28e jaargang No. 108 April 2001 - Historische Vereniging ...

JïMouilè x^^yyuA^r^hziMAM *+lJ3

-
Bestuur:
Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter
Adriaan Pauwlaan 7,
2101 AH HEEMSTEDE
tel. 023 - 528 07 40
Ir. P.L. van Daalen, secretaris
Valkenburgerlaan 11,
2103 AK HEEMSTEDE
tel. 023 - 529 32 91
Mevr. M. A. van der Eem-
Wildschut, ledenadministratie
Eemlaan 18
2105 XA HEEMSTEDE
tel. 023 - 528 96 09
A.Koopman, penningmeester
Meijerslaan 14,
2105 PC HEEMSTEDE
tel. 023 - 529 05 30
Redactie:
H. Krol
C. Peper (eindredactie)
J.L.P.M.Krol, archivaris
Johannes Verhulstlaan 26,
2102 XT HEEMSTEDE
tel. 023 - 528 29 77
Mevr. drs. A. Meddensvan
Borselen
Jan van Galenlaan 1
2121 XG BENNEBROEK
tel. 023 - 584 50 44
Ing. J.M.M. Balink
De Ruyterlaan 49,
2121 VH BENNEBROEK
tel. 023 - 584 80 23
Mevr. A.J.M. Kroon-van Helden
Crayenesterlaan 126,
2012 TL HAARLEM
tel. 023 - 528 10 08
Redactie-adres: Meerweg 6
2103 VC Heemstede
023 - 528 75 93
Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens
schriftelijke opzegging via de ledenadministratie vóór 1 november
Contributie minimaal /. 25,-
Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede
Bennebroek te Heemstede.
ISSN: 0297-8451
Onderschrift foto voorzijde:
Onderschrift illustratie voorzijde: uit een brochure van de
exploitatiemaatschappij "Leeuw en Hooft'7 "Bronstee" uit omstreeks
1920

"Heerlijkheden" als geschenk
CADEAUBON
VERENIGING OUD-HEEMSTEDE-BENNEBROEK
Hierbij meld ik aan als nieuw lid van de Vereniging
Oud-Heemstede-Bennebroek
Naam nieuw lid m/v geb. jaar,
Adres
Postcode/
woonplaats
Telefoon
Stuur de acceptgiro naar mij
Naam
Adres
Postcode/
woonplaats
Aanmelding sturen naar mevrouw M. van Donge, Oude
Posthuisstraat 7, 2101 RA Heemstede

Inhoud
pag
Jaarvergadering 16 mei 2001 54
Excursie 23 juni 2001 55
De historische VOHB-kaart van 2000 57
Jaarrekening 2000 en begroting 2001 61
Blekerijen in Kennemerland 64
Recente uitgaven en aanwinsten 66
Oproep: mensen voor historie Waterleidingduinen 76
Naar de bollen in Heemstede! Heemsteedse Bollenfamilies:
Van den Berg 78
Toen en Nu: Binnenweg 85
De Schilderswijk in oorlogstijd 87
Bijlage: hoofdbewoners Johannes Vermeerstraat 1-20 92
Het Bronsteebuurtje rond de Johannes Vermeerstraat in
Heemstede tussen 1938 en 1946 93
Jeugdherinneringen van een Heemsteedse veteraan
(1930-1945) 98
Herinneringen aan de Johannes Vermeerstraat 103
Terug in de tijd 106
Inleiding en Terug uit Ned. Indië: Heemstede -
Texel - Heemstede (1939-1945 108
Geen verraad van echtgenote, daarom eerherstel 114
53

Jaarvergadering
Woensdag 16 mei 2001 om 20.00 uur
v
^nriQ
)<
n
o
^m^

nemen en de heer Hamerslag zal in eerste instantie de Bennebroekse
belangen behartigen. Eventuele tegenkandidaten kunnen zich tot
een week voor de vergadering schriftelijk opgegeven bij de secretade
heer P.L. van Daalen.
ris
10. Herbenoeming van de voorzitter, de heer F.Th.J. Harm voor de
derde termijn.
11. Rondvraag.
12. Sluiting.
Na de pauze:
Omstreeks 21.00 uur: lezing over het onderwerp 'Wonen in de 19e
en 20e eeuw' door de kunsthistorica, mevrouw drs. E.L.Endermanvan
Wijchgel. Dit onderwerp past in het jaarthema van Open Monumentendag
in september a.s., namelijk 'Wonen'. Mevrouw Enderman
is voor velen van u waarschijnlijk bekend van haar interessante rondleidingen
in het Frans Halsmuseum en de Verweyhal in Haarlem. Als
begeleiding van haar lezing worden dia's vertoond.
Ook niet-leden zijn welkom om dit deel na de pauze bij te wonen.
Wij verwachten een grote opkomst.
Het bestuur van de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek.
Excursie 23 juni 2001
ir G
3
9) :
excursie
Op zaterdag 23 juni vindt de jaarlijkse grote excursie
plaats. Deze keer bezoeken we Oudewater.
Dit mooie, oude stadje is vooral bekend door zijn
Heksenwaag uit 1482. Ook het Stadhuis is een
bezoek waard. Het werd in 1575 door de Spanjaarden
verwoest, maar in 1588 weer opgebouwd
en de raadszaal is vrijwel nog geheel in stijl te
bewonderen. Door de vele monumenten is het
centrum van Oudewater tot beschermd stadsgezicht
verklaard.
55

Het programma
9.00 uur: Vertrek per bus vanaf het Raadhuisplein te Heemstede
10.30 uur: Ontvangst in het Stadhuis van Oudewater door de Oudheidkundige
Vereniging.
Hier wordt een kopje koffie geschonken, waarna bezichtiging
van de raadszaal volgt.
11.30 uur: We splitsen ons in twee groepen. Een groep bezoekt,
onder leiding van leden van bovengenoemde vereniging,
eerst de Heksenwaag en daarna de neogotische
St.Franciscuskerk. De andere groep doet dit in omgekeerde
volgorde.
13.00 uur: De lunch wordt geserveerd in een klein, maar gezellig
eethuis op de Markt: Den Waeghals.
14.00 uur: Terug in het Stadhuis wacht ons de heer Pollemans van
de Oudheidkundige Vereniging, die ons gaat vertellen
over de schrijver Herman de Man. Deze belangrijke
streekschrijver heeft zijn leven doorgebracht in Oudewater
en is hier ook begraven.
De hr. Pollemans is een grote kenner van de schrijver en
kan hier boeiend over vertellen. Lezing met dia's.
16.00 uur: Terugreis naar Heemstede
De genoemde tijden zijn, behalve de vertrektijd, bij benadering.
Alle te bezoeken gebouwen bevinden zich in het centrum op korte
loopafstand. De bus mag echter niet in het centrum komen, waardoor
de loopafstand van en naar het parkeerterrein wat groter is.
Overige informatie
De kosten van de excursie bedragen f 55,- p.p. voor leden en één
deelnemend gezinslid. Overige gezinsleden en niet-leden betalen f 65,-
p.p. In deze prijs zijn de kosten voor vervoer per bus, koffie, lunch,
bezichtigingen en lezing inbegrepen.
U kunt zich opgeven bij Anja Kroon (tel 5281008) of Frans Harm
(5280740).
56

Betalen kunt u, na telefonische opgave, door het bedrag over te
maken op girorekening 27.35.06 t.n.v. penningmeester V.O.H.B.
onder vermelding van "Zomerexcursie". Het bedrag dient voor 17 juni
op de rekening ontvangen te zijn. Het maximale aantal deelnemers is
50 personen.
De historische VOHB-kaart van 2000
Oude kaarten zijn voor veel VOHB-leden een liefhebberij. Zij tonen
hoe onze dorpen zich ontwikkelden, hoe de wegen zich uitbreidden en
verbreedden, hoe stukken grond met woningen en andere gebouwen
werden ingevuld, hoe andere gebieden groen waren en moeten blijven.
In het gemeentehuis van Heemstede en bij de Archiefdienst voor
Kennemerland worden talloze prachtige historische kaarten gekoesterd,
van buitenplaatsen en van hele provincies, van tuinen en van heel
het land. Onenigheid over grenzen en grondeigendom is één voorbeeld
van de noodzaak om kaarten te maken; tramlijnen een ander.
Bedrijven die van alles onder de grond stoppen maken kaarten;
planning en aanleg van nieuwe wijken leidt steeds weer tot nieuwe
groei van de dorpskaarten.
Hoe zou de VOHB kaart van 2000 er uitzien Hij moet vastleggen wat
de activiteit, de route en richting van de Vereniging in dat jaar was.
Laten zien waar de VOHB zich getoond heeft. Hij moet de historie van
onze Vereniging registreren en zo het jaar 2000 overzichtelijk en
toegankelijk maken.
Als we de kaart openslaan zien we direct het jaarprogramma voor de
leden: de hoofdroute door 2000. Die wordt door het Bestuur en met
name de Evenementencommissie in de periode van november tot
januari uitgezet zodat hij op tijd in de "Heerlijkheden" kan verschijnen.
Het is eigenlijk een rivier - ons Jaarthema is immers "Water".
De hoofdroute loopt eerst langs De Kleine Vermaning in de Heemsteedse
Postlaan. Daar stapten, op 22 februari, de VOHB-leden het
activiteitenjaar 2000 binnen. We werden die avond vergast op veel
nattigheid. Geen drank, maar een overzicht van het weer en het
klimaat van Nederland door vele eeuwen heen. De heer Buisman
schrijft er respectabele boekwerken over en liet ons daar van alles uit
57

horen. Verrassend is het dat slecht of gunstig weer vaak de loop van
onze geschiedenis heeft bepaald. En wat zijn er veel overstromingen
geweest!
Dan leggen we aan in Halfweg waar de heer Bouwman ons op de
eerste april uitlegde hoe het landschap naast onze dorpen droog werd
gehouden met een stoomgemaal. En je kreeg het nog gedemonstreerd
ook. Fascinerend hoe via een dun leidinkje de stoom naar een cilinder
gaat van slechts een halve meter doorsnede, welke die enorme watermolen
aandrijft. Zonder dit soort ingenieurswerken zou de kaart van
Kennemerland er heel anders uitgezien hebben.
We varen terug naar Bennebroek waar op 10 mei de Algemene
Ledenvergadering plaatsvond. Na het verplichte deel van de vergadering,
verlevendigd door vragen en een spontane verhoging van de
contributie door de leden, luisterden we naar een lezing van de heer
Roebert over het Drinkwaterleidingbedrijf. De komst van goed drinkwater
zorgde voor een aanmerkelijke verbetering van onze gezondheid.
Een deel van de kaart van onze dorpen toont overigens naast
onze eigen toevoerleidingen een aantal zeer grote buizen die water
naar en vanuit Amsterdam vervoeren. Er gebeurt ondergronds dus
meer dan we denken.
We gingen op 28 mei aan land om met enkele vrijwilligers de VOHBkraam
te bemannen op de Heemsteedse Voorjaarsmarkt. Maar zeer
ongunstig weer bepaalde de loop van deze dag. Een straffe wind en
veel nattigheid veegden de hele Voorjaarsmarkt van de kaart.
Een 50-tal leden voer op 24 juni verder door 2000, in een kruising van
een boot met een bus, waarbij de route door het Jisperveld ging. Een
merkwaardig landschap, waar de bodem net zo bleek te kunnen golven
als het water. We stapten aan wal om Edam te bekijken, met zijn
prachtige geveltjes en die enorme kerk. Er was heel wat te lopen, en
met zwaar beproefde benen gingen we terug naar huis.
De kaart van 2000 vertoont een groot gat tijdens de zomervakantie.
Maar dan vervolgt de route zijn natte weg weer op zaterdag 9 september,
de Open Monumentendag. Er was een rondleiding en een tentoonstelling
bij het Amsterdamse Waterleidingbedrijf op Leiduin, onder
meer over de grondlegger Jacob van Lennep. Het bestuur kon
verder acte de presence geven bij een historische markt in het Hillegomse
raadhuis, wat tot interessante contacten leidde.
De Premieavond op 21 november is het laatste stuk van de hoofdroute,
nu niet over water. Mevrouw Brinkgreve vertelde ons in het
Heemsteedse raadhuis over de ontwikkeling van de Armen- en Zieken-
58

Een verborgen monument in Bennebroek. Gedenkzuil in de vorm van een
obelisk. Deze bevindt zich oostelijk van de Van Verschuer Brants Stichting
en herinnert aan de Hartekamp.
59

zorg in Haarlem en omgeving door de eeuwen heen. Je was in een
armenhuis of hofje verzekerd van je natje en droogje, mits je je aan de
strenge huisregels hield. De Jaarpremie 2000 is een product de
ZorgBalansGroep en VOHB: een beschrijving van de zorginstellingen
rond de Herenweg en Parkwijk in Haarlem, die vanaf dat moment
voor leden en belangstellenden te koop is.
De kaart wordt verder ingevuld. Er zijn vele zijweggetjes die naar een
ver verleden voeren en beschreven worden in de "Heerlijkheden". In
2000 produceerde de redactie de nummers 103 - 106, samen 224
bladzijden. Zeer uiteenlopende onderwerpen kwamen aan de orde,
van foto's en schilderijen tot familiegeschiedenissen, van beschrijvingen
van straten tot bijdragen over het vroegere dorpsleven die buitenlandse
leden opstuurden. Verder laatste rustplaatsen, zwembaden,
badhuizen, de laatste ontwikkelingen en soms omstreden bouwplannen
in onze woonplaatsen.
Op allerlei plaatsen in Heemstede en Bennebroek zien we stukjes
historie van de VOHB ontstaan en vastgelegd worden. Dat zijn de
thuisadressen van de bestuursleden, waar 11 maal vergaderd werd in
2000. We nemen de notulen en de post door, we doen verslag van de
bestuursactiviteiten, we bespreken de voorbereidingen van delen van
het jaarprogramma, de financiën, het kwartaalblad en verder archief,
ledenadministratie en Karakterbehoud. Ondertussen worden nieuwtjes
en signalen uitgewisseld, zodat na afloop en een drankje iedereen weer
op de hoogte is.
Voor de opvolging van twee vertrekkende dames is langdurig naar
nieuwe bestuurskandidaten gezocht. Er waren dertien namen gesuggereerd.
De kaarten van Heemstede en Bennebroek zijn daarbij zorgvuldig
uitgekamd. Zoals op de algemene ledenvergadering van 2001 zal
blijken, met succes.
Vanuit de omgeving komen vaak uitnodigingen binnen voor studieavonden
en uitwisselingen. De Stichting Museaal Historisch Perspectief
in het Huis Barnaart stuurt bijvoorbeeld veel uitnodigingen voor
manifestaties, bijeenkomsten en cursussen. Er had regelmatig overleg
plaats met zusterverenigingen in de regio en met de beide gemeentebesturen.
Er is aandacht gegeven aan sloop- en bouwplannen, zoals
het oude Postkantoor/Politiebureau en de kleine huisjes op de Binnenweg
van Heemstede en aan Meer en Bosch.
Met de Commissie Karakterbehoud is er regelmatig contact; er is een
Bestuurslid in vertegenwoordigd. Het Bestuur begeleidt de grote cultuurhistorische
inventarisatie van de Commissie, die een kaart van
60

opmerkelijke en wellicht waardevolle objecten en aanzichten in Heemstede
moet opleveren. Een conceptlijst hiervan is al aan de gemeente
Heemstede verstrekt, opdat eventuele sloopplannen voorkomen kunnen
worden.
Het archief van de vereniging wordt momenteel geheel in kaart
gebracht en de papieren onderdelen ervan zullen over een jaar naar de
Archiefdienst voor Kennemerland worden overgedragen, net als het
Heemsteedse Gemeentearchief. Voordat we hiertoe besloten is er heel
wat water door het Spaarne gestroomd!
Het ledental schommelt nog steeds rond de 1.050 personen, net als in
1999. De leden- en adresadministratie wordt gemoderniseerd en
nauwlettend bijgehouden in samenwerking met Paswerk, onze drukkerij.
Tenslotte: natuurlijk is dit verslag niet kompleet zonder dank uit te
spreken voor de inspanningen van al die mensen die de historische
kaart van de VOHB in 2000 vorm gaven. Het resultaat is een kaart die
goed gevuld is, niet zoals een menukaart van een restaurant, maar
aantrekkelijk genoeg met onze kleurrijke en interessante "Heerlijkheden".
Financieel Verslag 2000
Balans per 31 December
P.L. van Daalen
ACTIVA 2000 1999
Voorraad boekwerken 3.000,00 3.000,00
Te ontvangen verkopen 684,25 1.615,00
Te ontvangen rente 170,54 145,60
Vooruit betaald 180,05 218,00
Liquide middelen 20.158,88 9.822,34
TOTAAL ACTIVA 24.193.72 14.800.94
PASSIVA
Vermogen
Restauratiefonds
Nog te betalen
Vooruitontvangen
TOTAAL PASSIVA
2000
8.065,93
0,00
2.252,79
13.875,00
24.193.72
1999
-11.725,27
18.655,26
7.450,95
420,00
14.800.94
61

O S! m S-
< »

TOELICHTING
Balans
Vermogen per 1 januari 2000:
bij: voordeling saldo 2000
afboeking Restauratiefonds
Vermogen per 31 december 2000
+
+
f 11.725,27
f 1.135,94
f 18.655,26
f 8.065,93
Een toelichting op enkele balansposten:
Verkopen
De ƒ 684,25 is het bedrag dat in 2001 nog ontvangen is uit de
verkoop van de jaarpremie 2000. Omdat de kosten die voor deze
premie gemaakt zijn, volledig in 2000 zijn opgenomen, worden ook
de verkopen volledig aan 2000 toegerekend.
Restauratiefonds
Tijdens de jaarvergadering 2000 is besloten het restauratiefonds af te
boeken ten gunste van het eigen vermogen. Mede hierdoor is het
eigen vermogen weer positief.
Vooruitontuangen
De omvang van deze post heeft te maken met het feit dat de acceptgirokaarten
voor de contributie van de VOHB over het jaar 2001
reeds begin december 2000 verstuurd zijn. Hierdoor was er voor einde
boekjaar al ƒ 13.875,— aan contributie 2001 ontvangen.
Exploitatierekening 2000
Verzendkosten
De verzendkosten voor "Heerlijkheden" zijn dit jaar verantwoord onder
de post "Verzendkosten Heerlijkheden". Portokosten voor bestuursvergaderingen
e.d. en acceptgirokaarten onder de post 'bestuurskosten/
secretariaat'. Dit op verzoek van de kascommissie 2000. In de vorige
jaarrekening en in de begroting 2001 waren de verzendkosten voor de
periodiek ondergebracht onder de post "Heerlijkheden".
63

Begroting 2002
In verband met gemeentelijke subsidiebepalingen is tevens de begroting
voor het jaar 2002 opgenomen. Vanwege de omschakeling op de
Euro vanaf 1 januari 2002 is de begroting tevens in onze nieuwe
munteenheid opgenomen. Een nieuwe post op de begroting is ICT,
meer in het bijzonder de ontwikkeling en opzet van een eigen website.
Hiervoor is ƒ 3.750,— opgenomen.
Alexander Koopman
penningmeester VOHB
Blekerijen in Kennemerland
Evenals vorig seizoen heeft de VOHB weer gastvrij onderdak in de
kerkruimte "De Kleine Vermaning" van de Doopsgezinde Broederschap
aan de Postlaan.
Aan het woord is dit keer de heer J.P.M. Peeperkorn (Co voor velen),
geassisteerd door de heer J.H. Beelen, die zich over de lichtbeelden
ontfermde.
Hij laat ons weten waarom de blekerijen juist in deze regio zijn
ontstaan. Dat dit alles te maken had met 's-winters weven van vlas, dat
in de betere jaargetijden werd geteeld; dat het vlas met allerlei vette
substanties werd behandeld om het voor vlasweven hanteerbaar te
maken; en dat alle "vette rommel" vervolgens weer uit de garens
verwijderd moest worden.
Schone lucht, het door duinen gefilterd water, goede waterwegen voor
aanvoer van turf en potas en de aanwezigheid van karnemelk - dat in
die tijd afvalproduct was - droegen er toe bij dat de blekerijen in de 17 e
eeuw in deze streken hun oorsprong hadden.
Na de garenbleek ontstond de linnenbleek. Grote lappen linnen van
wel 35 meter lengte werden gewassen, gewrongen, geloogd en gedroogd,
waarbij deze op speciale velden werden uitgelegd en met
lusjes en stokjes werden vastgezet.
Een loogbehandeling, met potas en water - dat uit de aangelegde
slootjes over het goed gehoosd werd - moest soms 6 a 10 keer worden
herhaald en kon daardoor vaak maanden duren.
De heer Peeperkorn vertelt ons over de klerenbleek. Over het vervoer
te water via Haarlem naar Amsterdam. Over koopmansfamilies uit
64

Amsterdam die in Heemstede en Bennebroek hun was lieten doen en
over het betalingsgedrag van deze clientèle.
We laten ons informeren over personele problemen van die tijd.
Gastarbeiders uit Duitsland, België en uit het zuiden des lands, die
intern waren en ter voorkoming van ziekten, geen water maar
(goedkoop) bier kregen toegediend.
Hij verhaalt over de stoommachine die omstreeks 1870 ook op dit
vakgebied haar intrede deed en waarop de wastechnieken zich aanpasten.
Over het gebrek aan brandstof in de Tweede Wereldoorlog,
hetgeen voor vele wasserijen het einde van hun bestaan betekende.
Over wastunnels en hedendaagse technieken. Over de verandering
van loonintensieve naar computergestuurde bedrijven.
De aanwezigen in de goedgevulde zaal waren getuige van een lezing
vol wetenswaardigheden, die op prettige wijze door de heer Peeperkorn
werd gebracht.
Zij die meer over dit onderwerp willen weten kunnen zich verdiepen in
het boek "Geschiedenis der Haarlemmer bleekerijen" (1936) door
mevrouw dr. S.C. Regtdoorzee Greup-Roldanus.
J.M.M. Balink
Zijaanzicht zuidzijde van de voormalige wasserij Peeperkorn aan de
Blekersvaartweg.
65

Recente uitgaven en aanwinsten
Deze maand verschijnt Oud Heemstede vanuit de lucht, een
uitgave van Slingenberg Boekproducties Hoogeveen. De omvang is
48 grootformaat pagina's (A3). Het aantal foto's bedraagt 22, beslaande
de jaren tussen circa 1925 en 1975, in welke periode het
architectonisch beeld van Heemstede van gedaante is verwisseld.
Deze zijn afkomstig van KLM Aerocarto te Arnhem. Naast een inleiding
is bij iedere afbeelding een toelichting afgedrukt. De eenmalige
oplage bedraagt 1.000 exemplaren. Behalve luchtfoto's van Groenendaal
en de Flora's, Hageveld, het Oude Slot en enkele buitenplaatsen
zijn in dit fotoboek verscheidene overzichten van wijken opgenomen.
Deze tonen hoe Heemstede zich ontwikkelde van een eenvoudig
plattelandsdorp onder de rook van de Spaamestad tot een welvarende
toplocatiegemeente. De eenmalige oplage bedraagt 1.000 exemplaren.
Deze fraaie foto-uitgave is voor ƒ 27,95 verkrijgbaar bij boekhandel
Bruna Meyer, Binnenweg 167, Heemstede.
Van dr.H.A.Visscher, fysisch geograaf, verscheen kortgeleden de
publicatie Kastelen en buitens in Zuid Kennemerland; vroeger
en nu. Behoud van buitenplaatsen heeft de laatste jaren politiek
vanwege de cultuurhistorische waarden een hogere prioriteit gekregen.
De auteur benadrukt dat ook natuurwaarden van belang zijn
omdat deze ons leefmilieu verrijken. Aan de hand van geomorfologische
en archeologische onderzoekingen komt hij tot een overzicht van
landgoederen in de streek tussen Umuiden en Bennebroek, verlevendigd
met schema's en plattegronden. Op basis van zijn bevindingen in
het veld zijn sommige gegevens, ontleend aan de 'Geologische Kaart
van Haarlem en omgeving', ten dele gewijzigd. Thans blijkt dat Huis te
Manpad en De Hartekamp grotendeels op de strandwal liggen (circa
4.800/ 4.200 jaar geleden ontstaan) en dus niet op de strandvlakte
(zandvallei) zoals tot op heden in de literatuur vrij algemeen werd
aangenomen. Hageveld ligt op een uitloper van de oude strandwal die
in een smalle strook van Bennebroek, via Heemstede en Haarlem tot
Schoten loopt. Sinds inpoldering zijn de vochtige bossen nabij de
Haarlemmermeer, met uitzondering van Hageveld, goeddeels verdwenen.
Thans zijn ideeën in ontwikkeling nabij het oude Slot weidegronden
tot moerasgebied (zogeheten 'Wetland') te vergraven (!).
66

Het rapport kwam uit als aflevering F 7 A in de serie 'Natuur en
Landschap' van het Nationaal Landschapskundig Museum en Documentatiecentrum
"Telluris", Reeweg Oost 145 te Dordrecht.
Aan de genealogische Kennemer Feiten Reeks, verzorgd door
mevrouw J.Schenkel-van der Klashorst (Balistraat 5, Heemstede), zijn
enkele decennia uit de 19 e eeuw toegevoegd: Burgerlijke Stand' Geboorten
1821-1830 (Heem 11), 1831-1840 (Heem 12), 1841-1850
(Heem 13), 1851-1860 (Heem 14). Aan de delen: Bennebroek Burgerlijke
Stand Huwelijken 1817-1852 (Ben 1) en 1853-1892 (Ben 2)
wordt de laatste hand gelegd aan. Van Hillegom Doop-, Begraaf- en
Trouwboeken (R.K.Parochie Sint Martinus) zijn inmiddels 8 overzichten
samengesteld.
Als jaargang 8 en 9 van de Historische Kring Velsen verscheen in
2000 de fraaie uitgave:
Velisena; Velsen in historisch perspectief. Velsen rond 1900.
Daarin schrijft ex-gedeputeerde Jac.C.Zuurbier een bijdrage over 'Papierfabriek
De Eendracht van de firma Van Gelder Zonen' (pagina's
6-33). Deze studie is ook voor Heemstede van belang, omdat directeur
Pieter Smidt van Gelder (1851-1934) met zijn (evenzeer vermogende)
echtgenote Maria Cornelia Kaars Sijpesteijn van 1904 tot 1921 de
Hartekamp bewoonde. Prins Hendrik, een huisvriend van de familie,
was een regelmatig bezoeker. De papierfabrikant manifesteerde zich
als een groot bewonderaar van Linnaeus en bij diens 200 ste geboortedag
in 1907 is in de tuin van het landgoed een borstbeeld geplaatst.
Een kostbaar schilderij van Jacob de Wit (1695-1754), voorstellende
twee geleerden en de godin Flora die het boek 'Hortus Cliffortianus'
bewonderen, schonk hij aan de Linnaeus Sociëteit in Uppsala. Ook de
jongste zoon Pieter Smidt van Gelder jr., gehuwd met Elisabeth
Dolleman (jongste dochter van burgemeester J.Ph.Dolleman), woonde
sinds 1919 tot de echtscheiding enige tijd in het prachtige (intussen
afgebroken) huis 'Boschlust' aan de Glipper Dreef.
Als nummer 3 op rij verscheen onlangs Jaarboek 2000 Stichting
Reünisten Hageveld, onder redactie van Michel Bakker (architectuurhistoricus),
Jeffrey Bosch (veilinghouder) en de journalisten Joost
67

S E MIN A R IE „H AG E V E LD' '
iimucrniKui
Divendal ('Trouw') en Jos van den Wijngaardt ('De Volkskrant'). Ook
dit deel is weer van hoge kwaliteit en bevat acht artikelen alsmede een
ledenlijst die bijna een-kwart van het boek beslaat. Emerituspriester
drs.E.C.Hoogenvorst haalt herinneringen op aan 'Hageveld in de
oorlogsjaren 1940-1945'. Kees Veelenturf geeft een beschrijving van
de door professor Huib Luns vervaardigde schilderingen in de kapel
van Hageveld, waarvan na enkele verbouwingen anno 2001 slechts de
plafondschildering resteert. Joost Divendal volgt aan de hand van
vragen aan betrokkenen het spoor terug naar de liquidatie van de
voormalige 'Bibliotheca Hageveldensis' in 1979.
In Heerlijkheden, nummer 103 (februari 2001) publiceerden wij een
artikel over de Duitse mysticus Gerard Tersteegen (1697-1749) die
een levendige briefwisseling onderhield met jonkheer Adriaan Pauw.
Deze kleinzoon van de gelijknamige staatsman was een vurig aanhanger
van het piëtisme als reactie op de calvinistische orthodoxie. Eind
vorig jaar verscheen een boekwerk van 616 pagina's: Geistliches
Blumenfeld; Briefe der Tersteegen-Freunde 1737 bis 1789
in Abschriften von Wilhelm Weck (Düsseldorf, Archiv der Evangelischen
Kirche im Rheinland, 2000). Daarin zijn door de samensteller
Horst Neeb 412 geestelijke brieven van een honderdtal corresponden-
68

ten geredigeerd. Sommigen uit Holland, zoals de Haarlemmers Anthony
de Lanoy en telgen uit het geslacht Stetius uit Krefeld, verwant met
de Haarlemse bloembollenkwekers Van Kampen. Deze brieven zijn
geschreven aan de Rijnlandse piëtist Wilhelm Weck, een vriend van
Tersteegen. In het boek is een foto opgenomen van het Amsterdamse
huis van Adriaan Pauw en van cultureel centrum het Oude Slot, ten
onrechte aangeduid als "woonhuis van Adriaan Pauw". Het slot'gold
als zomerresidentie van de ambachtsheer. Het 17 e eeuwse "Nederhuys"
is als stalling van koetsen gebruikt en aan de poortzijde woonde
de rentmeester van het huis en schout van de heerlijkheid. Dit deel
wordt ook nu nog particulier bewoond.
In opdracht van de gemeente Heemstede verscheen de nota Haalbaarheidsstudie
Het Oude Slot Heemstede, uitgevoerd door
Projectbureau Meeter in Oegstgeest.
Hierin komen 6 scenario's aan de orde met verschillende prijskaartjes
variërend van een paar ton tot ongeveer 15 miljoen gulden. In de
'goedkope' scenario's (1 en 2 zonder (buiten)tentoonstellingen) blijft
de uitstraling plaatselijk, in de andere krijgt Heemstede een landelijke
attractie.
Daarbij is ook het zichtbaar maken van de fundamenten van het huis
te Heemstede (die na opgraving in 1949 wederom zijn toegedekt) als
mogelijkheid opgenomen. Ten aanzien van de ontwikkeling van een
beeldenpark op de voormalige voetbalterreinen van VEW en HFC
Heemstede wordt uitgegaan van wisselpresentaties van moderne beeldhouwwerken
en dus niet van een bewaarfunctie/museum. Een vergelijking
met ervaringen van beeldentuinen elders in de provincie ontbreekt
en met geen woord wordt gerept over de vraag hoe men zich
de contouren van het vroegere Huis te Heemstede voorstelt.
Eind dit jaar wordt de oplevering verwacht van het kasteel Heemstede
in de provincie Utrecht (1). Het is gelegen in het Kromme Rijngebied
tussen Jutphaas en Houten. Op 10 januari 1987 brandde dit 17 e
eeuwse kasteel (waarvan de oorsprong teruggaat tot omstreeks 1400)
vrijwel geheel uit. Nog in 1973-1974 was de ridderhofstede gerestaureerd.
Voor een bedrag van in totaal 30 miljoen gulden vindt momenteel
herbouw plaats. Dankzij een zogeheten "kanjerrestauratie" van de
rijksoverheid ten bedrage van 9 miljoen gulden worden ook de voor-
69

malige koetshuizen en tuinen in oude luister hersteld. Het park wordt
voor het publiek opengesteld. De nieuwe eigenaar 'Woningbouw
Centraal Nederland' gaat in het hoofdgebouw kantoor houden. Voorts
zijn in de kasteelaccommodatie publieke functies gepland, zoals trouwen,
concerten en recepties. Over de historie van het Stichtse Heemstede
zijn in het VOHB-archief diverse publicaties beschikbaar.
De met 66 jaar voor Heemsteedse begrippen relatief jonge nestor van
de Heemsteedse gemeenteraad ir.Herman Th.Bussemaker is sinds 28
februari de enige 'doctor' binnen het huidige gemeentebestuur (2).
Opmerkelijk is ook dat hij als opgeleid chemisch technoloog en tot
voor enige jaren werkzaam als directeur bij IBM Nederland, in de
geschiedwetenschap promoveerde. Zuidoost Azië en de opkomst van
Japan als grote mogendheid in de regio was het onderwerp van een
jarenlange comparatieve studie. Aandacht wordt gegeven aan strategisch-militaire
en maritieme ontwikkelingen in zes landen: de koloniale
machten in Europa: Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland, de
nieuwe wereldmacht USA, Australië en uiteraard Japan. Het uiteinde-
Vroegere woning van de Resident te Soerabaja in NederlandsTndië/Indonesië,
geboortestad van o.a. Sukarno en dr. H.Th. Bussemaker.
70

lijk resultaat is een proefschrift in de Engelse taal Paradise in Peril.
Western colonial power and the Japanese expansion in South-
East-Asia, 1905-1941' . In 2 delen liefst 880 pagina's omvattend,
een uitgebreid bronnenapparaat, 3499 noten en met een samenvatting
in verscheidene talen, waaronder Japans en Chinees.
1905 is als uitgangspunt gekozen omdat Rusland toen de oorlog met
Japan verloor, hetgeen de nationalistische gevoelens van de "inlanders"
ook in de Britse en Franse koloniën aanwakkerde. De studie
eindigt met de Japanse aanval op de Amerikaanse vloot in Pearl
Harbor op 7 december 1941 om 7.55 uur plaatselijke tijd.
De promovendus van de Universiteit van Amsterdam is geboren in
Soerabaja aan de oostkust van Java. Het boek is opgedragen aan de
nagedachtenis van zijn vader en schoonvader, beiden omgekomen op
de "Junyo Maru" met 5.620 doden, waaronder 1.382 Nederlandse
krijgsgevangenen, een klein aantal Australische, Amerikaanse en Engelse
soldaten en voorts ongeveer 4.000 Javaanse slavenarbeiders.
Naar schatting 880 personen overleefden deze grootste maritieme
ramp tijdens W.O.Il en wellicht de grootste scheepsramp aller tijden
(3). Eén van de conclusies is dat de verdediging van Nederlands-Indië
was gebaseerd op een (mondelinge) toezegging uit 1922, dat Groot-
Brittannië in geval van agressie de Nederlanders zou steunen. Dat
bleek een inschattingsfout. Toen Japan Indië binnenviel lieten de
geallieerde machten (die overigens hun handen vol hadden aan de
eigen koloniën en gemeenschappelijke vijand: Duitsland in het westen
en Japan in het oosten) Nederland in de steek. De Nederlanders en
andere Europeanen werden geïnterneerd en meer dan 40.000 landgenoten
lieten in de Oost het leven. Andere constateringen zijn de
overschatting van Churchill als staatsman en het verregaande racisme
van de blanke overheersers.
Via de gewaardeerde medewerking van Ton Dujardin, hoofd ruilbureau
proefschriften van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam ontvingen
we tevens het academisch proefschrift: Het Haarlems stadsrecht
(1245). Het door C.L.Hoogewerf, geboren te Haarlem (Amsterdam,
Cabeljauwpers, 2001). Als bijlage is de volledige Latijnse
tekst van de twee Haarlemse stadsrechtcharters opgenomen alsmede
een moderne vertaling. De inhoud van de oorkonde uit 1245 blijkt
voor ongeveer tweederde gebaseerd op het stadsrecht van Den Bosch
uit circa 1185 - op haar beurt gegrond op het Leuvense handvest.
71

Promotor was de rechtshistoricus professor dr.T.J.Veen uit Heemstede.
Eerder schreef de heer C.L.Hoogewerf een doctoraalscriptie over
"Feesten in de late Middeleeuwen te Haarlem 1400-1572" (Amsterdam,
Vrije Universiteit, 1989).
De "Haarlemmer Bleek" was van de 16 e tot 19 e eeuw voornamelijk in
de omliggende ambachten van Haarlem gevestigd: Overveen, Bloemendaal,
Heemstede en Bennebroek.
Minder bekend is dat ook Hillegom zes blekerijen heeft gekend: 3
garen- en 3 klerenblekerijen. De laatste liet het echter al in 1821
afweten; in Bennebroek pas aan het eind van de 19 e eeuw en Heemstede
telt momenteel nog één wasserij. De bijdrage Zes Hillegomse
blekerijen van de hand van A.M.van Kampen, verscheen in het blad
"Hangkouserieën", februari 2001, blz. 21-34.
Varkensknuppelen kwam in vroeger tijd op verschillende plaatsen
voor, doch het weinig fijnzinnige maar onschuldiger biggenvangen
was ruim een eeuw geleden een typisch Heemsteeds volksvermaak.
Tot onze verrassing kwamen we in "De Klink" (tijdschrift van onze
zustervereniging te Zandvoort) van april 1993 een geïllustreerde bijdrage
tegen over Biggenjacht in Zandvoort. Volgens de auteur "een
oude traditie" die op Koninginnedag 1937 in ere werd hersteld. Indien
de winnaar van zijn buit afwilde kon hij in ruil daarvoor achttien
Hollandse guldens (ont)vangen. Uit het artikeltje blijkt niet, dat - zoals
in Heemstede - de biggen met vet werden ingesmeerd, wat het vangen
bemoeilijkte.
Het archief is dankzij een legaat van mevrouw Jacoba van Voorst-van
den Berge (overleden op 4-9-2000) verrijkt met een gekalligrafeerd
bevrijdingsgedicht. Dit vers 'Mei 1945' is vervaardigd door mevrouw
Jo van den Berge-Bezemer, die achtereenvolgens woonde op de
adressen Herenweg 146, Eerelmanstraat 4 en Kennemerduin, alwaar
zij op 2 september 1994 overleed in de leeftijd van 89 jaar. De
kalligrafie is ontworpen door de heer J.J.Warnaar .
Voorts ontvingen wij een oorkonde van de gemeente Heemstede
1952, uitgereikt aan W.H.Dekker, 25 jaar onderwijzer aan de Bronstee
Ulo. Dit document is ontworpen door de Heemsteedse tekenaar en
illustrator Jan Wiegman.
De heer H.J.van Assema schonk een aantal oude brochures, destijds
72

WSJ. m f
Meurouw Veerman op de brug over de Zandvaart f chonker ]
het
27 december 1925.
gedrukt voor de gemeente
Heemstede
en kleinseminarie Hageveld.
Van mevrouw Veerman
zijn ongeveer 25
foto's van Heemstede
ontvangen uit omstreeks
1925 met taferelen
van Groenendaal,
het Zandvaartpad,
de Crayenestersingel
e.d.
Uit de nalatenschap
I van mevrouw Miep
' van Luin-Riemema
J zijn documenten ge-
ir rel^e
tot
muzikale leven in
Heemstede.
Mevrouw Th.A.Slatius-Jordens uit Katwijk schonk aan de VOHB een
geschilderd portret van mevrouw M.Scheffer-Gazan, op 23 oktober
1990 kinderloos overleden in Heemstede. Met haar in 1958 overleden
echtgenoot J.C.Scheffer woonde zij op het adres Valkenburgerplein
23. De heer Scheffer is indertijd (mede)oprichter geweest van de
Nederlandse Protestanten Bond die een plaats van samenkomst had
op de hoek van de Lieven de Keylaan en de Postlaan. Thans in bezit
van de Doopsgezinde Gemeente onder naam "de Kleine Vermaning"
Later heeft zijn vrouw het werk als bestuurslid van hem overgenomen
met evenveel toewijding, gelet op het feit dat men haar het erelidmaatschap
toekende. Het doek is in 1982 geschilderd door mevrouw J A
(Agnes) van Gelder.
In het VOHB-archief zijn verzilverde of vergulde knopen met monogram,
familiewapen en soms een spreuk opgenomen afkomstig van
livreien van bedienend personeel van de families Enschedé Van
Hardenbroek, Van Merlen en Van Wickevoort Crommelin.
Mevrouw R.S.K.Burger gaf een fraai porseleinen schaaltje met daarop
in kleur een afbeelding van het vroegere Post- en Telegraafkantoor -
opengesteld in 1923 - aan de Raadhuissstraat, op de hoek van de
Postlaan (aldus vernoemd naar het toenmalig postkantoor).
73

Voor gebruik van het archief ontving onze vereniging 500 dollar van
een in Heemstede geboren persoon die tegenwoordig op Mallorca
woont.
In de vorige aflevering
schreef de
heer Van Doorn
een bijdrage over
de bollenfamilie
Nelis. Wie schetst
onze verbazing in
een filatelistisch
tijdschrift ('Mijn
Stokpaardje', mei
2000) te lezen dat
België op 17 april
2000 een postzegelemissie
verzorgde: Flora bloemen. Zone A priority zegel. Met de
voorstelling van 3 tulpen, variëteit "Kees Nelis". Deze bloemen zijn
ook jaarlijks te zien op de Keukenhof in de nabijheid van het restaurant.
Uit navraag blijkt het hierbij te gaan om
een roodgele tulp in 1951 gekruist door
H.'t Mannetje uit Hillegom en vernoemd
naar de bekende Heemsteedse bloembollenkweker.
Blijkens een vermelding op
het Internet worden deze tulpen gekweekt
en geleverd door de firma Van den Bos
en Botman Bloembollen in Enkhuizen.
Het toeval wil dat 24 april in Nederland
zes postzegels ( in een velletje) verschijnen
met "kwekerijtuinen". Op één van
die zomerzegels 2001 is een afbeelding
te zien van bloemen in de Theetuin te
Weesp, ontworpen door Nick Roozen,
BELGIË-BELGIQUE
ZONE A
PRIOR
telg uit de bekende bloembollenkwekersfamilie, wiens ouders nog in
Heemstede woonachtig zijn.
74

De redactie ontving diverse positieve reacties op de laatste aflevering
met betrekking tot de bijdragen over Vester, Nelis en de Voorweg. Het
blijkt dat de kunstenaar Willem Vester omstreeks 1850 een aantal
portretten heeft geschilderd van plaatselijke blekersbazen. Vermoedelijk
om den brode, want de portretkunst was niet zijn specialiteit.
Verscheidene doeken van o.a. Johannes Peeperkorn, echtgenote
Maria Faas, Niesten etc. zijn nog in bezit van nazaten van blekersfamilies,
waarvan een aantal tegenwoordig in Zuid-Afrika. De heer MVerkaik
maakte ons attent op een schilderij van Willem Vester uit 1855 in de
consistoriekamer achter de Hervormde Kerk van Bennebroek. Afgebeeld
is deze kerk met de oude toren. De bolvormige toren is omstreeks
1855 gewijzigd, vernieuwd, in de spitse toren, zoals die nu nog
is. Het schilderij (op hout) werd aan de kerk geschonken door mevrouw
C.K.Bowier-van Sijpesteijn, overleden in 1946. Andere belangrijke
stukken uit haar nalatenschap bevinden zich in Kasteel-Museum
Sypesteyn te Nieuw Loosdrecht.
Op de bijdrage van de heer Jac.J.de Bruin ontving de redactie de
volgende brief van de heer Kees Draijer. "Met interesse het artikel
gelezen over de Voorweg in kwartaalblad nummer 107. In de
vrachtrijder met vee, herkende ik mijn vader, die met zijn bedrijf in
1925 is begonnen en het tot 1964 heeft uitgeoefend. Op één van
uw foto's op pagina 47 (hoek Winterlaan) staat het huis (nr.33) dat
mijn vader in 1938 heeft gekocht en waarin ik geboren ben en nog
steeds woon. Voordat deze foto werd genomen, stond er eenzelfde
eikenboom als nu nog te zien is op de voorgrond. Deze boom is
echter in de herfst van 1986 omgewaaid. Inmiddels is door de
gemeente een jonge boom geplaatst, maar dit alles terzijde. Wat
mij aardig leek om te weten voor uw archief, is het volgende
1. het huis is in 1907 gebouwd;
2. het huis is in het begin bewoond geweest door de moeder van
de uitvinder van de VT-lamp (Van Tertolen) (dynamo +
fietslamp). Wereldwijd ook gebruikt in projectors en microscopen.
3. Daarna is het bewoond geweest door het gezin van de illustrator
van kinderboeken, de heer Jan Wiegman. (Borstbeeld
van hem te zien in de leeszaal van de bibliotheek van Heemstede").
Hans Krol
75

Noten
(1)
(2)
(3)
Behalve het Huis te Heemstede in Zuid-Kennemerland en de ridderhofstede
Heemstede in Houten (Utrecht) bevond zich voor ongeveer 275 jaar nog
een "Oude Heemstede" in Jutphaas, waarvan enkel nog restanten in de
grond te vinden zijn. Minder bekend is dat zich in de 15 e eeuw een "Hof tot
Heemstede" bevond in buurtschap Den Ham tussen Ommen en Almelo. In
een akte uit 1613 aangeduid als "den Huyse ende hauesate die Heemstede".
Bovendien de zevende doctor in de gemeenteraad sinds 1930 na: dr.J.K.van
den Briel (1968-1974), dr.E.Brongersma (1945-1950), mr.dr.J van Bruggen
(1949-1958), dr. E.A.M.Droog (1907-1939), dr.G.H.Mulder (1939-
1941) en dr.J.de Ruiter (1966-1976)/(1990-1994).
Mogelijk omdat dit Japanse vrachtschip tengevolge van een torpedo van
een Britse onderzeeboot midden in oorlogstijd op 18 september 1944 voor
de westkust van Sumatra verging heeft deze ramp - in tegenstelling tot
bijvoorbeeld de "Titanic" - in het Westen nimmer tot de verbeelding van
een groot publiek gesproken. Onder de slachtoffers behoorden ook reserve
kapitein veldprediker Alle Pieron (destijds woonachtig aan de Meerweg) en
Antoon G.G.van Houtum die tot 1939 in Heemstede woonde en actief lid
was van de tennisclub Groenendaal. Verder sergeant Petrus Willem Köper,
11-5-1913 geboren in Heemstede en soldaat Herman Louis Adriaan
Obreen, geboren 26-1-1902 te Heemstede. Als eerbetoon zijn de namen
van 1.382 Nederlanders die omkwamen in alfabetische volgorde op het
Internet gezet met hun familienaam, voornaam, rang, geboorteplaats en
geboortedatum.
Oproep: mensen voor historie Waterleidingduinen
Een gebrek aan kennis over de recente historie van de Amsterdamse
Waterleidingduinen, het duingebied tussen Zandvoort en Noordwijk,
'achter' Heemstede en Vogelenzang, heeft mij er toe gebracht om te
proberen deze kennis zoveel mogelijk boven water te krijgen. Wat er
in de duinen in de 20 e eeuw allemaal is gebeurd en is veranderd,
kunnen we nu nog via persoonlijke gesprekken, fotoalbums en archiefonderzoek
achterhalen. Maar als we te lang wachten dan liggen de
duinen van de 20 e eeuw straks als een tamelijk ongedocumenteerde
periode achter ons. En dat zou heel jammer zijn!
Om een betere voorstelling te krijgen van hoe het was moet er dus veel
werk verzet worden. Het plan is ook om met een aantal vrijwillige
76

Regulateurhuisjes en langzame zandfilters op terreinen Leiduin
(Amsterdamse Waterleidingduinen).
enthousiastelingen een inventarisatie te maken van alle mogelijke
'bronnen' en daar ook daadwerkelijk achteraan te gaan. Dat betekent
o.a. oude mensen interviewen, archieven en particulier materiaal
afspeuren op bruikbare gegevens, op Internet zoeken etc. Het lijkt me
leuk om daar met een aantal vrijwilligers aan te gaan werken, en
regelmatig bij elkaar te komen (een soort historische werkgroep). Er
hebben zich al een paar mensen aangemeld (mensen die reeds nu als
vrijwilliger onderzoek doen bij Gemeentewaterleidingen), maar natuurlijk
kunnen we ook uw inzet als historisch geïnteresseerde heel
goed gebuiken!
Het doel is dus te streven naar zo goed mogelijke beschrijvingen van de
bewonings-, de landschaps- en misschien zelfs vegetatieontwikkeling.
Een uiteindelijk achterliggend doel zou kunnen zijn (maar hangt af van
wat we vinden en van enthousiasme van de groep) om een boek te
schrijven, bijv. 'De Amsterdamse Waterleidingduinen in de 20 e eeuw'
met nadruk op natuur, maar ook aandacht voor bewoners (boeren en
jachtopzieners) en voor natuurvorsers uit die tijd.
Wilt u met deze groep meedoen, of heeft u nog tips om meer te weten
te komen meld u zich dan - liefst voor 15 mei - bij:
Antje Ehrenburg, ecoloog Gemeentewaterleidingen Amsterdam Tel
werk 023-5233575 ma,di,vrij) ; thuis 023 5248391. E-mail werk!
a.ehrenburg@gwa.nl
77

Naar de bollen in Heemstede!
Heemsteedse bollenfamilies: van den Berg
Jan van den Berg (1806-1859).
Jan van den Berg, stamvader van de bollenfamilie van den Berg, werd
geboren op het Crayenest, waar zijn grootvader Jan van der Lubbe
veehouder was op een van de twee "boerenbruikers" - oftewel pachtboerderijen
-, die behoorden tot de toenmalige hofstede "Bronstee".
Op 30 mei 1806 werd hij in de R.K. statie van Berkenrode gedoopt.
Vader Jan Albert van den Berg, was van protestantse huize, moeder
Appolonia (Leentje) van der Lubbe Rooms Katholiek. Leentje van der
Lubbe is in 1822 op de boerderij 't Slot overleden.
Jan van den Berg x Wijnanda Wolff.
Op 21 augustus 1829 trouwde Jan van den Berg met Wijnanda Wolff,
dochter van de chirurgijn Casper Hendrik Wolff en Huberta Verdegaal
uit Oegstgeest. De naam Wijnanda vinden we evenals die van Appolonia
in opeenvolgende generaties van de familie terug. Grootmoeder
Kniertje van Egmond, weduwe Jan van der Lubbe, heeft tot 1828,
toen zij op 79 jarige leeftijd overleed, als veehoudster op het
Crayenest gewoond. Aannemelijk is dat haar kleinzoon Jan van den
Berg daarna de pacht van de boerderij heeft overgenomen. Toen de
Bronstee-Boerderij Van den Berg, later Roozen.
78

laatste eigenares van "Bronstee" in 1843 de hofstede cum annexis van
de hand deed, werd Jan van den Berg eigenaar van de "boerderij
Bronstee", met zijn landerijen in de Schouwbroekerpolder tot aan het
Spaarne. Van huis uit veehouder legde hij zich hier ook toe op de
bloembollenteelt. De inventaris die bij zijn overlijden in 1859 werd
opgemaakt vermeldde aan onroerende goederen naast de huismansof
boerenwoning "Bronstee", de stallen en verdere getimmerten, ook
de "bloembollenbergingen".
Zuinigheid en vlijt!
Boerderij "Spaarenhout" aan de Schalkwijkerweg.
Na het overlijden van Jan van den Berg zette Wijnanda Wolff het
bedrijf voort, met assistentie van haar zonen. Ongetwijfeld met "zuinigheid
en vlijt" verwierf zij zich een vermogen. Bij haar overlijden in
1887 werd de totale waarde van de nalatenschap getaxeerd op f.
178.167, 96. In 1864 had zij voor haar oudste zoon Jan Albert
(1830-1911) de boerderij "de Goede Verwachting" te Sloten gekocht
en in 1871 voor Anthonius (1839-1899) de boerderij "Spaarenhout"
aan de Schalkwijkerweg, toentertijd gemeente Haarlemmerliede, nu
Haarlem.
79

De oudste dochter Huberta, geboren in 1832 en vernoemd naar
grootmoeder Wolff, trouwde in 1857 met de Haarlemse muziekleraar
Hendrik van der Eijken. Bij haar overlijden in 1866 liet zij een zoontje
na, Johannes Casparus van der Eijken, dat werd opgenomen in het
gezin van zijn grootmoeder en later ook in het bollenvak groot is
geworden. Appolonia van den Berg, geboren in 1845 werd de
echtgenote van de metselaarsbaas Martinus Vester aan de Camplaan
In 1887 stierf zij, één week na de geboorte van haar jongste kind, een
meisje, dat als pleegkind werd grootgebracht door haar tante Cornelia
Anna van den Berg, (1848-1927) en haar echtgenoot, de winkelier
Jacobus van der Weiden, die zelf geen kinderen hadden.
In 1879 kocht Wijnanda Wolff, samen met haar zonen Jan en Pieter
uit de nalatenschap van notaris en oud-burgemeester Jan Dolleman de
hofstede "Land- en Spaarnzicht" aan de Binnenweg. Met zijn herenhuis,
tuinmans/koetsierswoning, stal, koetshuis en theekoepel naar
het noorden grenzend aan "Bronstee", ter hoogte van het huidige
postkantoor. Casparus Hendricus van den Berg, die in 1835 was
geboren, is nooit getrouwd en als landbouwer op "Bronstee" gebleven.
De twee broers Jan en Pieter van den Berg, bedreven, onder de
naam firma Wed. J. van den Berg, hun activiteiten als bloembollenkwekers
vanuit "Land- en Spaarnzicht".
Pieter van den Berg, geboren in 1843, was in 1875 getrouwd met de
blekersdochter Johanna Niesten, die in 1878 stierf bij de geboorte van
een levenloze dochter. In 1885 is hij hertrouwd met Geertruida Maria
Preijde, een dochter van de koffiehuishouder Jacob Preijde aan de
Koediefslaan. Toen hij in 1902 overleed bleef zijn weduwe met haar
zwager Jan van den Berg, die ongetrouwd was gebleven, op "Land- en
Spaarnzicht" samenwonen.
Jan van den Berg, 1837-1905.
Jan van den Berg was een gezaghebbende figuur in de bollenwereld.
Na het overlijden van zijn broer richtte hij samen met zijn schoonzuster
de vennootschap onder firma Wed. J. van den Berg op, met als
doelstelling: "Het uitoefenen van de bloembollencultuur en de daaraan
verbonden binnen- en buitenlandse handel in bloembollen en zaden".
In het voetspoor van zijn grootvader Jan van der Lubbe, die in de
Franse tijd lid was van het dorpsbestuur, was ook hij gemeenteraadslid
en dat gedurende ruim dertig jaar! Op 24 november 1905 is hij op
80

"Land- en Spaarnzicht" overleden en op 28 november op de R.K.
begraafplaats Berkenrode begraven. Zoals in de Nieuwe Haarlemse
Courant van die dagen vermeld, onder grote belangstelling van vele
vrienden en bekenden, terwijl ook het gemeentebestuur, de voorzitter
en secretaris van het bestuur van de Schouwbroekerpolder, waarvan
de overledene deel uitmaakte, met nog vele anderen acte de presence
gaven. De Jan van den Bergstraat in Heemstede is naar hem vernoemd.
Jan van den Berg had enkele weken voor zijn overlijden zijn schoonzuster
Geertruida Maria Preijde tot enige en universele erfgename
benoemd. Executeurs testamentair waren Casparus Hendricus van
den Berg en Anthonie Roozen, bloemist en directeur van bloembollenveilingen
te Overveen. Gezamenlijk brachten zij op 28 maart 1906 in
het "hotel van den Berg" (eigenaar dhr. Scholten) in de Haarlemmerhout
zowel "Bronstee" als "Land- en Spaarnzicht" in de veiling.
"Bronstee", met de aanliggende weilanden werd gekocht in opdracht
van de gepensioneerde kolonel van de genie Willem Badon Ghijben,
grootaandeelhouder van de "modelboerderij Bronstee" in oprichting!
(1) Casparus Hendricus kocht het huis Bronsteeweg 8, waar hij in
1911 op de leeftijd van 75 jaar is overleden. Het huis en de inboedel
liet hij na aan zijn huishoudster Mej. M. Langeveld. "Land- en
Spaarnzicht", met een aantal aangrenzende gronden langs de Binnenweg
bleven eigendom van de weduwe van den Berg-Preijde.
Quirinus van den Berg - Quality since 1876.
Quirinus van den Berg, de jongste zoon van Wijnanda Wolff, in 1850
op "Bronstee" geboren, was inmiddels zijn eigen bedrijf als bloembollenkweker
begonnen. In 1876 had hij van Elisabeth van Es, de tweede
echtgenote van zijn grootvader Jan Albert van den Berg, een stuk land
aan de Camplaan gekocht. Door dit land, dat eertijds deel uitmaakte
van Overlaan, liep het voetpad naar de Glip. Kennelijk tot ongenoegen
van de nieuwe eigenaar. In gezamenlijke actie met de eigenaar van
Groenendaal lukte het hem dit voetpad aan het openbaar verkeer te
laten onttrekken! (2)
Op 28 augustus 1884, inmiddels 34 jaar oud, trouwde Quirinus met
de even oude Johanna Maria van der Weiden. De kleerblekers Johannes
Leonardus en Gerardus Cornelis van der Weiden waren getuigen
voor hun zuster. In 1897 werd hij eigenaar van het herenhuis met stal,
koetshuis, bergplaats, tuin, bomen en bos aan de Camplaan, de
81

Bestuur van woningbouwvereniging "Berkenrode", opgericht in 1909
Van links naar rechts: A.A.Swolfs, Quirinus van den Berg, dr.E.A.M.Droog
H.J.M.Peeperkorn en J.C.van der Eijken ("de vijf heren" waarnaar de
Vijfherenstraat is vernoemd).
gewezen buitenplaats van de eertijds in Amsterdam gevestigde notaris
Mr. J. Commelin jr. Toen het gezin van den Berg de villa Valkenburg
aan de Camplaan nr. 20 betrok, werd het oude huis ingericht tot hotelcafé
van Ree, bij de oudere Heemstedenaren nog wel bekend van
bruiloften en partijen. Op deze plek staat nu de Pinksterkerk.
Quirinus van den Berg was raadslid van de gemeente Heemstede van
20 april 1906 tot 22 augustus 1911, in welk jaar hij niet herkozen
werd. "Hij was een actief raadslid, die steeds de zaken welke in de raad
in behandeling kwamen, persoonlijk nauwkeurig onderzocht. Zodoende
was hij met de verschillende aangelegenheden welke de raad ter
behandeling kreeg, zeer nauwkeurig op de hoogte. Hij werkte zich
geheel in de gemeentezaken in. Zijn heldere adviezen, die zijn
duidelijk inzicht in de zaken verrieden, werden zeer gewaardeerd." (3)
Met zijn mede-raadsleden dokter Droog, gemeentesecretaris Swolfs,
de kleerbleker Peeperkorn en zijn neef en zwager Johannes Casparus
van der Eijken, was hij in 1909 oprichter van de woningbouwvereniging
"Berkenrode" waarvan hij tot aan zijn dood bestuurslid is geble-
82

Woonhuis 'Valkenburg" van Q.uan den Berg; tegenwoordig woonhuis van
accountant P.Goossens aan de Camplaan nr.20.
yen. De naam Vijf herenstraat houdt de herinnering aan deze vijf heren
levendig!
Al voor de eerste wereldoorlog was hij eigenaar van de bollenschuur
met kantoor en bovenwoning op de hoek van de Zandvoortselaan en
de Herenweg, (die in 1969 werd gesloopt), en had hij de boerderij
Overleg Alles" en een aantal landerijen langs de Ringvaart in Zwaanshoek
gekocht. Hier bevinden zich nu nog de kantoren van het bedrijf
Op 12 december 1919 richtte hij met zijn drie zonen Johannes
Casparus, Hendncus Johannes en Antonius, de vennootschap onder
firma Q. van den Berg en zonen op. Quirinus van den Berg is op 30
januari 1926 in zijn huis aan de Camplaan overleden. Naast zijn drie
zonen had hij nog een dochter in het klooster en een ongetrouwde
dochter, Wijnanda oftewel Wijntje van den Berg, die later haar intrek
nam in Huize St.Bavo en daar bekend stond als "de chicste dame van
de rijke afdeling". (4) Zoals indertijd zijn oudere broers op hun manier
de kerk en haar instellingen bedachten, had Quirinus van den Berg in
zijn effectenportefeuille o.a een aantal obligaties ten laste van diverse
katholieke instellingen, twee leningen aan het kerkbestuur van de H.
83

Bavo-Berkenrode alsmede een lening aan de bouwcommissie voor de
nieuwe parochiekerk van Onze Lieve Vrouw Hemelvaart die gebouwd
werd op het vroegere bollenland en volgend jaar haar 75-jarig bestaan
hoopt te vieren!
De zonen van Quirinus van den Berg zijn allen overleden en inmiddels
zijn ook hün zonen, neven dus, aan hun pensioengerechtigde leeftijd
gekomen. Van de daarop volgende generatie heeft een achterkleinzoon
van de oprichter, ook weer een Quirinus van den Berg, thans de
leiding van het bedrijf.
J.W.G. van Doorn
Bronnen:
RANH. Geboorte-, huwelijk- en overlijdensregister Heemstede.
Notariële archieven; transporttaken hypotheekkantoor Haarlem,
memories van successie.
AVK fiches Nieuwe Haarlemse Courant.
(1) Oud Heemstede in beeld (1900-1950), samengesteld door Hans Krol: de
modelboerderij "Bronstee" beschikte
over 50 hectare weiland,
ruim 70 koeien en bestond
uit een complex van gebouwen.
Aan hygiëne werden
hoge eisen gesteld. Alles was
biologisch verantwoord, maar
de duurte van de producten is
de ondergang van het bedrijf
geworden. Op de terreinen van
"Bronstee" bevindt zich thans
(nog) het automobielbedrijf Het
Motorhuis, voorheen Van
Lent.
(2) Verkeer in en om Heemstede
en Bennebroek, uitgave VOHB
1974.
(3) Necrologie Nieuwe Haarlemse
Courant.
(4) Huize St. Bavo" en "Het Overbos",
140 jaar Charitas en
Ouderenzorg in Heemstede,
uitgave bij gelegenheid van het
25-jarig jubileum van "Het
Overbos", 9 juni 1993.
84

TOEN EN NU
De Binnenweg
Het aanzien van de Binnenweg in zuidelijke richting met halverwege in de
straat, links, net zichtbaar de bestaande huisjes, die nu gesloopt zijn. De
electrische tram scheerde vlak langs de huisjes.
Het bekende winkeltje in huishoudelijke artikelen van Hageman. Op de
winkeldeur staat de vermelding dat er houtskool verkrijgbaar is. Jarenlang
werd daar ook nog petroleum los per liter verkocht. Foto V.C. Klep.
85

Het aanzien van de Binnenweg ondergaat weer een verandering. De
oude huisjes waar voorheen het bekende winkeltje in huishoudelijke
artikelen van Hageman was gevestigd, zijn gesloopt. Door krakers
werd geprobeerd de sloop tegen te gaan maar te vergeefs. Toen het
stuk grond braak lag was goed te zien hoe ontoereikend het woongenot
geweest moest zijn. Er waren nauwelijks tuintjes achter de huisjes
en zo die er al waren waren deze volgebouwd met optrekjes. En dan te
denken hoe groots het uitzicht ooit was...
Vroeger was de Binnenweg slechts een voetpad van Haarlem naar
Heemstede. Aanvankelijk liep de weg van Eindenhout tot het Kerkplein,
liep dan verder door met de naam Oude Binnenweg tot en met
Hillegom waar de weg aansloot op de Herenweg. Met recht een
binnenweg!
De Heemsteedse Binnenweg die jarenlang een dorps aanziet had is
rigoreus veranderd. Op de plaats van de gesloopte huisjes verrijst nu
een appartementengebouw met winkelruimte.
Cees Peper
Aanzien van de gevelwand van het nieuw te bouwen complex.
Nummers 182 tot en met 188, 6 luxe koopappar-tementen en 1 winkel.
86

De schilderswijk in oorlogtijd
Deze vooroorlogse woonwijk in Heemstede is voor een groot deel
gelegen op de plaats van de oude hofstede Bronstee (1), al in de 17 e
eeuw een grote bezitting die zich uitstrekte van de Bronsteeweg tot het
Spaarne. Lange tijd gold Bronstee als het trotse eigendom van veelal
Amsterdamse kooplieden en magistraten. De overgrootvader van de
in de Verenigde Staten bekende evangeliste Corrie ten Boom werkte
hier als tuinman.
In 1856 is het huis van buitenplaats Bronstee gesloopt. Dertien jaar
daarvoor waren de 2 (pacht)boerderijen verkocht aan respectievelijk
Jan van den Berg met circa 19 bunder land in de Schouwbroekerpolder
en aan Govert van den Aardweg de andere hoeve met ruim 20
bunder grond. De tuinmanswoning is later in het bezit gekomen van
bollenkweker Nicolaas Roozen.
Tijdens het Interbellum is de Schilderswijk in Heemstede tot stand
gekomen. Bebouwing geschiedde in grote lijnen overeenkomstig het
Uitbreidingsplan der gemeente Heemstede (1912). Op voormalige
weilanden en tuinbouwgronden zijn door enkele exploitatiemaatschappijen
herenhuizen gebouwd, vaak 2 of 3, maar ook grotere blokken
van 6 tot 10 woningen onder één kap. De waterwindmolen aan het
Spaarne nabij de Bronsteevaart is na 1920 onder protest afgebroken
toen de Schouwbroekerpolder bouwrijp gemaakt werd voor aanleg
van de Schilderswijk (2). De firma "Leeuw en Hooff'en "Bronstee" die
aanvankelijk voor de meeste grondverkopen verantwoordelijk was,
beschikte in 1920 over een tijdelijk directiekantoor bij de halte van de
N.Z.H.tram naast de Blauwe Brug. Kenmerkend voor veel huizen zijn
de rode diepgevoegde baksteen, strakke lijnen, grote ramen en gebruik
van glas-in-lood. Bouwbureau J.E.Baalbergen & A.Volkers liet in
deze wijk tussen 1923 en 1938 in totaal 42 huizen bouwen. Ook
Cornelis Kwak (van "Huize Karoly") was hier sinds 1924 actief toen hij
de nieuw opgeleverde panden aan het Jan Miense Molenaerplein
opkocht.
Enige tientallen architecten zijn bij de bouw van deze karakteristieke
forensenwijk betrokken geweest, onder wie: T. de Bruin en K.Jonkheid
(Heemstede), J.W.Hoenders (Heemstede), M.Jansen (Bilthoven),
P.J.v.d.Bel (Amsterdam), Royaards (Schoorl), Meyerink (Zwolle), Holler,
B.W.Lindeboom (Heemstede: was tevens aannemer en makelaar),
ir.J. en P.Cuypers, H.Tuninga (Heemstede), J.H.Pieterse, J.van Vel-
87

j
sen (Haarlem), A.J.Westerman (Amsterdam), J.Witpaard,
prof.Fr.Becker (Düsseldorf) en J.C.Dop & H.J.Janszen (Haarlem).
Van belang voor de ontsluiting was de doortrekking van de Heemsteedse
Dreef vanaf de Pieter Aertszlaan tot het Wipperplein in de
jaren 1930-1932.
In de gemeenteraadsvergadering van 22 maart 1921 zijn namen
gegeven aan de Johannes Vermeerstraat en andere nieuwe wegen in
dit gebied. Een straatnaam gewijd aan Hendrik Avercamp is uiteindelijk
niet doorgegaan en de Breitnerweg is van latere datum. Blijkens
het ontwerpbesluit werd gesproken over straatnamen voor het Park
Bronstee. De terreinen waar gebouwd werd heetten voorheen zowel
"Leeuw en Hooft" als "Bronstee" (3).
De grenzen van de Schilderswijk worden gevormd door in het noorden
de Crayenestervaart, westelijk de Heemsteedse Dreef, oostelijk het
Spaarne en in het zuiden door de Bronsteevaart en -vijver. De wijk telt
vier pleinen, die zijn vernoemd naar Adriaen van Ostade, Jan Miense
Molenaer, Jozef Israels en Pieter Maris, twee kades (Willem van der
Velde, Toorop) en nog eens 19 lanen/straten/wegen. In totaal telt de
volgebouwde wijk ruim 500 huisnummers. De woningen zijn tussen
1922 en 1939 gerealiseerd. Na W.O.II zijn nog enkele kale terreinen
bebouwd, o.a. in de Jacob van Ruisdaellaan en Breitnerweg. Winkels
zijn geconcentreerd in de Jan van Goyenstraat.
In 1926 is het clubgebouw annex botenloods van de roei- en zeilvereniging
"Het Spaarne"gebouwd aan het Marisplein, onder architectuur
van K.Jonkheid. Reden om van de Friese Varkenmarkt naar
Heemstede te verhuizen was voor de vereniging de lagere belastingtarieven.
De gemeente Heemstede was gelukkig met de komst van "Het
Spaarne" omdat daarmee de aantrekkelijkheid zou toenemen om in de
nieuwe Schilderswijk te gaan wonen.
In opdracht van een Verzekeringsmaatschappij werden de braakliggende
percelen in de Johannes Vermeerstraat tussen de twee doorgaande
straten: de Pieter de Hooghstraat en de Mesdaglaan, ten
zuiden van de Rembrandtlaan bebouwd. De panden aan de Vermeerstraat
3,5,7 en de even nummers (2-10 en 12-20 met zes garages) aan
de overzijde kwamen in juli 1934 gereed en zijn ontworpen door
architect G.J.Rutgers in opdracht van de maatschappij Hollandia.
Vanwege de leegstand tengevolge van de economische crisistijd zijn
deze huizen voor in verhouding lage prijzen verhuurd. In het voorjaar
van 1938 betrok het gezin Yzer, afkomstig van het Lorentzplein te
Haarlem, het pand Vermeerstraat 3. De huur bedroeg ƒ 100,- per
88

maand. In die periode vestigden zich tevens verscheidene welgestelde
joodse vluchtelingen uit Duitsland in deze buurt.
In oorlogstijd
Ondanks het feit dat de Tweede Wereldoorlog meer dan 55 jaar achter
ons ligt melden zich nog regelmatig mensen met verzoeken om nadere
informatie. Het vorig jaar werd ik benaderd door mevrouw A.von
Glahn-Yzer, tegenwoordig woonachtig in Hilversum, die haar jeugd in
de Johannes Vermeerstraat heeft doorgebracht. Omdat bepaalde zaken,
waarvan zij geen weet had, spanningen hadden opgeroepen
voelde zij zich geroepen haar persoonlijke herinneringen op papier te
zetten. In mei 2000 ontving ik bovendien, daartoe aangemoedigd
door de heer D.Böing van de gemeentelijke afdeling Burgerzaken, een
schrijven van de heer C.J.van der Beek, wiens echtgenote vroeger op
het adres Johannes Vermeerstraat 35 woonde. Zij liet in de bezettingstijd
joodse medeburgers onderduiken, hetgeen toen tot grote spanningen
binnen het gezin heeft geleid. Na de oorlog was men vrijwel
uitsluitend gericht op de toekomst, doch op latere leeftijd kwam een en
ander weer naar boven. Onder andere na een toevallige ontmoeting in
de bus met iemand die nog wist wat zich in de oorlogsperiode bij haar
thuis had afgespeeld. In augustus 2000 heeft voornoemde mevrouw
Ati von Glahn het voortouw genomen teneinde 12 haar bekende
personen uit de Johannes Vermeerstraat of onmiddellijke omgeving
(waaronder de Pieter de Hooghstraat, Jan Steenlaan en Rembrandtlaan)
te benaderen met het verzoek hun oorlogservaringen uit die tijd
Johannes Vermeerstraat in 1938 (foto gemeentearchief Heemstede).
89

op schrift te stellen. Vier van hen reageerden en deze bijdragen
worden thans ten dele gepubliceerd, ook al weten we dat het geheugen
selectief is en dat de meeste belevingen goeddeels onbereikbaar zijn.
Toch menen we er goed aan te doen deze herinneringen voor een
groter publiek openbaar te maken. Kort voor de verschijning van deze
aflevering overleed mevrouw Maud van Beek-Spruijt op 10 maart
jongstleden in Leiden, zodat haar bijdrage postuum verschijnt.
Tot besluit van deze inleiding nog enige informatie omtrent Duitsgezinde
bewoners en oorlogsslachtoffers uit de Schilderswijk.
In de Johannes Vermeerstraat woonden in totaal 5 NSB'ers, waaronder
twee echtgenotes. Eén van hen werkte voor het Duitse Rode Kruis.
Een zoon van een ander NSB-lid sloot zich aan bij de Waffen SS. De
bewoner van nummer 35a noemde zich "makelaar van spoorwegmateriaal",
maar stortte zich op de bunkerbouw voor de Duitse Weermacht.
W.N.Willemse, Joh.Vermeerstraat 2, was vrijwel vanaf de
oprichting lid van de NSB en in 1937-1938 kringleider te Zandvoort.
Hij brak tijdig met de beweging en liet in zijn huis joden onderduiken.
Mogelijk door verraad van een NSB'er is hij uiteindelijk door de SD
gearresteerd en 24 oktober 1944 overleden in het kamp Sachsenhausen.
Als zodanig is zijn naam gegraveerd in het monument van de
gevallenen aan de Vrijheidsdreef. Dat geldt eveneens voor zijn zoon
W.N.Willemse junior, al in 1940 omgekomen op het schip waarop hij
in de Atlantische Oceaan voer, dat door een Duitse onderzeeboot is
getorpedeerd.
Andere oorlogsslachtoffers uit deze buurt zijn E.O.Moltzer (Anton
Mauvestraat 6), J.Nienhuis (Rembrandtlaan 18) en A.M.Deelder
(J.Vermeerstraat 40). Voorts kunnen worden genoemd dr.ir.J.J.Borren
(Pieter Marisplein 4) en T.Kerkman (Lucas van Leydenlaan 5).
In het najaar van 1940 verlieten 122 joden noodgedwongen Heemstede,
vrijwel unaniem naar het Gooi uitgeschreven, waaronder bijna 100
Duitse.
Acht joodse medeburgers, die bij het uitbreken van de oorlog in de
Johannes Vermeerstraat woonden, zijn uiteindelijk omgekomen in de
vernietigingskampen van Auschwitz, Mauthausen, Sobibor of Bergen-
Belsen. Voorzover kon worden nagegaan overleefden minstens 7
joden uit deze straat de oorlogsperiode, onder wie Richard Egon Culp
en Hedwig Culp-Ostwald (J.Vermeerstraat 7) en Johan Oppenheimer
(J.Vermeerstraat 11).
Hans Krol
90

Noot
(1)
(2)
(3)
Sinds de 15 e eeuw beschikte het Sint Elizabeth's Gasthuis in Haarlem over
huizen en landerijen op Heemsteeds grondgebied die verpacht werden en
zo geld opbrachten. O.a. de kolkweide, naast en bezuiden de Kolk van de
Gasthuiszandvaart (= Crayenestervaart). Op deze plaats, ongeveer ter
hoogte van de Breitnerweg en Weissenbruchweg is in 161 door de vroedschap
van Haarlem een nieuwe stenen galg opgericht. Tot begin 20 e eeuw
sprak men voor dit gebied van het "Galgenveld". Ongeveer waar de Jeroen
Boschlaan ligt bevond zich de herberg "Oud Rome"en nabij de J.C.van
Oostzanenlaan een woning "het jonge Gasthuis" genoemd, eigendom van
het Gasthuis. Het noordelijk deel van de Schouwbroekerpolder behoorde in
de 15 e eeuw toe aan het Bernardietenklooster "De Hemelpoort".
Een gevelsteen met afbeelding van een molen en omschrijving Molenhoek
in een huis op de hoek van de Tooropkade en Eerelmanstraat herinnert aan
deze ooit zo fraai ogende watermolen.
Feitelijk lag de oude buitenplaats "Leeuwenhooft" meer ten westen van de
Heemsteedse Dreef. Het gebouw van de oude hofstede was al omstreeks
1920 vervangen door een moderne villa. Annexatie bij Haarlem in 1927
was voor de toenmalige eigenaar D.van Konijnenburg aanleiding zijn huis
te verkopen en naar elders te verhuizen. Dat gold ook voor
"Uittenbosch"(A.H.baron van Hardenbroek), "Spruitenbosch" (R.de Favauge),
"Nyenhove" (Albert Heyn), "Miami Lodge" (F.J.Struben) en "Bosch
en Vaart" (A.Honig).
De villa van Leeuwenhooft moest ten slotte wijken ter wille van het
verzorgingshuis "Sint Jacob in de Hout", gebouwd naar een ontwerp van
het Arnhemse architectenbureau Wiegerinck en Van Balen en in 1966 in
gebruik genomen. De twee rustieke bijgebouwen van de oude buitenplaats,
de stallen en het tuinhuis aan de Emmauslaan, konden gelukkig worden
behouden. Daarmee bleef de typisch landelijke sfeer gehandhaafd. Op de
terreinen van Leeuwenhooft (12 hectare) was eerder het prachtige sportpark
van de voetbalclub H.F.C, aangelegd.
De Bronsteevijver met op de achtergrond huizen aan de Paulus
Potterlaan.
91

Bijlage: hoofdbewoners Johannes Vermeerstraat 1-20
conform adresboeken 1939, 1940 en 1942-1943
1
3
5
7
9
11
13
15
17
C.J.Hasselman, gepensioneerd tabaksplanter Ned. Oost-Indië
R.Yzer, hoofdinspecteur lichamelijke opvoeding
Dr.J.Visser, leraar Christelijk Lyceum Haarlem
1939/1940 R.E.Culp, koopman - damesmodezaak in Amsterdam
nadien: ds.W.C.van den Brink, Gereformeerd predikant te Heemstede
J.van Gelder, bedrijfsleider "Stork"
1939/1940 J.Oppenheimer, financieel adviseur
nadien: H.Koster, kandidaat-notaris
C.Diets, handelsagent/procuratiehouder
O.C.A.J.Veltman
D.v.d.Werf, secretaris
commissariaat
Zuiderzeesteunraad.
Overzijde:
8
10
12
14
16
18
20
92
W.N.Willemse,
koopman
1 9 4 0 :
D.Veurman
nadien: G.Gerbranda, houtvester/rentmeester
1940: Th.A.Sizoo, zeeman
nadien: A.G.Knopper, kassier-boekhouder
F.D.Rahusen, assuradeur
R.Ferwerda, wijnhandelaar
J.M.de Bruijn, directeur n.v. Asbestfabriek
A.J.Muyser, controleur Amsterdamse Bank
1939: H.F.Feist, koopman
nadien: W.C.G.van Weideren Baron Rengers, verzekeringsagent
K.W J.C.yan en Wall Bake, substituut griffier Arrondissements
Rechtbank
A.M.Julianus, leraar Duits Triniteitslyceum Overveen

Het Bronsteebuurtje rond de Johannes Vermeerstraat
in Heemstede tussen 1938 en 1946
Edith Hasselman-uon der Pforten
met kleinkind. Joh. Vermeerstraat 1
In de Johannes Vermeerstraat waren
in 1937 nieuw gebouwde huizen
opgeleverd. Het was een
mooie straat, maar de huizen bleven
vrij lang leegstaan. Van lieverlee
kwamen er bewoners in van
diverse pluimage.
Op nummer 1 vestigde zich een
gepensioneerde Indische tabaksplanter
Hasselman met zijn vrouw
en een Belgische herder Sylva,
die hen vaak luidkeels beschermde
tegen binnenlopende bezoekers.
De achterbovenkamer werd
verhuurd; het buurmeisje van nummer
3 heeft er jaren gebivakkeerd.
Ze kon de kamer bereiken via het
balkon. Beneden werd de voorkamer
eens per week afgestaan aan
de Soefibeweging, waarin mevrouw
Voûte uit Hilversum zitting
hield. Verder was kleindochter
Edithje vaak te logeren. In de tuin
werd in de oorlogsjaren tabak ge­
(1938).
teeld en het fermenteren ervan ging de planter en zijn buurman van
nummer 3 goed af, onder de "gesprekken van de dag". Het rollen van
de sigaretten was een welkom tijdverdrijf bij de fabricage van bietenstroop
in de keuken.
Buurman Yzer van nummer 3 was werkzaam in het onderwijs, tot hij
in 1942 hoofdinspecteur van het gymnastiekonderwijs werd. Vanaf
1944 was op dit adres de heer Frank Carpay ondergedoken. Deze was
in 1943 in zijn woonplaats Heusden opgepakt en naar Duitsland
getransporteerd, waar hij ontsnapte! Lopende via Frankrijk en Vlaanderen
bereikte hij Nederland en Heemstede, waar hij zich bij het gezin
Yzer veilig voelde. Voor onze buurjongens stonden altijd opklapbedden
en het bed in de schuilkast klaar, waarvan Miei Prager jr., Otto
93

Lettinga en Bob van Amstel meermalen gebruik hebben moeten
maken, wanneer in onze buurt weer onraad of razzia's dreigden. In
1946 verhuisde het echtpaar Yzer en kwam er een echtpaar uit
Rijswijk op nummer 3 wonen.
Ook op nummer 5 woonde een leraar. De heer Visser gaf Nederlands
aan het Christelijk Lyceum. Mevrouw Visser was muzikaal en het hele
gezin zeer gelovig. Het ging elke zondag zowel in de morgen als in de
middag ter kerke.
Naast hen op nummer 7 genoot het oudere joodse echtpaar Culp van
zijn vrije tijd, terwijl de zoon hun gerenommeerde damesmodezaak
Culp in de Kalverstraat runde. De familieband was hecht en de zoon
was met zijn blonde slanke vrouw, zijn prachtige dochter en het kleine
knulletje vaak in de Johannes Vermeerstraat te vinden. De beide
oudjes doken onder in de oorlog en zagen alleen hun kleinzoon als
geestelijk wrak uit de concentratiekampen terugkeren. Ook na de
oorlog zijn de Yzers goed bevriend met het echtpaar gebleven. Na het
onderduiken is een dominee op nummer 7 gekomen. Hij mocht er na
de oorlog blijven, omdat het echtpaar Culp een woning in de Franz
Schubertlaan kreeg toegewezen.
Van de bewoner van nummer 9 was weinig meer te zien in de
oorlogstijd dan dat er een professioneel biljart in de voorkamer stond.
Kortgeleden werd pas bekend, dat deze man de Duitsgezinde man in
de straat moet zijn geweest. Na de oorlog is hier een dominee komen
wonen.
Het gezin Oppenheimer van nummer 11 was waarschijnlijk regelrecht
uit Duitsland gevlucht; de beide jongens Paul en Roetsie speelden veel
mee in de straat, maar Eefje was daarvoor nog te klein. Ook de beide
ouders kwamen nauwelijks buiten. Waar dit gezin in 1942 is gebleven
is niet bekend. Richting concentratiekamp werd in de straat gevreesd
en aangenomen. Het lege huis werd kort daarna weer bewoond. Het
gezin Koster kwam erin met twee jongetjes en nu woont er nog steeds
een lid van de familie. Buurman Dietz was van een ander kaliber, deze
zwaargebouwde man werkte in de pharmacie. Zijn zoon speelde altijd
in de straat, maar het kleine zusje zagen we zelden.
Familie Veldman van nummer 15 was de initiatiefnemer in de straat.
Als er in de oorlog een probleem dreigde, dan werd er een vergadering
belegd en samen beraadslaagd. Zo zou er eind 1944 een Nortonpomp
in de voortuin van nummer 15 worden geslagen, omdat werd gevreesd,
dat de watervoorziening ook zou worden stopgezet, zoals dat
al het geval was met gas en elektra. Ook zijn, op hun voorstel, bij de
94

evrijding de mosjes en grasjes tussen de straatstenen weggekrabd,
hetgeen zelfs in de krant kwam. Vreemd genoeg had de straat vorig
jaar weer dezelfde groene waas over de rijweg als 55 jaar geleden.
Het noordelijke deel van de straat had een eigen leven. Daar waren
alleen de namen bekend van de bewoners Westra, Saaf, Ankringa,
Molenaar en Ter Haar. Helaas was vlak naast de familie Spruyt een
bunkerbouwer komen wonen, die met de Duitsers heulde. Elders kunt
u het relaas van Maud Spruyt lezen.
In het zuidelijk deel van de Johannes Vermeerstraat woont nu het
gezin Mauve op nummer 18, waar in 1938 de familie Van den Wall
Bake met de twee zoontjes huisde. De heer des huizes was in 1939
opgeroepen en gemobiliseerd, zodat hij alleen in een prachtig officiersuniform
in de straat werd gesignaleerd. Een militair mocht in die
tijd niet in burger op straat komen.
Chevrolet voor het huis Joh. Vermeerstraat 3 (1938).
In 2000 werd bekend, dat de familie Mainz van nummer 16 nooit bij
de gemeente geregistreerd is geweest. Het huis stond op naam van
iemand anders. Goddank is dit uit Duitsland gevluchte gezin, opnieuw
gevlucht en heelhuids in Amerika aangekomen, waar nog een tweede
dochter werd geboren. Hun opvolger in dit huis was de familie Van
95

Weideren Rengers met twee leuke kinderen Pia en Boy, die overal in
de straat te vinden waren als het mooi weer was.
Nummer 14 stond vanaf de bouw geruime tijd leeg. Er werd een film
opgenomen: "Zeven jongens in een oude schuit", waarna in 1939 het
gezin Blitz er kwam wonen. Helaas was ook dit huis opeens leeg,
waarna het werd opengesteld voor uit de kust geëvacueerde gezinnen!
Nu woont de schrijver van "Jeugdherinneringen van een Heemsteedse
Veteraan", de heer van Amerongen er met zijn echtgenote. Deze man
heeft het merendeel van zijn leven in "ons" buurtje gewoond.
De familie Alofs betrok weliswaar in 1938 het huis op nummer 12,
maar verhuisde al spoedig naar een prachtige villa aan de Frans
Lisztlaan met een aanlegsteiger en een boot in de Bronsteevijver. In
hun huis kwam een HFC-er en dat was dus goed.
Op nummer 10 woonde het bejaarde echtpaar Ferwerda uit de drankenwereld,
weggedoken achter een manshoge ligusterhaag langs de
voorzijde van hun tuin.
Bert en Elsje Rahusen waren de spil van de spelletjes in de straat.
Vooral het spel "busjetrap" zou menig ouder van nu, hebben doen
klagen over overlast, maar de ouders van toen waren gelukkig met de
fleur in de straat.
Het leuke gezin van de zeeman Sizoo moest al rap naar Den Helder.
Zo waren er drie kinderen uit de straat en zelfs het hakketakgeluid van
hun DKW-auto werd node gemist. In dit huis op nummer 6 kwam
gelukkig weer een speelkameraadje, Tommetje Knopper plus een
bruine jachthond. Zij bleven vrij lang in de straat wonen.
De buurman van nummer 4 had een glazen oog. In 1938 was de
techniek nog niet zo verfijnd als tegenwoordig, zodat de heer Veurman
wel eens angst inboezemde, wanneer dit oog de verkeerde kant
op "keek". Hij ruilde Heemstede al ras voor Voorburg, waarna de
familie Gerbranda van de Rembrandtlaan verhuisde naar nummer 4 in
de Johannes Vermeerstraat. Toen de kinderen de deur uit waren, bleef
het echtpaar nog lang in de straat wonen.
Op nummer 2 kwam verdriet: vader en zoon Willemse waren voor de
oorlog beiden lid van de N.S.B., maar probeerden het blijkbaar na de
inval van de moffen te compenseren. Er waren onderduikers in huis,
Willemse sr. werd verraden en opgepakt. Hij overleed in een concentratiekamp.
Zoon Wim ging naar zeggen in het verzet, maar werd wel
in een S.S.-uniform in de straat gesignaleerd. Hij vond in december
1940 de dood, toen het schip waar hij op zat, werd getorpedeerd.
In het hoekhuis aan de Jan Steenlaan woonden al voor 1938 een
96

vader met twee zonen en een huishoudster. In de kamer stonden veel
muziekinstrumenten, waarmee jazzmuziek werd gemaakt. Helaas verhuisde
dit gezin al voor de oorlog, maar de familie Newsum was een
waardige opvolger, een zeer kunstminnend gezin, maar minder luidruchtig.
Hoewel... hun tuinhek was het centrum waar de oudere
buurtjeugd elkaar vaak trof om moppen uit te wisselen of afspraken te
maken voor kanotochten, een plaats die men tegenwoordig "hangplek"
zou noemen.
Er schuin tegenover in de Jan Steenlaan woonde het gezin Lettinga
met de achtertuin aan de Bronsteevaart.
Aan de andere overzijde van tandarts Newsum woonde de beruchte
N.S.B.wethouder Stoutjesdijk, die in 1944 burgemeester van Langedijk
werd. Zijn huis leek wel uitgestorven. Zelden was daar leven te
bespeuren. Naast dit huis, was op de hoek van de Jan Steenlaan en de
Pi eter de Hooghstraat het huis van de familie Van Blommnestein. Hier
woonden de jongens Dopheide, waarover elders wordt geschreven.
De achtertuin van Stoutjesdijk grensde aan de achtertuinen van Hasselman,
de tabaksplanter van Johannes Vermeerstraat 1 en de familie
Prager, Pieter de Hooghstraat 4. De honden van deze beide families,
Sylva en Irma hadden elkaar heel wat toe te blaffen, wanneer ze elkaar
zagen: een Belgische herder en een bouvier, wat wil je nog meer. De
beveiliging leek genoeg, maar toch is de heer Prager door verraad
opgepakt: hij had in de luchtkoker van zijn Frans Halsbioscoop in
Haarlem, wapens voor het verzet verborgen.
Pragers buurmeisje
van Pieter de
Hooghstraat 6 kreeg
Kinderkring op grasveldje Joh.Vermeerstraat 3
(1938).
maagkanker, een
woord dat toen nog
onbekend was, en
waaraan ze overleed.
Toen de begrafenisstoet
zou wegrijden,
kwam over de Bronsteebrug,
precies op
tijd, haar zwager aanfietsen
vanuit Rotterdam.
Dat moment zal
geen der aanwezigen
ooit vergeten!
97

Ook zullen wij de Russische joden niet vergeten, die op Pieter de
Hooghstraat 18 woonden, al was het alleen al om de vreemde naam.
Het gezin Labzowski was in 1918 door de oorlog in Polen naar
Nederland gevlucht. Zij runden een textielzaak in Yerseke en sleten
hun oude dag in Heemstede.
De moffen waren Nederland nog niet binnen of de beide oudjes waren
verdwenen. Het hoe en waarom en waar ze gebleven zijn, staat
nergens geregistreerd. Voor de buren was het zo klaar als een klontje,
dat ze de Duitsers geen tweede maal wilden ontmoeten.
Over de herinneringen aan zo'n buurtje als hierboven, kan een lijvig
boek worden geschreven. De periode tussen 1930 en 1950 was een
tijd waarin speciaal door de nijpende situatie van de oorlogsjaren een
saamhorigheid ontstond, die we nu eigenlijk niet meer kennen.
Ati von Glahn-Yzer
Jeugdherinneringen van een Heemsteedse
veteraan (1930-1945)
Na ommekomst uit het buitenland vestigden mijn ouders zich in 1930
in Heemstede en wel in de Jan van Goyenstraat.
Mijn vader had in zijn jeugd al in Heemstede gewoond aan de Voorweg,
waar hij de Voorwegschool bezocht voor lager onderwijs. Na de
Mulo kreeg hij zijn eerste baan in Haarlem bij een bank, die gevestigd
was aan de Grote Markt. Er reed in die dagen wel een paardentram
van Heemstede naar Haarlem, maar om kosten te besparen, liep hij
elke dag van de Voorweg naar de Grote Markt, 's morgens heen en 's
avonds terug. De herinneringen aan Heemstede deden mijn vader, bij
zijn terugkeer in Nederland, kiezen voor vestiging in deze gemeente.
Ik was toen net vijf jaar oud en reeds voor mijn zesde jaar mocht ik
naar de lagere school, dat was de Bronsteeschool. Peuter- of kleuterscholen
bestonden nog niet. Van de Jan van Goyenstraat liep ik elke
dag 's morgens en 's middags naar school, via de Heemsteedse Dreef,
die toen eindigde waar nu de kruising Pieter Aertslaan-Dreef is. Daar
begonnen in zuidelijke richting de uitgestrekte bollenvelden van de
familie Roozen, die het enige huis bewoonden dat temidden van de
bollen stond.
98

De oude paardentram was inmiddels vervangen door een elektrische
tram, die van Groenendaal over de Binnenweg en Bronsteeweg naar
Haarlem-Noord reed. Ter beveiliging van de schoolgaande kinderen
kwam er vier maal per dag een politieagent voor onze school staan,
om ons een veilige oversteek te bezorgen. Er mocht misschien eens
een tram of één van de schaarse auto's langskomen.
De schooltijden waren 's morgens van 9-12 uur en 's middags van 2-
4 uur. 's Woensdags en op zaterdag alleen van 9-12 uur. Het was een
uitstekende school onder leiding van "Pa" de Jong, met prima onderwijskrachten
zoals de dames Dijkstra en Breedveld en de heren Van
Weele, Overmeer en Tiemeyer.
In die tijd was de Jan van Goyenstraat een mooie brede straat met
particuliere woningen aan beide zijden en eigen voor-en achtertuinen.
Er was geen middenparkeerterrein zoals nu het geval is. In 1930
waren er nog maar twee winkels, de kruidenier Glerum en de sigarenwinkel
van Blei aan het Adriaan van Ostadeplein 4. Een jaar later
vestigde zich fietsenmaker Lammerse aan de overkant van de straat.
Een welkome aanvulling, die hard nodig was voor het repareren van
de vele lekke banden die ik, stoep op-stoep af, op mijn fietsje maakte,
's Zomers leerden wij na schooltijd zwemmen in het zwembad aan de
Glipper Dreef in Groenendaal. Het was een echt groen bad, niet alleen
met veel groene bomen er omheen, maar ook met echt groen water.
Er waren aparte afdelingen voor jongens en meisjes. Alleen op bepaalde
dagen kon er gemengd worden gezwommen, meestal in aanwezig-
Schaatsen op de baan van "De Volharding" langs de
~(.!>m »ado ; • Ui. fr^K
Bronsteeuaart.
99

heid van vaders en moeders, want dit waren de tijden voor "familiezwemmen".
Zwemles werd gegeven in de jongensafdeling door de
badmeesters Van Esch en Abrahams. Als beginneling ging je eerst aan
de hengel, waarbij de juiste arm- en beenbewegingen voor de schoolslag
werden geleerd. Later, nadat je getoond had, dat je ook zonder
hengel je hoofd boven water kon houden, ging je aan de lijn een rondje
om het diepe bad zwemmen.
's Winters, zodra er een paar dagen met vorst waren, leerden wij
schaatsen op de boerenslootjes van de Schouwbroekerpolder. Natuurlijk
gebeurde dat op echte Friese houten schaatsjes! De ijsbaan 'De
Volharding" werd pas in 1935 aangelegd door omdijking van een stuk
weiland langs de Bronsteevaart, waar nu de woonwijk bij de Strawinskylaan
is gebouwd. In meer dan een opzicht vervulde de ijsbaan een
belangrijke functie. Niet alleen was het voor kleine kinderen een
veilige plaats om te leren schaatsen, maar ook vervulde hij een
belangrijke sociale functie voor jong en oud. Zowel overdag als 's
avonds was het op de verlichte baan bijzonder gezellig met fijne
muziek.
In 1933 waren wij inmiddels verhuisd naar de Anton Mauvestaat, waar
als uitbreiding van de Schildersbuurt nieuwe huizen waren gebouwd,
die na enige tijd van leegstand tegen zeer aantrekkelijke prijzen
werden verhuurd. Dat raakte ook bekend bij vele Amsterdammers, die
zich in de mooie wijk bij het Spaarne kwamen vestigen en voor hun
werk heen en weer naar Amsterdam reisden.
Het forensen werd heel populair, vooral dankzij de goede tram-en
treinverbindingen, waarbij vooral de bekende blauwe tram van de NZH
(Noord-Zuid Hollandse Tramwegmaatschappij) tussen Amsterdam,
Haarlem en Zandvoort niet onvermeld mag blijven.
Hoewel de gehele wereld en natuurlijk ook Nederland de gevolgen
voelden van de diepe depressie en de daarmee gepaard gaande grote
werkloosheid, ondervonden wij als Heemsteeds jeugd daar weinig
hinder van. Ik herinner me nog heel goed, dat de enige sociale
uitkering die er in die tijd was, slechts f 14,- in de week bedroeg en wel
voor de werklozen, die zich daarvoor in lange rijen bij de gemeente
opstelden. In de grote steden werd uiteraard veel gebedeld en was het
armoe troef.
Van mijn kamer in de Anton Mauvestraat had ik een goed uitzicht op
het Spaarne waar overdag, maar ook 's nachts regelmatig het getuf
van vrachtboten te horen was, een gezellig en rustgevend geluid
waarmee heel goed geslapen kon worden.
100

Toen ik in Groenendaal op
tienjarige leeftijd mijn
zwemdiploma had gehaald,
kregen mijn oudere
broer en ik een tweedehands
kanootje. Vanaf die
tijd heb ik elke zomer vele
uren op het water doorgebracht,
eerst peddelend,
maar later ook zeilend,
nadat ik van een bevriende
buurman een oud zeiltje
cadeau had gekregen.
Kanovaren op het Spaarne.
Een kano was natuurlijk
erg ongeschikt om mee te zeilen, maar ik leerde er veel van. Vanaf die
tijd ben ik de watersport trouw gebleven, tot op de dag van vandaag.
In 1936 ging ik naar de I e HBS-b aan de Zijlvest in Haarlem, waarnaar
wij vier maal per dag heen en terug fietsten, behalve uiteraard op
woensdag en zaterdag, waarop wij slechts twee halve dagen school
hadden. Ik herinner mij nog heel goed, dat toen ik in de tweede klas
zat, zich twee jongens uit Duitsland bij ons voegden en hoe zij elke keer
als de leraar hun een vraag stelde, keurig naast de bank gingen staan
om te antwoorden. Dat was hen in Duitsland zo geleerd en het duurde
enige tijd voordat wij hen geleerd hadden, dat het bij ons beslist niet de
gewoonte was. Zij waren kinderen van Duitse réfugiés, die hun land uit
waren gevlucht voor het opdoemend gevaar van het nazisme. Ook bij
ons in Heemstede vestigden zich vele vluchtelingen uit het rijk van de
oosterburen. Bijna elke vrijstaande woning werd gehuurd of gekocht
door veelal welgestelde vluchtelingen.
Tot 1941 ging het op school vrij goed, zonder al te veel inmenging van
de Duitse bezetter, maar in dat jaar werd een verbod uitgevaardigd
tegen het lesgeven door joodse leraren en in dat kader raakte onze klas
haar uitstekende leraar Frans kwijt. Het was ons vijfde leerjaar, ons
eindexamenjaar en als noodoplossing moesten wij naar de "meisjes-
HBS" in de Tempelierstaat, om les te krijgen van de directrice mevrouw
Burger. Het was een leuke ervaring; na elk lesuur werd de deur
van onze klas opengerukt door nieuwsgierige bakvissen die ons jongens
wilden bekijken. Dat waren wij niet gewend geweest, wij voelden
ons, alsof wij wilde dieren in Artis waren. De drie meisjes, die in onze
klas zaten en uiteraard ook meekwamen, waren voor hen niet interes-
101

sant. Het jaar 1941 was het laatste jaar waarin nog een eindexamen
van vooroorlogse kwaliteit werd afgenomen en ik was blij, dat ik met
goed resultaat mijn middelbare schooltijd af kon sluiten. Daarna deed
de druk van de oorlogsomstandigheden zich helaas zodanig voelen,
dat de kwaliteit van het onderwijs en het eindexamenniveau daalden.
De jaren 1940, 1941 en 1942 verliepen in het algemeen voor de
gemiddelde Nederlandse
burger vrij rustig; van de
bezettende Duitse soldaten
hadden wij weinig hinder.
Zij gedroegen zich gedisciplineerd
en correct.
Vaak lieten de ouderen
onder hen blijken, dat zij
thuis ook een vrouw en
kinderen hadden, waarvan
zij veel hielden. Dat Klein gasfles-sleetje.
de oorlogvoering inmiddels
voortging, merkten wij voornamelijk 's avonds na het invallen van
de duisternis, als de Engelse vliegtuigen (bommenwerpers van het type
Blenheim) overkwamen, op weg naar hun doelen in Duitsland. Het
was dan een boeiend schouwsspel om te zien, hoe de zoeklichten van
de Duitsers hen trachtten te vangen in hun lichtbundels, zodat zij hun
luchtafweer op hen konden richten. Het was steeds weer een spannend
kat- en muisspel, dat wij vanaf de grond in het pikkedonker (men
moest al jaren volledig verduisteren) volgden.
Tegen het eind van 1942, ging het duidelijk veel slechter met de Duitse
oorlogsmachine, vooral na hun aanval op Rusland en na de Japanse
aanval op Pearl Harbor, die de Amerikanen aanzette om in 1943
openlijk deel te nemen aan de zijde van de geallieerden. De omstandigheden
in ons landje werden voor alle niet met de bezetter collaborerenden,
veel grimmiger. De geschiedschrijving hiervan is allang door veel
deskundiger personen dan ondergetekende gedaan.
Ik wil deze persoonlijke herinneringen eindigen, door terug te denken
aan de hoop en de moed die wij in de moeilijke jaren 1943 en 1944
putten uit het bijna dagelijks gebrom dat wij hoorden van het overvliegen
van de eskaders grote Amerikaanse B-52 bommenwerpers, op
weg naar hun doelen in Duitsland.
102
F. van Amerongen

Herinneringen aan de Johannes Vermeerstraat
Wij woonden in Haarlem-Zuid, maar kwamen in oktober 1939 in de
Johannes Vermeerstraat op nummer 35 wonen. Een rustige straat
met plezierige huizen. Mijn vader, een verdienstelijk tuinamateur,
genoot van onze grote achtertuin. Wij allen vonden het echt fijn, om
in dit mooie Heemstede te wonen.
Echter, in mei 1940 veranderde er veel in Heemstede. Er heerste toch
onrust. Eerst was er weinig van te merken, maar allengs voelde je iets
gebeuren. Zelf zat ik nog op school, maar mijn politiek bewuste
moeder maakte ons op veel dingen attent. Zoals ik zei, ons straatje was
rustig. Maar plots op een dag kregen wij nieuwe buren, nota bene een
bunkerbouwer. Na verloop van tijd kregen deze bezoek van hoge
Duitse officieren, zeer onaangenaam. Aan onze andere kant kwamen
nieuwe mensen uit Nijmegen wonen. Zij bemoeiden zich ook met
niemand, pas later bleek waarom.
medisch student in Amster-
_^^^^
dam, vroeg of er voor één
of twee nachten een joods
Goed voor een consumptie
meis J e kon komen sla P en -
Ze moest onderduiken, maar
Het Plaatselijk Commando.. kon no S niet bij haar duikadres
komen. Gastvrij als
^^^* mijn moeder altijd was, zei
ik natuurlijk "ja". Het pakte anders uit. Mijn moeder vond het veel te
gevaarlijk, maar het hoefde helaas ook niet meer, want ze was al
opgepakt. Toen heerste er toch wel grote woede in ons huis en vanaf
dat moment is het bij ons begonnen.
Eerst kwam er een oom van Paul D., een journalist uit Naarden. Kort
daarna kwam mevrouw Jacobs, die niet lang bleef. Toen mevrouw
R.F., een violiste en tenslotte Adriaan (schuilnaam) uit Amsterdam. In
het najaar kwam Jetteke B., drie jaar oud. Jetteke kon in Haarlem
onderduiken, maar toen ze daar aankwam dorstten deze mensen haar
niet op te nemen. Wij werden nu even "tijdelijk" adres. Moeder vond
dit zo vreselijk en een klein zusje erbij kon ook neg wel. Ons huis was
nu toch wel echt vol. Jetteke is tot het eind van de oorlog gebleven. Ze
heeft alle huiszoekingen bij ons overleefd!
103

Inmiddels had ik de kweekschool afgemaakt, maar kon geen baan in
dit werk vinden. Je moest namelijk tekenen, dat je niets tegen Duitse
wetten had. De heer M. raadde mij aan naar een baan op de Rijksverzekeringsbank
te solliciteren. Ik heb dit gedaan en was achteraf blij dat
ik naar Amsterdam kon reizen. Ik kreeg daar veel adressen en kon zo
nu en dan ergens onderduiken.
Het moeilijke van onze "foute" buren was, dat er steeds Duitse
officieren kwamen. Als ze ons in de voortuin zagen, salueerden ze naar
ons. Moeder zei: "Om geen argwaan te wekken, moeten jullie maar
minzaam knikken". Dat viel ons moeilijk. Was het niet vreselijk Eén
dikke muur scheidde hen van onze onderduikers. Vaak hadden we ook
angst! De heer M. vond het als journalist moeilijk opgesloten te zitten.
Zo af en toe ging hij, zeer tegen de zin van mijn moeder, met zijn "ster"
in zijn zak naar zijn zuster in Den Haag. Zo ook op 13 juli 1943. Daar
kwamen de Duitsers en namen iedereen mee. Wij kregen 's avonds
bericht en zaten in zak en as omdat we dachten, dat we nu zelf spoedig
opgepakt zouden worden. We brachten eerst alle bewoners naar
schuiladressen, maar Jetteke bleef bij ons! Na enige weken rust zijn we
toch weer doorgegaan. Nu kwam de echtgenote van de opgepakte M.
bij ons wonen. Zij is tot het einde van de oorlog bij ons gebleven. Ook
taeflag xdfdsuiiu'iuns^ en evenîuee! (lenestaiadiMen «l! nnl^-
»piHiittf>. VwrUW fce.CfeïtlUCtlc lé iKaitil iïUil^iCTfB.. ïlllïïe. IjwffJ '
*3Ît*!>;£ l>r*Kfcn en loiter, én aannKi-kmjj fcjmi, Bei psfc mede te
nemto Sttflane *»•*« veaM-aicn elja van e*w sükel «f U»ei rot.
deideïi£ke lafcwijiioij van naam en vkta van dec ei.^ftaa*.
e MWM TE KEMEN TTtANSlHJH'IMlDOHr.HN.
Ajmhïïtlin.; verdien; hei njetlenciw v:>n l:lei.,e .. j:;.>n^c-.. .p.-et.
V-aiTi-häx, ttjBtie'w:.eens en :liieielen. én vee-lle i).-v»i :1 minjtlijt min-* «wl
itïwHÎùiii] iltr IIUêUJI ijttui'i-i.
U laatf Bivtilciiiun«*-
P«i)eo«.ijtwii;oii, iG.
,eL-:u.;ï:M. v--!-('-;t'-'. '.i,-.-.-. .:^. ; :ä it
- :..'•. •-: .S, .!.->.•-. '
fj« *»nJai;.t. wot*

alle anderen hebben de bevrijding in het huis van mijn ouders gehaald!
Tussendoor hadden wij meerdere keren huiszoekingen. Soms kwam
de "foute" burgemeester mee, maar ze troffen niemand. Dankzij
goede politieagenten in Heemstede waren wij vooraf gewaarschuwd.
Wij brachten de onderduikers dan naar een veilig adres voor een
nacht.
Eenmaal liep het bijna fout door een te late waarschuwing.We hadden
geen adres meer voor Adriaan. Gelukkig had hij rood haar en blauwe
ogen en ik zei tegen de Duitsers dat hij geen jood was. Hij was een
tennisvriend van mij, maar kon vanwege de spertijd niet meer naar
huis. Ze namen hem niet mee, wel zijn persoonsbewijs. "Kom dit
morgen maar terughalen" voegden ze mij toe. Weer hadden we geluk.
Er was 's nachts weer een goede agent geweest en toen ik de volgende
morgen het Raadhuis betrad, werd ik door de Nederlandse agent
opgewacht. Hij nam me mee naar de zolder van het Raadhuis en via
een dakkapel en de goot, kwam ik in het "goede" deel van het
Raadhuis. Ze vertelden mij, dat ze mijn fiets al verplaatst hadden naar
de achterkant en dat ik weg moest wezen.
Van dit alles was ik echt geschrokken en moe van het niet slapen, zei
ik bij thuiskomst dat het nu welletjes was. Echter... na een kort poosje
werd er bij ons gebeld. Ik keek door de erker naar buiten en zag een
rare man staan: een met een flambard op en cape om. Merkwaardig!
Moeder zei:"Laat hem binnen". Ik kende hem zo niet. Hij stapte naar
binnen, sloot de deur, deed zijn hoed af en vroeg: "Herken je me nu"
Het was de goede agent en hij zei verder, dat de joodse jongen en ik
direct wegmoesten. Met veel angst zijn we samen naar Amsterdam
gegaan. (Adriaan zonder persoonsbewijs.) Ik heb hem naar een adres
gebracht en ben zelf ook gaan duiken voor een poosje.
De hongerwinter die aanbrak zijn we erg moeilijk doorgekomen. Te
weinig bonkaarten voor veel mensen. Helaas is mijn moeder veertien
dagen voor de bevrijding ziek geworden, ze kreeg tuberculose.
Maar aan alle ellende kwam een einde.
Tot op heden weet ik nog steeds niet wie onze verraders zijn geweest.
Onze contacten met de straatbewoners waren prima. Tegenover woonde
toen de familie Deelder. Op een nacht werd ik wakker en merkte,
dat ze een zoon van deze familie uit huis haalden. Weer een familie
met veel leed. Het was allemaal niet te begrijpen. 1
Op 4 mei 's avonds was er feest op de Rembrandtlaan. Daarna
kwamen er vele veranderingen. Al onze "bewoners" vertrokken naar
elders. Jetteke vertrok als laatste naar Groningen.
105

Zelf trouwde ik op 1 november 1945 in het Raadhuis en verliet
Heemstede.
Maud van Beek- Spruyt
1
A.M.Deelder (1924), Joh. Vermeerstraat 40. Hij werd wegens illegaal werk en
verzorging van onderduikers op 16 juni 1944 gearresteerd en is op 10
februari 1945 tengevolge van allerlei ontberingen overleden in het concentratiekamp
Neuengamme.
Terug in de tijd
Sinds 1933 woonden mijn ouders, zusje en ik op de Rembrandtlaan 4
in Heemstede.
Mijn vader had een auto en er was op de Rembrandtlaan geen garage.
Toen de nieuwbouwhuizen in de Johannes Vermeerstraat lang leegbleven,
adviseerde een makelaar mijn vader daarheen te verhuizen
met als compensatie voor de verhuiskosten twee maanden gratis
wonen. Wij kwamen daar op nummer 8, een huis met een garage.
Daar hebben wij een paar zorgeloze jaren gehad. Er waren veel
kinderen waarmee we konden spelen. Onze ouders hoefden ons nooit
De Rembrandtlaan in 1935 (foto Gemeentearchief Heemstede).
106

Bronsteebrug uit 1936 verbindt de Wagnerkade
(Componistenwijk) met de Pieter de Hooghstraat
(Schilderswijk) en overbrugt de overgang van de
Bronsteevijver naar de Bronsteevaart. Prentbriefkaart
uit 1956.
te zoeken, want vooral het spel "busjetrap" gaf wel aan waar we ons
bevonden. Ook voetbalden we op de kruising met de Rembrandtlaan,
wat tot gevolg had, dat ik door buurtvriendjes werd meegenomen naar
HFC, waar ik een heerlijke tijd heb gehad. Ook bewaar ik uitstekende
herinneringen aan de ijsbaan "De Volharding". We hebben leren
krabbelen op onze schaatsen, ons leren verbijten, hoe koud onze
vingers ook waren van die ellendige schaatsveters die zo vaak losgingen
van het zwikken op
de flinterdunne ijzers.
Dat hoorde er allemaal
bij en fijn dat we het
hadden! Het was er
koud, maar het was zo
gezellig met al je vrienden,
dat je de kou niet
eens voelde. En het was
die winters koud, vooral
de laatste oorlogswinter,
maar toen was de
ijsbaan dicht en voelden
we de kou wél tot
in onze botten.
Ik was in 1940 te jong
om de problemen van
mijn ouders te begrijpen.
Die waren groot, want bij de inval van de Duitsers raakte mijn
vader zijn baan kwijt bij het Amerikaanse effectenkantoor, dat in New
York was gevestigd. Gelukkig vond hij al spoedig weer werk als
makelaar bij een assurantiekantoor. Ook mijn moeder had het moeilijk,
daar zij van oorsprong een Duitse was. Zij was weliswaar tot
Nederlandse genaturaliseerd, maar toch voelde zij zich schuldig voor
het gedrag van haar oorspronkelijk landgenoten.
Toen in 1944 de tijd van de voedseischaarste aanbrak, ging ik op een
kinderfiets naar een ons bekende boer in Nieuwe Niedorp. Het was
een tocht van zes uur fietsen, waarbij ik ook moest zien over het
Noordzeekanaal te komen. De veerponten waren door de Duitsers uit
de vaart genomen. Zo was het een hele ondeneming om met een man
of tien gelijkgestemde zielen, heen met lege en terug met hopelijk
volgeladen fietsen in een roeibootje over te varen, voor een tientje de
man. In die tijd een kapitaal!
.
107

Gelukkig kon ik bij de boer enkele nachten verblijven en hielp bij het
hooien, koeien melken en het illegaal karnen van boter. Dat gebeurde
door met een kamstok in een ton te stampen. Ik kon daar tarwe en
melk kopen. Thuisgekomen was het dan weer een feest, maar ook
daar moest worden aangepakt, want het hout moest worden kleingehakt
voor het noodkacheltje en wij deden dat ook voor onze buren, het
bejaarde echtpaar Ferwerda. Dat leverde zelfs nog wel eens een
appeltje op.
Tegen donker haalde ik een stapel illegale kranten bij Kees Groot op
de hoek van de Pieter de Hooghstraat en de Rembrandtlaan en bracht
"de Patriot" dan naar de lezers.
In september 2000 sprak ik mijn overbuurmeisje van toen, van nummer
3, waarbij bleek dat zij de toelevering van "de Patriot" destijds
verzorgde. Wat goed dat deze illegale diensten zo weinig bekendheid
hadden. Ook verder waren er in ons gesprek in 2000 meer ah's en
oh's voor gebeurtenissen uit de oorlogsjaren. Die periode is toch wel
erg indingend geweest.
Bert Rahusen
Terug uit Ned.Indië: Heemstede - Texel -
Heemstede (1939-1945)
Inleiding
Voor de tweede wereldoorlog was Indonesië een kolonie van Nederland.
In Nederlandse gouvernementsdienst werden vrijwel alle posten
in Indië door Nederlanders bezet. Ook waren er veel Heemstedenaren
als planter werkzaam, net als journalisten, bankiers en vele beoefenaren
uit de vrije beroepensector. Wanneer hun kinderen, meestal
jongens, naar het middelbaar onderwijs moesten, werden vele naar
Nederland gestuurd en bij familie of kennissen ondergebracht.
Zo waren er in 1940 aardig wat jongeren, die door de inval van de
Duitsers opeens verstoken waren van contacten met hun ouders en
soms zelfs van elke vorm van financiering. Wat dat betekende voor
deze twaalf- tot achttienjarigen, laat zich raden, vooral voor de jongeren
die een licht getinte huidskleur hadden.
In het huis van de familie Van Blommenstein op de hoek van de Pieter
de Hooghstraat en de Jan Steenlaan woonden de twee broers Dopheide.
Zij waren allebei op de HBS aan de Zijlvest toen de oorlog uitbrak.
108

Pieter de Hooghstraat/Jan Steenlaan. In het hoekhuis woonde de familie
Prager; links daarvan Van Blommenstein.
Hans Dopheide ging na de HBS naar Delft en heeft daar de eenzaamheid
als student beleefd. Toen het Zuiden van ons land was bevrijd en
het Noorden nog niet, onderhield hij contacten tussen het bevrijde en
niet-bevrijde deel als koerier. Hij werd gesnapt en op 31 januari 1945
ter plekke gefusilleerd. Hij ligt nu op de Erebegraafplaats in Overveen,
vak 40.
Zijn jongere broer Sjoerd moest deze slag incasseren. Hij deed in 1944
eindexamen en is toen uit mijn gezichtsveld verdwenen.
Na de oorlog is hij geëmigreerd, zoals zovelen van zijn lotgenoten. Wat
voor band hadden deze jongens ook met Nederland Geen toch Of
een hele slechte: een oorlogsband.
Zo verging het ook de broers Holterman ten Hove, bekend van de
"Roei- en Zeilvereniging Het Spaarne". Na de bevrijding moesten de
beide broers voor hun dienstplicht terug naar Indië. In het Suezkanaal
passeerden twee schepen elkaar. Op het ene gingen de broers naar
Indië, op het andere schip repatrieerden hun ouders vanuit de Jappenkampen.
Zij mochten elkaar na zes jaar telegrafisch begroeten. Ook
deze beiden hebben Nederland vaarwel gezegd en hun leven in Canada
en Nieuw Zeeland een bestemming gegeven.
Een van de broers van Bockom Maas laat ik graag zelf aan het woord;
zij woonden bij de verzetsman Prager in de Pieter de Hooghstraat 4
Ati von Glahn-Yzer
109

Terug uit Ned.Indië: Heemstede - Texel - Heemstede
Voor de oorlog woonden wij op Java in Modjokerto, waar mijn vader
een baan had in de suikerindustrie. In de herfst van 1939 zou hij voor
een half jaar verlof naar Nederland gaan. Mijn moeder reisde met mijn
zusje Els vast in de zomer van 1939 per MS Sibajak vooruit. Ik was
twaalf jaar en moest na de vakantie naar het middelbaar onderwijs in
Nederland. Ik zou dus in Holland blijven. Mijn broer Ton was in 1937
naar Nederland gekomen en woonde sindsdien bij de familie Prager in
de Pieter de Hooghstraat, eerst op nummer 16, later op nummer 4.
In 1939 brak de oorlog uit tussen Duitsland en Polen en na telefonisch
beraad vanuit Holland werd besloten dat mijn vader geen verlof op zou
nemen en dat moeder en Els zouden terugkeren. Ik zou in Holland
blijven. "Ach", dacht men, "het zal zo'n vaart niet lopen"
Ik kwam bij de familie van der Velde in huis aan de Rembrandtlaan 11,
waar goed voor me werd gezorgd; ik was toen dertien jaar oud.
Maar in 1940 viel Duitsland Nederland binnen en werd alles anders!
In huis bij de familie Prager
Mijn broer en ik hadden geen contact meer met onze ouders in Indië
en er kwam geen overboeking meer van kostgeld. Ik werd toen in huis
genomen door de familie Prager. De buren van de Pieter de Hooghstraat
16 waren Russische joden, die in 1918 naar Nederland waren gevlucht
en in Yerseke een textielwinkel hadden geopend. Na hun
pensionering vestigden de heer en mevrouw Labskofski zich in Heemstede.
Het waren lieve mensen, waar Ton wel eens een koekje of
snoepje van kreeg door de heg heen. Eenmaal zelfs kwam er een heel
kippetje door de heg. Het was door een ander kippetje doodgepikt en
dus niet koosjer. Zij mochten het daarom niet eten. Het echtpaar
Labzowski is na de inval van de Duitsers nooit meer ergens gezien.
Ook bij de familie Prager werd goed voor me gezorgd. Oom Miei
Prager was een goede vriend van mijn vader, een geweldige vent,
maar tussen zijn vrouw, tante Griet en mij, boterde het niet helemaal.
Oom Miei had intussen bemiddeld en zo had de Java Cultuur Maatschappij
de kosten voor Ton en mij op zich genomen en werd er weer
uitgekeerd. In 1942 werd oom Miei door de moffen gearresteerd en in
het kamp St. Michielsgestel gevangen gehouden. Tante Griet bleef
met vijf opgroeiende jongens in huis achter en gelukkig een bouvier,
waar buitenstaanders bang voor konden zijn.
Op de Bronsteeschool ging het met mij nogal matig, hoewel ik niet
bleef zitten. Het leven buiten school was veel te mooi; er werd
110

gevoetbald op H.F.C, en ik was goed bevriend met de families Yzer en
Newsum in de Johannes Vermeerstraat, waar ik de meeste tijd te
vinden was. Samen werd er in de zomer gekanood op het Spaarne en
vooral bij het "moerasje". Ik mocht de holle boomstamkano gebruiken,
die oom Miei voor de oorlog had geïmporteerd uit Midden-
Amerika.
In de vrij strenge winters van '39-'40, '40-'41 en '41-'42 werd er
geschaatst op de slootjes tussen de weilanden aan de Wagnerkade en
op de Bronsteevijver, samen met de jongens en meisjes uit de buurt.
"Pa" Yzer had het heel druk met het slijpen van onze schaatsen,
waarbij hij constateerde, dat wij niet alleen het gladde ijs hadden
betreden! De afdaling van het "Kopje" in Bloemendaal per slee heugt
mij ook, want dat was geen sinecure.
Naar Texel
In het voorjaar van 1943 was de spanning tussen tante Griet en mij zo
hoog opgelopen, dat ik schijnbaar niet meer te handhaven was. Via
haar familie werd ik in de zomer
naar Texel "gedeporteerd", waar
een kinderloos echtpaar hun deur
openstelde voor moeilijke kinderen.
Voor deze "deportatie" ben
ik nog eeuwig dankbaar, want ik
heb op Texel een geweldige tijd
gehad. Het was echter zo, dat ik
om Texel binnen te komen van
de moffen een toegangsbewijs
moest hebben, want het eiland
was een zogenaamd " Sperrgebiet".
Dat toegangsbewijs kreeg
ik via de illegaliteit, een vals bewijs
dus. Op mijn fiets en met
een zware koffer, waarin mijn
eigen gemaakte radio-ontvanger
zat, kwam ik heelhuids door de
controleposten bij het bovengenoemd
echtpaar. Het waren fijne
mensen, waar ik goed mee
kon opschieten. Verder ontmoette
ik daar mijn beste vriend Henk,
111

waarmee ik elke dag 8 km. heen en 8 km. terug fietste naar de Mulo.
Over de avonturen die wij samen beleefden kan ik wel een boek
schrijven. Henks vader had een landbouwboerderij en ik leerde ploegen
en eggen met twee paarden, oogsten van graan, korenschoven
binden en opsteken, aardappelen poten met de hand en nog veel
meer.
Door neerstortende vliegtuigen en in nood losgelaten bommen kwam
de oorlog wel steeds dichterbij. We zagen ettelijke malen vliegtuigen
noodlandingen maken en vliegtuigen Duitse konvooien aanvallen.
Mijn broer Ton was toen ook uit Heemstede weg. Hij was ondergedoken
in Amersfoort, vlak bij Kamp Amersfoort.
In het najaar van 1944, toen ik 18 jaar was, werd Texel betrokken bij
de "echte" oorlog. Alle mannen tussen 17 en 55 jaar moesten zich bij
de moffen melden. De reden is mij tot op heden onbekend. Onder
dreiging van zware straffen deden velen het en werden afgevoerd om
lopende via Den Helder in Assen te komen. Daar werden zij te werk
gesteld bij het graven van tankwalgrachten.
Aangezien ik clandestien op het eiland verbleef, kon ik mij niet
aanmelden, daar het gevaar groot was, dat ik naar Duitsland zou
worden overgebracht. Echter, het onderwijzersechtpaar durfde mij
niet meer te huisvesten en liet mij vertrekken om me aan te melden.
Dat deed ik natuurlijk niet en dook onder in het huis van een andere
vriend in de duinen, waar een pracht van een schuilplaats was, een
ruimte uitgegraven in een duintje in het naastgelegen mijnenveld. De
plaats van de mijnen was hen bekend. De vriend zelf en zijn drie broers
hadden zich uit angst voor represailles wel gemeld. Van een oude
aanwezige oom leerde ik de paar koeien melken en verzorgen, alsmede
de schapen en het paard. Ook hakte ik hout om op te koken en
meer van zulke onmisbare handelingen. De gedeporteerde Texelse
mannen kwamen in de periode januari en februari '45 weer terug op
Texel.
In het voorjaar van 1945 brak de hel los! Georgiers, in dienst van de
Duitsers en als bezettingstroepen gebruikt op Texel, kwamen in opstand
omdat zij naar het front zouden worden gestuurd. In april '45
vermoordden zij in één enkele nacht nagenoeg alle moffen op het
eiland. Vanuit Den Helder werden Duitse troepen gestuurd, waarna
Texel twee weken lang een slagveld was, waarbij velen sneuvelden en
helaas ook veel Texelaars omkwamen. Ik zag de verschrikkelijkste
dingen, overleefde een barrage van 7.5 cm veldgeschut, wist gauw dat
een fluitende geweerkogel erg dichtbij was en dat het onder het
112

oppervlak van moeder aarde, de veiligste plaats was tijdens een
mortierbeschieting.
Terug in Heemstede
Tot eind juni 1945 bleven wij onder Duitse bezetting en werden we
eindelijk van de moffen verlost. Pas daarna kon ik mijn Heemsteeds e
buurtvrienden weer ontmoeten. Mijn broer Ton was al in mei in
Heemstede teruggekeerd. De meeste buurtfeesten waren al voorbij,
maar begin juli heb ik toch met hen het bevrijdingsfeest op het
Seminarie Hageveld aan de Cruquiusweg wel mee kunnen vieren.
In augustus '45 gingen wij beiden naar de Zeevaartschool op Terschelling.
Mijn Mulodiploma had ik cadeau gekregen zonder examen te
doen en nog met redelijke cijfers ook. Eind 1945 kregen wij bericht
dat onze vader al in september 1943, als krijgsgevangene werkend
aan de Birmaspoorweg, was omgekomen. Pas in 1946 werden mijn
moeder en zusje (na het jappenkamp weer gevangen genomen door
Indonesische extremisten) bevrijd en kwamen ze weer terug in Nederland.
Evert P. van Bockom Maas
Bevrijdingsoptocht in de Jan van Goyenstraat. Op deze praalwagen van de
"Verenigde Indië Vrijwilligers" zien we o.a. Jules Aalders, Ton en Evert
van Bockom Maas.
113

Geen verraad van echtgenote,
daarom eerherstel
In 1941 trachtten drie personen uit de omgeving van Bloemendaal en
Heemstede, te weten dr.G.J.van der Flier, C.Kolff en Ernst Octavian Moltzer,
met een zeilboot voorzien van buitenboordmotor en voor die tijd moderne
nautische apparatuur de oversteek naar Engeland te maken. Zij
vertrokken in de nacht van vrijdag 14 op zaterdag 15 november 1941
vanaf het strand nabij Castricum. Het was licht mistig, de wind aflandig en
de zee kalm, toch is van hen niets meer vernomen. De drie Engelandvaarders
en hun motorboot zijn spoorloos verdwenen. De heer E.Hopman uit
Egmond aan Zee die het drietal behulpzaam was geweest bij het vervoer
van de boot naar zee is de laatste die hen heeft gezien. Of zij door omstandigheden
zijn verdronken dan wel kort na afvaart zijn onderschept ofwel op
volle zee zijn aangehouden kon ook na onderzoek in 1947 niet achterhaald
worden.
De heer E.O.Moltzer, geboren op 2 mei 1910 te Amsterdam, was onderdirecteur
bij de firma Lucas Bols, en woonde sinds zijn huwelijk in de Anton
Mauvestraat te Heemstede. Hij is in 1939 getrouwd met G.A.L.T.T. Gravin
von Sarntheim, geboren te Bregenz op 21 januari 1918. Zij verkreeg
de Nederlandse nationaliteit.
In het Signalementenblad, nummer 3, augustus 1944 is onder nummer
579a gewaarschuwd voor Traut Moltzer, die ervan wordt beschuldigd een
spionne te zijn en haar man bij zijn poging naar Engeland te komen zou
hebben verraden.
Dit bericht is overgenomen in de publicatie Heemstede 1940-1945; een
gemeente in bezettingstijd (1995), geschreven door Marcel Bulte en Hans
Krol. Voorts in 1998 herhaald in het boek van de auteurs Jan Bruin en
Jan van der Werff: "Vrijheid achter de horizon; Engelanduaart over de
Noordzee 1940/1945 (Houten, 1998). Tijdens het onderzoek konden wij
niet het adres van de weduwe van E.O.Moltzer en enige dochter achterhalen,
die sinds lang in het buitenland woonachtig zijn. Thans kwam ons het
rapport onder ogen dat na de Bevrijding is gemaakt op verzoek van het
"Commissariat General aux affaires Allemande et Autrichienne" te Den
Haag. Het is opgesteld door de Politieke Recherche Afdeeling Haarlem,
gedateerd 2 mei 1947. Uit de verhoren kan worden afgeleid dat haar
Oostenrijkse en adellijke afkomst, uitbundige levensstijl en een bezoek aan
Joseph Schreieder, hoofd van de afdeling Contraspionage, om een uitreisvisum
naar haar geboorteland te verkrijgen, bij sommigen tot roddel en
jaloezie geleid hebben, zodat "men" haar politiek onbetrouwbaar achtte.
Ook advocaat mr.B.W.Stomps, lid van de raad van Illegaliteit in Heemste-
114

de, heeft aanvankelijk twijfels gehad, hetgeen moge blijken uit de volgende
verklaring: "Nadat dr.Kuipers zelfmoord gepleegd had en er in zijn afscheidsbrief
een verwarde zin voorkwam die voor allerlei uitleg vatbaar was,
achtte ik het wenselijk mijn illegale omgeving voor Traut Moltzer te waarschuwen
en heb ik gezorgd dat zij ook uit genoemde Oostenrijke verzetsbeweging
werd gezet. Dit deed ik louter uit voorzorg, zonder dat ik iets positiefs
tegen haar had geconstateerd. Ik kan alleen verklaren dat mevrouw
Moltzer goed illegaal werk heeft verricht, terwijl mij niets ten nadele van
haar politieke houding bekend is. Waarschijnlijk ben ikzelf, door mijn optreden
jegens haar, de oorzaak dat mevrouw Moltzer verdacht werd".
De Officier Fiscaal mr.C.Constandse heeft de zaak op 6 juli 1948 geseponeerd,
waarna dossier No. S 2164 is afgesloten.
Op grond van deze gegevens stellen wij vast dat mevrouw Moltzer ten
onrechte van verraad is beschuldigd en betreuren citering hiervan in voornoemde
publicaties. Door middel van deze gezamenlijke verklaring willen
wij recht doen aan de integriteit van de weduwe van de omgekomen Engelandvaarder
E. O. Moltzer.
Cadeaubon
Jan Bruin (Zaanstad)
Hans Krol (Heemstede)
Zoals u ziet hebben wij in dit nummer een los blad opgenomen met het
opschrift 'Cadeaubon'. Omdat iedere vereniging nu eenmaal naar een zo
groot mogelijk ledental streeft heeft het bestuur enkele mogelijkheden
overwogen om nieuwe leden aan te trekken. Wij hanteerden deze bon
trouwens al vele jaren als onderdeel van onze verenigingsfolder, maar
stelden vast dat gebruik van dat kanaal niet functioneert.
Eén van de wervingsmethoden is om door tussenkomst en met behulp van
de bestaande leden aan de gewenste groei te werken. Wij zouden ons
kunnen voorstellen, dat u in uw omgeving relaties heeft die u met een
lidmaatschap kunt verrassen. Deze cadeaubon geeft u een eenvoudige
mogelijkheid om dat te realiseren.
Met uw hulp kan onze vereniging verder uitgroeien en ook een wat groter
financieel draagvlak krijgen.
Bij voorbaat dank.
Het VOHB-bestuur.
115

Het Vaartkantje met de boerderij van Van der Weiden, eertijds gelegen
ten westen van de Raadhuisstraat
116