onderwijstijd: 1000 uur per leerjaar
Zie ook Tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten
88
89

deel 1
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26b lid 7b,
zakboek tweede fase
pagina 42 en artikel 26c lid 7b, pagina 50.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 7b, pagina 44 en artikel 26c lid 6b, pagina 49.
- Examenprogramma Arabisch/Russisch (elementair) en Italiaans/Spaans/Turks (elementair),
www.tweedefase-loket.nl/examenprogramma.
Regelingen
Studiefinanciering
Zie Tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten
Taal elementair
Zie Starterstalen
Tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten
Het kan voorkomen dat een leerling die doubleert of zakt het jaar daarop niet voor de
volle 100% hetzelfde programma volgt als een klasgenoot met hetzelfde ‘pakket’. Immers
de school kan de leerling toestaan bepaalde onderdelen niet over te doen (zie ook
in de schoolkosten ontvangen van € 666,94. Bij een inkomen hoger dan € 30.429,72
Slaag/zakregeling). De school dient echter wel al haar leerlingen, dus ook de zittenblijvers
neemt met elke meer verdiende euro de tegemoetkoming langzaam af. Op de website
en de gezakten, een volledig programma te bieden. Oftewel een ‘in onderwijstijd verzorgd
van de IB-Groep (www.ib-groep.nl) is een rekenprogramma opgenomen, waarmee snel
onderwijsprogramma’ van 1000 uur per jaar (en van 700 uur in het eindjaar van de oplei-
berekend kan worden wat de bijdrage bij een bepaald inkomen is.
ding). Doordat leerlingen de onderdelen waarvoor zij voldoendes hadden, niet over
- Leerlingen van 18 jaar en ouder kunnen zelf een tegemoetkoming onderwijsbijdrage en
hoeven te doen, is het mogelijk dat er verschillen tussen leerlingen optreden.
schoolkosten aanvragen. De basistoelage is ongeacht het inkomen van de ouders voor
thuiswonende leerlingen € 98,51 per maand en voor uitwonende leerlingen € 229,67
Vanuit deze achtergrond dringt zich de vraag op hoe een en ander zich verhoudt tot de
per maand. Daarnaast kunnen zij de onderwijsbijdrage vergoed krijgen alsmede een bij-
Wet tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten. Hierin worden twee leeftijds-
drage in de schoolkosten; ook hierbij speelt het inkomen van de ouders een rol.
categorieën onderscheiden, waarbij er in beide gevallen vanuit wordt gegaan dat de
leerlingen een voltijdsopleiding aan het voortgezet onderwijs of binnen het vavo volgen.
De ondergrens van 850 uur voor een voltijdsopleiding wordt als volgt omschreven in de
Als norm wordt daarvoor 850 klokuren per schooljaar gehanteerd:
wet: “(...) indien de opleiding een studielast heeft van tenminste 850 klokuren per school-
- Voor schooljaar 2007-2008 geldt voor leerlingen jonger dan 18 jaar dat ouders met een
jaar die worden besteed aan het volgen van lessen, stages of beroepspraktijkvorming,
90
jaarinkomen lager dan € 30.249,72 in het peiljaar 2006 een maximale tegemoetkoming
overeenkomstig de onderwijs- en examenregeling of de daarmee overeenkomende
91

deel 1
zakboek tweede fase
regeling voor de desbetreffende opleiding”. Ook als een leerling niet volledig is ingeroosterd,
vult hij of zij op jaarbasis doorgaans wel een programma van 850 klokuren.
Daarnaast wordt er nog een derde categorie onderscheiden, namelijk leerlingen van 18
jaar en ouder die een deeltijdopleiding aan bijvoorbeeld een vavo volgen. Ook zij kunnen
een tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten aanvragen. Het inkomen van de
ouders speelt daarbij geen rol. Het inkomen van de cursist zelf en zijn/haar eventuele
Toelatingseisen
Zie Doorstroomrechten
Uitslagregeling
Zie Slaag/zakregeling
Regelingen
partner speelt wel een rol. De minimale tijd die per week onderwijs gevolgd moet worden
is 270 minuten (4,5 klokuren; twee vakken). De hoogte van de bijdrage is aan het aantal
Vakbenamingen/vakcodes
uren onderwijs gekoppeld. De tegemoetkoming schoolkosten is bij 270-540 minuten in
schooljaar 2006-2007 maximaal € 184,44 en bij meer dan 540 minuten maximaal
De Tweede Fase Oude Regeling kent in de bovenbouw van havo en vwo een structuur met
€ 273,75. Ook voor het cursusgeld kan een tegemoetkoming worden verstrekt, waarbij de
heelvakken en deelvakken. De wettelijke vakbenamingen van deze (deel)vakken voor
hoogte afhankelijk is van het aantal minuten onderwijs.
gebruik op diploma’s en cijferlijsten zijn vastgelegd in de ‘Regeling modellen diploma’s
v.w.o.-h.a.v.o. profiel’, die in maart 2001 in Uitleg Gele Katern is gepubliceerd.
Zie ook Onderwijstijd: 1000 uur per leerjaar
Zeker in verband met de geautomatiseerde gegevensuitwisseling is het handig dat ieder-
Zie ook Slaag/zakregeling
een dezelfde afkortingen en codes hanteert. In juli 1999 heeft het ministerie daartoe een
lijst met namen, afkortingen en codes vastgesteld en deze in Uitleg Gele Katern gepu-
Bronnen:
bliceerd. Deze lijst is inclusief komende aanvullingen permanent beschikbaar op het
- Website van de IB-Groep: www.ib-groep.nl >> ouders, leerlingen, deeltijders.
Examenblad op Internet (www.eindexamen.nl >> zoek: vakcodes). Bij het ter perse gaan
- Wet tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten, Staatsblad 225, 26 april 2001.
van dit Zakboek was de conceptlijst afkortingen, elementcode- en vakcodetabellen voor
- Regeling normbedragen tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten 2007,
de Vernieuwde Tweede Fase beschikbaar bij de IB-Groep op www.ibgroep.nl.
SFB-2006/45189 van 11 december 2006.
De Vernieuwde Tweede Fase kent geen structuur met heelvakken en deelvakken meer. Dat
betekent dat er in de benamingen geen cijferaanduidingen (bij voorbeeld natuurkunde1 en
natuurkunde1,2) voorkomen.
Toegestane hulpmiddelen
Sommige overeenkomstige vakken hebben in de Tweede Fase Oude Regeling en
Naast eigen schrijfmateriaal mogen leerlingen bij de centrale examens gebruik maken van
Vernieuwde Tweede Fase verschillende benamingen. Het betreft de volgende vakken:
diverse hulpmiddelen. Sommige hulpmiddelen mogen bij alle vakken gebruikt worden, andere
alleen bij bepaalde vakken. Vanaf 2007 publiceert de CEVO jaarlijks een – eventueel
- Maatschappijleer (voor profieldeel of vrij deel, in de dagelijkse praktijk doorgaans maat-
geactualiseerde – complete lijst toegestane hulpmiddelen. De regeling wordt gepubliceerd in
schappijleer2 genoemd, Tweede Fase Oude Regeling) komt overeen met maatschappij-
de Staatscourant en is onder meer te vinden op www.examenblad.nl.
wetenschappen (Vernieuwde Tweede Fase).
- LO2 (Tweede Fase Oude Regeling) komt overeen met bewegen, sport en maatschappij
Bron:
(Vernieuwde Tweede Fase).
- www.examenblad.nl
- CKV2 (Tweede Fase Oude Regeling) komt overeen met kunst (algemeen) (Vernieuwde
92
Tweede Fase).
93

zijn de vavo-examenkandidaten in de Vernieuwde Tweede Fase vrijgesteld van LO en CKV
(en hun voorgangers voor LO1 en CKV1). Ook kent het vavo geen geheel vrij deel.
deel 1
- De CKV2,3-varianten (Tweede Fase Oude Regeling) komen overeen met kunst (beeldende
vormgeving), kunst (muziek), kunst (dans) en kunst (drama) (Vernieuwde Tweede Fase).
- Handenarbeid en textiele werkvormen (Tweede Fase Oude Regeling) komen overeen
met handvaardigheid en textiele vormgeving (Vernieuwde Tweede Fase).
- Het geïntegreerde bètavak natuur, leven en technologie (Vernieuwde Tweede Fase) kent
geen equivalent in de Tweede Fase Oude Regeling.
- De wiskundeprogramma’s Tweede Fase Oude Regeling (wiskunde A1, A1,2, B1, B1,2) zijn
herordend en anders benoemd. In de Vernieuwde Tweede Fase heten de wiskundeprogramma’s
wiskunde A, B, C en D (zie Wiskunde voor de bepalingen betreffende dit vak).
zakboek tweede fase
Het totale havo-programma in de Vernieuwde Tweede Fase op een vavo omvat circa 2700
uur (gemeenschappelijk deel 880, profieldeel circa 1400, vrij deel circa 400). Voor het havoprogramma
Tweede Fase Oude Regeling is dat 2520 uur (1240 slu in het gemeenschappelijk
deel, 1160 slu in het profieldeel en 120 slu in het vrije deel). Door keuzes in het vrije deel zal
dat voor leerlingen in de Tweede Fase Oude Regeling in de meeste gevallen tot een wat
hogere totale studielast leiden, die daarmee ook op ongeveer 2700 uur zal uitkomen.
Het totale vwo-programma in de Vernieuwde Tweede Fase omvat circa 4000 uur (1600 slu
in het gemeenschappelijk deel op atheneum en 1720 uur op het gymnasium, 1840 uur in
het profieldeel en circa 520 uur in het vrije deel). Voor hun voorgangers is dat 3560 uur
(1600 slu in het gemeenschappelijk deel, circa 1880 uur in het profieldeel en 120 uur in het
vrije deel). Ook hier geldt: door keuzes in het vrije deel zal dat in de meeste gevallen tot
een wat hogere totale studielast leiden (ongeveer 3800 uur).
Regelingen
Zie ook Wiskunde
Bronnen:
- Vaknamen en vakcodes voor havo/vwo, VO/BOB-99/31304 van 19 juli 1999, Gele Katern
18c (28 juli 1999), pagina 29 e.v.
- Regeling modellen diploma’s v.w.o.-h.a.v.o. profiel, VO/BOB/2001/10037 van 9 maart
2001, Gele Katern 8 (21 maart 2001), pagina 5- 29.
- Regeling elementcodetabel vo, opleidingentabel volwasseneneducatie en vakcodetabel
vo en volwasseneneducatie schooljaar 2007-2008, CFI/BVO-2007/5846 van 19 maart
2007.
- www.eindexamen.nl >> zoek: vakcodes.
- www.ibgroep.nl >> vo.
Ooit moesten voor een diploma via het vavo alle vakken voldoende afgesloten worden.
Dat is niet meer noodzakelijk. Daarmee is het voor niet geslaagde leerlingen in het reguliere
dagonderwijs wellicht aantrekkelijk geworden om over te stappen naar een vavo. Dit
kan echter niet zo maar. Zo’n overstap is namelijk in principe alleen mogelijk voor leerlingen
die 18 jaar of ouder zijn. Sinds 1 januari 2006 is echter de wetgeving ‘Samenwerking
vo-bve’ van kracht, ook wel bekend als de Rutte-regeling. Die houdt in dat scholen
voor vo en ROC’s, waaraan een vavo is verbonden, een overeenkomst kunnen afsluiten
waarin zij vastleggen dat leerlingen uit het vo, ook jonger dan 18 jaar, hun opleiding
(deels) op het vavo afmaken. Hetzij onder verantwoordelijkheid van het vo, hetzij onder
verantwoordelijkheid van het vavo. De school voor vo betaalt de school voor vavo voor
haar inspanningen uit de financiering die de school voor vo voor de leerling ontvangt,
zodat dubbelfinanciering is uitgesloten. Deze regeling geldt alleen voor leerlingen die
direct overstappen van de school voor vo naar het vavo. Leerlingen die er een jaar tussenuit
zijn geweest en inmiddels 18 jaar of ouder zijn, kunnen zichzelf wel inschrijven op het
vavo, maar zijn gewoon cursusgeld verschuldigd en zijn verder afhankelijk van de vraag in
hoeverre de gemeente waar ze wonen het vavo bekostigt. De gemeenten hebben de eindverantwoordelijkheid
voor de bekostiging van de vavo’s.
Ter illustratie het volgende. Er zijn drie gemeenten: A, B en C. Alleen B en C hebben vavomogelijkheden
binnen de gemeentegrenzen. Leerlingen die in A wonen en die altijd in B
op het vo zaten, kunnen niet zonder meer naar het vavo in B. Als in dit voorbeeld gemeen-
Vavo
Vavo is de afkorting voor Voortgezet Algemeen Volwassenen Onderwijs. Doorgaans wordt
het verzorgd door de afdeling Educatie binnen een Regionaal Opleidingen Centrum (ROC).
Particuliere opleidingsinstellingen die erkend worden als ‘niet bekostigde educatie’ (Luzac
College, Stichting De Nieuwe School, instituut De Boer, Instituut Notenboom, Instituut
B.O.S., Dag/Avondschool Drs. R.R. Vrijbergen, STEBO, VAVO Onderwijs Nieuw
Blankensteijn en Algara Holland), vallen qua regelgeving ook onder het vavo.
Het totale programma voor iemand die start met een havo- of vwo-opleiding aan een vavo
is minder omvangrijk dan het programma aan een school voor voortgezet onderwijs. Zo
94
95

te A meebetaalt aan het vavo in C en niet van dat in B, zullen ze zeer waarschijnlijk zijn
deel 1
aangewezen op de opleiding in C.
worden vermeld. Deze resultaten dienen tevens te worden aangeleverd in BRON aan de
IB-Groep. De regeling geldt zowel voor leerlingen die vallen onder de Tweede Fase Oude
zakboek tweede fase
Bronnen:
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 9, pagina 28.
- Vrijstellingsregeling overgang examen vwo/havo nieuw naar oud, VO/BOB/00/27127
van 25 augustus 2000, Gele Katern 19 (6 september 2000), pagina 27-29.
Regeling als voor leerlingen in de Vernieuwde Tweede Fase. De ontvangende school is verplicht
deze resultaten over te nemen.
Zie ook Vervroegd centraal examen
Zie ook Voorlopige cijferlijst
Regelingen
- Vrijstellingsregeling examen oud vwo/havo naar nieuw, VO/BO/00/48114 van
24 november 2000, Gele Katern 30 (13 december 2000), pagina 34-37.
Bron:
- Wetgeving samenwerking VO-BVE, (Rutte-regeling): Besluit van 1 december 2005,
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
houdende nadere voorschriften in verband met samenwerking tussen scholen voor
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
voortgezet onderwijs en instellingen voor educatie en beroepsonderwijs (Besluit samen-
in de mogelijkheid van het afleggen van het centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
werking VO-BVE), Staatsblad 2005, nummer 642; Wijziging van de Wet op het voortge-
artikel 52a, Staatsblad 94, 2007.
zet onderwijs en de Wet educatie en beroepsonderwijs om meer ruimte te scheppen
voor samenwerking tussen in die wetten geregelde onderwijsinstellingen (wijziging van
artikel 10d en invoeging van artikel 25a in de WVO).
Verlichtingsmaatregelen
- Register “niet bekostigde educatie” van instellingen met diploma-erkenning, CFI/BHV-
2006/108719 van 21 september 2006.
In 1998 startte een deel van het scholenveld met de Tweede Fase, de rest volgde in 1999.
- www.cfi.nl >> VO >> samenwerking VO-BVE.
Zowel aan het eind van 1998 als in het begin van 2000 is er ingegrepen in het programma
voor de bovenbouw van havo en vwo. Daarmee werd beoogd het programma voor leerlingen
beter studeerbaar te maken en de werkdruk voor docenten te verlichten.
Veranderen van school
Bij de maatregelen in 1998 ging het om permanente aanpassingen van examenprogramma’s
en Inrichtings- en Eindexamenbesluit. Bij de maatregelen van januari 2000 ging het
Voor leerlingen die van school veranderen is tot het schooljaar 2007-2008 niets geregeld
om tijdelijke afwijkingen van de examenprogramma’s en het Inrichtings- en Eindexamen-
in het Eindexamenbesluit. De ontvangende school bepaalt hoe omgegaan wordt met de
besluit. In juli 2001 zijn deze tijdelijke maatregelen verlengd en vervolgens is in mei 2003
eventueel behaalde schoolexamenresultaten en met het eventueel nog in te halen
de ‘Regeling profielen 2003’ gepubliceerd, waarmee de toen bestaande verlichtings-
programma. Het uitgangspunt daarbij is dat de leerling uiteindelijk na de gehele school-
maatregelen nogmaals werden verlengd en wel voor de periode tot de Vernieuwde Tweede
loopbaan (school)examen heeft afgelegd in de volledige examenprogramma’s.
Fase ingaat (dus voor alle cohorten leerlingen die in 2006 of eerder in de 4e klas van havo
Met ingang van het schooljaar 2007-2008 regelt het Eindexamenbesluit hoe de school
of vwo start(t)en).
dient om te gaan met afgesloten vakken. Dit hangt samen met de invoering van de
Enkele van deze verlichtingsmaatregelen zijn al opgenomen in het Inrichtingsbesluit of het
mogelijkheid centraal examen af te leggen in het voorexamenjaar (vervroegd centraal
Eindexamenbesluit. De officiële examenprogramma’s zijn echter nooit aangepast, terwijl een
examen).
groot deel van de verlichtingsmaatregelen juist op de examenprogramma’s betrekking heeft.
Het Eindexamenbesluit regelt in artikel 52a dat de school aan een tussentijds vertrekken-
In het overzicht Examenprogramma per vak (te vinden op www.tweedefase-loket.nl/zak-
de leerling een voorlopige cijferlijst verstrekt waarop de eindbeoordelingen (in geval van
boek) is alfabetisch terug te vinden of er iets is veranderd na de publicatie van het
96
CKV(1) en LO(1)) en/of eindresultaten van (in het voorlaatste leerjaar) afgesloten vakken
examenprogramma als gevolg van de verlichtingsmaatregelen, en zo ja wat er is veranderd.
97

deel 1
In overzicht D op pagina 128 is aangegeven welke minimumaantallen praktische opdrachten
per vak verplicht zijn en hoe deze in het schoolexamencijfer worden gewogen.
liseerd examenprogramma van kracht wordt. Voor dit vak is door de Commissie Teulings
een voorstel voor een nieuw programma gedaan.
zakboek tweede fase
Bronnen:
- Aanpassing examens profielen vwo/havo, 7 december 1998, VO/BOB-98/52287, Gele
Katern 30b (16 december 1998).
- Regeling herkansing in schoolexamen vwo/havo, 9 december 1998, VO/BOB-98/52312,
Gele katern 30c (16 december 1998).
- Tijdelijke maatregelen profielen vwo/havo, 17 maart 2000, VO/BOB-2000/10.201, Gele
Katern 9 (29 maart 2000), pagina 23-34.
- Afwijking profielen vwo/havo voor leerlingen 1998,VO/BOB-2000/10.203 van 17 maart
2000, Gele Katern 9 (29 maart 2000), pagina 35-37.
- Aanpassing verlichtingsmaatregelen profielen havo/vwo, VO/BOB/2001/28277 van
5 juli 2001, Gele Katern 18a, deel 2 (25 juli 2001), pagina 82-85.
- Regeling profielen 2003, VO/BOB-2003/16475 van 15 mei 2003, Gele Katern 14 (28 mei
2003), pagina 15-17.
Het is het voornemen om steeds bij ingrijpende vernieuwingsvoorstellen eerst het nieuwe
examenprogramma in een pilot te beproeven. In een dergelijke pilot wordt één gehele
programmadoorloop volbracht, waarna het besluit tot invoering, al dan niet met aanpassingen,
kan worden genomen.
Regelingen
Zie ook Examenprogramma’s: aanpassingen t.b.v. Vernieuwde Tweede Fase
Vervangen tweede moderne vreemde taal
Zie Vrijstellingen
Vervroegd centraal examen
De school mag leerlingen in het voorlaatste leerjaar in een of meer vakken deel laten
nemen aan het centraal examen. Echter niet in alle vakken. Het Eindexamenbesluit regelt
dit vervroegd centraal examen met de nieuwe artikelen 37a en 52a. De regeling geldt
voor alle leerlingen met ingang van het schooljaar 2007-2008, dus zowel voor degenen
die vallen onder de Tweede Fase Oude Regeling als voor leerlingen in de Vernieuwde
Tweede Fase. De school mag leerlingen in de gelegenheid stellen deel te nemen aan het
vervroegd centraal examen, maar is daartoe niet verplicht. Er is dus geen sprake van een
afdwingbaar recht van een leerling.
Vernieuwing examenprogramma’s
Tegelijk met de invoering van de Vernieuwde Tweede Fase zijn examenprogramma’s in geringe
of sterke mate aangepast. Volledig nieuw vanaf de Vernieuwde Tweede Fase zijn de
examenprogramma’s voor geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijleer (niet te verwarren
met maatschappijwetenschappen). De wiskundevakken zijn anders geordend en door
het verdwijnen van de deel-/heelvakkenstructuur zijn ook biologie, natuurkunde, scheikunde
en economie aangepast. Bij de overige vakken is er meestal sprake van kleinere aanpassingen
als gevolg van veranderingen in omvang of de nieuwe opzet van de examenprogramma’s
(zie ook Examenprogramma’s: aanpassingen t.b.v. Vernieuwde Tweede Fase).
Het vervroegd centraal examen is mogelijk voor leerlingen in 4havo of 5vwo, maar niet voor
4vwo-ers. Leerlingen kunnen voor een of meer vakken aan het vervroegd centraal examen
deelnemen, maar niet voor alle vakken. Omdat de wettelijke cursusduur voor havo vijf jaar
en voor vwo zes jaar is, mag de school namelijk geen verkorte cursusduur aanbieden.
Voordat een leerling gaat deelnemen aan het vervroegd centraal examen moet het schoolexamen
voor het betreffende vak zijn afgerond. Het schoolexamencijfer staat voor dat vak
(of die vakken) zodoende vast. De aanmelding van de leerlingen voor het vervroegd
centraal examen verloopt op dezelfde wijze als bij reguliere examenkandidaten. Dat geldt
ook voor het doorgeven van de behaalde resultaten. De behaalde schoolexamencijfers
Ook na de invoering van de Vernieuwde Tweede Fase zal actualisering van examenprogramma’s
voortgaan. Op het moment van publicatie van dit Zakboek wordt een ingrijpende
vernieuwing voorzien voor wiskunde, scheikunde, natuurkunde, biologie en economie.
Voor de vier genoemde bètavakken zijn vernieuwingscommissies actief. De verwachting
is dat per 2010 of 2011 voor deze vakken een nieuw geactualiseerd examenprogramma
gaat gelden. Ook voor economie geldt dat waarschijnlijk per 2010 een nieuw geactua-
98
99

deel 1
worden zodoende voor de aanvang van het centraal examen aangeleverd bij de IB-Groep
in BRON, en later ook de behaalde cijfers voor het centraal examen en de eindcijfers voor
de vakken. De leerling neemt op hetzelfde moment als reguliere examenkandidaten deel
aan het centraal examen in mei en legt hetzelfde examen af.
Als een leerling vervroegd centraal examen heeft afgelegd, betekent dit dat de betrokken
vakken afgesloten zijn. De bepalingen met betrekking tot de wettelijk voorgeschreven
onderwijstijd (1000 klokuren per leerjaar en 700 in het laatste leerjaar) blijven echter
gewoon van toepassing. In overleg met de leerling kunnen de vrijgevallen uren bijvoorbeeld
ingevuld worden met een extra vak, extra onderwijs in de overgebleven vakken en
modules van het vervolgonderwijs.
zakboek tweede fase
Het principe van één ondeelbaar eindexamen in het voortgezet onderwijs wordt door de
invoering van het vervroegd centraal examen niet aangetast. De leerling heeft zodoende
recht op eenzelfde aantal herkansingen als reguliere kandidaten, te weten één. De leerling
kan echter dat recht op meer momenten uitoefenen, namelijk op het eerstkomende herkansingsmoment
(in de maand juni in zijn voorexamenjaar) of op het herkansingsmoment
in juni van zijn examenjaar. Ook deelname aan een herkansing moet op de gebruikelijke
manier worden aangemeld en het behaalde resultaat moet in BRON worden aangeleverd.
De leerling legt een eventuele herkansing dus niet in het eerste tijdvak af.
Voor alle duidelijkheid: als een leerling gaat deelnemen aan een vervroegd centraal
examen en het cijfer voor het schoolexamen van het betreffende vak aan de IB-Groep in
BRON is aangeleverd, staat het schoolexamencijfer vast. Dat blijft zo totdat alle vakken
zijn afgerond en er een volledig examen is afgelegd. Het zou dus kunnen gebeuren dat
een leerling ontevreden is over het eindresultaat bij een vak waarin hij vervroegd centraal
examen heeft afgelegd en het examen in dat vak wil herkansen. Dan kan alleen het
centraal examen herkanst worden, bijvoorbeeld in juni van het examenjaar. Het schoolexamen
kan niet worden overgedaan, ook niet als de herkansing van het centraal examen
een jaar later plaatsvindt. Dat schoolexamencijfer blijft staan en wordt vermeld op de
uiteindelijke cijferlijst.
Regelingen
Zie ook Onderwijstijd
Zie ook Veranderen van school
Zie ook Voorlopige cijferlijst
Bron:
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van het centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
artikelen 37a en 52a, Staatsblad 94, 2007.
Voorbeeldexamens
De examenopgaven en antwoorden van zowel het eerste als het tweede tijdvak van de
twee voorafgaande jaren worden op de website van het Cito gepubliceerd (www.cito.nl >>
vo >> centraal examen). Via www.eindexamen.nl kunnen alleen de antwoordsleutels c.q.
correctievoorschriften en normeringtabellen gevonden worden. Oudere examens kunnen
worden gedownload vanaf www.examenbundel.nl >> trainen.
In tegenstelling tot de gang van zaken bij reguliere kandidaten krijgt de leerling die
vervroegd centraal examen aflegt geen (voorlopige) cijferlijst. De school dient het eindcijfer
echter wel schriftelijk aan de leerling bekend te maken. Artikel 52a van het
Eindexamenbesluit regelt dat de leerling die de school tussentijds verlaat na het afronden
van een vak in het voorlaatste leerjaar wél een voorlopige cijferlijst krijgt. Dit om er voor te
zorgen dat de tussentijdse vertrekker een waardedocument meekrijgt waaraan deze
rechten kan ontlenen, en om te voorkomen dat een nieuwe school een leerling ten onrechte
in staat stelt deel te nemen aan een al afgelegd centraal examen of een herkansing (zie
voor details Voorlopige cijferlijst).
Gedrukte papieren voorbeeldexamens en correctievoorschriften van voorgaande jaren
kunnen ook worden verkregen bij de Informatie Beheer Groep. Ze kunnen telefonisch
besteld worden bij de medewerkers Examendiensten, telefoonnummer (050) 599 88 69.
Per bestelling wordt een bedrag in rekening gebracht, daarbij geldt een minimum.
Het examenprogramma geschiedenis voor de Vernieuwde Tweede Fase is t.o.v. het
programma in de Tweede Fase Oude Regeling volledig herzien. Bij dit herziene examenprogramma
behoort een nieuw centraal examen. Documenten behorend bij de experimentele
centrale examens die op zes havo-scholen in het kader van een pilot zijn afgenomen,
100
101

deel 1
schappijleer, en met ingang van schooljaar 2007-2008 ook gelden voor vakken met een
zakboek tweede fase
centraal examen waarin de leerling in het voorlaatste leerjaar het zogeheten vervroegd
centraal examen heeft afgelegd.
De school dient zo’n tussentijds vertrekkende leerling een voorlopige cijferlijst mee te
geven volgens een voorgeschreven model. Op de voorlopige cijferlijst worden vermeld:
1 de eindbeoordelingen (in geval van CKV(1) en LO(1)) en/of de eindcijfers van de afgesloten
vakken met alleen een schoolexamen;
2 van de vakken waarin de leerling in het voorlaatste leerjaar centraal examen heeft afge-
Regelingen
legd het cijfer van het schoolexamen, het cijfer van het centraal examen en het eindcijfer;
bovendien de aantekening of de leerling gebruik heeft gemaakt van de herkansingsmogelijkheid
voor het centraal examen (dus alleen bij leerlingen die in het
voorlaatste leerjaar vervroegd centraal examen hebben afgelegd).
Alle vermelde cijfers en/of beoordelingen moeten tevens aangeleverd zijn in BRON bij de
IB-Groep.
Als de tussentijds vertrekkende leerling geen vakken (in het voorlaatste leerjaar) heeft
afgesloten wordt er geen voorlopige cijferlijst verstrekt. En de leerling die niet van school
verandert krijgt eveneens geen voorlopige cijferlijst, ook niet als deze in het voorlaatste
leerjaar centraal examen in een vak heeft afgelegd.
De verplichting een voorlopige cijferlijst te verstrekken is geregeld in artikel 52a van het
Eindexamenbesluit. Dit artikel is niet ‘meegenomen’ met de wijzigingen in het Eindexamenbesluit
t.b.v. de Vernieuwde Tweede Fase, maar met de wijzigingen i.v.m. de introductie
van de mogelijkheid centraal examen af te leggen in het voorlaatste leerjaar. De
regeling geldt zodoende voor alle leerlingen met ingang van schooljaar 2007-2008,
zijn te vinden op de website van het Instituut voor Geschiedenisdidactiek: www.ivgd.nl.
ongeacht of zij vallen onder de Tweede Fase Oude Regeling of onder de Vernieuwde
Het gaat om opgavenboekjes, bronnenboekjes en correctievoorschriften van deze experi-
Tweede Fase.
mentele examens.
De regeling is bedoeld om de tussentijds vertrekkende leerling een waardedocument mee
te geven waar deze rechten aan kan ontlenen, de ontvangende school inzicht te geven in
Voorlopige cijferlijst
de behaalde resultaten (de ontvangende school is verplicht de behaalde eindcijfers over
te nemen), en om te verhinderen dat een leerling vaker centraal examen aflegt dan tot het
Het komt voor dat een Tweede Fase-leerling gedurende zijn schoolloopbaan van school
vaststellen van de uitslag is toegestaan.
verandert, bijvoorbeeld als gevolg van verhuizing. Zo’n leerling heeft nog niet een volledig
Als de leerling het eindexamen volledig heeft afgelegd worden cijfers en/of beoordelingen
eindexamen afgelegd, maar kan wel in één of meer vakken een eindcijfer hebben behaald.
van de voorlopige cijferlijst overgenomen op de ‘gewone’ cijferlijst. Daarmee vervalt dan
102
Dat kan het geval zijn voor vakken met alleen een schoolexamen, zoals bijvoorbeeld maat-
de betekenis van de voorlopige cijferlijst.
103

deel 1
Zie ook Diploma en cijferlijst
Zie ook Vervroegd centraal examen
worden door een pas: de Cultuurpas. Bij het ter perse gaan van deze publicatie was nog
niet bekend met ingang van welk schooljaar dit geregeld zal zijn.
zakboek tweede fase
Bron:
- Besluit van 17 februari 2007 houdende wijziging van het Inrichtingsbesluit W.V.O. en het
Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. onder meer in verband met het voorzien
in de mogelijkheid van het afleggen van het centraal examen in het voorlaatste leerjaar,
artikel 52a, Staatsblad 94, 2007.
Bron:
- Regeling cultuurvouchers voortgezet onderwijs 2002, VO/TAB-2002/17641 van 7 mei
2002, Gele Katern 12 (22 mei 2002), pagina 52-55.
Regelingen
Vrij deel
Vooropleidingseisen
Zie Doorstroomrechten
De Tweede Fase havo/vwo kent een structuur met een gemeenschappelijk deel, een profieldeel
en een vrij deel. Dat geldt zowel voor de Tweede Fase Oude Regeling als voor de
Vernieuwde Tweede Fase. Het vrije deel bestaat uit twee componenten: een deel dat met
examenvakken gevuld moet worden en een deel waarover de school geheel zelf beslist.
Aan welke regels het vrije deel is gebonden, is vastgelegd in het Inrichtingsbesluit artikel
26b lid 7 (vwo), artikel 26c lid 7 (voor havo Oude Regeling), artikel 26c lid 6 (voor havo
Vernieuwde Tweede Fase) en artikel 26d.
Vouchers CKV(1)/KCV
Als tegemoetkoming in de kosten die gemaakt worden voor de vakken CKV(1) en KCV
ontvangen de scholen sinds de invoering van de Tweede Fase voor iedere leerling in 4havo
en 4 of 5vwo zogenaamde ‘cultuurvouchers’. Deze vouchers worden op aanvraag verstrekt.
De aanvraag voor havo/vwo moet worden ingediend voor 6 oktober bij het Cjp-bureau. Het
Cjp verstrekt de vouchers en de passen vervolgens voor 1 november daaropvolgend.
Als peildatum geldt 1 oktober van het voorafgaande schooljaar. De bonnen kunnen in
combinatie met een speciale cjp/ckv-pas worden besteed aan buitenschoolse culturele
evenementen (voorstellingen, tentoonstellingen, concerten enz.). Daarnaast geeft de
cjp/ckv-pas recht op de normale cjp-kortingen. De vouchers (en de bijbehorende cjp/
ckv-pas) zijn geldig van november tot november, zodat ze in twee schooljaren besteed
kunnen worden.
In lid 1c van de artikelen 11, 12 en 13 van het Eindexamenbesluit is vastgelegd welk deel
van het vrije deel onderdeel uitmaakt van het eindexamen. Dit wordt ook wel aangeduid
met het ‘verplichte deel van het vrije deel’ of het ‘met examenvakken te vullen deel van
het vrije deel’. In eerste instantie was dit voor havo 320 uur en voor vwo 480 uur. Via twee
ronden verlichtingsmaatregelen is deze verplichting verlaagd – zowel voor havo als
atheneum – naar 120 uur. Voor het gymnasium naar 480 uur.
In de praktijk van de Tweede Fase Oude Regeling zullen de meeste leerlingen die één of
meer deelvakken in het profieldeel hebben vervangen door het gehele vak, geen vak in het
vrije deel hebben staan. Dit is toegestaan, er is immers elders voldaan aan de eis een
bepaalde hoeveelheid programma in het pakket te hebben (Eindexamenbesluit artikel 11
lid 2, 12 lid 3 en 13 lid 2).
Andersom is ook mogelijk: door bepaalde keuzes in het overgangsprofiel Cultuur en maatschappij
is het mogelijk dat een leerling minder dan 1160 (havo) of 1840 (vwo) uur in het
profieldeel heeft staan. Het ontbrekende aantal uren moet worden aangevuld via het vrije
deel (Artikel IV Overgangsbepaling inrichting vwo, lid 4, Artikel VII Overgangsbepaling
inrichting havo lid 4). Het totaal aantal uren dat aan examenvakken besteed moet worden
In mei 2002 is een regeling gepubliceerd die betrekking heeft op het gehele voortgezet
onderwijs, de ‘Regeling cultuurvouchers voortgezet onderwijs 2002’. De waarde van de
vouchers is € 22,50 (zomer 2006). Per school worden tevens vier ckv-docentenpassen
plus per pas voor € 22,50 aan vouchers verstrekt. De regeling heeft in principe een
onbeperkte looptijd onder voorbehoud van goedkeuring van de begrotingswetgever.
In het schooljaar 2006-2007 is aangekondigd dat de Vouchers op termijn vervangen zullen
104
105

deel 1
is op de havo minimaal 2760 (1480 plus 1160 plus 120) en op het vwo minimaal 3920
(1960 plus 1840 plus 120).
goedkeuring heeft verleend op grond van lid 1c van de artikelen 11 (voor atheneum), 12
(voor gymnasium) en 13 (voor havo) van het Eindexamenbesluit. Het betreft dan een
‘schooleigen vak’ dat in de plaats komt van een vak met een landelijk examenprogramma.
zakboek tweede fase
Voor de Vernieuwde Tweede Fase staat in het Examenbesluit in lid 1c van de artikelen 11,
12 en 13 dat op het vwo (gymnasium en atheneum) in het vrije deel minimaal één vak met
een normatieve studielast van tenminste 440 uur verplicht deel uitmaakt van het pakket
en op de havo minimaal één vak met een omvang van tenminste 320 uur.
Uiteraard is het ook mogelijk dat een leerling extra examenvakken kiest (dus één of meer
vakken kiest waarvoor een landelijk examenprogramma is vastgesteld). Dit geeft de leerling
o.a. de mogelijkheid om op een later moment te beslissen in welke vakken werkelijk
examen wordt gedaan en welke vakken mee gaan tellen voor de slaag/zakbeslissing.
Indien de leerling een extra vak afsluit (en dus ook deelneemt aan het centraal examen als
er voor het betreffende vak een centraal examen geldt), wordt het behaalde cijfer op de
cijferlijst vermeld, tenzij de leerling daartegen bedenkingen heeft geuit. Dit is vastgelegd
in het Eindexamenbesluit, artikel 52, lid 3. Er hoeft pas na het bekend worden van de
eindcijfers beslist te worden welk vak in het vrije deel meetelt voor de slaag/zakbepaling.
In artikel 48, lid 3 van het Eindexamenbesluit is bepaald dat altijd de voor de kandidaat
meest gunstige oplossing wordt gekozen.
Extra examenvakken maken in feite onderdeel uit van het geheel vrije deel.
Regelingen
De rest van het vrije deel wordt wel aangeduid als ‘het geheel vrije deel’ of het ‘schooleigen
vrije deel’. Met de inrichting van dit deel van het programma bemoeit de wetgever
zich in het geheel niet: scholen kunnen daar zelf hun eisen aan stellen. Het wel of niet
voldoen aan die eisen heeft echter geen invloed op de slaag/zakbeslissing. Wel kan de
school deze onderdelen meewegen in haar beslissing om een leerling over te laten gaan of
te laten doubleren.
Ter illustratie: de school die het onderdeel ‘Maatschappelijke stage’ in het vrije deel
opneemt, kan zelf eisen formuleren waaraan leerlingen moeten voldoen. Het niet voldoen
van een leerling aan deze eisen kan echter niet leiden tot het niet laten deelnemen van
deze leerling aan het centraal examen of het laten zakken van deze leerling voor het
examen. Wel kan de school eigen interne maatregelen nemen, zoals de leerling uren laten
inhalen of de toegang tot een volgend leerjaar ontzeggen.
In de Tweede Fase Oude Regeling moesten schooleigen vakken of andere programmaonderdelen
een omvang van 40 uur of een veelvoud daarvan hebben. Deze bepaling had
al geen functie meer door de Verlichtingsmaatregelen (dat de invulling van het schooleigen
vrije deel in feite geheel aan de school overlaat) en is voor de Vernieuwde Tweede
Fase dan ook daadwerkelijk vervallen (lid 1 van artikel 26d van het Inrichtingsbesluit is
geschrapt).
Zie ook Combinatiecijfer
Zie ook ANW op de havo
Zie ook Godsdienst/Levensbeschouwelijke vorming
Bronnen:
- Regeling aanpassing examens profielen vwo/havo, 7 december 1998, VO/BOB-98/
52287, Gele Katern 30b, 16 december 1998.
- Wijziging inrichtingsbesluit en examenbesluit havo/vwo, PMVO, november 1997, ISBN
90-74723-29-1 (Inclusief Overgangsbepalingen).
- Tijdelijke maatregelen profielen vwo/havo, 17 maart 2000, VO/BOB-2000/10.201, Gele
Katern 9 (29 maart 2000), pagina 25.
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorganisatie
en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, Examenbesluit lid 1c van de artikelen
11, 12 en 13, pagina 31, 34 en 36; artikel 52 lid 3, pagina 72.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26d lid 1, pagina 50; Eindexamenbesluit lid 1c van de
artikelen 11, 12 en 13, pagina 59, 61 en 63; Eindexamenbesluit artikel 49 lid 6d, pagina 68.
Met de Vernieuwde Tweede Fase komt er voor de bijzondere scholen de mogelijkheid om
godsdienst of levensbeschouwelijke vorming deel te laten uitmaken van het
examenpakket. Zie daarvoor artikel 49, lid 6d van het Eindexamenbesluit. Wat in dit artikel
bedoeld wordt is dat het ‘kleine’ vak godsdienst dat de school aanbiedt in het geheel vrije
deel becijferd mag worden. Het kan vervolgens deel uitmaken van het combinatiecijfer (zie
ook Combinatiecijfer). Godsdienst kan ook een examenvak zijn dat in het met examenvakken
te vullen deel van het vrije deel zijn plek krijgt. Dan gaat het echter om een vak met een
omvang van minimaal 320 uur op de havo en 440 uur op het vwo waarvoor de minister
106
107

deel 1
Vrijstellingen
de scholen gemeld dat scholen voor deze vrijstelling geen toestemming meer hoeven
te vragen en dat ook hun meldingsplicht vervalt.
zakboek tweede fase
In artikel 26e van het Inrichtingsbesluit wordt een aantal vrijstellingen/ontheffingen geregeld.
Die vrijstellings- en ontheffingsmogelijkheden zijn voor de leerlingen die vanaf 2007
in de 4e klas havo of vwo starten (Vernieuwde Tweede Fase) enigszins anders dan voor
eerdere Tweede Fase-leerlingen (Oude Regeling).
Sowieso wordt in het Inrichtings- en Eindexamenbesluit voor de Vernieuwde Tweede Fase
een scherper onderscheid gemaakt tussen een ontheffing en een vrijstelling. Voor een
categorie van gevallen wordt de term ‘vrijstelling’ gebruikt (bijvoorbeeld vrijstellingen voor
vakken bij overstap van havo naar vwo) en voor een individueel geval de term ‘ontheffing’
(bijvoorbeeld ontheffing voor de tweede moderne vreemde taal, ontheffing voor lichamelijke
opvoeding).
Het Inrichtingsbesluit dat vrijstellingen en ontheffingen voor de Vernieuwde Tweede Fase
regelt, maakt zoals eerder gezegd onderscheid tussen ‘ontheffingen’ en ‘vrijstellingen’. De
term vrijstelling wordt gebruikt voor een categorie van leerlingen, met name toegepast als
iets niet hoeft, omdat al (ongeveer) door de leerling aan de verplichtingen is voldaan.
Vrijstellingen zijn door de wetgever bepaald: de school mag niet zelf beslissen wel of geen
vrijstelling te verlenen.
De term ‘ontheffing’ wordt gebruikt voor individuele gevallen, met name als er sprake van
is dat een leerling iets niet behoeft te doen op grond van ‘belemmeringen’. Ontheffing kán
door de school worden verleend, op individuele basis, overigens wel binnen de door de
regelgeving bepaalde kaders. Voor alle categorieën die in aanmerking kunnen komen voor
een ontheffing geldt nadrukkelijk dat de school bepaalt of en aan wie ontheffing wordt
gegeven; het is dus geen recht waarop de leerling aanspraak kan maken.
Regelingen
Voor de groepen leerlingen die vallen onder de Tweede Fase Oude Regeling geldt het
volgende:
- De school kan leerlingen ontheffing verlenen (‘vrijstelling’ in de termen van de besluiten
‘Oude Regeling’) van het volgen van onderwijs in LO1. Voor de uren die hierdoor voor de
leerling vrijkomen hoeft geen vervangend onderwijs te worden gevolgd.
- Leerlingen die van havo doorstromen naar atheneum zijn vrijgesteld van de volgende
vakken uit het gemeenschappelijk deel: CKV1, geschiedenis, maatschappijleer en ANW.
De doorstromer naar het gymnasium krijgt dezelfde vrijstellingen, maar moet wel KCV in
het pakket opnemen.
- De school kan leerlingen ontheffing verlenen (‘vrijstellen’ in de termen van de besluiten
‘Oude Regeling’) van de deeltalen Frans en/of Duits in het gemeenschappelijk
deel als ze in de eerste drie jaar vrijgesteld waren van die talen, omdat ze voor het
eerst op een havo of vwo school zijn geplaatst in een hoger leerjaar dan het derde en
voordien in het buitenland onderwijs hebben gevolgd en geen of te weinig onderwijs
in Frans en/of Duits hebben gehad óf omdat ze van havo naar vwo doorstromen en op
de havo vrijgesteld waren van Frans1 en/of Duits1 (artikel 26e lid 3 en 4 van het
Inrichtingsbesluit respectievelijk artikel 11 lid 6, 12 lid 7 en 13 lid 5 van het
Eindexamenbesluit). Deze ontheffing (‘vrijstelling’) kan in bijzondere gevallen ook
verleend worden aan leerlingen die niet voldoen aan de genoemde criteria. Tot de
zomer van 2003 was daarvoor toestemming van de inspectie nodig en die toestemming
werd niet licht verleend. Echter, op 2 juli 2003 heeft de inspectie in een brief aan
Artikel 26e van het Inrichtingsbesluit (met regelgeving over vrijstellingen/ontheffingen)
luidt voor de leerlingen die vallen onder de Vernieuwde Tweede Fase op een aantal punten
anders dan voor hen die vallen onder de Tweede Fase Oude Regeling. Een vergelijking:
- De ontheffing voor LO op grond van de lichamelijke gesteldheid van de leerling luidt niet
anders dan voor eerdere cohorten.
- Leerlingen die van havo doorstromen naar atheneum krijgen ook in de Vernieuwde
Tweede Fase vrijstellingen. Ze zijn vrijgesteld van de volgende vakken uit het gemeenschappelijk
deel: CKV, maatschappijleer en ANW. De doorstromer naar het gymnasium
krijgt dezelfde vrijstellingen, maar moet wel KCV in het pakket opnemen.
- Leerlingen die van havo doorstromen naar atheneum en op de havo één of meer vakken
op vwo-niveau hebben afgesloten krijgen voor dat vak of die vakken een vrijstelling op
het vwo.
- Het bevoegd gezag krijgt de ruimte om een leerling op het atheneum ontheffing te
verlenen voor het volgen van onderwijs in de tweede moderne (vreemde) taal in de
volgende gevallen:
- de leerling heeft een stoornis die specifiek betrekking heeft op taal of een zintuiglijke
stoornis die effect heeft op taal;
- de leerling heeft een andere moedertaal dan de Nederlandse taal of de Friese taal;
- de leerling volgt onderwijs in het profiel Natuur en techniek of het profiel Natuur en
108
109

deel 1
gezondheid en het onderwijs in de taal verhindert naar verwachting een succesvolle
terechtkomen etc. De vrijstellingen zijn gebonden aan de school voor vo: als de leerling
zakboek tweede fase
afronding van de opleiding.
De voorwaarden lijken nogal wat ruimte te laten voor eigen interpretatie. Reden voor het
Tweede Fase Adviespunt om het thema te behandelen in zijn ‘Dilemmareeks’ (zie
www.tweedefase-loket.nl >> files downloaden >> Dilemma: Ontheffing voor de 2e moderne
(vreemde) taal).
Voor leerlingen in het vavo gelden vrijstellingen voor CKV1 en LO1 en voor de cohorten die
het ingezette traject op die school verlaat en de opleiding vervolgt aan een andere school
voor voortgezet onderwijs, vervallen de vrijstellingen.
Zie ook Certificaten
Zie ook Dyslexie
Zie ook Ontheffing
Regelingen
vallen onder de Vernieuwde Tweede Fase dus voor CKV en LO. Dit is geregeld in het
Bronnen:
Eindexamenbesluit artikel 11 (atheneum), artikel 12 (gymnasium) en artikel 13 (havo).
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26e, pagina
55-56.
Leerlingen die van een dagschool zonder diploma overstappen naar een school voor
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorgani-
volwasseneneducatie (vavo), krijgen op grond van hun cijferlijst vrijstelling voor de
satie en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel 9, 10 en 11, pagina 28-32
vakken die met een voldoende zijn afgesloten en kunnen eventueel vrijstelling krijgen
en artikel 13, pagina 36-37.
voor vakken die met een onvoldoende (een 4 of een 5) zijn afgesloten. Het is immers ook
- Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o., uitgave van de VMBO-projectorgani-
op het vavo niet nodig om voor alle vakken een voldoende te halen; de slaag/zakregeling
satie en het Tweede Fase Adviespunt, december 2000, artikel VIII Overgangsbepaling
van het reguliere onderwijs voor havo/vwo geldt ook voor het vavo.
eindexamens, pagina 91-93.
Scholen voor voortgezet onderwijs geven hun gezakte leerlingen een cijferlijst mee. Deze
- Vrijstellingsregeling examen oud vwo/havo naar nieuw, VO/BOB/00/48114 van 24
cijferlijst geeft bij overstap naar een vavo of bij het staatsexamen dezelfde rechten als in
november 2000, Gele Katern 30 (13 december 2000), pagina 34-37.
het verleden de certificaten gaven. Een en ander is geregeld in artikel 9 van het Eind-
- Brief van inspectie van het onderwijs aan bevoegde gezagen van de scholen voor voort-
examenbesluit. Op grond van dit artikel geven ook certificaten van voor de invoering van
gezet onderwijs met havo/vwo afdeling, kenmerk UTR03.25723, 2 juli 2003.
de Tweede Fase vrijstelling voor de overeenkomstige vakken in de Tweede Fase. Welke
Downloadbaar vanaf: www.tweedefase-loket.nl/downloaden.
vakken ‘overeenkomstig’ zijn, is vastgelegd in een ministeriële regeling van december
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
2000. Die ministeriële regeling was er bij het ter perse gaan van deze uitgave nog niet
maart 2007, Inrichtingsbesluit, toelichting algemeen, pagina 39.
voor de vakken in de Vernieuwde Tweede Fase. De ‘houdbaarheidsdatum’ voor de bedoelde
certificaten is 10 jaar.
Naast bovengenoemde vrijstellingen binnen het vavo (vrijstellingen van rechtswege) zijn
VWO-vakken op het havo
er binnen het vavo ook nog vrijstellingen op verzoek mogelijk (artikel 10 van het Eindexamenbesluit).
Dit is mogelijk indien een kandidaat “(…) op grond van eerder gevolgd
In de Tweede Fase Oude Regeling kan – als de school dat mogelijk maakt – een havo-
onderwijs aantoonbaar in het bezit is van voldoende kennis en vaardigheden ter zake van
leerling in het (met examenvakken te vullen deel van het) vrije deel van zijn of haar pakket
het desbetreffende vak.” Wel moet dan een bewijsstuk worden geleverd.
(deel)vakken op vwo-niveau kiezen. Althans, voorzover die niet geheel of gedeeltelijk
inhoudelijk overeenkomen met een van de andere (deel)vakken in het profiel van de
Er bestaat ook een ‘beschikking’ waardoor voor bepaalde leerlingen bijzondere vrijstel-
leerling (bij voorbeeld het vwo-vak scheikunde kiezen terwijl het havo-vak scheikunde ook
lingen mogelijk zijn. Deze beschikking heeft betrekking op leerlingen uit topsportprojecten
al in het pakket aanwezig is, is niet toegestaan).
110
op LOOT-scholen, op leerlingen die na het voortgezet onderwijs in het kunstonderwijs
111

zakboek tweede fase
In de Vernieuwde Tweede Fase is de mogelijkheid voor havo-leerlingen om vwo-vakken te
volgen en daar examen in af te leggen verruimd. De school mag de havo-leerling voor elk
van de vakken uit zijn of haar pakket de gelegenheid bieden om het vak te vervangen door
het overeenkomstige vwo-vak. Ze mag een dergelijke vervanging echter niet verplichten.
De havo-leerling die in de gelegenheid gesteld wordt het overeenkomstige vwo-vak te
volgen, volgt het vwo-examenprogramma, legt examen af volgens de vwo-eisen en wordt
op een vwo-niveau beoordeeld. Er kan niet achteraf worden ‘omgerekend’ naar een havocijfer.
Ook is het niet mogelijk om zowel op havo- als op vwo-niveau examen te doen, bij
voorbeeld in verband met twijfel over de slaagkans op vwo-niveau. Er moet worden
gekozen. Wel kunnen ‘veiligheidskleppen’ worden ingebouwd door een havo-leerling die
een vak op vwo-niveau wil doen, ook alle havo-schoolexamens te laten doen. Dan kan vlak
voor het centraal examen definitief worden besloten op welk niveau het examen wordt
afgelegd.
deel 1
Regelingen
De leerling die als havo-leerling examen heeft afgelegd in één of meer vakken op vwoniveau
krijgt als hij of zij slaagt te allen tijde een havo-diploma. Havo-leerlingen die overstappen
naar het vwo en in één of meer vakken examen op vwo-niveau hebben afgelegd,
hebben vrijstellingen in deze vakken. Het cijfer nemen zij mee naar de eindlijst vwo.
Overigens worden deze overstappers sowieso vrijgesteld van het onderwijs en het examen
in de volgende vakken uit het gemeenschappelijk deel: ANW, maatschappijleer en CKV.
Nota bene: klassieke culturele vorming (KCV) wordt als overeenkomstig vwo-vak voor
culturele en kunstzinnige vorming (CKV) beschouwd. Op de havo kan derhalve – als de
school dat mogelijk maakt – ook KCV in plaats van CKV worden gekozen. KCV en CKV
kunnen echter niet beide deel uitmaken van het eindexamen van een havo-leerling.
Zie ook Overstappen
Wiskunde
In de Vernieuwde Tweede Fase zijn er op de havo drie (A, B en D) en op het vwo vier
wiskundeprogramma’s (A, B, C en D). Rekenvaardigheden en algebraïsche vaardigheden
hebben een plek in de nieuwe wiskundeprogramma’s gekregen.
112
Bronnen:
- Inrichtingsbesluit W.V.O., uitgave van het PMVO, december 1999, artikel 26c lid 7f,
pagina 51.
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26e lid 3, pagina 51, Eindexamenbesluit lid 5 van
de artikelen 11 en 12, pagina 60 en 62.
De school moet de wiskunde aanbieden die bij het profiel hoort: ze biedt dus in ieder
geval wiskunde A aan als onderdeel van de profielen Economie en maatschappij en Natuur
en gezondheid (zowel op de havo als op het vwo) en wiskunde C als onderdeel van het
profiel Cultuur en maatschappij (op het vwo).
De school kan de leerling aanbieden wiskunde A te vervangen door wiskunde B. De school
mag leerlingen in de profielen NG en EM echter niet verplichten wiskunde B te volgen.
Wellicht wil een school aan de leerling die natuurkunde in het pakket kiest, de eis stellen
113

zakboek tweede fase
wiskunde B te doen (in plaats van A). Zo’n eis kan de school stellen. Ongeacht het profiel
van de leerling is de omvang van wiskunde B altijd 360 op havo en 600 op vwo.
De school kan de vwo-leerling in het profiel CM aanbieden Wiskunde C te vervangen door
wiskunde A of B.
Wiskunde D tenslotte mag door de leerling alleen gevolgd worden als deze ook wiskunde
B in het profiel heeft opgenomen. Andere combinaties van wiskundeprogramma’s zijn niet
toegestaan: dus A, B en C mogen niet gecombineerd worden.
deel 2
Overzichten
Bronnen:
- Regelgeving voor de Vernieuwde Tweede Fase, uitgave van het Tweede Fase Adviespunt,
maart 2007, Inrichtingsbesluit artikel 26b lid 7a 1°, pagina 43 en 26c lid 6a 1°, pagina
48.
- Begeleidende brief bij conceptwijziging Inrichtingsbesluit W.V.O., OCW, april 2006.
Zakken en niet alles overdoen
Zie Slaag/zakregeling
Zak/slaagregeling
Zie Slaag/zakregeling
A
B
Schema’s studielast Tweede Fase Oude Regeling
Schema’s studielast Vernieuwde Tweede Fase
Zittenblijven
Zie Bevorderingsregeling
C
D
Studielast Tweede Fase Oude Regeling en Vernieuwde
Tweede Fase en wel/geen centraal examen
Wegingsvoorschriften Tweede Fase Oude Regeling
E
Cijfermatige gegevens Tweede Fase
F
Internetadressen
G
Vindplaats digitale adressen
114
115

zakboek tweede fase
A Schema’s studielast Tweede Fase Oude Regeling
Havo
gemeenschappelijk deel
studielast
Nederlands 400
Engels 360
2e moderne vreemde taal1 a 160
Algemene natuurwetenschappen 160
Maatschappijleer 160
Culturele en kunstzinnige vorming1 120
Lichamelijke opvoeding1 120
Totaal
1480 uur
a in het havo is het mogelijk voor deelvak1 van de tweede moderne vreemde taal te kiezen uit: Frans, Duits,
Spaans, Russisch, Italiaans, Arabisch, Turks en Fries; de school bepaalt of er keuzemogelijkheden worden
geboden, en zo ja welk keuzeaanbod wordt gedaan
deel 2
cultuur en maatschappij zonder ckv2,3: overgangsprofiel
studielast
Taal a 200 (of 360)
Geschiedenis 240
Wiskunde A1 b 160
Economie1 c 200
Eén vak te kiezen uit:
- taal (200/360) a
- filosofie (360)
- maatschappijleer (200) 200 of 360
- aardrijkskunde (200)
- muziek/tekenen/handenarbeid/textiele werkvormen (360)
- CKV2,3 (beeldend, muziek, dans, drama) (360)
cultuur en maatschappij met ckv2,3: definitief profiel
studielast
Taal a 200 (of 360)
Overzichten A Schema’s studielast Tweede Fase Oude RegelingA
116
Cultuur en maatschappij
Bij de invoering van de Tweede Fase is om een aantal redenen besloten scholen tot een
nader te bepalen tijdstip de keuze te laten uit twee varianten voor het profiel Cultuur en
maatschappij. In de ene variant kiest de school voor invoering van CKV2,3 en daarmee
voor een profielinvulling zonder keuzemogelijkheden, in de andere variant kiest de school
voor (voorlopige) handhaving van de kunstvakken oude stijl of voor het (nog) niet aanbieden
van een kunstvak binnen CM. Deze laatste variant – ook wel het ‘overgangsprofiel’
genoemd – geeft de leerling keuzemogelijkheden, maar wel binnen het aanbod van de
school. Die kan één of meer vakken verplicht stellen of de keuze geheel en al overlaten
aan haar leerlingen.
Vanaf 2003 mogen ook de scholen die CKV2,3 aanbieden de leerlingen in CM keuzemogelijkheden
bieden.
Hierna is zowel de invulling met keuzemogelijkheden weergegeven (overgangsprofiel) als
de invulling van het ‘definitieve’ profiel met CKV2,3.
Geschiedenis 240
Wiskunde A1 b 160
Economie1 c 200
Culturele en kunstzinnige vorming2,3 360
Totaal
1160 (tot 1320 uur)
a bij een invulling van de ‘taal’ is het mogelijk te kiezen uit:
- deelvak2 van een moderne vreemde taal (kan alleen als het bijbehorende deelvak1 in het gemeenschappelijk
deel gekozen is): 200 uur
- een gehele taal: 360 uur
b wiskunde A1 mag vervangen worden door wiskunde A1,2 (280), B1 (320) of B1,2 (440)
c economie1 mag vervangen worden door economie1,2 (440)
d indien het profieldeel een studielast heeft van minder dan 1160 uur, moet dit ‘tekort’ worden aangevuld met
examenvakken in het vrije deel
117

deel 2
economie en maatschappij
studielast
Vwo
zakboek tweede fase
Economie1,2 440
Wiskunde A1,2 a 280
Aardrijkskunde 200
Geschiedenis 240
Totaal
1160 uur
a wiskunde A1,2 mag vervangen worden door wiskunde B1 (320) of B1,2 (440)
natuur en gezondheid
studielast
Biologie 320
Natuurkunde 1 a 240
Scheikunde 280
Wiskunde B1 b 320
Totaal
1160 uur
gemeenschappelijk deel
studielast
Nederlands 480
Engels 400
Duits1 160
Frans1 160
Algemene natuurwetenschappen 200
Geschiedenis 80
Maatschappijleer 120
Culturele en kunstzinnige vorming1 a 200
Lichamelijke opvoeding1 160
Totaal
1960 uur
a voor gymnasiasten wordt culturele en kunstzinnige vorming1 (CKV1) vervangen door het vak klassieke en
culturele vorming (KCV), een vak met dezelfde omvang van 200 uur
Overzichten A Schema’s studielast Tweede Fase Oude RegelingA
a natuurkunde1 mag vervangen worden door het volledige vak natuurkunde1,2 (440)
Cultuur en maatschappij
b wiskunde B1 mag vervangen worden door wiskunde B1,2 (440)
Bij de invoering van de Tweede Fase is om een aantal redenen besloten scholen tot een
nader te bepalen tijdstip de keuze te laten uit twee varianten voor het profiel Cultuur en
maatschappij. In de ene variant kiest de school voor invoering van CKV2,3 en daarmee
natuur en techniek
studielast
voor een profielinvulling zonder keuzemogelijkheden, in de andere variant kiest de school
voor (voorlopige) handhaving van de kunstvakken oude stijl of voor het (nog) niet
Natuurkunde1,2 440
Scheikunde 280
Wiskunde B1,2 440
Totaal
1160 uur
aanbieden van een kunstvak binnen CM. Deze laatste variant – ook wel het ‘overgangsprofiel’
genoemd – geeft de leerling keuzemogelijkheden, maar wel binnen het aanbod
van de school. Die kan één of meer vakken verplicht stellen of de keuze geheel en al overlaten
aan haar leerlingen.
Vanaf 2003 mogen ook de scholen die CKV2,3 aanbieden de leerlingen in CM keuzemogelijkheden
bieden.
Hierna is zowel de invulling met keuzemogelijkheden weergegeven (overgangsprofiel) als
de invulling van het ‘definitieve’ profiel met CKV2,3.
118
119

deel 2
cultuur en maatschappij zonder ckv2,3: overgangsprofiel
studielast
economie en maatschappij
studielast
zakboek tweede fase
Taal a 320 (of 480)
Geschiedenis 360
Wiskunde A1 b 360
Twee vakken te kiezen uit:
- taal a (320 ... 480)
- filosofie (320)
- maatschappijleer (360)
- aardrijkskunde (360) 640 (tot 960)
- muziek/CKV2,3 (muziek) (480)
- tekenen/handenarbeid/textiele werkvormen (480)
- CKV2,3 (beeldend) (480)
- CKV2,3 (dans) (480)
- CKV2,3 (drama) (480)
Totaal
1680 (tot 2160 uur)
Economie1,2 520
Wiskunde A1,2 a 600
Aardrijkskunde 360
Geschiedenis 360
Totaal
1840 uur
a wiskunde A1,2 mag vervangen worden door wiskunde B1 (600) of B1,2 (760)
natuur en gezondheid
studielast
Biologie1,2 480
Natuurkunde1 a 360
Scheikunde1 b 400
Wiskunde B1 c 600
Totaal
1840 uur
Overzichten A Schema’s studielast Tweede Fase Oude RegelingA
cultuur en maatschappij met ckv2,3: definitief profiel
studielast
a natuurkunde1 mag vervangen worden door natuurkunde1,2 (560)
b scheikunde1 mag vervangen worden door scheikunde1,2 (520)
Taal a 320 (of 480)
c wiskunde B1 mag vervangen worden door wiskunde B1,2 (760)
Geschiedenis 360
Culturele en kunstzinnige vorming2,3 480
Wiskunde A1 b 360
natuur en techniek
studielast
Taal a (320 ... 480) of filosofie (320) 320 (of 480)
Natuurkunde1,2 560
Totaal
1840 (tot 2160 uur)
Scheikunde1,2 520
a bij een invulling van de taal is het mogelijk te kiezen uit:
- Frans2, Duits2 (een aanvulling van het gemeenschappelijk deel tot een hele taal): 320 uur
Wiskunde B1,2 760
Totaal
1840 uur
- Spaans, Russisch, Italiaans, Arabisch, Turks: 480 uur
- Fries: 400 uur
- Grieks, Latijn: 480 uur (ook mogelijk voor atheneumleerlingen)
b wiskunde A1 mag vervangen worden door wiskunde A1,2 (600), B1 (600) of B1,2 (760)
120
121

deel 2
Het vrije deel
vakken die in het vrije deel gekozen kunnen worden havo vwo
zakboek tweede fase
Eigenlijk bestaat het vrije deel uit twee onderdelen:
- Verplicht vrije deel/met examenvakken te vullen deel van het vrije deel: dit gedeelte
dient gevuld te worden met vakken met een landelijk examenprogramma (een volledige
lijst volgt hierna). Havo-leerlingen kunnen in het vrije deel ook een (deel)vak kiezen op
vwo-niveau, voorzover dat inhoudelijk niet overeenkomt met een van de andere
(deel)vakken die het profiel omvat; een voorbeeld is klassieke en culturele vorming
(KCV). Na alle verlichtingsmaatregelen is het verplichte vrije deel voor het havo en
atheneum 120 uur en voor het gymnasium 480 uur. De meeste leerlingen gaan, doordat
ze een heel vak kiezen in het verplichte vrije deel, over de minimumverplichting heen.
Dat geldt zeker voor het havo en atheneum.
- Geheel vrije deel: dit gedeelte kan gevuld worden met een programma waarmee de
school zich wil profileren (bijvoorbeeld godsdienst of oriëntatie op studie en beroep),
met activiteiten die los staan van de vakken, zoals bijvoorbeeld een stage of het
lidmaatschap van de medezeggenschapsraad en met extra examenvakken.
De omvang van het vrije deel:
Moderne vreemde taal1 160 -
Moderne vreemde taal2 (alleen mogelijk in combinatie met deelvak1 in het 200 320
gemeenschappelijk deel)
Moderne vreemde taal1,2 360 480
Moderne vreemde taal als startersvak 360 480
Fries 360 400
Latijn 480
Grieks 480
Economie1 200 280
Economie1,2 440 520
Management en organisatie 280 360
Aardrijkskunde 200 360
Geschiedenis 240 360
Maatschappijleer 200 360
Wiskunde A1 a 160 360
Wiskunde A1,2 a 280 600
Overzichten A Schema’s studielast Tweede Fase Oude RegelingA
Wiskunde B1 a 320 600
verplicht vrije deel geheel vrije deel totale omvang vrije deel
Wiskunde B1,2 a 440 760
Havo 120 440 560
Atheneum 120 880 1000
Gymnasium a 480 520 1000
Natuurkunde1 240 360
Natuurkunde1,2 440 560
Scheikunde 280
Scheikunde1 400
a Om een gymnasiast te zijn dient de leerling aan een aantal voorwaarden te voldoen:
Scheikunde1,2 520
- hij of zij moet beide klassieke talen in de onderbouw gevolgd hebben;
Biologie 320
- minimaal één van deze talen in de bovenbouw volgen;
Biologie1 160
- ter vervanging van CKV1 KCV in het gemeenschappelijk deel volgen;
Biologie1,2 480
- en tenslotte een verplicht vrij deel ter grootte van minimaal 480 uur ingevuld hebben.
Culturele en kunstzinnige vorming1 - 200
De school mag de leerling die aan bovenstaande voorwaarden voldoet en geslaagd is, een gymnasiumdiploma
uitreiken. Daartoe moet de school wel gemachtigd zijn (een zelfstandig gymnasium zijn of toestemming
voor een gymnasiale afdeling hebben).
Culturele en kunstzinnige vorming2 120 200
Culturele en kunstzinnige vorming3 (beeldende vormgeving/muziek/drama/dans) 240 280
Klassieke culturele vorming 200
Filosofie 360 320
122
Nb. Een atheneumleerling die één van de klassieke talen volgt, is ook verplicht klassieke en culturele vorming
(KCV) te volgen. Hij/zij mag CKV1 inruilen voor KCV.
Lichamelijke opvoeding2 240 280
Informatica 240 280
123
a wiskunde A en B mogen met elkaar gecombineerd worden, maar op de havo wordt dan de normatieve
studielast van het in het vrije deel gekozen (deel)vak verminderd met 160 uur en op het vwo met 280 uur

B
Schema’s studielast Vernieuwde Tweede Fase
vernieuwde tweede fase vwo
deel 2
zakboek tweede fase
vernieuwde tweede fase havo
NT NG EM CM
Gemeenschap- Nederlands 400 Nederlands 400 Nederlands 400 Nederlands 400
pelijk deel Engels 360 Engels 360 Engels 360 Engels 360
Havo Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120
Lich. opvoeding 120 Lich. opvoeding 120 Lich. opvoeding 120 Lich. opvoeding 120
CKV 120 CKV 120 CKV 120 CKV 120
Profielvakken Wiskunde B 360 Wiskunde A 1 320 Wiskunde A 1 320 Geschiedenis 320
verplicht Natuurkunde 400 Biologie 400 Economie 400 Mod. vreemde taal 400
Scheikunde 320 Scheikunde 320 Geschiedenis 320
Profielkeuzevak : Aardrijkskunde 320 maatsch.
NT 1 uit 4; Maatschappijwet. 320 maatsch.
NG 1 uit 3; NLT 320 M&O 320 Economie 400 maatsch.
NT NG EM CM
Gemeenschap- Nederlands 480 Nederlands 480 Nederlands 480 Nederlands 480
pelijk deel Engels 400 Engels 400 Engels 400 Engels 400
Atheneum 2e Mod. vr. taal 480 2e Mod. vr. taal 480 2e Mod. vr. taal 480 2e Mod. vr. taal 480
Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120
Lich. opvoeding 160 Lich. opvoeding 160 Lich. opvoeding 160 Lich. opvoeding 160
CKV (of KCV) 160 CKV (of KCV) 160 CKV (of KCV) 160 CKV (of KCV) 160
ANW 120 ANW 120 ANW 120 ANW 120
Gemeenschap- Nederlands 480 Nederlands 480 Nederlands 480 Nederlands 480
pelijk deel Engels 400 Engels 400 Engels 400 Engels 400
Gymnasium Klassieke taal 600 Klassieke taal 600 Klassieke taal 600 Klassieke taal 600
Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120 Maatschappijleer 120
Lich. opvoeding 160 Lich. opvoeding 160 Lich. opvoeding 160 Lich. opvoeding 160
KCV 160 KCV 160 KCV 160 KCV 160
ANW 120 ANW 120 ANW 120 ANW 120
Overzichten B Schema’s studielast Vernieuwde Tweede FaseA
EM 1 uit 4; Wiskunde D 320 NLT 320 Aardrijkskunde 320 Kunstvak 320 cultuur
CM 1 maatsch. + Informatica 320 Aardrijkskunde 320 Maatschappijwet. 320 Filosofie 320 cultuur
Profielvakken Wiskunde B 600 Wiskunde A 1 520 Wiskunde A 1 520 Wiskunde C 2 480
1 cultuur Biologie 400 Natuurkunde 400 Mod. vreemde taal 400 Mod. vreemde taal 400 cultuur
Verplicht Natuurkunde 480 Biologie 480 Geschiedenis 440 Geschiedenis 480
Scheikunde 440 Scheikunde 440 Economie 480
Profielwerkstuk Profielwerkstuk 80 Profielwerkstuk 80 Profielwerkstuk 80 Profielwerkstuk 80
Profielkeuzevak: Aardrijkskunde 440 maatsch.
Het vrije deel Keuze-examenvak 320 Keuze-examenvak 320 Keuze-examenvak 320 Keuze-examenvak 320
NT 1 uit 4; Maatschappijwet. 440 maatsch.
Geheel vrij deel 280 Geheel vrij deel 320 Geheel vrij deel 320 Geheel vrij deel 320
NG 1 uit 3 NLT 440 M&O 440 Economie 480 maatsch.
EM 1 uit 4; Wiskunde D 440 NLT 440 Aardrijkskunde 440 Kunstvak 480 cultuur
Totaal 3200 Totaal 3200 Totaal 3200 Totaal 3200
CM 1 maatsch. + Informatica 440 Aardrijkskunde 440 Maatschappijwet. 440 Filosofie 480 cultuur
1 wiskunde A mag als de school dat toestaat door de leerling vervangen worden door wiskunde B met de
1 cultuur Biologie 480 Natuurkunde 480 Mod. vreemde taal 480 MVT of KT 480/600 cultuur
bijbehorende studielast van 360 slu
Profielwerkstuk Profielwerkstuk 80 Profielwerkstuk 80 Profielwerkstuk 80 Profielwerkstuk 80
Het vrije deel Keuze-examenvak 440 Keuze-examenvak 440 Keuze-examenvak 440 Keuze-examenvak 440
124
Geheel vrij deel 400 Geheel vrij deel 480 Geheel vrij deel 480 Geheel vrij deel 480
Totaal 4800 Totaal 4800 Totaal 4800 Totaal 4800
125
1 wiskunde A mag als de school dat toestaat door de leerling vervangen worden door wiskunde B met de bijbehorende
studielast van 600 slu
2 wiskunde C mag als de school dat toestaat door de leerling vervangen worden door wiskunde A of B met de

zakboek tweede fase
126
C
Studielast Tweede Fase Oude Regeling en
Vernieuwde Tweede Fase en wel/geen centraal
examen
se = schoolexamen
ce = schoolexamen en centraal examen
geen se = alleen centraal examen, geen schoolexamen
Vak aantal slu havo aantal slu vwo
TF Oude Regeling Vernieuwde TF TF Oude Regeling Vernieuwde TF
Aardrijkskunde 200 ce 320 ce 360 ce 440 ce
ANW 160 se 120 se 200 se 120 se
Biologie1 - - 160 se -
Biologie1,2 - - 480 ce -
Biologie 320 ce 400 ce - 480 ce
CKV1/CKV 120 se 120 se 200 se 160 se
CKV2 120 se - 200 se -
CKV3 240 se - 280 se -
Duits1 160 se - 160 se -
Duits1,2 360 ce - 480 ce -
Duits - 400 ce - 480 ce
Economie1 200 ce - 280 ce -
Economie1,2 440 ce - 520 ce -
Economie - 400 ce - 480 ce
Engels 360 ce 360 ce 400 ce 400 ce
Filosofie 360 ce 320 ce 320 ce 480 ce
Frans1 160 se - 160 se -
Frans1,2 360 ce - 480 ce -
Frans - 400 ce - 480 ce
Fries1 160 ce - - -
Fries1,2 360 ce - - -
Fries - 400 ce 480 ce 480 ce
Geschiedenis (gemeenschappelijk deel) - - 80 se -
Geschiedenis 240 ce 320 ce 360 ce 440/480 ce
Grieks - - 480 ce 600 ce
Handenarbeid/handvaardigheid 360 ce 320 ce 480 ce 480 ce
Informatica 240 se 320 se 280 se 440 se
KCV - - 200 se 160 se
Vak aantal slu havo aantal slu vwo
TF Oude Regeling Vernieuwde TF TF Oude Regeling Vernieuwde TF
Kunst (algemeen) - 120 geen se - 200 geen se
Kunst (beeldende vormgeving), Kunst (muziek),
Kunst (dans), Kunst (drama) - 320 ce - 480 ce
Latijn - - 480 ce 600 ce
Lichamelijke opvoeding1/LO 120 se 120 se 160 se 160 se
LO2/Bewegen, sport en maatschappij 240 se 320 se 280 se 440 se
Maatschappijleer (gemeenschappelijk deel) 160 se 120 se 120 se 120 se
Maatschappijleer/ -wetenschappen 200 ce 320 ce 360 ce 440 ce
Management en organisatie 280 ce 320 ce 360 ce 440 ce
Moderne vreemde talen (Arabisch,
Italiaans, Spaans, Russisch en Turks)1 160 se - - -
Moderne vreemde talen (Arabisch,
Spaans, Russisch en Turks)1,2 360 ce - - -
Moderne vreemde talen (Italiaans)1,2 360 se - - -
Moderne vreemde talen
(Arabisch, Spaans, Russisch en Turks) - 400 ce 480 ce 480 ce
Moderne vreemde talen (Italiaans) - 400 se 480 se 480 se
Moderne vreemde talen (elementair) 360 se 320 se 480 se 480 se
Muziek 360 ce 320 ce 480 ce 480 ce
Natuurkunde1 240 ce - 360 ce -
Natuurkunde1,2 440 ce - 560 ce -
Natuurkunde - 400 ce - 480 ce
Natuur, leven en technologie - 320 se - 440 se
Nederlands 400 ce 400 ce 480 ce 480 ce
Scheikunde1 - - 400 ce -
Scheikunde1,2 - - 520 ce -
Scheikunde 280 ce 320 ce - 440 ce
Tekenen 360 ce 320 ce 480 ce 480 ce
Textiele werkvormen/textiele vormgeving 360 ce 320 ce 480 ce 480 ce
Wiskunde A1 160 se - 360 ce -
Wiskunde A1,2 280 ce - 600 ce -
Wiskunde B1 320 ce - 600 ce -
Wiskunde B1,2 440 ce - 760 ce -
Wiskunde A - 320 ce - 520 ce
Wiskunde B - 360 ce - 600 ce
Wiskunde C - - - 480 ce
Wiskunde D - 320 se - 440 se
deel 2
Overzichten C Studielast en wel/geen centraal examenA
127
Bronnen:
- examenprogramma’s havo/vwo Tweede Fase Oude Regeling (www.cfi.nl >> vo >> thema’s >> examenprogramma’s
havo/vwo)
- examenprogramma’s havo/vwo Vernieuwde Tweede Fase (www.tweedefase-loket.nl/examenprogramma)

D
Wegingsvoorschriften Tweede Fase Oude Regeling
minimaal 20% en maximaal 40% meewegen bij de bepaling van het eindcijfer van het
deel 2
zakboek tweede fase
De examenprogramma’s voor de Tweede Fase Oude Regeling bevatten voorschriften voor
de weging van de verschillende onderdelen van de vakken. Zo staat er in de meeste programma’s
dat de toetsen voor 40% het cijfer uitmaken en de praktische opdrachten voor
60% en dat “(…) die verhouding tijdelijk is omgedraaid”.
Dit is na diverse rondes verlichtingsmaatregelen niet meer correct. Sindsdien geldt in de
Tweede Fase Oude Regeling voor de meeste vakken dat de praktische opdrachten voor
schoolexamen. En dat de overige toetsen dus voor minimaal 60% en maximaal 80% het
eindcijfer van het schoolexamen bepalen. Voor enkele vakken zijn de percentages licht
afwijkend.
Hierna volgt een overzicht van de wegingvoorschriften voor de verschillende vakken in de
Tweede Fase Oude Regeling (met in 2009 de laatste ronde reguliere examens in het havo
en in 2010 in het vwo). Het overzicht is in tweeën gesplitst: vakken die de vaardigheden
wel (zoals de maatschappelijke vakken) en niet (zoals de talen) toetsen door middel van
praktische opdrachten. Als voor een vak praktische opdrachten zijn voorgeschreven, is dit
altijd minimaal één, tenzij anders in het schema vermeld. CKV1 en LO1 staan niet in de
overzichten omdat deze vakken met ‘voldoende’ of ‘goed’ afgerond dienen te worden en er
geen wegingsvoorschriften voor die vakken bestaan.
In de oorspronkelijke examenprogramma’s voor de Tweede Fase Oude Regeling staat dat
voor de deeltalen op de havo de luistervaardigheid voor 50% het cijfer bepaalt en
gespreksvaardigheid voor de andere 50%. Op het vwo wordt volgens het oorspronkelijke
examenprogramma het cijfer voor 100% door leesvaardigheid bepaald. Met de regeling
Overzichten D Wegingsvoorschriften Tweede Fase Oude Regeling
deeltalen 2002 is dit echter veranderd: zowel op de havo als op het vwo mogen diverse
taalvaardigheden getoetst worden en mag de school zelf bepalen in welke verhoudingen
die toetsen het cijfer bepalen.
De examenprogramma’s voor de Vernieuwde Tweede Fase bevatten geen voorschriften
voor de weging van onderdelen van het schoolexamencijfer: hoe zwaar een onderdeel
meeweegt bepaalt de school zelf.
128
129

Havo
deel 2
zakboek tweede fase
vakken met praktische opdrachten
Weging praktische opdrachten
Weging toetsen
minimaal maximaal minimaal maximaal
Geschiedenis
Aardrijkskunde
Maatschappijleer (pd/vd)
Economie1
Economie1,2
M&O
Filosofie
Wiskunde A1,2 20% 40% 60% 80%
Wiskunde B1
Wiskunde B1,2
Natuurkunde1
vakken zonder praktische opdrachten
Nederlands mondelinge taalvaardigheid 40%
Fries1,2 schrijfvaardigheid 60%
Fries1 schrijfvaardigheid 100%
Frans1
Duits1
Spaans1
vrij aan de school: luistervaardigheid en/of gespreksvaardigheid en/of
Italiaans1
schrijfvaardigheid en/of leesvaardigheid
Russisch1
Arabisch1
Turks1
Engels
Frans1,2
Duits1,2
Spaans1,2 luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, schrijfvaardigheid ieder 1/3
Overzichten D Wegingsvoorschriften Tweede Fase Oude Regeling
Natuurkunde1,2
Russisch1,2
Scheikunde
Arabisch1,2
Biologie
Turks1,2
Maatschappijleer (gd) 20% 30% 70% 80%
Russisch (elementair) luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, leesvaardigheid ieder 1/3
Wiskunde A1
Arabisch (elementair)
Informatica 50% 100% 0% 50%
Spaans (elementair)
ANW 25% 50% 50% 75%
Italiaans1,2
luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, schrijfvaardigheid,
Lichamelijke opvoeding 2 70%, waarvan opdracht 1 35%, opdracht 2 28% 30%
Italiaans (elementair) leesvaardigheid ieder 1/4
en opdracht 3 7%
Turks (elementair)
CKV2
niets voorgeschreven
CKV3 reflectie op beeldend werk 1/3
(beeldende vormgeving) beeldend werk van de kandidaat 2/3
CKV3 vaktheorie (domein A) 1/3
(muziek, drama, dans) praktijk (domein B) 2/3
130
131

Vwo
vaststaand: 30%vaststaand: 30%
deel 2
zakboek tweede fase
vakken met praktische opdrachten
Weging praktische opdrachten
Weging toetsen
minimaal maximaal minimaal maximaal
Geschiedenis (pd/vd)
Aardrijkskunde
Maatschappijleer (pd/vd)
Economie1
Economie1,2
M&O
Filosofie
Wiskunde A1 20% 40% 60% 80%
Wiskunde A1,2
Wiskunde B1
Wiskunde B1,2
vakken zonder praktische opdrachten
Nederlands mondelinge taalvaardigheid 40%
Fries schrijfvaardigheid 60%
Frans1
vrij aan de school: luistervaardigheid en/of gespreksvaardigheid en/of
Duits1
schrijfvaardigheid en/of leesvaardigheid
Engels
Frans1,2
Duits1,2
Spaans luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, schrijfvaardigheid ieder 1/3
Russisch
Arabisch
Turks
Arabisch (elementair) luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, leesvaardigheid ieder 1/3
Russisch (elementair)
Italiaans
Overzichten D Wegingsvoorschriften Tweede Fase Oude Regeling
Natuurkunde1
Italiaans (elementair)
luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, schrijfvaardigheid,
Natuurkunde1,2
Spaans (elementair) leesvaardigheid ieder 1/4
Scheikunde
Turks (elementair)
Biologie1,2
CKV2
niets voorgeschreven
KCV
CKV3 reflectie op beeldend werk 40%
Geschiedenis (gd)
(beeldende vormgeving) beeldend werk van de kandidaat 60%
Maatschappijleer (gd) 20% 30% 70% 80%
CKV3 vaktheorie (domein A) 40%
Biologie1
(muziek, drama, dans) praktijk (domein B) 60%
Latijn 0% 40% 60% 100%
Grieks
Informatica 50% 100% 0% 50%
ANW 25% 50% 50% 75%
Lichamelijke opvoeding 2 70%, waarvan opdracht 1 35%, opdracht 2 28% 30%
en opdracht 3 7%
132
133

E Cijfermatige gegevens Tweede Fase
Als onderliggende rapporten treft u onder andere aan:
deel 2
zakboek tweede fase
Kerncijfers onderwijs
OCW publiceert elk jaar kerncijfers onderwijs. Op de site van OCW (www.minocw.nl) kan
met de functie ‘zoeken’ op de openingspagina gezocht worden naar de kerncijfers van een
bepaald jaar/een bepaalde reeks van jaren (bij voorbeeld ‘Kerncijfers 2001-2005’). U treft
gegevens aan over:
- Stelsel en financiën vo
- Financiën van instellingen vo
- Leerlingen vo
- Stromen en rendement vo
- Instellingen en personeel vo
- Profielkeuze in het vo
Ook het CBS publiceert jaarlijks kerncijfers voor onderwijs. Op de site van het CBS
- rendementsgegevens voor het voortgezet onderwijs in de jaren 1998-2004 (‘Evaluatie
tweede fase, tabellenboek’)
- verslagen van onderzoek onder 1 e jaars studenten (‘Brug of kloof’, ‘Instroommonitor’)
- een verslag van onderzoek onder opleiders (‘Met een tweede fase-diploma naar het
hoger onderwijs’).
Hoger onderwijs
- Op www.hbo-raad.nl >> feiten en cijfers >> tabellen: onder andere informatie over diploma’s,
inschrijvingen, instroom, rendement, studieduur, studiesucces, uitval en
vooraanmeldingen.
- Op www.vsnu.nl >> cijfers >> onderwijs: onder andere informatie over instroom(ontwikkelingen)
in het wo (op instelling en HOOP-sectoren).
- Op www.aansluitingvoho.nl staat informatie over de aansluiting tussen het voortgezet
en het hoger onderwijs die door het IOWO is verzameld: voor iedereen beschikbare
Overzichten E Cijfermatige gegevens Tweede FaseA
(www.cbs.nl) zijn mede cijfers te vinden die betrekking hebben op de Tweede Fase.
overall informatie en informatie per school die via een inlogcode bereikt kan worden.
U vindt ze onder: thema’s >> onderwijs >> cijfers. Met betrekking tot het secundair onderwijs
worden gegevens voor onder andere de volgende onderwerpen opgenomen:
- Profielen vo
Monitor
De invoering van de Tweede Fase is vanaf 1998 gevolgd via de ‘Monitor Tweede Fase’.
- Deelname vo
Via de site van het Adviespunt (www.tweedefase-loket.nl >> monitoring 1998-2002) zijn
- Slagingspercentage vo
verslagen van schoolbezoeken, onderzoeksgegevens en verslagen van de peilingen te
vinden.
Met betrekking tot het hoger onderwijs worden onder andere de volgende onderwerpen
opgenomen:
- Geslaagden
Inspectiegegevens
De Inspectie doet geregeld verslag van e.e.a. met betrekking tot de Tweede Fase. In elk
- Eerstejaars
geval meldt zij jaarlijks in het Onderwijsverslag (De staat van het onderwijs) hoe het
- Ingeschrevenen
onderwijs er voor staat. Deze en andere publicaties zijn op de site van de inspectie te
- Rendement hbo en wo
vinden (www.owinsp.nl >> publicaties).
- Wo en hbo naar herkomst
Evaluatie Tweede Fase
In 2005 werd in ‘Zeven jaar Tweede Fase, een balans’ door het Tweede Fase Adviespunt
verslag gedaan van een eerste evaluatie van de Tweede Fase. Dat rapport en de belangrijkste
onderliggende gegevens en rapporten zijn te vinden via de site van het Adviespunt
134
(www.tweedefase-loket.nl >> evaluatie tweede fase).
135

F
Internetadressen
deel 2
zakboek tweede fase
Op internet is er op diverse plaatsen informatie beschikbaar over de Tweede Fase.
Hieronder volgt een – niet uitputtend – overzicht van handige en interessante internetadressen:
Tweede Fase: algemeen, de vakken en het examen
- tweedefase.startpagina.nl:
Dochter van Startpagina.nl, met links naar allerlei websites m.b.t. de Tweede Fase en
directe links naar relevante documenten.
Overzichten F InternetadressenA
- www.tweedefase-loket.nl:
Zowel actuele informatie over de Tweede Fase als Tweede Fase-archieven op het gebied
van o.a. de monitoring, evaluatie en voortgangsjournaals. Ook voor informatie over vakken.
Alles downloadbaar en met links naar andere voor de Tweede Fase relevante sites.
Ook voor onderwerpen waarnaar in dit Zakboek wordt verwezen bij Overzicht G.
- www.cfi.nl:
De website waar de regelingen van OCW, die eerder in het gele katern werden afgedrukt,
te vinden zijn. Ook de examenprogramma’s zijn op deze site te vinden (vo >> thema’s >>
examenprogramma’s havo/vwo).
- www.minocw.nl:
Op de website van OCW staan onder ‘actueel’ onder andere de nieuwste ontwikkelingen
en beleidsmaatregelen vermeld. Ook zijn er de door het ministerie uitgegeven persberichten
te vinden. Voor informatie over de Tweede Fase: ga naar ‘dossiers >> voortgezet onderwijs
>> tweede fase’. Officiële stukken staan vaak onder ‘Actueel >> kamerstukken’.
136
- www.eindexamen.nl:
Het Examenblad is een officiële internetsite van het ministerie. Informatie rond alle examens
in het voortgezet onderwijs is hier terug te vinden, zowel regelgeving als actuele
mededelingen, evenals de nu geldende examenprogramma’s.
137

deel 2
- www.vo-raad.nl:
- www.aps.nl:
zakboek tweede fase
Site van de VO-raad. Met actualiteiten en onder de knop ‘dossiers’ ook een lemma
‘Tweede Fase’.
- www.vo-project.nl
Site van VO-project. Met informatie over onder meer de pilot meerdere examenmomenten,
examenprotocollen, innovatie en kwaliteitszorg.
- www.platformvvvo.nl:
Website van het platform van vakinhoudelijke verenigingen in het voortgezet onderwijs
Vooral gevuld met aanbod aan diensten en producten rond de op dat moment actuele thema’s
binnen het onderwijs, waaronder de Tweede Fase. Ook met conferentieaanbod en
overzicht van publicaties.
- www.cps.nl:
Vooral gevuld met aanbod aan diensten en producten rond de op dat moment actuele thema’s
binnen het onderwijs, waaronder de Tweede Fase. Ook met conferentieaanbod en
overzicht van publicaties.
Overzichten F Internetadressen
met links naar alle aangesloten verenigingen.
- www.kpcgroep.nl:
Vooral gevuld met aanbod aan diensten en producten rond de op dat moment actuele the-
- www.platformbetatechniek.nl:
ma’s binnen het onderwijs, waaronder de Tweede Fase. Ook met conferentieaanbod en
Het Platform Bèta Techniek wil zorgen voor goede beschikbaarheid van bètatechnici. Het
overzicht van publicaties.
doel is structureel meer leerlingen en studenten in bètatechnisch onderwijs en een betere
benutting van bestaand talent in bedrijven en onderzoeksinstellingen. Ook wil het
- www.slo.nl:
Platform kennis en waardering op dit gebied ontsluiten en stimuleren door onderzoek,
Vooral gevuld met aanbod aan diensten en producten rond de op dat moment actuele the-
cijfers, nieuws en opinie.
ma’s binnen het onderwijs, waaronder de Tweede Fase. Ook met conferentieaanbod en
overzicht van publicaties.
- www.betavak-nlt.nl:
De website van het Ontwikkelpunt Natuur, leven en technologie met het laatste nieuws en
- www.cito.nl:
downloadbare documenten.
Informatie over toetsing, zowel m.b.t. schoolexamen als centraal examen. Ook over cursusaanbod
en voorlichting.
- www.cjp.nl:
Website van het cultureel jongerenpaspoort met speciale CKV-pagina’s. Met zoekpro-
- www.ibgroep.nl:
gramma waarmee instellingen gevonden kunnen worden waar de ckv-vouchers besteed
Informatie over centrale examens, aanmelding en loting hoger onderwijs, staatsexamens etc.
kunnen worden.
Tweede Fase: aansluiting
- www.owinsp.nl:
De website van de inspectie, met onder meer alle informatie over de kwaliteitskaart.
- www.aansluitingvoho.nl:
Website van het IOWO met informatie (per school) over de resultaten van schoolverlaters
- toetswijzer.kennisnet.nl:
in het hoger onderwijs.
Portalsite over toetsing, examinering en evaluatie. Ontwikkeld door de Citogroep in
opdracht van het ministerie van OCW. In de gele tab Voortgezet onderwijs en vervolgens
138
2e fase havo/vwo staat informatie over schoolexamens en centrale examens.
139

deel 2
- www.roa.unimaas.nl:
een aantrekkelijke en doorlopende leerlijn te realiseren. Ook interessant i.v.m. de aan-
zakboek tweede fase
Via http://www.roa.unimaas.nl/sis/ is informatie te vinden over onderzoeken onder
schoolverlaters (rubs) van het ROA.
- www.nvs-nvl.nl:
De website van de Nederlandse Vereniging van Schooldecanen en leerlingbegeleiders
(NVS-NVL), met veel links naar andere nuttige websites.
- www.vsnu.nl:
De VSNU is de vereniging van de veertien universiteiten in Nederland. Zij behartigt de
belangen van haar leden naar kabinet, politiek, overheid en maatschappelijke organisaties
en is daarnaast een werkgeversvereniging. Via doorklikken op ‘studeren’ vindt u veel infor-
sluiting naar de tweede fase van havo/vwo.
Adressen van scholen
- www.scholenlijst.nl:
Op deze site van Kennisnet kan het (www-)adres worden gevonden van een specifieke
school. Ook kunnen hier de adressen gevonden worden van verschillende scholen in één
plaats.
- http://bri-cfi.nl:
Overzichten F InternetadressenA
matie over de aansluiting vwo-wo en informatie voor aanstaande studenten.
Door bij ‘onderwijssector’ ‘vo-school’ en daarna ‘zoek’ aan te klikken, wordt er een overzicht
gegenereerd van alle scholen voor voortgezet onderwijs. Vaak is uit het e-mailadres
- www.hbo-raad.nl:
het www-adres af te leiden.
De HBO-raad is de belangen- en werkgeversvereniging van het hoger beroepsonderwijs.
Op de website is veel informatie te vinden over actuele beleidsonderwerpen zoals aanslui-
- www.bzik.nl:
ting en bachelor-masterstructuur.
Een site gericht op (ouders van) basisschoolleerlingen, bedoeld als ondersteuning bij het
zoeken van een school voor vervolgonderwijs. Ook bruikbaar om overzichten van scholen
- www.lica.nl:
te genereren of een specifieke school te zoeken.
Website van het LICA, het Landelijk InformatieCentrum Aansluiting vo-hbo. Het LICA
verstrekt informatie over de aansluiting vo-hbo (feiten en cijfers), is betrokken bij aansluitingsnetwerken,
ondersteunt activiteiten gericht op de verbetering van de aansluiting
vo-hbo en initieert onderzoek gericht op de mogelijkheden van verbetering van de aansluiting
en naar de effecten van school- en overheidsbeleid.
- www.onderbouwvo.nl:
Website van Onderbouw-VO, dé vraagbaak voor iedereen werkzaam in de eerste leerjaren
van het voortgezet onderwijs en bezig met de vernieuwing van de onderbouw. Ook
interessant i.v.m. de aansluiting naar de tweede fase van havo/vwo.
- www.adviesgroepvmbo.nl
De Adviesgroep vmbo heeft als opdracht om samen met scholen, het vervolgonderwijs en
het bedrijfsleven te zoeken naar een nieuwe, ruimere begrenzing van de mogelijkheden
van vmbo-scholen om het eigen onderwijsaanbod te bepalen. Dit om meer mogelijkheden
140
te bieden om in hun onderwijsaanbod maatwerk aan te brengen en voor alle leerlingen
141

G. Vindplaats digitale documenten
deel 2
zakboek tweede fase
Examenprogramma’s per vak:
Programma’s Tweede Fase Oude Regeling:
www.eindexamen.nl >> havo of vwo.
www.cfi.nl >> vo >> thema’s >> examenprogramma’s havo/vwo.
Programma’s Vernieuwde Tweede Fase:
www.tweedefase-loket.nl >> examenprogramma
www.slo.nl >> sectoren >> VO Tweede Fase
Beschrijvingen examenprogramma’s per vak (tussentijdse wijzigingen, onderwerpen
centraal examen):
www.tweedefase-loket.nl >> zakboek >> Examenprogramma’s per vak
Syllabi bij de examenprogramma’s (centraal examengedeelte):
www.eindexamen.nl >> [zoeken per vak]
Handreikingen bij de examenprogramma’s (schoolexamengedeelte):
www.slo.nl >> sectoren >> VO Tweede Fase
Overzicht wet- en regelgeving
www.tweedefase-loket.nl >> zakboek >> Overzicht wet- en regelgeving Tweede Fase
Overzichten G Vindplaats digitale documenten
Checklist centrale examens
www.tweedefase-loket.nl >> downloaden >> Checklist centrale examens
Gegevens uit de monitor 1998-2002
www.tweedefase-loket.nl >> monitoring
Evaluatie Tweede Fase
www.tweedefase-loket.nl >> evaluatie
142
143

zakboek tweede fase
Colofon
Dit is een uitgave van het Tweede Fase Adviespunt
Koninginnegracht 63
2514 AG Den Haag
Postbus 85518
2508 CE Den Haag
T (070) 302 82 40
F (070) 346 24 09
E tweedefaseadvies@sopo.nl
S www.tweedefase-loket.nl
Tekst: Tweede Fase Adviespunt
Vormgeving en productie: Studio V&V bv
Fotografie: Marc de Haan
Druk: Ando bv
ISBN 978-90-806613-4-9
Teksten en overzichten uit deze uitgave mogen door middel van
druk, (digitaal) kopiëren, microfilm of op welke wijze dan ook zonder
schriftelijke toestemming van het Tweede Fase Adviespunt overgenomen
worden.
144
Tweede Fase Adviespunt, Den Haag, april 2007
(eerste druk)