afst.bundel 9 JANUARI 2006 - Technische Universiteit Eindhoven

ouwkunde
J.H.F. Beekhuijzen
W.G.J.C. van den Berg
Ing. L.A.H.M. van Berlo
Ing. M. Brouwer
C.M.G. Dolmans
M.P.H. Embregts
M.J.M. Geraedts
I. de Haan
R. Hilberts
E.M. van den Hove
Ing. N.J.C. Jans
S. Jongerius
P.A. Keeman
C.G. van Kempen
B.W.J. Kleiren
Ing. J.J.M. van ’t Klooster
M. Kooistra
P.H. de Kort
H.B. de Kreij
N. van Kronenberg
J. Miseré
F.J. Mukrab
S. Piët
M.W. van der Poll
E.M. Rikhof
H. Saanen
D.N.H.J. Sauren
I.M.E. Smeets
M. Ubaghs
M.J. Vlasveld
J.G. Vosters
L. Wijburg
S. Wittenberg
diploma-uitreiking
faculteit bouwkunde
09 januari 2006
afstudeerbundel
Technische Universiteit Eindhoven
jaargang 2005-2006
nummer 02
09 01 2006

Inhoud
pag.
J.H.F. Beekhuijzen
Conversion of the Schellens factory into a Bathhouse 6
W.G.J.C. van den Berg
Burcht en Buiten 8
De enclave Polderweggebied ontsloten.
Ing. L.A.H.M. van Berlo
The Neighbourhood Wizard 10
Cause and effect of changes in urban neighbourhoods
Ing. M. Brouwer
Montage van sandwich gevelelementen. 12
C.M.G. Dolmans
Van waarden naar normen 14
De ontwikkeling van een methode voor de juiste arbeidsnorm voor geprefabriceerde betonnen wandelementen
M.P.H. Embregts
Risicovolle kansen 16
Een beslissingsondersteunend instrument voor de analyse van risico’s en kansen tijdens de beginfasen van een
combinatieproject.
M.J.M. Geraedts
Van gevangenis tot ontspanningscentrum 18
Herbestemming van een justitieel complex tot ontspanningscentrum
I. de Haan
Verkeer in VINEX 20
Een onderzoek naar de besluitvorming m.b.t. de verkeerskundige aspecten in woonwijken
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
R. Hilberts
Bellavista 22
Behoud en ontwikkeling van cultuurhistorische open ruimte rondom vestingsteden
E.M. van den Hove
Het beheersen van tekeningprocedures 24
Tekeningbesturingssysteem voor het plannen, bewaken en bijsturen van het tekenwerk bij Heijmans IBC Bouw
Ing. N.J.C. Jans
Tijd, Geld, Kwaliteit…en Imago dan 26
Een exploratief onderzoek naar het beheersen van imagoschade bij complexe infrastructurele projecten
S. Jongerius
De Slimfaçade 28
De ontwikkeling van een geprefabriceerd, modulair façadesysteem met geïntegreerde installatietechniek
P.A. Keeman
Duurzame Instandhouding van Monumenten 30
Op Weg naar een Beslisinstrument voor de Duurzame Herbestemming van Monumenten
C.G. van Kempen
Strategisch woonzorgbeleid 32
De integratie van de totstandkoming van een woonservicezone met het strategisch voorraadbeleid van een corporatie
B.W.J. Kleiren
De vraag naar gemeentelijk vastgoed inzichtelijk. 34
De ontwikkeling en toepassing van een beslissings-ondersteunende methode.
Ing. J.J.M. van ’t Klooster
Integrale productontwikkeling 36
Een samenwerking van gebruiker, vormgever en producent.
M. Kooistra
PLATFORMING 38
‘Kiezen voor stedelijkheid’
Een masterplan over een veel besproken stukje Amsterdam: De Wibautstraat

P.H. de Kort
Gebruikersvriendelijke gevel als ondersteuning van het bouwproces 40
H.B. de Kreij
Landscape of events 42
Een shopping mall en metro station in Barcelona
N. van Kronenberg
Ontwerp voor het Muziekpaleis in Utrecht 44
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
J. Miseré
Staafconstructies in blobarchitectuur 46
Een studie naar ontwerp-, modelleer-, toetsings- en optimalisatiemethoden die toegepast kunnen worden
bij het ontwerpproces van staafconstructies in blobarchitectuur.
F.J. Mukrab
Urban Habitat 48
Jonge gezinnen in de binnenstad
S. Piët
Een aanbouw in vijf dagen 50
M.W. van der Poll
Seniorenstad, Vrijetijdsstad! Civic Centers 52
Een maatschappelijk onderzoek om te komen tot een concept voor een seniorenstad in Nederland,
vertaald in een masterplan voor het voormalig Vliegveld Valkenburg, waarbinnen een Civic Center is uitgewerkt.
E.M. Rikhof
Thermen Tilburg 54
Rust en ruimte in de binnenstad
4
H. Saanen
Herbestemming van de Schellens fabriek tot een Turks badhuis 56
Een oud ritueel in een nieuwe vorm
D.N.H.J. Sauren
Van fabriekscultuur naar CULTUURfabriek; transformatie van 175 jaar Bassin 58
I.M.E. Smeets
Modellering van voetgangersgedrag in een binnenstedelijke winkelstraat 60
M. Ubaghs
Investeren in binnenstedelijke parkeergarages 62
Risicoanalyse en quickscan model
M.J. Vlasveld
Investeren in Aziatisch vastgoed 64
Een strategische keuze
J.G. Vosters
SBP wordt Strijp Sport & Health 66
Herbestemming de Hoge Rug als sociale drager
L. Wijburg
Discrete verbindingen in prefab betonconstructies 68
S. Wittenberg
Het Wasven Eindhoven 70
Een ruimtelijke ontwikkelingsvisie op het spanningsveld tussen stad en dorp

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
5

J.H.F. Beekhuijzen
Conversion of the Schellens factory
into a Bathhouse
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Prof. H. Cisar dipl. arch. ETH
Dipl. ing. H.H. Yegenoglu
Prof. ir. F. van Herwijnen
Datum afstuderen
29 november 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
The assignment was to apply the function of a hammam and/or
bathhouse in the existing building of the Schellens Factory, in
Eindhoven. While learning about bathing traditions and the
appliance of them in present Dutch culture, a position towards
revitalization of old buildings had to be taken to set out a strategy
for the project. Several themes and typologies are used to
create a strong backbone to the whole project.
Trefwoorden
Bathing tradition
Revitalisation
Typologies
Dialogues
Sensorial House
Afbeelding 1 Ensemble of bathhouse and hammam
6
Position regarding intervention with old buildings
In Portugal I was fascinated when visiting Eduardo Souto de
Moura’s conversion of the Santa Maria do Bouro Monastery into
a hotel. Previously I only used to see clear contrasts in conversion
projects. Souto de Moura intervenes in ruins with a different
method. In his many conversion projects it is hard to tell
where the pre-existing part ends and where the new begins.
Building analogies to the pre-existing is often seen as traditional
and historical however it is precisely the analogy and continuity
that form the great and unique atmosphere that enriches them.
Intervening in old buildings doesn’t imply concealment, or a
striking appearance of the added fabric. Old and new layers have
to recognize each other’s qualities and not overrule them.
Revitalisation is a coexisting of old and new fabric, working
together as one and breathing an atmosphere that enriches the
project.
Urban Design
The Schellens Factory is located in Eindhoven, directly on the
southern bank of the Dommel River, facing the inner part of
town. The idea to preserve the isolated appearance of the site is
motivated by the program: housing and especially a bathhouse
needn’t attract randomly wandering pedestrians. These types of
venue are destinations where people go expressly.
The hidden industry that has always been so close to the city
centre will finally be aired to the public. Some buildings are
removed and new ones are added to form a clearer layout of the
site. Between two important existing gates one can follow a linear
public route that passes all the existing and planned public
buildings on the site. This public route can already be seen as
the start for the bathing sequence. The entrance of the bathhouses
will be found at the heart of the site, accessible by narrow
alleys that support the feeling of going to another world.

Afbeelding 2 Hammam - northern light
Afbeelding 3 Hammam - southern light
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 4 Bathhouse - volumes, louvers and existing structure
The Hammam
I applied the segregation of sexes strictly from the old typology
that the hammam portrays. It may seem to be a banal choice,
but I think there is no need to transform the hammam in the
direction of the western bathhouse. The hammam is meant to
be sexually segregated. It’s a social place where women meet
women and men meet men. It’s a place where Muslims come
for religious reasons, for cleansing, for spiritual as well as physical
purification.
The hammam is situated in the weaving mill with the northern
lights roof. Part of the hall is substituted to create a satisfying
end to the rhythm of the northern lights roof. The roof is the
external expression of zenithal light and the roof’s angular construction
forms the facade. From the exterior the hammam is
identified as one autonomous building with a closed facade. The
interior of the hammam is characterised by a segregating wall
and volumes that are placed in the open space.
Contradictory to a basic hammam one is not obliged to move
through the spaces; from a circulation zone one can observe the
typical rituals that characterise each space.
The hammam will be characterized by the combination of two
types of zenithal light. The whole hammam is lit from the glass
roof, providing a uniform northern lighting. A domed space is
placed and connected partly to the roof, orientated towards the
south. This main room will be lit with an intense beam of light,
entering the humid space.
The Bathhouse
The remaining buildings on the site have different atmospheres,
but are all characterized by an industrial past; large windows in
facades and roofs light the open space, built on a clear structure
of columns, beams and rafters. The most unique quality however,
is the historical traces that the building has left behind over
time; this is a uniqueness that cannot be created, more so it is
Afbeelding 5 Bathhouse - swimming pool in old hall
forged by time. The patina that is seen on columns, glass and
walls traces the history of the Schellens Factory. Its layers
throughout time will be combined with a new layer and form a
truly unique bathhouse.
A design system is applied to integrate structural, building-physical
and architectural aspects in three steps: First volumes are
placed on the grid of the existing structure, these volumes will
contain baths and saunas. Then hollow columns are placed over
the original columns to support the concrete volumes. Last step
is the placement of fixed wooden louvers that flank the circulation
space. When closed the louvers form serving spaces as toilets
and showers. When open they form a veil, creating cohesion
over the diversity of different volumes and the industrial aesthetics
of the existing fabric.
I created a large circulation space in order to show off some of
the building’s best qualities; the structure, grid and spatiality.
The wide path is not merely a link; it provides plenty of personal
space, social control and space for resting, pausing, meeting,
having a look around, etc.
Two extremes can be experienced most intensively when they
are both present. Taking this idea in account, the implantation
of something new in an existing building creates these kinds of
dialogues automatically. Next to the dialogue between new and
old, there will be dialogues between space of moving and space
of staying, artificial and natural light, wet and dry surfaces, massiveness
and slenderness, smoothness and roughness, veil and
wall. In line with providing dialogues, the bathhouse should
become a sense-invoking place, where all the five sense organs
will be stimulated. The bathhouse will become a place where
differences can be smelt, seen, heard, felt and tasted. The system
of placing served spaces, materialized in different volumes,
offers a sensual sequence: Each area benefits from a different
atmosphere in terms of herbal odours, (zenithal) lighting,
acoustics, surface of material and temperature of water. Even
the sense of taste has its place: in the restaurant.
7

W.G.J.C. van den Berg
Burcht en Buiten
De enclave Polderweggebied ontsloten.
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Dr. ir. A.H.J. Bosman
Ir. J.J.P.M. van Hoof
Prof. dr. ir. B.E.J. de Meulder
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
8
Samenvatting
In de stad vindt een opleving van de achtergebleven, verlaten
plekken plaats. Het zijn deze ongedefinieerde ruimtes die de
retoriek van de formele centrumlocatie missen. Zij vormen het
daadwerkelijke centrum van de toekomstige stad.
Het Polderweggebied in Amsterdam is een dergelijke locatie die
als een enclave tussen de buurten ligt. De aanwezige kwaliteit,
voortkomend uit een periferisch karakter, vormt het uitgangspunt
bij het ontwerp. Doordat nieuwe gebouwen het gebied
infiltreren, in plaats van zoeken naar een krampachtige of
kunstmatige harmonie met de omgeving, ontstaat een structuur
die recht doet aan de toekomstige stad.
Om de diversiteit aan stedebouwkundige condities te verbeelden
en om de invloed die zij hebben op het wonen te onderzoeken
zijn drie woongebouwen uitgewerkt.
Trefwoorden
Het polderweggebied te Amsterdam
Industrieel erfgoed
Informaticatijdperk
Wonen
Stedelijke vernieuwing
Figuur 1 Polderweggebied te Amsterdam
Figuur 4 Impressie centrum van het gebied
Tegenover de leegloop staat een heropleving van de aantrekkingskracht
van de stad. De breed gedragen traditionele cultuur
heeft de stad verlaten en in het achtergebleven vacuüm hebben
eerder marginale culturen een kans gezien zich te ontplooien.
Van oudsher is de stad een plek waar creativiteit en ontwikkeling
tot bloei komen. De aanwezigheid van verschillende culturen
en leefstijlen levert een klimaat op van innovatie en verandering.
Het is deze kwaliteit die de basis levert voor de hernieuwde
aantrekkingskracht van de stad.
Het onderwerp van mijn afstuderen is de Europese stad en het
begrip van de hedendaagse stedelijke processen. In functionele
en ruimtelijke zin is de stad in continue verandering. Enerzijds
is er een ontvluchten uit de stad naar ordelijke buitengebieden.
Anderzijds is er een duidelijke heropleving van de aantrekkingskracht
van de stad.
Het wegtrekken van bewoners is een wezenlijk probleem voor
de hedendaagse stad. Hoewel de leegloop een eeuwenoud gegeven
is, vormt het nu een directe bedreiging voor de kwaliteit van
het stedelijk leven. Door het toenemende gevoel van bedreiging
van eigen belangen en cultuur, is het een kwestie van tijd voordat
de bestaande stad verandert in een plek van verdedigingswerken
van persoonlijke belangen. Aangezien mensen zich
moeilijk kunnen identificeren met de snel veranderende stad,
vormen de geordende buitenwijken een aantrekkelijk alternatief.
Om een beeld te krijgen van de hedendaagse samenleving vormen
de boeken van de Franse socioloog Manuel Castells een
productieve eerste aanzet. Aan de hand van de ontwikkeling op
het gebied van de communicatie in het hedendaagse informaticatijdperk,
beschrijft hij de samenleving als een netwerksamenleving.
Met de opkomst van de netwerksamenleving is de rol van
de stad in zijn ogen niet overbodig geworden, het tegenovergestelde
is namelijk het geval.
Technologische ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat de
woon- en werkcultuur drastisch is gewijzigd. De persoonsgebonden
kennis, die men slechts door uitwisseling met anderen kan
overdragen, is de bepalende factor geworden in het stedelijke,
creatieve proces. De locaties waar branches elkaar treffen, werken
dan ook als een magneet voor hen die op zoek zijn naar
innovatieve oplossingen en vooruitgang.
De hier geschetste situatie toont een tweespalt tussen ruimtelijke
logica's. Enerzijds zijn er die plekken met een betekenis
voor de bewoner en gebruiker, Manuel Castells noemt deze de
‘space of place’, en anderzijds zijn er de ‘space of flows’, de
plaats van netwerken en informatiestromen.
Deze tweespalt lijkt absoluut. De vraag is echter of hier sprake is
van een tegenstelling of juist van een combinatie. Een combinatie
die nieuwe mogelijkheden biedt het stadsbegrip te herdefiniëren
en de stad te hervormen. De bescherming van de woonomgeving
en de mogelijkheden van de stad werken daarbij

Figuur 2 Vogelvlucht
Figuur 3 Impressie vanuit het oosten
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 5 Impressie stedelijke vide
samen als een burcht en zijn buiten. Woongebouwen vervullen
daarin de functie van een burcht; bescherming tegen onrust.
De stad is hierbij de buiten van de burcht; een door mensenhanden
gemaakt landschap die de bezoeker vormt gedurende zijn
verblijf.
Het Polderweggebied in Amsterdam is een plek die lange tijd in
de periferie van de stedelijke cultuur heeft gelegen en nu functioneert
als een enclave. De overgebleven bebouwing van het
oude gasbedrijf heeft een dwingende invloed op het karakter van
het gebied. Het karakter is industrieel, grootschalig en het
publieke domein is eerder het resultaat van een toevallige ordening
van architectonische objecten dan van zorgvuldig geplande
stedebouw. Het gebied is een verzameling van grote kavels die
onafhankelijk van elkaar kunnen worden ingevuld en een zekere
onverschilligheid ten toon spreiden ten opzichte van elkaar.
Deze kenmerken maken een divers scala aan ontwikkelingen
mogelijk, zonder dat de identiteit van de plaats verloren gaat.
In mijn ogen kan de bestaande situatie van het Polderweggebied
model staan voor de hedendaagse werking en vorming van de
samenleving. Zowel de grootte als bouwhoogte en de diversiteit
in functies van verschillende gebouwen, laat zien hoe binnen
een etmaal de concentratie van activiteiten kan verschuiven van
de ene plaats naar de andere plaats. Doordat verschillende functies,
in het verleden, heden en in de toekomst, samengebracht
zijn op deze locatie profiteren ze van dezelfde voorzieningen en
van dezelfde bezoekers ter bevordering van hun populariteit.
De kwaliteit die het gebied heeft opgebouwd in ongeveer een
eeuw tijd, juist doordat het gebied aan de rand van de stad en
daarna als een enclave in de stad heeft gelegen, een kwaliteit die
innovatie en ontwikkeling toestaat, wordt in dit plan gecombineerd
met een flexibele, industriële plaatselijke identiteit.
Het is de inzet van mijn ontwerp om deze kwaliteit te combineren
met een sterke, flexibele identiteit van plaats. In het concept
blijft de bestaande stedebouwkundige structuur grotendeels
Figuur 6 Polyvalente woning
gehandhaafd. De voornaamste wijziging bestaat eruit dat het
publieke domein volledig wordt schoongeveegd.
Om de visie kracht bij te zetten wordt in het concept een duidelijke
gelaagdheid van het gebied benadrukt. Autoverkeer vindt in
het plan plaats onder het maaiveld. Het gehele gebied wordt een
autoluwe zone. Zo wordt een campusachtige kwaliteit verkregen.
Het publieke domein is in wezen functieloos. In het gebied
worden woongebouwen geïntroduceerd die elk op hun eigen
manier een toevoeging aan de identiteit van de plaats zijn. Zij
hebben de schaal van industriële volumes, ze zijn autonome
architectonische elementen in de ruimte en introduceren een
introverte plaatselijke identiteit voor de bewoner. In plaats van
een krampachtig zoeken naar een kunstmatige harmonie met de
omgeving, infiltreren ze de space of flows; ze creëren een op
zichzelf betrokken intieme semi-openbare ruimte, die een
gevoel van plaats genereert. Ze vormen burchten binnen een
stedelijk veld. Drie ontwerpen voor woongebouwen reageren op
de stedelijke omgeving en de aanwezige condities.
De drie gebouwen liggen in elkaars verlengde en hebben een
aantal gemeenschappelijke kenmerken. Vanuit dit gedeelde
karakter geven elk van deze gebouwen een eigen invulling aan
het stedelijk wonen, in reactie op de eisen en mogelijkheden van
de context. Samen vormen ze een bevestiging en verbijzondering
van de diversiteit in het gebied en daarmee van de omliggende
buurten, waarbij ze de eigen waarde van architectonisch
object overstijgen.
Ondanks dat de stad niet zonder de bescherming van burchten
kan, biedt het stedelijke leven de meeste kansen en mogelijkheden
voor hen die de stad in zijn geheel kunnen zien als fascinerend
geheel van processen. De echte stadsbewoner is de stedelijke
nomade; hij ziet, eerder nog dan de stad zelf, de stedelijke
processen als vertrouwde omgeving.
9

Ing. L.A.H.M. van Berlo
The Neighbourhood Wizard
Cause and effect of changes in urban neighbourhoods
Afstudeerrichting
Bouwinformatica
Afstudeercommissie
Dr. ir. J.P. van Leeuwen
Dr. ir. P.A. Erkelens
Ir. R.A. Rutgers
Ir. F. Van den Meiracker
Datum afstuderen
29 november 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
10
Samenvatting
The Neighbourhood Wizard is a website that makes citizens
aware of the consequences of the changes that they would like to
realise in their neighbourhood. Users of the website can suggest
changes to their neighbourhood. A Bayesian Belief Network is
used to predict the effects of the changes on several indicators of
liveability as experienced by the community. The
Neighbourhood Wizard also shows what would be the optimal
experience of liveability for different sections of the population.
Trefwoorden
Participation
BN (Bayesian Networks)
DSS (Decision support system)
Urban development
Educational tool
Introduction / problem
In the list of criteria that people use when buying or renting a
house, the quality of the house itself plays a dominant role.
However, the quality of the neighbourhood of the house, both
physical and social, plays an increasingly important role as well
when people are selecting their future home. It can often be
noted that the inhabitants of neighbourhoods make an effort to
keep up the quality of their surroundings and even try to improve
it, as they realise that the ‘liveability’ of their environment is
strongly determined by the social and physical quality of the
neighbourhood. Many municipalities therefore actively seek the
participation of inhabitants in the development and (re-)design
of neighbourhoods.
A main problem in this participation process is that citizens
tend to focus on the problems they encounter in their daily activities.
Citizens tend to have a relatively biased view on how the
neighbourhood should be improved. They are not always able to
acknowledge the viewpoints and needs of all members of society
and their suggestions for improvement therefore tend to be too
constricted.
In this project there was a strong focus on making citizens realise
what the consequences are of their ideas for changes in the
neighbourhood. Changes in the neighbourhood may have a
positive influence on one aspect, but work out negatively for
other aspects. Furthermore, proposed changes may have a positive
effect for one group of inhabitants, but be assessed negatively
by inhabitants who have different requirements.
Objective
The objective of the project was to develop a tool (website at
www.wijkwizard.nl) that allows citizens to propose changes to
their neighbourhood and assess the quality of these changes.
The assessment is done in the context of how the community
will experience the various aspects that determine the liveability
of the neighbourhood.
Cause and effect
The main problem that needed to be addressed in this project
was how to assess the proposed changes in the context of multiple
aspects of liveability, aspects that are appreciated differently
by different sections of the population, e.g. teenagers or elderly
people. The technique of Bayesian statistics was uses as the
methodology to model the causal relationships between neighbourhood
characteristics and inhabitants’ experiences.
The development of the prototype was further limited by narrowing
its scope from ‘any’ neighbourhood to the plaza type of
habitat. Recent research by the so-called Bosch Architecture
Initiative (BAI) has delivered a comprehensive set of data regarding
how people experience a considerable number of physical
and qualitative aspects of plazas in the city. This data collection
played a central role in constructing the knowledge representation
for the system.

The relationships between the characteristics of a plaza can be
modelled on the basis of the data retrieved from the BAI enquiry.
The data can be used as input for the construction of a
Bayesian Belief Network. In this project, the uncertainty lies in
the fact that the experienced appreciation of characteristics is
not the same for every individual of a population. The interdependency
is found in the interrelationships between the characteristics
of the neighbourhood.
Prototype Development
A prototype web application was developed to utilise the
Bayesian Network. The development of the prototype was based
on the following principles:
• User-interaction focused on a task assigned to the user.
Users can experience this like a game;
• Representing the effects of changes to elements of the
neighbourhood that users propose on the various aspects, or
indicators of liveability;
• Representing the desired states of the aspects for different
sections of the population. This way users can evaluate how
changes will be appreciated differently by the different types
of people;
The presentation of the predicted effects to the user is one of
the most difficult issues of this project. Two different types of
charts are used in the prototype. Every chart represents one
aspect (indicator of liveability). The charts will represent a positive
or negative effect on the aspects.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
11
Evaluation of the Prototype
The prototype was tested and evaluated by inhabitants of the city
of ’s-Hertogenbosch. After the test they were asked to complete
an online evaluation form.
A score of 7.4 (on a scale of 1 to 10) was given to the proposition
“Thanks to the Neighbourhood Wizard, I now see that certain
ideas are positive for me, but negative for other members of our
community.” A score of 7.0 was given to “The Neighbourhood
Wizard shows me that changes can have positive effects on one
aspect, but negative effects on other aspects.”
The evaluation of the test confirmed the educational function of
the prototype.
Conclusions
The most important conclusions of this project concern the
functioning of the prototype:
• The Neighbourhood Wizard helps users to see that certain
ideas are positive for them, but negative for other sections of
the population;
• The Neighbourhood Wizard shows users that changes can
have positive effects on one aspect, but negative effects on
other aspects;
• The Neighbourhood Wizard helps users to realize the
complexity of a design task and as a result users will have a
better-informed view on plan proposals and probably a higher
appreciation of plans.

Ing. M. Brouwer
Montage van sandwich gevelelementen.
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Dr. ir. E.W. Vastert
Dr. ir P.A.J. van Hoof
Ir. E.R. Poortman
Ing. T. Bazelmans
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
12
Datum afstuderen
13 december 2005
Samenvatting
Bij de montage van sandwich gevelelementen zijn met name de
maatnauwkeurigheid, montagetijd en arbeidsbelasting belangrijke
aspecten. Het doel van dit afstudeerwerk is dan ook het verbeteren
van de montagemethode op deze drie gebieden. Na het
bepalen van de knelpunten is er een nieuwe montagemethode
ontworpen. Door middel van technische en organisatorische
aanpassingen in de huidige montagemethode zijn de gevonden
knelpunten opgelost. Zo wordt bijvoorbeeld door een gedwongen
positionering de montagetijd en de arbeidsbelasting bij het
op maat stellen van de elementen gereduceerd.
Door de verbeterde montagemethode wordt het kritieke pad verkort,
de arbeidsbelasting verminderd en de gewenste maatnauwkeurigheid
behouden.
Trefwoorden
Sandwich gevelelementen
Montagemethode
Maatnauwkeurigheid
Montagetijd
Arbeidsbelasting
Figuur 1 Meetinstrument voor het bepalen van de voegbreedtes
Hurks Beton te Veldhoven is een bedrijf dat gespecialiseerd is
in het fabriceren en monteren van prefab betonelementen. Bij
de bouw van een woontoren in Eindhoven, genaamd Porthos, is
Hurks Beton verantwoordelijk voor het fabriceren en monteren
van sandwich gevelelementen. Het montageproces van deze
sandwich gevelelementen is het onderwerp van het afstudeerwerk.
Allereerst is er een analyse gemaakt van de huidige montagemethode
van Hurks Beton. Door middel van observatie is
bepaald welke werkzaamheden worden verricht en wat de volgorde
van deze werkzaamheden is. Vervolgens is er dieper op de
maatnauwkeurigheid, de montagetijd, de arbeidsomstandigheden
en het materieelgebruik ingegaan. Uit de analyse komt
naar voren dat er in de diepterichting ontoelaatbare maatafwijkingen
kunnen ontstaan. Tevens komt naar voren dat er een
behoefte is om de montagetijd te reduceren en de arbeidsbelasting
te verlagen. Daarom is de volgende doelstelling geformuleerd:
”Het verbeteren van het montageproces op het gebied van maatnauwkeurigheid,
montagetijd en/of arbeidsbelasting.”
Er is een alternatieve methode bedacht voor het stellen van de
sandwich gevelelementen. Bij deze alternatieve methode wordt
gebruik gemaakt van een gedwongen positionering in de diepterichting.
De verwachting is dat hierdoor geen ontoelaatbare
maatafwijkingen meer ontstaan, de montagetijd wordt verkort
en de arbeidsbelasting omlaag gaat. Zowel de huidige methode
van Hurks Beton als de alternatieve montagemethode zijn in de
praktijk onderzocht.
Hierbij zijn de knelpunten bij de huidige methode met betrekking
tot de maatnauwkeurigheid, montagetijd en arbeidsbelasting
nauwkeurig vastgesteld. Ook de invloed van de alternatieve
methode op het montageproces is vastgesteld. De hierbij horende
probleemstellingen zijn:
1) “Wat zijn de knelpunten bij het huidige montageproces, met
betrekking tot de maatnauwkeurigheid, montagetijd en
arbeidsbelasting”
2) “Welke invloeden heeft de aanpassing in het montageproces
op de maatnauwkeurigheid, montagetijd en/of arbeidsbelasting”
Met de heer van Hoof (TU/e) is er een meetinstrument (zie
figuur 1) ontworpen. Met dit meetinstrument zijn ter plaatse
van de knooppunten de voegbreedtes, randwisselingen, verloop
van de voegen en de vlakwisselingen gemeten. Bij het toetsen
van de meetresultaten komt naar voren dat er geen ontoelaatbare
maatafwijkingen voorkomen. In het programma van eisen is
opgenomen dat de bij de huidige methode gevonden maatafwijkingen
niet mogen worden overschreden.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 2 Gedwongen positionering in diepterichting, ontwikkeld door de heer van Hoof (TU/e).
13
De gemiddelde bewerkingstijden zijn met behulp van filmbeelden
berekend. Met deze bewerkingstijden is er een netwerkplanning
opgesteld. Hiermee is het kritieke pad bepaald en zijn
de doorlooptijden, het aantal manuren en de kraantijden berekend.
Met behulp van de onderzoeksresultaten is bepaald dat
het kritieke pad op de eerste dag niet langer mag worden. De
tijdbepalende activiteiten op het kritieke pad op de derde dag
moeten worden gereduceerd. De tijdbepalende activiteiten zijn
het aanpikken en stellen van de elementen, monteren van de
schoren en aanbrengen van de valbeveiliging.
Door de verbeterde montagemethode worden de elementen
sneller aangepikt, gepositioneerd en definitief gefixeerd.
Hierdoor wordt het kritieke pad verkort waardoor er meer ruimte
is om eventuele problemen op te vangen. Tevens wordt er
minder energie verbruikt ten opzichte van de huidige methode.
Bij de verbeterde montagemethode ligt de arbeidsbelasting van
de monteurs, volgens het stoplichtmodel, altijd in het groene
gebied. De kans op gezondheidsklachten wordt hiermee verminderd.
Bij het bepalen van de arbeidsbelasting is eveneens gebruik
gemaakt van de filmbeelden. Met behulp van de filmbeelden
zijn de lichaamshoudingen en het type arbeid bij de activiteiten
bepaald. Samen met de bewerkingstijden is de arbeidsbelasting
berekend. Uit de onderzoeksresultaten komt naar voren dat het
meerdere malen voorkomt dat een monteur volgens het stoplichtmodel
in het oranje gebied valt. Dit wordt met name veroorzaakt
door het aanmaken en verplaatsen van de mortel, het
ondersabelen en stellen van de elementen, monteren van de
schoren en het aanbrengen van de valbeveiliging.
Er is een nieuw montageplan ontwikkeld om de geconstateerde
knelpunten op het gebied van arbeidsbelasting en montagetijd
op te lossen. Daarin zijn diverse onderdelen van het montageproces
aangepast. Deze aanpassingen zijn:
• Takel met motor bij aanpikken sandwichelementen;
• Gedwongen positionering in de diepterichting (zie figuur 2);
• Staand ondersabelen;
• Schoren voorzien van trekhaakkoppelingen (Marnix Praet,
1999 TU/e);
• Geïntegreerde mengbak bij het aanmaken van de mortel;
• Aangepaste bouwvolgorde;
• Herverdeling van de taken.

C.M.G. Dolmans
Van waarden naar normen
De ontwikkeling van een methode voor de juiste arbeidsnormvoor
geprefabriceerde betonnen wandelementen
Afstudeerrichting
Construction Technology
Afstudeercommissie
Ir. E.R. Poortman
Ing. G.L.R.M. Pepels
Ir. M.M.J. Vissers
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
14
Datum afstuderen
13 december 2005
Samenvatting
De aannemer vindt het moeilijk om tijdens de besteksfase van
het bouwproces een juiste arbeidsnorm te bepalen voor geprefabriceerde
betonnen wandelementen. Vandaar dat er op twee
referentieprojecten een onderzoek is uitgevoerd om erachter te
komen welke activiteiten er allemaal dienen te worden doorlopen
bij het proces ‘aanbrengen geprefabriceerde wandelementen’
en hoe lang deze activiteiten duren. Naar aanleiding van (de
meetresultaten van) dit onderzoek is er een Rekenmethode ontwikkeld,
waarmee een werkvoorbereider, nadat hij enkele hoofden
subvariabelen heeft ingevuld, een juiste arbeidsnorm voor
geprefabriceerde elementen kan genereren.
Trefwoorden
Arbeidsnormen
Rekenmethode
Wandelementen
Multi-Moment-Opnames
Bouwprojecten
Figuur 1 Nieuwbouw AZM
Tijdens de analysefase is het proces ‘aanbrengen sandwich elementen’
bestudeerd. Bij deze analyse is naar voren gekomen dat
de aannemer problemen heeft met het bepalen van een arbeidsnorm
voor deze elementen, daar er weinig gegevens bekend zijn
over de (tijdsduren van de) activiteiten die dienen te worden
doorlopen bij het aanbrengen van de sandwich elementen. Deze
problemen blijken zich echter niet alleen te beperken tot deze
elementen, maar komen ook naar voren bij het aanbrengen van
andere wandelementen, zoals binnenspouwbladen en kernwanden.
Wanneer de aannemer meer inzicht verkrijgt in de opbouw van
een arbeidsnorm voor geprefabriceerde wandelementen, zorgt
dat in de toekomst voor kwalitatief betere planningen en begrotingen.
Hierdoor krijgt de aannemer steeds meer houvast op het
bouwproces, wat kan zorgen voor financiële voordelen gedurende
het bouwtraject.
Om het geanalyseerde probleem op te lossen zijn er zogenaamde
Multi-Moment-Opnames (MMO’s) gemaakt bij de referentieprojecten
‘Nieuwbouw AZM’ in Maastricht (zie figuur 1) en
‘Tetrade 4’ in Breda (zie figuur 2). Tijdens deze MMO’s is naar
voren gekomen dat er twee variabelen (‘elementlengte’ en ‘verwerkingsverdieping’)
van grote invloed zijn op de arbeidsnorm.
Deze twee variabelen zijn aan te wijzen als hoofdvariabelen.
Naast de twee hoofdvariabelen zijn er per activiteit nog één of
meer subvariabelen aan te wijzen, die eveneens van invloed zijn
op de arbeidsnorm. Op basis van de vergaarde meetresultaten
en de bevindingen op de referentieprojecten is er een
Rekenmethode ontwikkeld, waarmee een werkvoorbereider tijdens
de besteksfase van het bouwproces een arbeidsnorm kan
bepalen voor geprefabriceerde betonnen wandelementen.
De ontwikkelde Rekenmethode omvat een programma, waarbij
de keuzes voor de variabelen, die door een werkvoorbereider van
de aannemer zijn gemaakt, worden omgezet tot getallen.
De keuzes van de hoofd- en subvariabelen worden gekoppeld
aan de meetresultaten van de referentieprojecten waar deze
variabelen zijn voorgekomen. Aan de hand hiervan wordt de
arbeidsnorm en de dagproductie (aantal elementen per dag)
bepaald.

Figuur 2 Tetrade
Figuur 3 Rekenmethode
De Rekenmethode (zie figuur 3) is onderverdeeld in vijf stappen,
gecodeerd met de letters A tot en met E.
Stap A betreft de handmatige invoer van de algemene gegevens
van het toetsingsproject, waaronder de gemiddelde elementlengte
en de (sub)variabelen van het toetsingsproject.
In Stap B worden door de Rekenmethode alle uitgangspunten
bepaald. Bij de bepaling van de uitgangspunten wordt bepaald
hoeveel tijd er op de referentieprojecten nodig was om elementen
met een gemiddelde lengte (5,7 meter) vanaf de vrachtwagen
te verwerken in het gebouw.
In Stap C worden door de Rekenmethode alle prognoses
bepaald. Tijdens deze Stap worden de ingevulde subvariabelen
vergeleken met de meetresultaten van de referentieprojecten
waar deze subvariabelen zijn voorgekomen.
Op basis van de resultaten van de Stappen B en C worden deelnormen
bepaald en op basis van deze deelnormen wordt in
Stap E het totale aantal manminuten bepaald, dat nodig is om
één betonnen wandelement in het gebouw te verwerken.
Met behulp van dit totale aantal manminuten kan de dagproductie
en de arbeidsnorm worden bepaald.
Om na te gaan of met de ontwikkelde Rekenmethode een juiste
arbeidsnorm voor betonnen wandelementen kan worden
bepaald, is de Rekenmethode getoetst bij een toetsingsproject.
Bij de toetsing is er een prognose opgesteld van de arbeidsnorm.
Allereerst zijn de variabelen in de Rekenmethode ingevoerd,
waarna er arbeidsnormen en een dagproductie konden
worden bepaald. Door middel van MMO’s is onderzocht hoeveel
manminuten de stelploeg daadwerkelijk nodig had voor het verwerken
van de wandelementen bij het toetsingsproject. Op basis
van de verschillen tussen de geprognotiseerde en de daadwerkelijke
arbeidsnormen zijn er factoren toegevoegd aan de subvariabelen
om zo een methode te verkrijgen die de juiste arbeidsnormen
weergeeft.
Als eindresultaat is er een Rekenmethode ontstaan waarmee
een werkvoorbereider, in de besteksfase van het bouwproces,
een juiste arbeidsnorm voor geprefabriceerde betonnen wandelementen
kan genereren. Deze arbeidsnorm kan gebruikt worden
bij het invullen van de inschrijvingsbegroting.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
15

M.P.H. Embregts
Risicovolle kansen
Een beslissingsondersteunend instrument voor de analyse van
risico’s en kansen tijdens de beginfasen van een combinatieproject.
Afstudeerrichting
Vastgoedbeheer
Afstudeercommissie
Dr. W.J.M. Heijs
Ir. H.A.J.A. Appel-Meulenbroek
Drs. R.M. Weisz RA MRCIS
Ir. J.A. van Nieukerken
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
16
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
In dit onderzoek is een analyse gemaakt van het proces, de actoren
en de vormen van samenwerking tussen de actoren bij combinatieprojecten.
Daarnaast is aan bod gekomen hoe door middel
van value-capturing kansen ontstaan voor de financiering
van combinatieprojecten. Op basis van deze theorie is een
beslissingsondersteunend instrument ontwikkeld, waarmee risico’s
en kansen tijdens de beginfasen van een combinatieproject
inzichtelijk te maken zijn. Het instrument kan een rol van betekenis
gaan spelen als besloten is om een integrale oplossing te
bedenken voor meerdere ruimtelijke problemen in één gebied.
Trefwoorden
Combinatieprojecten
Risico’s
Kansen
Onzekerheden
Value-capturing
Door de steeds schaarser wordende ruimte in Nederland ontstaat
een behoefte aan integrale ruimtelijke oplossingen, waarbij
meerdere functies binnen één plangebied worden gerealiseerd.
Deze projecten vallen onder de noemer van combinatieprojecten.
In dit onderzoek komen combinatieprojecten aan bod,
waarbij de aanleg van grootschalige infrastructuur wordt gecombineerd
met de ontwikkeling van vastgoed. Een reden dat een
combinatie van beide functies in één plangebied wordt opgenomen
kan zijn dat twee afzonderlijke ontwikkelingen geen kans
van slagen hebben. Een andere reden voor een integrale oplossing
kan zijn dat een combinatie zeer voor de hand liggend is
door de te verwachte meerwaarde voor beide functies.
Het probleem van combinatieprojecten is dat ze vaak lastig van
de grond komen met als achterliggende oorzaken de hoeveelheid
aan actoren, belangen en middelen; de betrokkenheid van
meerdere overheden en de financiering van het infrastructurele
werk. Er zijn dus vele en hoge risico’s aanwezig bij combinatieprojecten
die niet door één partij gedragen kunnen worden. In
de beginfasen van een combinatieproject dienen daardoor goede
afspraken gemaakt te worden om tot een succesvolle ontwikkeling
van het gebied te kunnen komen. Daarnaast is het belangrijk
dat men in de beginfasen ook kijkt naar de kansen van een
project, omdat anders nooit voldoende draagvlak gecreëerd kan
worden bij politieke besluitvormers. De doelstelling van dit
onderzoek luidt daarom als volgt:
“Het ontwerpen van een beslissingsondersteunend instrument,
waarmee tijdens de beginfasen van het ontwikkelingsproces van
een combinatieproject, risico’s en kansen die zich kunnen voordoen,
op een systematische wijze inzichtelijk gemaakt worden,
zodat door besluitvormers hier tijdig op ingespeeld kan worden.”

Figuur 1 Schematische weergave van deel 1 van het beslissingsondersteunende instrument
Om aan deze doelstelling te kunnen voldoen is in dit onderzoek
een analyse gemaakt van het proces, de actoren en de vormen
van samenwerking tussen de actoren bij combinatieprojecten.
Daarnaast is aan bod gekomen hoe door middel van value-capturing
kansen ontstaan voor de financiering van combinatieprojecten.
Het beslissingsondersteunende instrument dat in de
vorm van een methodiek is ontwikkeld, is gebaseerd op de theorie
over risico’s en kansen. Risico’s worden gezien als potentiële
tegenvallers, terwijl kansen worden gezien als potentiële meevallers
voor een project. Beiden ontstaan uit de onzekerheid over
een (on)gewenste gebeurtenis of ontwikkeling.
Risico’s en kansen tijdens de uitvoeringsfase van een project
kunnen inzichtelijk worden gemaakt met bestaande analysetechnieken
die reeds hun vruchten hebben afgeworpen in de praktijk.
Er is in dit onderzoek een analyse gemaakt van deze technieken,
waarna een selectie heeft plaatsgevonden op basis van
de karakteristieken van combinatieprojecten. De technieken die
zijn overgebleven, zijn gecombineerd tot een methodiek die
geschikt is voor de beginfasen van een combinatieproject. De
methodiek kan een rol van betekenis gaan spelen als besloten is
om een integrale oplossing te bedenken voor meerdere ruimtelijke
problemen in één gebied.
De methodiek die is ontwikkeld op basis van literatuurstudie is
getoetst aan de hand van interviews met professionals uit de
praktijk. Uit deze toetsing zijn enkele verbeterpunten naar voren
gekomen die vervolgens zijn teruggekoppeld naar de methodiek.
De methodiek is opgedeeld in vier delen, waarin in ieder deel
hetzelfde proces wordt doorlopen. Dit proces betreft het identificeren
van onzekerheden, het kwantificeren van onzekerheden
en het invullen van een SWOT-matrix.
Op basis van de informatie die gepresenteerd wordt in de
SWOT-matrix moeten besluitvormers een beslissing kunnen
nemen omtrent de voortgang van het combinatieproject. De
beslismomenten die in de methodiek aan bod komen zijn: het
nemen van een initiatief tot het combineren, het sluiten van een
intentieovereenkomst, het sluiten van een samenwerkingsovereenkomst
en het sluiten van een realisatieovereenkomst. Deze
vier beslismomenten vormen tevens de afsluiting van ieder deel
van de methodiek (zie figuur 1).
Geconcludeerd kan worden dat de methodiek een hulpmiddel is
om het denkproces van betrokken personen binnen een combinatieproject
te structureren. Er kan op een systematische wijze
beslissingsondersteunende informatie gegenereerd worden,
zodat besluitvormers eerder bereid zijn om een bepaalde beslissing
te nemen. De vraag blijft echter wel of met behulp van het
instrument een combinatieproject sneller van de grond kan
komen. Om deze vraag te kunnen beantwoorden zal het instrument
gebruikt moeten worden in de praktijk, zodat achteraf
bepaald kan worden of het instrument een positieve bijdrage
heeft geleverd aan de totstandkoming van het combinatieproject.
Het laatste dient daarom als voornaamste aanbeveling in dit
onderzoek.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
17

M.J.M. Geraedts
Van gevangenis tot ontspanningscentrum
Herbestemming van een justitieel complex tot ontspanningscentrum
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. H. Cisar dipl. arch. Eth
Dr. J.C.T. Voorthuis
Prof. ir. F. van Herwijnen
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
18
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Het Justitiele complex heeft door haar functie en huidige bouwtechnische
staat een negatieve uitstraling naar haar omgeving.
Door het unieke complex tot ontspanningscentrum te herbestemmen,
en het complex haar openheid naar de stad terug te
geven door terug te keren naar de oorspronkelijk gebouwde situatie
zal deze uitstraling weer positief worden. Bovendien wordt
een vrije ontworpen nieuwbouw toegevoegd, tegengesteld aan
de strikt gestructureerde bestaande bouw. Deze nieuwbouw is
een verbindend, ontsluitend en centraal element tussen de vier
andere gebouwen van het complex.
Trefwoorden
Herbestemming
Gevangenis
Ontspanningscentrum
Tegenstelling
Verbinding
Afbeelding 1 Pollartstraat Roermond
In het centrum van het Limburgse Roermond ligt een voormalig
Justitieel Comlex, gekozen als herbestemmingsproject voor mijn
afstudeeropdracht. Het Complex bestaat uit een aantal hoofd- en
bijgebouwen, welke in de periode van 1666 tot begin jaren 90
van de afgelopen eeuw op het perceel binnen de gevangenismuren
zijn toegevoegd. Het Complex heeft vele verschillende functies
gehuisvest, zoals onder andere het Bisschoppelijk Paleis,
een militair hospitaal, magazijn, Paleis van Justitie, gevangenis
en huis van bewaring. Het voormalige Paleis van Justitie met
bijbehorend stalgebouw staan op het moment leeg, terwijl de
gevangenisvleugels en het Voorgebouw nog als zodanig in
gebruik zijn. De monumentale bebouwing van het Complex
bestaat uit gebouwen waarvan er slechts nog enkelen in heel
Nederland behouden zijn, en leent zich hierdoor na het vertrekken
van de gevangenen uitstekend voor herbestemming.
Haar gevangenisfunctie, de leegstand en slechte huidige bouwtechnische
staat zorgen voor een negatieve uitstraling van het
Complex naar haar omgeving. Het doel van de herbestemming
is deze negativiteit om te zetten in een positief karakter, waardoor
het Complex haar (historisch) waardevolle plek in de binnenstad
krijgt die het verdient.
Om een passende nieuwe functie te vinden, is onderzoek verricht
naar de functiebehoeften van de binnenstad van Roermond
en de directe omgeving van het Complex. Ook de geschiedenis
en mogelijkheden van de gebouwen zelf zijn uitgebreid geanalyseerd.
Uit deze onderzoeken is gebleken dat door het Complex
terug te brengen in de oorspronkelijk ontworpen staat van 1863,
er weer een open karakter en helderheid richting stad ontstaat.
Ten tijde van dit ontwerp van Rijksarchitect A. Pierson bestaat
het Complex slechts uit vier los van elkaar staande gebouwen.
Hierdoor ontstaat er een grote binnenplaats, waar de oorspronkelijke
franse tuin opnieuw aangelegd kan worden en als openbaar
park kan dienen.

Afbeelding 2 Nieuwbouw
Afbeelding 3 Ontspanningscentrum
De keuze voor de nieuwe functie is gevallen op een ontspanningscentrum.
Niet alleen lenen de ligging en capaciteiten van
het Complex zich hier uitstekend voor, ook zal door het
Complex een openbare functie te geven het meer betrokken bij
de stad raken. De verschillende functies als horecagelegenheden,
kantoren, hotelvleugel en ontspanningsfuncties worden
over de bestaande gebouwen verdeeld. Voor de centrale entree
en inspanningsfuncties wordt een nieuw gebouw toegevoegd,
dat tevens de verbinding tussen de andere gebouwen gaat verzorgen.
Op de nieuwe functionele invulling van de bestaande
bebouwing na, is verder alleen het nieuwe volume uitgewerkt.
Voor de nieuwbouw is het passende ontwerpconcept ‘tegenstelling’
gekozen. Dit naar aanleiding van de gewenste tegenstelling
tussen de negatieve en positieve uitstraling. Maar natuurlijk ook
de nieuwe functie is totaal tegengesteld aan de bestaande.
Om het nieuwe gebouw in tegenstelling met de bestaande
bebouwing te kunnen ontwerpen, is het bestaande Complex
compleet geanalyseerd met betrekking tot verschillende thema’s
als massa, vorm, volume, ontsluiting, gevels, ruimtes, materiaalgebruik
en constructie. Aan de hand hiervan zijn uitgangspunten
voor de nieuwbouw opgesteld.
Het meest kenmerkend voor de bestaande bouw is de plaatsing
van rechthoekige, massieve bakstenen volumes, symmetrisch
van vorm en beëindigd met schilddaken, op een orthogonaal
raster.
Het nieuwe ontwerp is hier tegengesteld aan ontworpen door
een vrije vorm verdraaid ten opzichte van het bestaande orthogonale
raster centraal tussen de bestaande bebouwing te plaatsen.
Het nieuwe volume bestaat - behalve uit een ondergrondse parkeergarage
- uit drie deconstructivistisch ontworpen massa’s,
waarvan één het verticale transport, één een open en één een
gesloten blok is. Het verticale transport is tevens de constructieve
kern van het gebouw, waaraan de 2 andere massa’s los van
het maaiveld door middel van een staalconstructie zijn bevestigd.
Luchtbruggen op het 1e verdiepingniveau verbinden de verschillende
gebouwen met de nieuwbouw. Deze bruggen geven
de verdraaiing van het nieuwe volume duidelijk weer.
Doordat de nieuwbouw in het openbare park gebouwd wordt, is
deze van alle drie de open zijden van het Complex te benaderen.
Hoewel de andere gebouwen ook ieder hun eigen entree behouden,
zal de hoofdontsluiting en routing via de nieuwbouw
plaatsvinden. De gehele eerste verdieping van het open blok is
hieraan gewijd. Op de tweede en derde verdieping bevinden
zich de inspanningsfuncties zoals een fitness gedeelte in het
open blok en een multifunctionele aerobics-zaal in het gesloten
blok.
Qua materiaalgebruik is voor de drie volumes voor verschillende,
innovatieve materialen gekozen. Zo bestaat het open blok uit
een los van de vloeren - en daarmee achterliggende functies -
staande structurele glasgevel met schuine stijlen en regels. Het
gesloten blok wordt als blikvanger van het Complex aan alle zijden
bekleed met blinkende, titanium gevelplaten. De bruggen
zijn ook ontworpen met een structureel glazen dak- en gevelsysteem.
Dit systeem loopt door in de andere gebouwen, waardoor
de bruggen zowel van de nieuwbouw als de bestaande bouw
onderdeel uitmaken.
Op deze manier wordt ondanks de nieuwe functie en de toegevoegde
nieuwbouw de bestaande bebouwing maximaal in haar
waarde gelaten. Hierdoor zal het ontspanningscentrum uiteindelijk
positief onderdeel gaan uitmaken van de Roermondse
binnenstad.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
19

I. de Haan
Verkeer in VINEX
Een onderzoek naar de besluitvorming m.b.t. de verkeerskundige
aspecten in woonwijken
Afstudeerrichting
Stedebouw
Afstudeercommissie
Prof. dr. H.J.P. Timmermans
Dr. T.A. Arentze
Ir. A.W.J. Borgers
Dr. Ing. P.J.H.J. van der Waerden
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
20
Samenvatting
In dit onderzoek heeft een verkenning plaatsgevonden naar de
inbreng van de verkeerskundige discipline binnen het stedenbouwkundige
ontwerpproces van uitbreidingslocaties. Met
behulp van interviews is het besluitvormingsproces met betrekking
tot de planvorming voor zeven geselecteerde wijken in
kaart gebracht. De beslissingen blijken sterk afhankelijk te zijn
van de bestaande situatie en de stedenbouw- en verkeerskundigen
overwegen weinig verschillende oplossingsrichtingen.
Externe partijen hebben een belangrijke invloed op het eindresultaat.
De resultaten van dit onderzoek zijn samengevat in een
totaaloverzicht van overwegingen, externe invloeden en keuzes.
Trefwoorden
Besluitvorming
Kennisacquisitie
Kwalitatief onderzoek
Uitbreidingslocaties
Stedenbouwkundig ontwerpen
Stedenbouw beïnvloedt mede de levenskwaliteit van mensen.
De consequenties van stedenbouwkundige ingrepen zijn echter
moeilijk in te schatten. Door het grote aantal partijen en belangen
is het stedenbouwkundig ontwerpproces complex. De leerstoel
Stedenbouwkundige Planologie van de faculteit
Bouwkunde ontwikkelt momenteel een systeem om de stedenbouwkundige
te ondersteunen bij het maken van een ontwerp,
namelijk het MASQUE-systeem.
In het MASQUE-systeem wordt uitgegaan van een multidisciplinair
ontwerpproces, waarin zogenaamde ‘Agents’ een bijdrage
leveren. De ‘Agents’ zijn experts in verschillende disciplines,
zoals bijvoorbeeld wonen en verkeer. Dit afstudeeronderzoek
richt zich op de verkeerskundige discipline binnen het stedenbouwkundige
ontwerpproces van uitbreidingslocaties. Het
onderhavige onderzoek richt zich op de uitbreidingslocaties van
dit moment, de VINEX-wijken.
Doelstelling
Een uitvoerige verkenning van de rol van een verkeerskundige
binnen het ontwerpproces van een uitbreidingslocatie zal
inzicht moeten geven in zowel de proces- als de inhoudskant.
Dit inzicht zal (mede) gebruikt worden voor het ontwikkelen
van de verkeerskundige ‘Agent’ als component van een
Planning Ondersteunend Systeem als MASQUE.
Probleemstelling
Wat is de rol van een verkeerskundige, zowel procesmatig als
inhoudelijk, in het stedenbouwkundige ontwerpproces van een
uitbreidingslocatie
- Op welk moment en in overleg met welke partijen moet
verkeerskundig advies worden ingebracht
- Welke kennis is nodig op welk moment ten behoeve van het
geven van verkeerskundig advies
- Op welke wijze kan de vergaarde kennis worden vastgelegd
Onderzoek
Bij gebrek aan geschikte literatuur als uitgangspunt, is gekozen
voor open interviews als onderzoeksmethode. Met behulp van
de Strategische Keuze Benadering is een interviewopzet tot
stand gekomen. In ieder interview staat een case, een VINEXwijk,
centraal. In twee aparte interviews, één met de stedenbouwkundige
en één met de verkeerskundige, wordt informatie
over het ontwerpproces van dit concrete project verzameld.
Om een gevarieerde steekproef te krijgen zijn drie differentiatiecriteria
opgesteld: Randstad of niet-Randstad, grote of kleine
stad en grote of kleine locatie. Op basis van deze criteria zijn
zeven uitbreidingslocaties geselecteerd. De veertien respondenten
dienen als stedenbouw- of verkeerskundige vanaf het begin
betrokken te zijn bij het ontwerpproces van de VINEX-wijk.

Figuur 1 Basisopzet beslisoverzicht
De interviews zijn in twee fasen afgenomen. Na de eerste fase
heeft een evaluatie van de interviewopzet plaatsgevonden.
De interviewopzet blijkt theoretisch een goede basis. De structuur
en vaste volgorde sluit echter niet goed aan bij de denk- en
handelswijze van de respondenten. In de tweede fase wordt de
interviewopzet vooral flexibel en als leidraad ingezet. De gewijzigde
aanpak is succesvol. In verband met tijdgebrek wordt in
de tweede fase vooral gelet op het primaire besluitvormingsproces
en de invloed van externe partijen. De optimale interviewduur
bedraagt 1,5 uur.
In kwalitatief onderzoek is een transcriptiesysteem noodzakelijk
om alle data te structureren en toegankelijk te maken. Het ontwikkelde
beslisoverzicht ordent per planfase het besluitvormingsproces
met betrekking tot elk beslispunt. De projectgebonden
informatie is veralgemeniseerd en is samengevoegd in
een totaaloverzicht.
Resultaten
De verkeerskundige is, evenals de stedenbouwkundige, vanaf
het begin van het project betrokken als lid van het projectteam.
Hij/zij heeft geen ondergeschikte rol. Er zijn geen standaardprocedures
en de besluitvorming heeft een informeel karakter.
Verder blijkt dat de overheid en financiële partijen duidelijk
invloed uitoefenen op het besluitvormingsproces. Aangezien
deze partijen momenteel ontbreken in het MASQUE-systeem,
is de belangrijkste aanbeveling dan ook om het MASQUE-systeem
met deze disciplines aan te vullen.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
21
De beslispunten blijken in hoofdlijnen locatiespecifiek te zijn.
De stedenbouw- en verkeerskundigen zien slechts een beperkt
aantal oplossingsrichtingen. Het ontwerp voor de VINEX-wijk
leunt vooral op de bestaande situatie en de ontwerper moet
zich, volgens de respondenten, aanpassen. Alternatieve oplossingen
worden daarom nauwelijks overwogen. Bij de overwegingen
van de twee disciplines speelt bereikbaarheid een grote rol.
Ook hier komt het aansluiten op de bestaande structuur sterk
naar voren. De ontwerpers anticiperen op onzekerheden door
middel van ruimtereserveringen en door rekening te houden
met een eventuele specifieke toekomstige ontwikkeling. De
ingebrachte kennis komt met name voort uit de eigen expertise
van de stedenbouw- en verkeerskundigen.
In dit afstudeeronderzoek is inzicht verkregen in de verkeerskundige
component in het stedenbouwkundige ontwerpproces
van uitbreidingslocaties. In een vervolgonderzoek kan deze verkenning
wellicht worden uitgebreid, zodat de verkeerskundige
‘Agent’ ontwikkeld kan worden. Benodigde stappen daartoe zijn
onder andere het opstellen van een netwerk van beslispunten
en het onderzoeken van het belang van de verschillende overwegingen.
Door middel van enquêtes is een grotere steekproef
mogelijk en kunnen generalisaties beter plaatsvinden.

R. Hilberts
Bellavista
Behoud en ontwikkeling van cultuurhistorische open ruimte
rondom vestingsteden
Afstudeerrichting
Stedebouw
Afstudeercommissie
Dr. ir. C.H. Doevendans
Ing. J.P.F.A. Snijders
Ir. R.A. Rutgers
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
22
Datum afstuderen
13 december 2005
Samenvatting
Cultuurhistorische open ruimte is open ruimte die een directe
samenhang heeft met een cultuurhistorisch object (vestingstad)
en de landschappelijk en/of cultuurhistorische context afleesbaar
houdt. Door compacte verstedelijking staat deze onder
druk, anderzijds staat cultuurhistorie wel in de belangstelling.
In het spanningsveld tussen ruimtelijke dynamiek en behoud
van cultuurhistorie heb ik een methodiek voorgesteld die uitgaat
van het benoemen van de cultuurhistorische karakteristieken
van de open ruimte waarmee de mogelijkheden voor ruimtelijke
ontwikkeling duidelijk worden. De ontwikkelde checklist biedt
zeven handvatten voor ruimtelijke dynamiek in de cultuurhistorische
open ruimte.
Trefwoorden
Stedenbouw
Stadsontwikkeling
Cultuurhistorie
Heusden
Hulst
Figuur 1 Plan voor Heusden
Figuur 4 Ontwerp voor een voormalige fort bij Hulst
Mede door de Nota Belvedère uit 1999 is er momenteel binnen
de stedenbouw en ruimtelijke ordening veel aandacht voor cultuurhistorie.
In Bellavista richt ik me op cultuurhistorische
open ruimte. Dat is open ruimte die een directe samenhang
heeft met een cultuurhistorisch object (in dit onderzoek vestingsteden)
en die de landschappelijk en/of cultuurhistorische context
afleesbaar houdt. Het mooiste voorbeeld van cultuurhistorische
open ruimte bij een vestingstad is het Bossche Broek bij
’s-Hertogenbosch. Daar is de open ruimte verankerd de ruimtelijke
structuur, bij veel kleinere steden is dat niet het geval en
staat de open ruimte onder verstedelijkingsdruk.
Door cultuurhistorie in het algemeen en cultuurhistorische
open ruimte specifiek centraal te stellen in de ruimtelijke
ordening wil ik onderzoeken welke kansen en bedreigingen dat
biedt voor de cultuurhistorische waarde en de ruimtelijke dynamiek
in de cultuurhistorische open ruimte.
Door middel van dit onderzoek wil ik handvatten aanbieden
voor het behoud en de ontwikkeling deze open ruimten rondom
vestingsteden.
Dit onderzoek richt zich op het benoemen van de karakteristieken
van de cultuurhistorische open ruimte en het plaatsen van
de cultuurhistorische open ruimte ten opzichte van de ruimtelijke
dynamiek. Dat gebeurt aan de hand van een analyse van de
cultuurhistorie, de ruimtelijke ordening en van de relatie tussen
deze beide. Dit leidt tot een checklist met zeven handvatten voor
ontwikkeling en planvorming rond cultuurhistorische open
ruimte. Deze methode wordt getoetst in twee casussen,
Heusden en Hulst, waarna een terugkoppeling volgt.
Cultuurhistorische open ruimte is niet bij veel vestingsteden te
vinden. De negen beste voorbeelden zijn geanalyseerd.
Er is in theorie onderscheid te maken naar vier verstedelijkingspatronen
waarvan er twee veel voorkomen: vista en satelliet.
De historische en ruimtelijke analyse van de cultuurhistorische
open ruimte leiden tot de (algemene) cultuurhistorische karakte-

Figuur 2 Plan voor Hulst
Figuur 3 Cultuurhistorische open ruimte Hulst
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
23
ristieken: openheid en de bijzondere plek in de stad. Daarna
volgt een analyse van het nationale ruimtelijk beleid, van de te
verwachten ruimtelijke ontwikkelingen en een literatuuranalyse
van stadsrandenproblematiek.
Tussen cultuurhistorie en ruimtelijke dynamiek bestaat een
spanningsveld waarbij zij elkaar kunnen versterken en elkaar
kunnen frustreren. Voor de omgang met cultuurhistorie in de
ruimtelijke ordening worden drie strategieën gepresenteerd,
conserveren, transformeren en negeren. De basis van de drie
strategieën is het nauwkeurig benoemen van de cultuurhistorische
karakteristieken. Transformeren is de meest aangewezen
strategie voor cultuurhistorische setting vanwege de evenwichtige
aandacht voor cultuurhistorische waarde en ruimtelijke dynamiek.
De analyse leidt tot een checklist met zeven aspecten ten aanzien
van planvorming rond cultuurhistorische open ruimte.
De zeven aspecten zijn openheid, verstedelijking, functie, identiteit,
toegankelijkheid, zichtbaarheid, randen en verbinding.
In het schema zijn deelaspecten, onderlinge relaties, de cultuurhistorische
karakteristiek en mogelijke strategieën aangegeven.
Verder kan aan de hand van een analyse van de betreffende
open ruimte het schema ingevuld worden waarbij de onderlinge
relaties duidelijk worden.
Heusden is een vestingstadje aan de Bergse Maas.
De voornaamste ruimtelijke problematiek betreft het gebrek aan
ruimtelijke dynamiek en de nivellering van het landschappelijk
contrast. De landschappelijke en historische relatie met de Maas
is de voornaamste cultuurhistorische karakteristiek.
De ingrepen die volgen zijn het herstel van het (deels verdwenen)
Oude Maasje als landschappelijk element (aspect verbinding
uit de checklist), een nieuwe oostelijke rand voor Oud-
Heusden (aspect randen) en een onderzoek naar een uitbreidingsmogelijkheid
voor Heusden (aspect verstedelijking).
Hulst is de centrale kern in oostelijk Zeeuws-Vlaanderen.
Hulst heeft een lange geschiedenis als frontierstad, van de
Tachtigjarige Oorlog tot en met de Franse Tijd. De karakteristieken
van de open ruimte: kreken en inundatiegebieden en de
linie en de vestingwerken, hangen daar dan ook mee samen,
Belangrijke thema’s zijn de positie van Hulst als ‘Koopstad’ en
de beperkte mogelijkheden voor ruimtelijke ontwikkelingen.
Verder spelen de vitaliteit van het platteland, de positie van de
landbouw en een grote vraag naar waterberging een rol.
De belangrijkste onderdelen van het plan zijn het aanpakken
van een rafelrand (aspect randen), het kappen van bossages
rond de vesting (aspect openheid en zichtbaarheid) en het ontwikkelen
van het (typisch Zeeuws-Vlaamse) krekenstelsel als
drager van natuur, recreatie en waterberging.
De waarde van de methode zit in twee punten. In de eerste
plaats in het bepalen van de cultuurhistorische karakteristieken
waarmee ruimte ontstaat voor een culturele dimensie aan ruimtelijke
ontwikkelingen in de cultuurhistorische open ruimte.
Op de tweede plaats in de handvatten die de checklist biedt voor
bij potentiële ruimtelijke ontwikkeling in de open ruimte om
deze ontwikkeling te gebruiken als transformatie ten gunste van
zowel de cultuurhistorische karakteristieken als de ruimtelijke
ontwikkeling. Verschillende aspecten van de checklist zijn
bruikbaar voor het omgaan met stedelijke open ruimte in het
algemeen, de checklist als geheel niet. De methode van het
bepalen van de cultuurhistorische karakteristiek en die proberen
te behouden is een invalshoek die wel in het algemeen bruikbaar
is.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
24
E.M. van den Hove
Het beheersen van tekeningprocedures
Tekeningbesturingssysteem voor het plannen, bewaken en
bijsturen van het tekenwerk bij Heijmans IBC Bouw
Afstudeerrichting
Uitvoeringstechniek
Afstudeercommissie
Ir. E.R. Poortman
Dr. ir. E.W. Vastert
Ir. M. Bottema
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Heijmans ervaart problemen met het beheersen van de tekeningprocedures.
Uit de analyse blijkt dat maar liefst 84% van
alle sparingstekeningen gemiddeld 34 werkbare dagen te laat
gereed komt. Ook is 85% van alle vormtekeningen te laat
gereed.
Hiertoe is een tekeningbesturingssysteem ontwikkeld op gebaseerd
op het tekeningtraject, welke de onderlinge inhoudelijke
en tijdsgebonden relaties tussen de verschillende tekeningprocedures
weer geeft.
Trefwoorden
Planning
Voorbereiding
Tekeningprocedures
Sparingstekening
Tijdsbeheersing
Aanleiding
Tijd is geld. Op tijd starten met bouwen is om die reden ook van
essentieel belang. Om op tijd te kunnen starten met bouwen,
moet de juiste informatie beschikbaar zijn. Bij Heijmans IBC
Bouw is geconstateerd dat er veel problemen zijn met het op tijd
gereed komen van de werktekeningen. Deze situatie wordt als
problematisch beschouwd. Deze problematische situatie wordt
in beeld gebracht tijdens de analyse bij Heijmans IBC Bouw.
Het beheersen van tekeningprocedures bij Heijmans IBC Bouw
Voor de analyse bij Heijmans IBC Bouw is één tekeningprocedure
onder de loep genomen waarover Heijmans IBC Bouw de
coördinatie heeft, namelijk de sparingsprocedure. De sparingsprocedure
is de tekeningprocedure voor de sparingstekening,
een werktekening waarin de positie en de afmeting van de sparingen
voor de W- en E-installaties zijn getekend. Het doel van
de tekeningprocedure is de definitief voor uitvoering gestempelde
tekening op tijd gereed te krijgen.
Uit de analyse blijkt dat 84% van de sparingstekeningen niet op
tijd gereed is met een gemiddelde overschrijding van 36 werkbare
dagen. Aan dit probleem ligt een aantal knelpunten ten
grondslag. De knelpunten zijn te herleiden tot één hoofdoorzaak.
De hoofdoorzaak is dat de huidige manier van plannen,
bewaken en bijsturen niet leidt tot het beheersen van de sparingsprocedures.
Tevens blijkt dat 85% van de constructieve vormtekeningen te
laat gereed is, waardoor ook 85% van de sparingsprocedures niet
op tijd kan starten. Hieruit blijkt dat de relaties tussen de verschillende
tekeningprocedures van invloed zijn op het wel of
niet op tijd gereed komen van de werktekeningen.
Doelstelling
Uit de analyse blijkt dat de huidige manier van plannen, bewaken
en bijsturen niet leidt tot het beheersen van de sparingsprocedure.
Tevens blijkt dat de inhoudelijke relaties tussen de verschillende
tekeningprocedures essentieel zijn voor het beheersen
van het totale tekenproces. Dit heeft geresulteerd in de doelstelling
voor dit afstudeerproject.
Het ontwikkelen van een tekeningbesturingssysteem gebaseerd
op de onderlinge relaties tussen de verschillende tekeningprocedures,
voor het plannen en bewaken van de tijd bij het maken
van de werktekeningen bij Heijmans IBC Bouw.
Het ontwerptraject
Tijdens het ontwerpen van het tekeningbesturingssysteem zijn
drie belangrijke pijlers ontwikkeld welke de basis vormen van
het systeem.
- De bestaande tekeningprocedures zijn aangepast en opnieuw
vormgegeven:
Allereerst zijn alleen die tekeningprocedures die ook werkelijk
in de praktijk gebruikt worden geselecteerd voor het nieuwe
ontwerp. Van deze procedures zijn de activiteiten gestandaardiseerd,
zodat het eenduidig is wat met een activiteit
bedoeld wordt. Vervolgens is ook de rolverdeling gestandaar
diseerd, waardoor in elke procedure vast ligt welke activiteit
door welke rol wordt vervuld. De procedures zijn uitgetekend
in de vorm van een balkenschema, waarbij door middel van
kleur en arcering de activiteiten en rollen gevisualiseerd zijn;
- De tekeningprocedures zijn aan elkaar gekoppeld in het tekeningtraject:
Zoals reeds genoemd, hebben de verschillende werktekeningen
een inhoudelijke relatie met elkaar. Informatie van de ene tekening
is benodigd voor het maken van de andere tekening. De
inhoudelijke relaties tussen de verschillende soorten werktekeningen
zijn in het zogenaamde tekeningtraject vormgegeven
door de procedures van de werktekeningen aan elkaar te koppelen.
Op activiteitniveau is nu visueel gemaakt wanneer de juiste
informatie gereed is voor een activiteit van een andere procedure.
Niet alleen de inhoudelijke relaties zijn hiermee in beeld
gebracht, maar ook de tijdsgebonden relaties. Men kan pas starten
met activiteit B van procedure Y, wanneer activiteit A van
procedure X is afgerond;
- Een nieuwe tekeningcodering is ontwikkeld welke de inhoud

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 1
25
van de tekening weergeeft:. Op basis van de tekeningcode kan
bepaald worden welke procedure gehanteerd moet worden. De
tekeningcode is opgebouwd uit het type tekening, de locatie en
het bouwdeel. De gefaseerde uitvoering, zoals staat weergegeven
in de overallplanning, bepaalt welke informatie op welke tekening
moet komen te staan. Welk type tekening gemaakt moet
worden, volgt hierbij direct uit het bouwdeel.
Van tekeningtraject naar tekeningplanning
Het ontworpen tekeningtraject vormt de basis voor de tekeningplanning.
Door het invoeren van projectafhankelijke factoren,
wordt het tekeningtraject afgestemd op het betreffende project.
Door het invoeren van partijen, krijgt elke partij zijn eigen rol
met bijbehorende activiteiten. Door het invoeren van locaties en
bouwdelen, worden de tekeningcodes, en hiermee dus ook de te
maken tekeningen, bepaald. Door het invoeren van startdata
voor de uitvoering, wordt het tekeningtraject tenslotte omgezet
tot een tekeningplanning. Uit deze tekeningplanning worden de
partijgebonden taakoverzichten gegenereerd, welke als persoonlijke
leidraad dienen voor het tekenwerk.
daarvan wel of niet een waarschuwing geven. Op basis van deze
waarschuwing kan de coördinator van het tekenwerk actie
ondernemen en de vertraging bijsturen. Hierbij wordt gebruik
gemaakt van de mogelijkheid om gevolgen van vertragingen in
beeld te brengen en vertragingen in te halen door de inzet van
noodmaatregelen. Deze noodmaatregelen dienen handmatig en
naar inzicht van de coördinator van het tekenwerk toegepast te
worden.
Het tekeningbesturingssysteem
Het ontworpen tekeningbesturingssysteem is een gekoppeld
systeem bestaande uit een planningsapplicatie en een documentenbeheersysteem
gebaseerd op een gezamenlijke database op
het Internet. Alle tekeningen bevinden zich in één gezamenlijke
database welke binnen het documentenbeheersysteem beheerd
wordt. In het systeem kunnen de gebruikers, oftewel de betrokken
partijen, tekeningen verzenden, ontvangen en zoeken.
In het tekeningbesturingssysteem kunnen de projectafhankelijke
gegevens daadwerkelijk ingevoerd worden door de coördinator,
waardoor het tekeningtraject omgezet wordt naar een tekeningplanning.
De tekeningplanning wordt automatisch bewaakt
door dit systeem. Het systeem kan signaleren of een tekening
op een bepaalde datum een bepaalde status heeft en op basis

Ing. N.J.C. Jans
Tijd, Geld, Kwaliteit…en Imago dan
Een exploratief onderzoek naar het beheersen van imagoschade
bij complexe infrastructurele projecten
Afstudeerrichting
Construction Management & Engineering
Afstudeercommissie
Ir. A.L.M. van Eekelen
Prof. dr. ir. W.F. Schaefer
Ir. D. Roeleven
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
26
Datum afstuderen
13 december 2005
Samenvatting
Momenteel wordt er bij complexe infrastructurele projecten
voornamelijk beheerst op de “harde” aspecten Tijd, Geld en
Kwaliteit en blijft het expliciet sturen op het beheersen van het
imago een ondergeschoven kindje. De directe gevolgen van
schade aan dit imago zijn namelijk nauwelijks zichtbaar, maar
indirect leidt imagoschade tot een afname van de slagvaardigheid
van projectorganisaties van dergelijke projecten. Een casestudy
bij de projectorganisatie HSL-Zuid en een benchmark
met soortgelijke projecten moeten resulteren in verbeterpunten
voor de beheersing van imagoschade bij complexe infrastructurele
projecten.
Trefwoorden
Risicomanagement
Imagoschade
Communicatie
Projectbeheersing
Infrastructuur
Afbeelding 1
Afbeelding 2
Momenteel wordt er bij complexe infrastructurele projecten
voornamelijk beheerst op de “harde” aspecten Tijd, Geld en
Kwaliteit en blijft het expliciet sturen op het imago nog een
ondergeschoven kindje. De directe gevolgen van schade aan dit
imago zijn namelijk nauwelijks zichtbaar en imagoschade komt
daardoor vaak pas in het vizier van risicomanagers, indien het
direct de continuïteit en beheersbaarheid van het project in
gevaar brengt. Er zijn echter wel indirecte gevolgen van imagoschade
te onderkennen. Het zorgt namelijk voor een afname
van de financiële bewegingsvrijheid van projectorganisaties en
bovendien kunnen relaties met externe partijen hierdoor aangetast
worden. Kortom: imagoschade leidt bij complexe infrastructurele
projecten indirect tot een afname van de slagvaardigheid
van de projectorganisatie.
De doelstelling van dit afstudeeronderzoek is het aandragen
van verbeterpunten voor de beheersing van imagoschade bij
complexe infrastructurele projecten.
Hiervoor is een exploratief onderzoek verricht, dat bestaat uit
een vooronderzoek en een casestudy bij de projectorganisatie
HSL-Zuid.
High-profile infrastructurele projecten zoals de HSL-Zuid staan
door hun complexe karakter in het middelpunt van de belangstelling
van de politiek, de media en de burger.
Deze complexiteit wordt bijvoorbeeld gekenmerkt door de ruimtelijke-,
economische- en maatschappelijke impact op de omgeving,
de lange doorlooptijd met veranderende behoeften en -
eisen en het grote aantal actoren met ieder hun eigen belangen.
De aanspraak op publieke financiële middelen, de geëmancipeerde
maatschappij en het moeizaam kunnen aantonen van
nut en noodzaak maken het bij dit soort projecten nog eens
extra noodzakelijk dat het imago voldoende positief wordt
gevoed, om de hierboven genoemde gevolgen van imagoschade
te kunnen mitigeren.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
27
Complexe infrastructurele projecten bouwen voortdurend aan
hun imago in de samenleving, of ze nu willen of niet.
Hoe beter dat imago, hoe effectiever zij kunnen optreden. Het
imago van het project, en daarmee de projectorganisatie, bepaalt
namelijk hoe er vanuit de maatschappij en de politiek wordt
gereageerd op bepaalde issues. Bij een sterk imago kunnen deze
issues wellicht worden afgedaan als een incident. Een sterk
imago werkt hierin dus als een verdedigingswal.
Positief voeden van dit imago kan door zichzelf te positioneren
middels kernboodschappen die weliswaar veelvuldig herhaald
moeten worden, om omgepikt te worden door de doelgroep.
Ook door promotionele activiteiten te ontplooien, en deze te
koppelen aan de werkzaamheden en de techniek, is men in staat
om niet alleen overlast en andere negatieve informatie te communiceren.
Daarnaast is draagvlakvorming bij alle partijen essentieel voor
het op succesvolle wijze ontwikkelen en uitvoeren van complexe
projecten. Door de omgeving tijdig en inhoudelijk bij het project
te betrekken via zorgvuldige interactie en vormen van inspraak
kan maatschappelijk draagvlak gecreëerd worden, wat weer zijn
weerslag heeft op de politieke steun. Vanuit de literatuur wordt
hierbij ingezet op verregaande inspraakmogelijkheden, terwijl
bij onderzochte projecten ook het beeld bestaat dat deze
inspraak bij voorbaat moeizaam verloopt vanwege het “Not in
my backyard”-gevoel bij omwonenden en ongewenst is omdat
het vertragend werkt. Van belang is in ieder geval dat duidelijk
wordt aangegeven in hoeverre inspraak mogelijk is. Ook loont
het om stakeholders te betrekken bij het onderzoek naar oplossingsmogelijkheden
voor bijvoorbeeld het ontwerp of bij
beheersmaatregelen, zodat door hen zelf conclusies kunnen
worden getrokken.
Uit de casestudy bij de projectorganisatie HSL-Zuid kan worden
geconcludeerd dat aannemers zich een andere rol aanmeten dan
de overheid. Terwijl de projectorganisatie HSL-Zuid pro-actief
stuurt op het voorkomen van imagoschade, repareert een aannemer
problemen vaak achteraf. De huidige contractvormen met
aannemers staan imagobeheersing daarom in de weg, omdat
hierin geen stimulans is ingebouwd, waardoor een aannemer
zich actief opstelt. Het verdient daardoor aanbeveling om te
onderzoeken hoe een aannemer (gedwongen) bewuster gemaakt
kan worden ten aanzien van de omgeving om imagoschade te
voorkomen.
Een pro-actieve manier van imagobeheersing is het overdraagbaar
maken van technische informatie richting burgers en
media. Zij moeten namelijk de vertaalslag kunnen maken tussen
hetgeen ze fysiek waarnemen en de (technische) beslissing
of oorzaak die hieraan ten grondslag ligt. Burgers en media
moeten vaak, behoudens geïnformeerd, ook overtuigd worden
om deze vertaalslag te kunnen en willen maken.
De afdeling Communicatie moet bij complexe infrastructurele
projecten bovendien voldoende beïnvloedend gebruikt worden
op het besluitvormingsproces, zodat de omgeving hierin wordt
meegenomen. Hierbij moet interne transparante communicatie
actief gestimuleerd worden, zodat de feitelijke grondslag
omtrent issues bekend is, en men een gedegen beheersingsadvies
kan aanleveren.

S. Jongerius
De Slimfaçade
De ontwikkeling van een geprefabriceerd, modulair façadesysteem
met geïntegreerde installatietechniek
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Ir. A.W.C. Timmermans
Dr. ir. H.L. Schellen
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Dit afstudeerproject betreft de ontwikkeling van een façadesysteem
binnen de Slimbouwen© strategie. Deze strategie heeft
het bereiken van een hoger niveau van industrialisatie binnen
de bouwsector als doel. Dit kan worden bereikt door slim te ontwerpen,
efficiënt gebruik van materiaal, prefabricage en flexibele
integratie van installatietechniek. Het uiteindelijk ontwikkelde
façadesysteem, de Slimfaçade, bestaat uit geprefabriceerde, kanten-klare
elementen met geïntegreerde installatietechniek. Op de
bouwplaats hoeven de elementen slechts aan de draagconstructie
te worden opgehangen en worden de installatietechnische
componenten door flexibele koppelingen op de gebouwinstallaties
aangesloten. Met het ontwikkelde systeem is het mogelijk
snel te bouwen en worden de werkzaamheden op de bouwplaats
beperkt.
Afbeelding 1
28
Trefwoorden
Tweede huid façade
Integratie
Installatietechniek
Prefabricage
Modulair
Afbeelding 4
Inleiding
Wanneer de bouwsector wordt vergeleken met andere industriële
takken blijkt dat het niveau van industrialisatie binnen de
bouw erg beperkt is. Dit wordt veroorzaakt door de lange bouwketen
en de vervlechting van leidingen en kanalen met bouwkundige
delen. Als antwoord hierop is de Slimbouwen© strategie
ontwikkeld. Het doel van deze strategie is het realiseren van
een hoger niveau van industrialisatie door ontkoppeling van
bouwkundige delen en installatietechniek. Met name gedurende
de afbouwfase vinden er veel verschillende werkzaamheden
gelijktijdig plaats, welke vaak onderling afhankelijk zijn. De
kernpunten van de strategie zijn flexibiliteit, slank en licht
construeren en het realiseren van procesvoordelen.
Het onderzoek naar en de productontwikkeling binnen de
Slimbouwen© strategie maken onderdeel uit van het onderzoeksprogramma
van de unit Architectural Design &
Engineering. Dit afstudeerproject betreft de ontwikkeling van
een façadesysteem binnen de Slimbouwen© strategie. Dit heeft
geleid tot de ontwikkeling van een façadesysteem dat is opgebouwd
uit grote, geprefabriceerde elementen. In deze elementen
is de noodzakelijke installatietechniek flexibel geïntegreerd.
De elementen worden kant-en-klaar op de bouwplaats aangeleverd.
Ze zijn eenvoudig te monteren en worden door middel
van flexibele koppelingen op de gebouwinstallaties aangesloten.
Op deze wijze wordt de hoeveelheid werkzaamheden op de
bouwplaats verminderd, de bouwtijd verkort en wordt er een
stap gedaan richting een sequentiële inrichting van het bouwproces.
Onderzoek
Alvorens met de ontwikkeling van de Slimfaçade is begonnen is
er onderzoek verricht en is er een Programma van Eisen opgesteld.
Het doel van het uitgevoerde onderzoek is het vaststellen
van mogelijkheden en kansen voor een dergelijk façadesysteem.
Hierbij is onderzoek verricht naar bestaand geveltypologieën, de
praktijk waarin gevelbouwondernemingen opereren, de

Afbeelding 2
Afbeelding 3
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5
zogenaamde leidingproblematiek en het mogelijke toepassingsgebied.
De bestaande geveltypologieën zijn geanalyseerd en er is
onderzocht welk type de beste mogelijkheden biedt om te dienen
als basis voor de ontwikkeling van de Slimfaçade. Met name
de mogelijkheden voor prefabricage en de integratie van installatietechniek
speelden een belangrijke rol. Op basis van de resultaten
is gekozen voor de tweede-huid-façade. Dit type is een
actieve gevel, waarbij de installatietechniek een belangrijke rol
speelt. Daarnaast is dit type relatief complex van opbouw. Door
prefabricage van grote, kant-en-klare elementen is dus relatief
veel winst te bereiken.
Uit het onderzoek naar de praktijk waarin gevelbouwondernemingen
opereren is gebleken dat prefabricage en de integratie
van installatietechniek in de gevel op meerdere vlakken voordelen
biedt. Gevelbouwondernemingen beginnen dit in te zien en
nemen dan ook stappen in deze richting. De ontwikkelingen
gaan dan ook richting grotere, geprefabriceerde gevelelementen
met geïntegreerde installatietechniek. De mogelijkheden voor
deze ontwikkelingen liggen voornamelijk binnen de utiliteitsbouw.
De resultaten van het onderzoek hebben, samen met de
algemeen geldende eisen, geleid tot een Programma van Eisen.
Dit PvE vormt de randvoorwaarden voor de ontwikkeling van de
Slimfaçade. Door de complexiteit van de tweede-huid-façade als
geveltypologie is een extra analyse van dit actieve geveltype uitgevoerd.
Hierdoor is een goed inzicht verkregen in de bouwtechnische,
constructieve, bouwfysische en installatietechnische
aspecten van de tweede-huid-façade.
Ontwikkeling
Op basis van het Programma van Eisen en de analyse van de
tweede-huid-façade is in verschillende stappen toegewerkt naar
een Definitief Ontwerp. Het DO is hierna technisch uitgewerkt.
Er is eerst een Voorlopig Ontwerp ontwikkeld, waarbij gebruik is
gemaakt van een analytische ontwerpmethode. Verschillende
(deel)varianten zijn ontwikkeld en beoordeeld.
Afbeelding 6
Voor de beoordeling is gebruik gemaakt van de Kesselringmethode.
Met deze methode is het mogelijk meerdere producten
of processen ten opzichte van elkaar te beoordelen. Op basis
hiervan is één variant gekozen, welke het VO vormt. Het VO is
daarna getoetst aan de probleem- en doelstelling en het
Programma van Eisen. Dit heeft geleid tot de doorontwikkeling
van het VO, waarbij op verschillende punten wijzigingen zijn
aangebracht. Met name de constructieve opbouw en de integratie
van installatietechniek vormden een knelpunt. Op deze wijze
is het DO tot stand gekomen. Het DO is daarna ten aanzien van
de bouwtechniek, de bouwfysica, de constructie en de installatietechniek
technisch uitgewerkt.
Resultaat
Het resultaat is een hoogwaardige tweede-huid-façade, welke is
opgebouwd uit geprefabriceerde, kant-en-klare elementen. De
elementen zijn verdiepingshoog uitgevoerd en hebben een
breedte van 3600mm. Ze hebben een modulaire opbouw die is
gebaseerd op een maatsysteem van 1200mm. De benodigde
installatietechniek, zoals inductie-units, mechanisch aangedreven
zonwering, regulerende kleppen etcetera, zijn flexibel geïntegreerd.
Het systeem biedt goede mogelijkheden om per toepassing
te worden aangepast aan de randvoorwaarden die uit
een bouwproject voortkomen. Dit heeft betrekking op zowel de
opbouw alsmede de bouwfysische eigenschappen van de elementen
en de geïntegreerde installatietechniek. De elementen
worden op eenvoudige wijze aan de draagconstructie opgehangen
en worden onderling aangesloten door middel van koppelprofielen.
Op deze wijze is een façadesysteem gerealiseerd dat
deels projectonafhankelijk kan worden geproduceerd, flexibel is
en waarmee snel kan worden gebouwd.
29

P.A. Keeman
Duurzame Instandhouding van
Monumenten
‘Heden beslissen over de toekomst van het verleden’;
Op Weg naar een Beslisinstrument voor de Duurzame
Herbestemming van Monumenten
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
30
Afstudeercommissie
Dr. ir. P.A. Erkelens
Ir. G.J.W. van den Brand
Dr. T.A. Arentze
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Een duurzame instandhouding van monumenten gaat verder
dan een harmonie tussen de gedachtegoederen achter duurzaam
bouwen en Monumentenzorg; vanuit de duurzame samenleving
zijn immers meer waardekaders te benoemen van waaruit er
bepaalde prestaties van deze gebouwen verlangd worden.
De duurzame herbestemming van een monument valt of staat
bij de beslissingen die gedurende de programma- en ontwerpfase
van het herbestemmingproces genomen worden om deze verschillende
duurzaamheidwaarden van het monument te behouden
en te stimuleren.
Een beslisinstrument kan daarbij ingezet worden om de ‘duurzaamheidpotentie’
van mogelijke beslisopties te evalueren zodat
bewuste keuzes gemaakt worden ten aanzien van het voortbestaan
van het monument.
Trefwoorden
Duurzaamheid
Instandhouding
Monumenten
Herbestemmingproces
Beslisinstrument
Tot op heden hebben monumenten de bescherming genoten
van de Monumentenwet ten aanzien van tal van ‘duurzaamheideisen’
uit het Bouwbesluit, maar er mag verwacht worden dat
daar in de nabije toekomst ingrijpende veranderingen in zullen
komen: Sbr, RdMZ, Rgd en NIBE hebben tezamen het traject
naar de verzoening tussen de gedachtegoederen achter
Monumentenzorg en duurzaam bouwen reeds ingezet met de
ontwikkeling van het Nationaal Pakket Duurzame
Monumentenzorg. Er is echter nog niemand geweest die gekeken
heeft naar de betekenis die het begrip duurzaamheid in een
ruimere, maatschappelijke context voor de ons cultureel erfgoed
zou kunnen hebben.
De probleemstelling die voor deze studie geformuleerd is, luidt
daarom: Is er een handelsvisie te ontwikkelen waarbij duurzaamheid
geïntegreerd wordt bij de instandhouding van monumenten
Het doel is om een voorzet te geven voor de ontwikkeling van
een beslisinstrument dat behulpzaam is bij de bewuste vorming
van een concept voor de duurzame herbestemming van een
monument.
Elk gebouw dient gezien te worden als een tijdelijk resultaat van
een organisatorisch proces waarbij een afstemming plaatsvindt
Figuur 1 Bouwcyclus van een monument
Figuur 4 Indicatie van een achteraf geconstateerd concept dat mogelijk
toegepast is bij de herbestemming van het Glaspaleis in Heerlen
tussen verschillende partijen die op verschillende tijdstippen
betrokken zijn bij de stichting, inrichting, onderhoud en het
beheer van het gebouw. Dit proces wordt het bouwproces
genoemd en wordt in traditionele zin onderverdeeld in een
programma-, ontwerp-, uitvoering en gebruikfase. Deze
gebruiksfase kan in de praktijk decennia lang duren zonder dat
er noemenswaardige veranderingen aan het gebouw plaatsvinden.
Door de voortdurend veranderende eisen die wij aan de
huisvesting van onze activiteiten stellen en de onmacht van de
starre gebouwen om daar aan tegemoet te komen, zal er zich
vroeg of laat een instandhoudingvraagstuk voordoen waarbij de
afweging gemaakt wordt of dat het de moeite loont om het
gebouw te hergebruiken (in de vorm van renovatie of herbestemming)
of dat het ‘beter’ gesloopt kan worden om vervolgens
plaats te maken voor een geheel nieuw gebouw. Dit proces van
gebruik en hergebruik kan zich bij een ‘regulier’ gebouw vaker
dan eens herhalen, maar in het algemeen kan gesteld worden
dat als het gebouw geen bijzondere waarden vertegenwoordigt,
het uiteindelijk gesloopt zal worden.
Monumenten zijn gebouwen die wel bijzondere waarden vertegenwoordigen.
Het zijn zogenaamde cultuurdragers die de
waarden en normen van de samenleving van generatie op generatie
doorgeven en zodoende het raamwerk behouden waarbinnen
individuen kunnen overleven. Eventuele sloop van een
monument dient dan ook ten alle tijden voorkomen te worden.
Daarom is er bij de instandhouding van monumenten in wezen
sprake van een bouwcyclus (figuur 1): een bouwproces waarbij
uitgegaan wordt van een oneindig (her)gebruik van het gebouw
als cultuurdrager èn gebruiksvoorwerp.
De duurzame instandhouding van monumenten heeft naar
mijn inzicht betrekking op het doen voortbestaan van àlle waarden
die vanuit de samenleving aan het gebouw worden toegekend.
Dit houdt in dat er naast de ecologische en culturele waarde
die in eerste instantie meestal met de duurzaamheid van een
monument geassocieerd worden, nog meer waardekaders

Figuur 2 Duurzaamheidwaarden die vanuit de samenleving aan een
gebouw worden toegekend
Figuur 3 Ontwikkeling van het informatieniveau en de invloed van beslissingen
op het resultaat gedurende het verloop van een bouwcyclus
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 5 Screendump van de Recycle Bin voor Monumenten
(figuur 2) benoemd zijn waarbinnen de prestaties (energiegebruik
is bijvoorbeeld een prestatie die behoort tot de ecologische
waarde) die door het gebouw geleverd worden, in stand gehouden
dienen te worden.
Duurzame instandhoudingingrepen in monumenten komen
vervolgens tot stand door het behoud van de prestaties die reeds
door het gebouw geleverd worden en de benutting van de expliciete
potenties die daarnaast geboden worden om andere prestaties
te verbeteren (bijvoorbeeld door het uitbuiten van de voordelen
van de hoge ruimtes voor daglichttoetreding en/ of dubbel
gebruik; betrekking hebbende op o.a. de waarde voor individu
en de ecologische waarde van een gebouw).
Herbestemming behoort tot één van de mogelijke instandhoudingingrepen
die in een monument gepleegd kunnen worden
en komt er in essentie op neer dat er een nieuwe gebruiksfunctie
aan het monument toegekend wordt en er daarmee een nieuwe
bouwcyclus ingezet wordt die ertoe leidt dat het bestaande
gebouw zodanig aangepast wordt dat het in de behoeften van de
nieuwe gebruiker(s) kan voorzien.
Bezien we de herbestemming van een monument als een beslisproces,
dan blijkt dat de beslissingen die gedurende de programma-
en ontwerpfase van deze nieuwe bouwcyclus genomen
worden cruciaal zijn voor de duurzame instandhouding van het
monument (figuur 3).
Daarom zou er in deze fases een concept –bestaande uit een
gewogen en onderling afgestemde selectie uit een set van vooraf
bepaalde duurzame strategieën- gevormd en ingezet moeten
worden om een ‘duurzame richting’ te geven aan de meest cruciale
beslissingen. Na afloop van het herbestemmingproces kan
een dergelijk concept voorzien in een representatieve weergave
van de wijze waarop er gedurende het herbestemmingproces
aandacht besteed is aan de duurzame instandhouding van het
monument (figuur 4).
Figuur 6 Beoogde functionele opbouw van en interactie met de Recycle
Bin voor Monumenten
Onder de noemer Recycle Bin voor Monumenten is een voorzet
gegeven voor de manier waarop een beslisinstrument opgebouwd
zou moeten worden om behulpzaam te zijn bij de vorming
van een dergelijk concept voor de duurzame herbestemming
van een monument. Deze voorzet betreft een voorstel
voor een interactief hulpmiddel (figuur 5) dat voorziet in de procedurele
en evaluatieve richtlijnen om tot bewuste beslissingen
te komen ten aanzien van de duurzame instandhouding van
monumenten.
Binnen dit instrument is een vooronderzoek opgenomen dat
voor aanvang van ieder herbestemmingproces dient plaats te
vinden en waarmee aan de hand van kenmerkende eigenschappen
met betrekking tot de totstandkoming, ontwikkeling en
hedendaagse waardering van het monument een beroep gedaan
wordt op de juiste beslisprocedure die in het instrument opgenomen
is en in de daarop volgende programma- en ontwerpfase
doorlopen zal worden.
Door de integratie van de evaluatietechnieken Analytic
Hierarchy Process en Decision Networks wordt de gebruiker
van het instrument in staat gesteld om zijn ambities ten aanzien
van de duurzame instandhouding het monument zodanig
te kwantificeren dat het programma bij iedere beslissing die volgens
de geconstateerde procedure genomen moet worden, aangeeft
wat de meest duurzame van de mogelijke beslisvarianten
is. Hoewel geconcludeerd wordt dat er nog een lange weg afgelegd
zal moeten worden voordat de Recycle Bin voor
Monumenten als bruikbaar en betrouwbaar beslisinstrument
opgeleverd kan worden, geeft dit voorstel reeds een indicatie
van de toegevoegde waarde die dit instrument kan leveren:
namelijk het voorzien in een procedure waarmee de kenmerkende
eigenschappen over het verleden van een monument in
relatie gezet worden tot de duurzaamheideisen die heden aan
het gebruik van het gebouw gesteld worden zodat bewuste
beslissingen genomen kunnen worden ten aanzien van de toekomst
(het voortbestaan) van het monument.
31

C.G. van Kempen
Strategisch woonzorgbeleid
De integratie van de totstandkoming van een woonservicezone
met het strategisch voorraadbeleid van een corporatie
Afstudeerrichting
Vastgoedbeheer
Afstudeercommissie
Drs. J.J.A.M. Smeets
Ir. S.J.E. Maussen MRE
M. van Lamoen
De Nederlandse samenleving vergrijst. Het aantal ouderen
neemt toe en zij willen zo lang als het kan, zelfstandig blijven
wonen. Met het oog op verdere vergrijzing zal er op den duur
een tekort aan verpleeg– en verzorgingsplaatsen binnen de huidige
intramurale setting ontstaan. Een belangrijke rol in de
extramuralisering van zorg is de ontwikkeling van woonservicezones.
Woonstichting St. Joseph probeert in te spelen op de groter
wordende zorgbehoefte. Daarnaast probeert zij haar strategisch
voorraadbeleid te implementeren in de organisatie. De uitdaging
is om de totstandkoming van een woonservicezone te
combineren met het strategisch voorraadbeleid.
Deze aanleiding heeft geleid tot het formuleren van de volgende
probleemstelling: Op welke manier kan Woonstichting St.
Joseph te Boxtel de totstandkoming van een woonservicezone
integreren met het strategisch voorraadbeleid
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
32
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Een onderzoek naar een manier om de procesmodellen van
strategisch voorraadbeleid en de totstandkoming van een woonservicezone
te integreren. Hierbij is het model van het strategisch
voorraadbeleid voornamelijk portefeuillegericht en het
model voor de totstandkoming van een woonservicezone
gebiedsgericht. Om integratie tot stand te brengen wordt er
gekeken naar de verschillende managementniveaus binnen een
organisatie. Dit resulteert vervolgens in een geïntegreerd model.
Trefwoorden
Wonen
Zorg
Welzijn
Strategisch voorraadbeleid
Corporatie
Strategisch voorraadbeleid
Strategisch voorraadbeleid zijn alle activiteiten die een woningbeheerder
in onderlinge samenhang als onderdeel van een
marktgerichte, strategische en integrale visie ontplooit. Ze hebben
tot doel de woningvoorraad op kortere en langere termijn in
overeenstemming te houden en/of te brengen met de zich ontwikkelende
marktvraag en bedrijfsdoelen van de verhuurder.
Het strategisch voorraadbeleid is ontstaan vanuit de bedrijfskunde
als een strategisch marketing planningsproces. Dit proces is
opgebouwd uit een aantal fasen die het proces beschrijven. Aan
de hand van het model van het strategisch marketing planningsproces
zijn er verschillende modellen ontwikkeld ten aanzien
van het strategisch voorraadbeleid.
Woonservicezone
Woonservicezones zijn wijken waarbinnen zorgwoningen, welzijnsactiviteiten
en zorgactiviteiten worden geclusterd ten behoeve
van ouderen, lichamelijk en verstandelijk gehandicapten. Het
gaat echter om wijken waar het voor iedereen - al dan niet met
zorgbehoefte - aangenaam wonen en leven is. Voor het slagen
van de woonservicezone is naast aanbod van huisvesting het
aanbod van welzijn- en zorgdiensten van groot belang. Om de
totstandkoming van een woonservicezone in goede banen te
implementeren in de organisatie, is een stroomschema van toepassing.
Integratie procesmodellen
Om integratie totstand te brengen wordt bij beide procesmodellen
gekeken naar de verschillende managementniveaus, namelijk
strategisch, tactisch en operationeel niveau van de organisatie.
Dit resulteert in de figuur. Ten eerste dient de corporatie
haar visie & missie geformuleerd te hebben, zodat helder is wat
haar standpunt is ten aanzien van bijvoorbeeld wonen, zorg en
welzijn, strategisch voorraadbeleid en samenwerking.
Vervolgens kan er initiatief genomen worden. Er wordt draagvlak
gecreëerd onder andere actoren tijdens een startbijeenkomst
en vervolgens worden de samenwerkingspartners
gezocht, waarmee de woonservicezone daadwerkelijk wordt
gerealiseerd. Een van de activiteiten tijdens de initiatieffase is
het inventariseren van de lokale situatie, zodat het aanbod van
wonen, zorg en welzijn duidelijk wordt. Dit komt overeen met
een deel van de externe en interne analyse. In de analyse van de
woningmarkt en complexkenmerken wordt namelijk al aandacht
besteed aan het woningaanbod. De interne en externe analyse
kan vervolgens geheel uitgevoerd worden. Op basis van het
startdocument kan de concept-intentieverklaring getekend worden.
Alle actoren dienen deze te tekenen. Indien men het niet
eens wordt, kan er nog besloten worden te stoppen.
De visiefase kan gestart worden. Alvorens er een gezamenlijke
visie opgesteld kan worden, moet de corporatie haar beleidsuitgangspunten
omschreven hebben. Beleidsuitgangspunten als
het woon-zorgbeleid, het financiële beleid en het kwaliteitsbeleid
spelen een rol bij de totstandkoming van een woonservicezone.
Deze beleidsuitgangspunten kunnen vervolgens worden meegenomen
tijdens het vormen van de visie. Voor de gezamenlijke
visie is het van belang dat de verschillende visies van de actoren
worden geïnventariseerd, waarna de uitgangspunten en randvoorwaarden
voor de totstandkoming van de woonservicezone
helder kunnen worden beschreven.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 1 Integratie van de procesmodellen
33
Een globale haalbaarheidsanalyse behoort tot het zogenaamde
visiedocument. De visiefase wordt afgerond met een visiedocument
en de ondertekening van de intentieverklaring. Deze dienen
door alle partijen ondertekend te worden, maar ook hier
geldt dat er nog tot stoppen kan worden overgegaan.
Aan het begin van de ontwerpfase wordt de projectorganisatie
opgericht en kan het ontwerp voor de woonservicezone gemaakt
worden. Aan de hand van de cyclus Programma van Eisen, ontwerp,
haalbaarheid en alternatieven, kan het ontwerp worden
gemaakt. Nadat het ontwerp is gemaakt, kunnen voor de verschillende
complexen de strategieën worden uitgewerkt, waarna
deze getoetst worden op haalbaarheid. Aan het einde van de ontwerpfase
is men al zo ver in het proces dat er geen sprake meer
kan zijn van stoppen. Door het cyclische proces van de ontwerpfase
kan het ontwerp zo ontwikkeld worden dat het proces de
volgende fase ingaat.
De realisatie van de woonservicezone kan worden gestart. Bij
nieuwbouw worden de gebouwen opgeleverd en bij bestaande
bouw worden de woningen aangepast aan levensloopbestendige
kwaliteit. Na oplevering en/of aanpassing van het vastgoed kunnen
de beheerplannen worden opgesteld en aangepast, zodat dit
alles geïmplementeerd kan worden in de organisatie. Bovendien
kunnen de actoren starten met de samenwerkingprojecten en
dienstverlening. Het model is getoetst in de praktijk, hieruit
blijkt dat blijkt dat het geïntegreerde model werkt. Als alle stappen
opeenvolgend doorlopen worden, kan een beeld gevormd
worden van wat Woonstichting St. Joseph dient te doen om het
strategisch voorraadbeleid te integreren met de totstandkoming
van een woonservicezone.
Om integratie totstand te brengen worden de procesmodellen
als leidraad gebruikt. Bij beide modellen wordt gekeken naar de
verschillende managementniveaus van een organisatie, namelijk
strategisch, tactisch en operationeel niveau. Hieruit blijkt dat de
stappen uit de modellen voornamelijk na elkaar doorlopen worden.
Conclusie
De modellen voor de totstandkoming van de woonservicezone
en het strategisch voorraadbeleid zijn lastig te integreren. Dit
heeft voornamelijk te maken met het feit dat het model voor de
totstandkoming van de woonservicezone gebiedsgericht is, en
het model van het strategisch voorraadbeleid portefeuillegericht.

B.W.J. Kleiren
De vraag naar gemeentelijk
vastgoed inzichtelijk.
De ontwikkeling en toepassing van een beslissingsondersteunende
methode.
Afstudeerrichting
Vastgoedbeheer
Afstudeercommissie
Dr. W.J.M. Heijs
Ir. H.A.J.A. Appel-Meulenbroek
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
34
Samenvatting
The goal of the research is to design a decision-support method
for the public real estate management of local authorities to
analyse user needs, in order to optimize the public real estate
portfolio. Through the use-processes of PRE, usergroups can be
determined. Next, user needs can be analysed. The translation of
needs into real estate demands is the programming brief.
Comparison of the programming brief and the current used real
estate could produce information about a possible mismatch.
This information can be used to support decisions to optimise
the local public real estate portfolio.
Trefwoorden
Vraagzijde vastgoed
Behoeften
Gebruikers
Programma van Eisen
Vastgoedbeheer
Inleiding
Dit onderzoek behandelt de vraagzijde van gemeentelijk vastgoed.
De waarde van het vastgoed van alle Nederlandse gemeenten
samen wordt geschat op 40 miljard euro. Optimalisatie van
de gemeentelijke vastgoedportefeuilles door middel van informatie
over de vraagzijde zou een enorme financiële impact kunnen
hebben.
Drie verschillende perspectieven ondersteunen de aandacht voor
de vraagzijde:
1. Het bezitten van vastgoed zou geen doel moeten zijn voor
gemeenten.
2. Maatschappelijke ontwikkelingen ondersteunen de verlegging
van de focus op het aanbod naar de focus op de vraag.
3. Het gemis aan informatie over de vraagzijde van gemeentelijk
vastgoed wordt daarmee onderkend.
De volgende doelstelling is voor het onderzoek geformuleerd:
“Het ontwerpen van een beslissingsondersteunende methode
waarmee de vraag naar gemeentelijk vastgoed inzichtelijk wordt
gemaakt en waarbij het verkregen inzicht gerelateerd wordt aan
de huidige gemeentelijke vastgoedportefeuille, teneinde een bijdrage
te leveren aan de optimalisatie ervan.”
Gemeentelijke context
Een vastgoedorganisatie kent doorgaans een strategisch
(portfolio management), tactisch (asset management) en operationeel
(property management) niveau. De gemeentelijke
vastgoedorganisatie is op het niveau van het portfolio management
en asset management nauwelijks ontwikkeld.
Het is belangrijk dat hieraan invulling wordt gegeven.
Daarnaast is (strategisch) vastgoedbeleid geen gemeengoed bij
gemeenten. Hierin wordt de gemeentelijke vastgoeddoelstelling
geformuleerd en wordt beschreven hoe deze wordt bereikt in
termen van middelen, processen, prestaties en beoogde maatschappelijke
effecten. Strategisch vastgoedbeleid kan worden
beschouwd als een ‘routekaart’ voor het gemeentelijk vastgoedbeheer.
Ook hiervoor geldt dat aan de ontwikkeling ervan
gewerkt wordt.
Met strategisch vastgoedbeleid is het mogelijk om beter richting
te geven aan beslissingen. Hiermee wordt vermeden dat de
meeste beslissingen met betrekking tot het gemeentelijk vastgoed
op ad hoc basis worden genomen.
Vraagzijde vastgoed
De vraagzijde van maatschappelijk vastgoed is het Programma
van Eisen van alle gebruikers van het betreffende vastgoed.

Figuur 1 de vraagmethode
Het Programma van Eisen bestaat uit prestatie-eisen die invulling
geven aan de gebruikersbehoeften die gebruikers hebben
ten aanzien van het vastgoedobject.
Om tot het Programma van Eisen te komen, wordt eerst geïnventariseerd
wie de gebruikers van een vastgoedobject zijn.
Vervolgens worden deze gebruikers ingedeeld in gebruikersgroepen.
Daarna worden van alle gebruikersgroepen de gebruikersbehoeften
geïnventariseerd. De gebruikersbehoeften worden
vervolgens omgezet in prestaties. De koppeling tussen de prestatie
en de daarbij behorende behoefte is de prestatie-eis.
Het totale overzicht van prestatie-eisen is het Programma van
Eisen.
Ontwerp vraagmethode
De gemeentelijke situatie stelt een aantal voorwaarden aan de
vraagmethode:
• De vraagmethode wordt aangesloten op het operationele
niveau;
• De vraagmethode heeft een open karakter;
• De vraagmethode heeft een algemeen karakter;
• Alleen de ruimtelijk-functionele vraag wordt inzichtelijk
gemaakt;
• De vraagmethode maakt zoveel mogelijk gebruik van beschikbare
informatie.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
35
Voor de vraagmethode is een tweetal doelen geformuleerd:
• Het inzichtelijk maken van de vraagzijde van maatschappelijk
vastgoed;
• Het verleggen van de focus op het operationeel niveau naar
de focus op het operationeel, tactisch en strategisch niveau
Toepassing vraagmethode
De resultaten van de toepassing van de vraagmethode hebben
concreet inzicht gegeven in de punten waar het object er niet in
slaagt invulling te geven aan datgene wat gevraagd wordt door
de gebruikers van het object. De informatie die met de vraagmethode
verkregen kan worden is beslissingsondersteunend.
Conclusies en aanbevelingen
De vraagmethode helpt om de aandacht meer te verdelen over
het aanbod en de vraagzijde van het aanbod. Informatie die met
de vraagmethode verkregen wordt, dient te worden opgeslagen,
zodat het kan worden gebruikt bij onderzoeken in de toekomst.
Enerzijds is vraaginformatie alleen van nut is als het in het grotere
kader van strategisch vastgoedbeheer wordt geplaatst.
Anderzijds behoort het aanbod te worden aangesloten op de
vraag, in plaats van andersom. Het is dus belangrijk dat de aandacht
voor de vraag wordt vergroot.

Ing. J.J.M. van ’t Klooster
Integrale productontwikkeling
Een samenwerking van gebruiker, vormgever en producent.
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Ir. G.J.W. van den Brand
Ir. M.H.P.M. Willems
Datum afstuderen
29 november 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Integrale ontwikkeling van bouwproducten volgens het GVPmodel
leidt tot succes. Het model kan functioneert als communicatiemiddel,
en als fysieke vertaling van de relaties tussen de
gebruiker, vormgever en producent. .
Trefwoorden
Woningbouwsysteem
Integraal
Gebruiker
Vormgever
Producent
Figuur 1 GVP-model
36
Figuur 4 Impressie gevelzone
Waarom mislukt de ontwikkeling van woningbouwsystemen in
Nederland Uit een analyse naar faalfactoren blijkt het noodzakelijk
om integraal te ontwikkelen. Hieruit volgt de probleemstelling;
kan integrale ontwikkeling leiden tot een succesvol
bouwproduct Allereerst wordt het begrip ‘integrale ontwikkeling’
vertaald in een procesmodel, het GVP-model, vervolgens
wordt de potentie ervan getoetst. Het GVP-model heeft drie
variabelen: gebruiker, vormgever en producent. De invloed van
de variabelen binnen een ontwikkeling bepaalt de plaats van het
bouwproduct in het GVP-model. Is de invloed van alle drie de
partijen hoog dan is er sprake van integrale ontwikkeling.
Dit is uitgangspunt voor de hypothese; de kans van slagen van
een woningbouwsysteem is afhankelijk van de mate van integrale
ontwikkeling. De hypothese is onderzocht op waarschijnlijkheid
door zestien bestaande projecten in te vullen in het procesmodel.
Geen van de projecten is een succes gebleken en bij
geen van de projecten is er sprake van integrale ontwikkeling.
De relatie zou er dus wel eens kunnen zijn. Om dit te toetsen
wordt een bestaande woning, de Heiwo-woning, doorontwikkeld
en een bouwdeel, de integrale façade, ontwikkeld volgens het
GVP-model.
De Heiwo-woning wordt doorontwikkeld door de ontbrekende
partij, de gebruiker, toe te voegen. Daarbij dienen de kwaliteiten,
de gezoneerde opzet, van de woning te worden behouden.
De ingrepen volgen uit de tekortkomingen van de woning.
De verbeterpunten zijn:
1. Herzonering van de plattegrond. Dat de woning een duidelijke
voor en achterkant heeft leidt tot enkel een lineaire of
matjes-achtige verkaveling.
2. Doorontwikkelen voor een doelgroep. Doordat niet duidelijk
is voor wie de woning is ontwikkeld is ook niet duidelijk wie
er zijn voordeel mee doet.
3. Ontwikkel een projectafhankelijk karakter voor de woning.
De woning heeft een hightech uitstraling die niet geacceteerd
wordt door de gebruiker.

Figuur 2 Plattegrond comfortabel wonen
AFiguur 3 Impressie comfortabel wonen
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 5 Details en model gevelzone
37
Stap 1: De woning wordt hergezoneerd door de facilitaire ruimtes
te verplaatsen van de gevel naar de kern. Hierdoor ontstaan
achter beide gevels leefruimtes zodat de woning geen voor- en
achterkant meer heeft.
Stap 2: Voor de woning zijn vier leefstijlen, comfortabel, actief,
sociaal en zorgafhankelijk, van de doelgroep ouderen vertaald in
vier woonvormen. Hieruit blijkt dat het systeem de variabele
woonwens van de doelgroep in kan vullen.
Stap 3: De woning krijgt een projectafhankelijk karakter door in
de gevel een driedeling aan te brengen, de drie partijen krijgen
ieder hun schil.
Hiermee zijn de tekortkomingen aangevuld waardoor de
Heiwo+woning meer naar het centrum van het GVP-model
ingevuld kan worden. Met doorontwikkeling is het mogelijk om
tot integrale ontwikkeling te komen.
Van de Heiwo+woning is de gevelzone verder uitgewerkt.
Uit stap drie volgen drie fysieke schillen, door deze te stapelen
ontstaat de integrale façade. De drie fysieke schillen zijn:
Esthetische schil (vormgever)
Het karakter van de woning is met de esthetische schil projecten
locatieafhankelijk te bepalen. Daarnaast geeft de schil eenheid
aan het woongebouw. Mogelijke materialen zijn geperforeerde
staalplaat, kunststof golfplaat, ruwhouten latten of glasplaat
met print.
Huidsysteem (producent)
Het huidsysteem is een standaard en industrieel product.
De schil kan projectonafhankelijk worden geproduceerd met
bestaande vervaardigingsmethoden waardoor de voordelen van
industrieel bouwen optimaal worden ingezet. Gekozen is voor
Schüco profielen, een transparante gevel zodat zo min mogelijk
uitspraak over de gevelindeling wordt gedaan.
Doe-het-zelf schil (gebruiker). De doe-het-zelf schil geeft de
gebruiker identiteit, door (individuele) keuzes in gevelindeling
en gevelafwerking creëert de gebruiker een eigen ‘voordeur’ in
het woongebouw afhankelijk van zijn leefstijl.
De schil bestaat uit een paneelwand waarmee geschoven kan
worden, er wordt een keuze gemaakt voor de afwerking in materiaal,
structuur, kleur of print.
Om voor de verschillende woonvormen een pasklare oplossing
te kunnen bieden is het nodig om twee varianten voor de stapeling
van de schillen te ontwikkelen. De varianten ontstaan door
te variëren met de plaats van de spouw.
De eerste variant in de V-PG façade en is opgebouwd van buiten
naar binnen; allereerst de esthetische schil, dan de spouw die
een beschermd buitenklimaat heeft. In de spouw bevindt zich
de ontsluiting van de woningen, (gemeenschappelijke) balkons
en units voor het uitbreiden van de leefruimtes. Het huidsysteem
dient als afdichting van de gevel. Tenslotte de paneelwand.
De tweede variant is de VP-G façade en ontstaat door de spouw
te verplaatsen. De vormgever plaatst zijn schil tegen die van de
producent. Dat kan bijvoorbeeld een print tegen het glas zijn of
lamellen voor het glas. De spouw krijgt nu een binnenklimaat.
De gebruiker bepaalt met de paneelwand de scheiding tussen
privé en gemeenschappelijk. Als hij de paneelwand (gedeeltelijk)
open zet lopen privé en gemeenschappelijk in elkaar over.
Door de functies uit elkaar te trekken zijn ze onafhankelijk van
elkaar aan te passen waardoor de gevel ook in de toekomst uitkomst
biedt. De integrale façade leert dat het model niet alleen
in het proces zijn waarde bewijst maar ook een fysieke vertaling
kan zijn. Hiermee bewijst het model ook op productniveau zijn
waarde.
Uit de verdieping van het model en de twee toetsen kan geconcludeerd
worden dat het zinvol is om bouwproducten integraal
te ontwikkelen. Wel moet men ervan bewust zijn dat enkel integrale
ontwikkeling niet garant staat voor succes. Integrale ontwikkeling
is slechts één van de wegen naar succesvolle productontwikkeling.

M. Kooistra
PLATFORMING
‘Kiezen voor stedelijkheid’
Een masterplan over een veel besproken stukje Amsterdam: De
Wibautstraat
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Ir. E.A.J. Venhoeven
Ir. H. Schilperoort
Dplg. S.S.S Rousseau
Datum afstuderen
13 december 2005
Figuur 1
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Project PLATFORMING benut de twee uitgesproken karakters
van de Wibautstraat. Dit wordt gerealiseerd door de scheiding
van het Hoofdnet Autoverkeer en het wijkverkeer door middel
van een kilometerlange flowover. Hierdoor ontstaat voor de vele
gebruikers van de Wibautstraat een nieuwe en (verkeers)veilige
openbare leefomgeving.
Trefwoorden
Fly-over
Stedelijke ingreep
Wibautstraat
38
Figuur 4
Probleemstelling
De grootstedelijke infrastructuur botst met de behoefte aan
gevoelsmatige kleinschaligheid waarbij de kwaliteit en veiligheid
van de openbare ruimte wordt gegarandeerd.
Oplossing
Project PLATFORMING benut beide karakters van de
Wibautstraat. Dit is mogelijk door de scheiding van het
Hoofdnet Autoverkeer en het wijkverkeer door middel van een
kilometerlange flowover. Hierdoor ontstaat voor de vele gebruikers
van de Wibautstraat een nieuwe en (verkeers)veilige openbare
leefomgeving.
De flowover kan op de metrobak worden gefundeerd. Dit biedt
mogelijkheden voor twee ondergrondse parkings en een nieuwe
ontsluiting voor het metrostation Wibautstraat.
A De Flowover
De Flowover betekent een directe verbinding voor het HoofdNet
Autoverkeer, een enorme verbetering van de verkeersveiligheid
en geen lawaai en minder last van uitlaatgassen.
De constructie van de flowover sluit wat betreft maatvoering en
vormgeving aan op het stedelijke weefsel onder de flowover.
B Het Platform
Meer ruimte, veiligheid en (groen)voorzieningen voor het
openbare leven op de Wibautstraat.
C Metrostation Wibautstraat
De flowover creëert ruimte voor een nieuwe, veilige, goedkope
en directe ontsluiting van het perron naar het Platform.
D Twee ondergrondse parkings
Directe verbinding HoofdNet Autoverkeer met de twee parkings.(305
parkeerplekken)
De parkings vervangen de voormalige ventwegen aan de
Wibautstraat.

Figuur 2 Figuur 3
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 5 Figuur 6
39

P.H. de Kort
Gebruikersvriendelijke gevel als
ondersteuning van het bouwproces
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. ir. J.M. Post
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Dr. ir. P.A.J. van Hoof
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
40
Samenvatting
In het streven om zoveel mogelijk transparantie te verkrijgen,
maar tegelijkertijd de energie te besparen, heeft de gebruiker
van het kantoor een ondergeschikte rol gekregen. Hoewel enorme
klimaatinstallaties volgens de bestaande richtlijnen het binnenmilieu
zo perfect mogelijk regelen heeft de gebruiker juist
het contact met buiten verloren. Deze studie heeft de rol van de
gebruiker in het bouwproces onderzocht. Een gevelelement is
ontworpen om dit bouwproces te ondersteunen in ontwerp, uitvoering
en gebruik.
Trefwoorden
Gebruiker
Gevelelement
Bouwproces
Ventilatie
Beplanting
Figuur 1 Kantoorconcept
Het is aan te bevelen “natuurlijke middelen” toe te passen in
gebouwen, omdat deze beter inspelen op de wensen van de
gebruiker. “Natuurlijke middelen” is een begrip voor het mogelijk
maken van eigen invloed van de gebruiker op de omgeving,
het gebruik van beplanting binnen het kantoor en natuurlijke
ventilatie. Rekening houden met de wensen van de gebruiker
resulteert in hogere productiviteit, lager ziekteverzuim en een
beter algemeen comfort. In dit onderzoek is getoond dat rekening
houdend met de gebruiker en het bouwproces, de natuurlijke
middelen eenvoudiger met de, altijd benodigde, installaties
kunnen worden geïntegreerd.
Doel
Het doel van dit afstudeeronderzoek is tweeledig. Allereerst
wordt het comfort van de gebruiker van een kantoorgebouw
onderzocht. Daarnaast wordt er een ontwerp van een gevelelement
gemaakt, dat het bouwproces ondersteunend is en de
gebruiker van het kantoor het gewenste comfort biedt.
De vragen die zijn gesteld in dit onderzoek zijn: “Hoe kunnen
de wensen van de gebruiker worden opgenomen in het bouwproces”,
“Wanneer vindt een gebruiker het binnenklimaat van
een kantoor comfortabel”, “Hoe kan het gevelelement bouwprocesondersteunend
zijn in ontwerp (transparante architectuur),
uitvoering en gebruik (onderhoud)”.
Probleemstelling
Is het mogelijk een stekkerklaar gevelelement te ontwerpen, als
ondersteuning van het bouwproces, dat voldoet aan de wensen
van de transparante architectuur en tegelijkertijd een comfortabel
binnenklimaat voor de gebruiker tot stand brengt
Methodiek
Eerst is er een literatuurstudie gedaan naar het comfort van de
gebruiker in relatie tot binnenbeplanting, natuurlijke ventilatie
en aanpasbaarheid van de directe omgeving. Samen met de
standpunten uit de thema’s, Design for Lifespan en
Slimbouwen®, is hier een kantoorconcept uit opgezet.
In het gevelelement moet de verwarming, koeling, zonwering,
lichtregulering en te openen ramen opgenomen zijn.
Daarbij moet het gevelelement ondersteuning bieden aan het
ventilatieconcept. Het ventilatieconcept en de keuzes voor de
installatie worden gedaan via de Kesselringmethode, zodat er op
een objectieve wijze de mogelijkheden beoordeeld worden.
Het uiteindelijke ontwerp van het gevelelement wordt opgezet
door de gemaakte keuzes en met de standpunten voorkomend
uit het vooronderzoek en kantoorconcept.
Bevindingen
Door een ontworpen ventilatie- en installatieconcept heeft de
gebruiker van het kantoor meer invloed op z’n directe omgeving.
De gebruiker is flexibeler en past zich sneller aan de
omstandigheden in het kantoorgebouw aan. De luchtkanalen
kunnen door deze concepten nu gereduceerd worden, zodat
deze fysiek in het gevelelement opgenomen kunnen worden.
Het ontworpen gevelelement draagt bij aan het gebruik van

Figuur 2 Ventilatieconcept
Figuur 3:Ventilatiemethode
natuurlijke middelen, door de invloed van de gebruiker op de
omgeving te vergroten. Daarbij wordt de natuurlijke toevoerventilatie
mechanisch afgezogen door het gevelelement.
Het bouwproces wordt ondersteund in de zin van uitvoering,
maar ook in flexibiliteit en onderhoud voor de toekomst.
De installaties zijn eenvoudig te benaderen en te onderhouden/vervangen.
De opgenomen rails in het gevelelement biedt
de mogelijkheid de wasinstallatie bij hogere windlasten te
gebruiken als zonder geleiding mogelijk is. Bij een verandering
van huurder in het gebouw is wellicht behoefte aan een nieuw
ventilatie-, installatieconcept en aan een nieuw uiterlijk.
Doordat de gevel al deze functies ondersteunt kan een vervanging
van deze gevel direct inspelen op de gewijzigde eisen, zonder
daar het interieur voor te hoeven aanpassen.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 4:Geveltransport
41

H.B. de Kreij
Landscape of events
Een shopping mall en metro station in Barcelona
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Prof. ir. R. van Zuuk
Dr. ir. J.G. Wallis de Vries
Prof. ir. F. van Herwijnen
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Door een analyse van de moderne metropool wordt de postmoderne
ervaring verpersoonlijkt in de flaneur. De flaneur is aan
de ene kant op zoek naar de kick en snelheid en aan de andere
kant op zoek naar de vertraging. Aan de nieuwe metrolijn 9 in
Barcelona wordt op het station Torrassa een winkelpassage ontworpen
waarin de kick en de vertraging centraal staan. Er ontstaat
een thematische shopping mall volledig toegespitst op
sport en avontuur waardoor een interactie ontstaat tussen de
omgeving, de leisure-activiteiten, de metro en de winkels.
Trefwoorden
Flaneur
Passage
Leisure
Barcelona
Metrostation
Shopping Mall
Afbeelding 1 Gebouw in situatie
42
Afbeelding 4 Exploded view van het gebouw
De kick en de vertraging van de moderne ervaring
De postmoderne ervaring wordt beschreven door een analyse
van de metropool aan het begin van de twintigste eeuw.
Tegenwoordig laat de moderne mens zich prikkelen door de
kick van de avontuurlijke belevenissen, dan wel door het opzoeken
van de vertraging. Aan het begin van de twintigste eeuw
beschreef Walter Benjamin deze ontwikkeling door zich te
verplaatsen in het personage van de flaneur, die de gebruiker
wordt van het gebouw.
De passage als typologie voor de shopping mall
Door de analyse van de beleving van de winkelpassage tussen
privé en publieke ruimte wordt de tussenruimte die onze huidige
steden zo levendig maakt scherp gedefinieerd.
De winkelpassage is de typologie die het mogelijk maakt om verbindingen
te leggen in de stad. Door een nieuwe winkelpassage
te ontwerpen wordt het mogelijk de kick en de vetraging in te
bedden in het alledaagse leven. De kortdurende belevenissen
zijn het uitgangspunt geworden voor het ontwerp. Een shopping
mall waarbij de leisure (de belevenis) en het winkelen innig met
elkaar zijn verbonden. Dit wordt bereikt door het concept Try &
Buy, waarbij het mogelijk is alle te kopen artikelen uit te proberen.
Door de shopping mall te thematiseren rond sport en
avontuur wordt het mogelijk om verschillende functies te koppelen.
Terwijl je winkelt ervaar je de kick die door het gebouw zit
en de rust van de passage.
De case Barcelona
Barcelona is de metropool geworden waar deze nieuwe passage
wordt ontworpen. De stad kent een goede historie als het gaat
om de verhouding tussen publieke en private belangen.
Door lokale ingrepen in de stad wordt deze langzaam vervolmaakt
waardoor de stad continu in verandering is. Barcelona
streeft ernaar om de kwaliteit van de publieke ruimte in de
metropool te verhogen. Barcelona ontwikkelt dit publieke
domein op dit moment door de aanleg van een metrolijn die

Afbeelding 2 Passage met sportfuncties
Afbeelding 3 Passage in het gebouw
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Vliesgevel laat zien wat er in het gebouw gebeurt
43
vele voorsteden van Barcelona met elkaar verbindt. Het is het
metrostation Torrassa die de generator is voor de ontwikkeling
van de shopping mall.
Het concept
Om deze shopping mall in te bedden in een stedelijke context is
gekozen om deze te koppelen aan het metrostation. Door het
creëren van een daklandschap wordt er een publieke ruimte op
het dak gemaakt, die de ruimte die het gebouw inneemt, teruggeeft
aan de stad. Het volume dat zo ontstaat onder het dak
volgt de lijnen van de omgeving. Het gebouw zorgt voor het
inkaderen van verschillende visuele relaties met de omgeving.
Onder het dak bevindt zich het winkelcentrum met een continue
passage in de vorm van een hellingbaan. Langs deze passage
kan de flaneur dwalen, kijken en bekeken worden.
De flaneur benadert het gebouw als een opeenvolging van evenementen,
gebeurtenissen en actief deelnemen.
De flaneur doet zich in verschillende gedaantes voor maar heeft
altijd een referentie naar de stad om zich heen. De flaneur is
passagier, klimmer, duiker maar bovenal consument.
De constructie en de omgeving
De hoofdconstructie van het gebouw bestaat uit een viertal schijven
en daartussen een raster van kolommen. De eerste twee
schijven overspannen de metrobuis. De derde schijf markeert de
entree samen met de vierde schijf. De vierde schijf is verdraaid
zodat deze aansluit op de structuur van de bestaande parkeergarage.
Alle liften roltrappen en trappen zijn opgenomen in deze
schijven. De gevel laat zien wat er binnen gebeurt.
Het is juist de reflectie op het alledaagse leven waardoor er een
interactie ontstaat tussen wat binnen is en wat daarbuiten.

N. van Kronenberg
Ontwerp voor het Muziekpaleis in
Utrecht
Afstudeerrichting
Constructief Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. ir. H.H. Snijder
Prof. ir. F. van Herwijnen
Ir. R.P.G. Brodruck
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
44
Samenvatting
De gemeente Utrecht gaat het stationsgebied aanpakken.
Muziekcentrum Vredenburg, poppodium Tivoli en de Stichting
Jazz Utrecht (SJU) moeten samen in één gebouw worden ondergebracht:
het Muziekpaleis. Het nieuwe Muziekpaleis krijgt een
prominente plaats in het stationsgebied, op de huidige locatie
van het Muziekcentrum Vredenburg. De grote zaal van
Vredenburg blijft behouden en er worden 4 zalen bijgebouwd.
Er is een ontwerp gemaakt voor dit nieuwe Muziekpaleis waarin
de verschillende organisaties zich thuis voelen.
Twee zalen worden gestapeld in een toren. Deze toren is constructief
en bouwkundig verder uitgewerkt.
Trefwoorden
Constructief Ontwerpen
Staalconstructies
Muziekgebouwen
Toren
Ellips
Figuur 1 bovenaanzicht gehele ontwerp
Figuur 4 perspectief toren
De opgave van dit project wordt als volgt geformuleerd:
Muziekcentrum Vredenburg, poppodium Tivoli en de Stichting
Jazz Utrecht (SJU) moeten samen in één gebouw worden
ondergebracht: het Muziekpaleis. Dit Muziekpaleis moet komen
op de oude plek van Vredenburg, aan de Lange Viestraat in
Utrecht. Het nieuwe gecombineerde muziekgebouw voor
Vredenburg, Tivoli en SJU moet een complex worden waarin de
eigen identiteit van de organisaties herkenbaar blijft.
Vanwege de goede akoestiek in de huidige grote zaal van
Vredenburg, is besloten deze zaal te behouden, terwijl de rest
van het bestaande gebouw wordt gesloopt.
De nieuwe functies worden om deze grote zaal heen gebouwd.
Er zullen vier zalen worden bijgebouwd. Het nieuwe
Muziekpaleis moet samen met plein Vredenburg het culturele
centrum van Utrecht worden.
Dit heeft geleid tot de volgende doelstelling: ‘‘Het maken van
een uitdagend constructief ontwerp voor een Muziekpaleis in
Utrecht, met kolomvrije zalen. In dit Muziekpaleis moeten
Vredenburg, Tivoli en SJU zich thuis voelen.’’
Wat het Muziekpaleis zo interessant maakt, is dat er drie verschillende
muziekstromingen in hetzelfde gebouw worden
ondergebracht. Er zijn grote verschillen tussen de groepen mensen
die naar het Muziekpaleis komen en daar moet zeker rekening
mee worden gehouden. Aan de hand van analyses van
bestaande podia en de omgeving, is een aantal uitgangspunten
voor het ontwerp opgesteld.
Deze uitgangspunten zijn verwerkt in het ontwerp voor het
gehele plan. Het Muziekpaleis is door de verschillende muziekstromingen
die erin worden gespeeld, eigenlijk een stad in een
stad. Door in het Muziekpaleis een centraal plein te creëren dat
ontsloten wordt door steegjes, loopt de stad als het ware door in
het Muziekpaleis. Het centrale plein in het gebouw doet dienst
als foyer voor het hele gebouw. Van hier uit worden de bezoekers
naar de zaal van hun keuze geleid (zie afbeelding 1).

Figuur 2 Tivoli kraagt uit boven plein
Figuur 3 constructieprincipe van de toren
Door de rechthoekige, moderne zaal van Tivoli uit te laten steken
boven het plein Vredenburg, wordt het plein als het ware
onder de zaal door het Muziekpaleis in getrokken (zie afbeelding
2). In het ontwerp krijgt de bestaande, grote zaal van
Vredenburg een belangrijke plaats. De zaal moet vanuit verschillende
richtingen zichtbaar blijven. Dit brengt met zich mee
dat de nieuwe zalen niet te dicht tegen de bestaande grote zaal
aan gebouwd kunnen worden. Aangezien de identiteit van de
verschillende organisaties behouden moet blijven, worden de
nieuwe zalen niet in dezelfde stijl gebouwd als het oude
Vredenburg. Door de zalen los te koppelen van de andere zalen
en door hun vorm en bekleding krijgen ze een eigen identiteit.
De zalen worden aan elkaar verbonden door de gezamenlijke
functie en de gezamenlijke ruimtes. Door de zalen van buitenaf
zichtbaar te houden en de vorm en bekleding van de zaal, is het
voor de bezoekers meteen duidelijk waar ze naar toe moeten.
De Jazzzaal, de Cross-overzaal en de kantoren worden gestapeld
in een toren. Het Muziekpaleis staat op een prominente plaats
in het Stationsgebied en trekt mensen uit de hele stad naar zich
toe. Het gebouw moet een herkenningspunt worden in de stad:
een Landmark. Hiervoor wordt de toren gebruikt.
Vanwege de omvang van de opdracht is alleen de toren constructief
en bouwtechnisch uitgewerkt.
Bij het ontwerp van de toren is rekening gehouden met de eerder
besproken uitgangspunten. Dit resulteert in een ellipsvormige
plattegrond. De Jazzzaal wordt onderin de toren gesitueerd
en krijgt de vorm en karakteristiek van de onderkant van
een saxofoon. De zaal wordt bekleed met koperen platen die er
voor zorgen dat meteen duidelijk is welke soort muziek in de
zaal wordt gespeeld. De Cross-overzaal bevindt zich bovenin de
toren en steekt hier gedeeltelijk uit. Deze zaal wordt bekleed
met houten panelen van een lichte kleur die de zaal een chique,
maar toch moderne uitstraling verlenen.
Het verticale transport gebeurt met behulp van gekromde roltrappen
die zich in een circulatiezone bevinden. Deze circulatiezone
cirkelt rond de verblijfsgebieden.
Voor de constructie van de toren worden stalen hoofdkolommen
(∆610) geplaatst op de scheiding tussen de verblijfsruimtes en
de circulatieruimte. In het midden van de toren kunnen op de
onderste vier verdiepingen geen kolommen staan, omdat daar
de Jazzzaal is gesitueerd. De overspanning van de vloeren is
maximaal 21 meter en die overspanning is niet te realiseren met
een standaard ligger met redelijke afmetingen. Daarom is er
een constructielaag toegepast die bestaat uit verdiepingshoge
vakwerken die overspannen tussen de hoofdkolommen.
Op de verdiepingen boven de constructielaag kunnen dan wel
binnenkolommen in het midden van de toren staan die steunen
op het vakwerk op de constructielaag. Er wordt als het ware een
tafel gecreëerd die over de Jazzzaal heen wordt gezet (zie afbeelding
3).
Om hem beter op te laten vallen van buitenaf steekt de Crossoverzaal
6 meter boven de toren uit. Dat wil zeggen dat de
hoofdkolommen en de gevel van de toren stoppen op 48 meter
hoogte, terwijl de zaal doorgaat tot 54 meter hoogte. De wanden
van de zaal bevinden zich binnen de hoofdkolommen.
Van buitenaf is de constructie (kolommen met daartussenin de
diagonalen) over de hele hoogte zichtbaar. De zaal staat als een
los element in de toren en steekt uit buiten de toren. Het lijkt
alsof de zaal gevangen zit in de hoofdconstructie en daar aan de
bovenkant uitbreekt (zie afbeelding 2). Het boven de toren uitstekende
deel van de zaal wordt de dakopbouw genoemd.
Doordat de gehele zaal binnen de hoofdkolommen valt, bevindt
de dakopbouw zich ook binnen de hoofdkolommen. Voor de
bevestiging van de kolommen van de dakopbouw worden aan de
hoofdkolommen consoles gelast waarop de kolommen van de
dakopbouw rusten. Dit betekent dat er excentriciteitmomenten
optreden in de hoofdkolommen. Deze kolommen zijn hier op
gedimensioneerd. Doordat in de Cross-overzaal geen kolommen
kunnen staan wordt ook hier een vakwerkligger toegepast die
het dak draagt. Ook de onderliggende verdieping wordt opgehangen
aan het vakwerk onder het dak.
De stabiliteit wordt verzorgd door diagonalen die tussen de
hoofdkolommen doorlopen en de hoofdkolommen zelf.
De hoofdkolommen vormen samen met de diagonalen en de
vloeren een opengewerkte buis. Door schijfwerking in de vloeren
wordt de horizontale belasting overgedragen aan de hoofdkolommen
en de diagonalen. De diagonalen lopen, als een
helix, rond en dragen op deze manier de horizontale belasting
op de toren via trek- en drukkrachten af naar de fundering.
Doordat de diagonalen niet allemaal in hetzelfde vlak liggen,
ontstaat een stabiel geheel.
Door de gevel transparant te houden, zijn de verschillende zalen
en de constructie van buitenaf goed zichtbaar. De toren springt
in het oog door de opvallende zalen onder- en bovenin de toren,
het spannende lijnenspel van de roltrappen en de diagonalen in
de gevel (zie afbeelding 4).
Na afronding van het ontwerp zijn de verschillende constructieonderdelen
van de toren gedimensioneerd. Een aantal belangrijke
details is verder uitgewerkt.
Er is een ontwerp gemaakt dat goed aansluit op de omgeving en
de omgeving als het ware in het gebouw trekt. Toch valt het
gebouw ook op in de omgeving. De eigen identiteit van de nieuwe
gebruikers is zichtbaar en door de transparante gevels is het
voor de bezoekers meteen duidelijk waar ze naar toe moeten.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
45

J. Miseré
Staafconstructies in
blobarchitectuur
Een studie naar ontwerp-, modelleer-, toetsings- en
optimalisatiemethoden die toegepast kunnen worden bij het
ontwerpproces van staafconstructies in blobarchitectuur.
Afstudeerrichting
Constructief Ontwerpen
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
46
Afstudeercommissie
Ir. W.J.J. Huisman
Prof. ir. H.H. Snijder
Ir. A.P.H.W. Habraken
Datum afstuderen
13 december 2005
Samenvatting
Het ontwerp van constructies voor blobs leidt op het moment
nog tot veel problemen. Staafconstructies zijn een veelbelovende
constructievorm. Dit onderzoek is een studie naar ontwerp-,
modelleer-, toetsings- en optimalisatiemethoden die toegepast
kunnen worden bij het ontwerpproces van staafconstructies in
blobarchitectuur. Om de voorgestelde methoden te toetsen is er
een variantenstudie uitgevoerd aan de hand waarvan ook enige
conclusies getrokken kunnen worden over het gedrag van verschillende
staafconfiguraties in de constructie.
Trefwoorden
Blobarchitectuur
Staafconstructies
Optimalisatie
Toetsing
Modellering
Figuur 1
De stijgende belangstelling van architecten voor blobarchitectuur
heeft ertoe geleid dat er een kloof is ontstaan tussen de ontwerpmogelijkheden
en wensen van de architect en de technische
mogelijkheden die de andere partijen in het bouwproces
tot hun beschikking hebben bij de realisatie van dergelijke
gebouwen. Op technisch gebied dient een grote inhaalslag
gemaakt te worden. Dit onderzoek richt zich op één van deze
aspecten, namelijk het constructieve ontwerp voor blobs.
Gebrek aan ervaring of goede methodes lijkt op het moment
nog veelal tot zwaar gedimensioneerde constructies en noodgrepen
te leiden. Er zal uitgegaan worden van staafconstructies.
Staafconstructies bieden de ontwerper een grote vrijheid en leiden
vaak tot zeer lichte draagconstructies voor gebouwen.
Bovendien bestaan er al flexibele standaardsystemen waarmee
de realisatie van gebouwen potentieel vereenvoudigd kan worden.
Voor deze staafconstructies wordt in dit onderzoek naar
alle aspecten van het constructieve ontwerp gekeken, om te
komen tot geschikte methoden die door de constructeur gehanteerd
kunnen worden bij het ontwerpen, modelleren, toetsen en
optimaliseren van staafconstructies in blobs.
Omdat het gefacetteerde karakter van staafconstructies niet
strookt met de vloeiende blobvormen ontstaan er al in de ontwerpfase
problemen met de vormgeving van de constructie.
Een iteratieve methode wordt voorgesteld waarbij de constructie
dient als uitgangspunt van de vorm. Een methode wordt
beschreven die uitgaat van een virtueel kabelraster in een constructief
rekenpakket. Aan dit kabelraster wordt net zolang
getrokken totdat de gewenste vorm bereikt is. Hierna kan de
constructie worden bevroren en direct omgevormd worden tot
een ruimtelijke staafconstructie.
Door de vorm van blobs is het bepalen van de belastingen die op
de constructie werken lastig. Een methode wordt beschreven
waarbij, door gebruik te maken van schijfelementen, deze
knoopkrachten relatief eenvoudig bepaald kunnen worden.
Wel dienen er altijd aannamen gedaan te worden over de grootte
en verdeling van de belastingen op het model aangezien de
eisen uit de normen niet toereikend zijn voor blobs.
De toetsing van de staven in de uiterste grenstoestand kan wel
gebeuren aan de hand van de eisen uit de relevante normen.
De staafkrachten worden bepaald aan de hand van een geometrisch
niet-lineaire berekening die uitgaat van het model waar
een imperfectie aan is toegekend. Door het grote aantal staven is
het ondoenlijk om deze berekeningen handmatig uit te voeren,
maar het kan wel gedaan worden door gebruik te maken van
een toetsingsspreadsheet, waarmee, aan de hand van een drietal
typen input (staafkrachten, staaflengtes en doorsnedeeigenschappen),
alle staven in een keer gecontroleerd worden.
De resultaten van deze berekening zijn de unity checks voor de
verschillende constructieve eisen, waarvan de hoogste waarde
per staaf gezien kan worden als een benuttingsgraad van deze
staaf. De mate van benutting van de verschillende staven kan,
afhankelijk van de vorm en de configuratie van de staven,

erg verschillen. Vanuit constructief oogpunt is het niet erg economisch
om alle staven met hetzelfde type buisprofiel uit te voeren.
Het is het dus wenselijk om het toe te passen staal in de
constructie zoveel mogelijk op de meest kritische plekken te
gebruiken. Om dit te bereiken, is een optimalisatiemethode ontworpen
en getoetst, die uitgaat van een bottom-up aanpak.
Deze aanpak gaat uit van een constructie waarvan een groot deel
van de staven overbelast wordt. Alle staven die niet voldoen worden
verzwaard. Dit proces wordt herhaald totdat alle staven in
de constructie voldoen, waarbij er rekening gehouden dient te
worden dat een wijziging van de gebruikte profielen leidt tot een
wijziging van de staafkrachten.
De stijfheid van de constructie wordt beoordeeld nadat de constructie
is geoptimaliseerd voor de uiterste grenstoestand.
De eisen uit de Nederlandse norm zijn vooral toegespitst op
orthogonale gebouwen en kunnen dus niet zondermeer vertaald
worden naar een blobconstructie. Er zijn echter twee achterliggende
basisprincipes te onderkennen, namelijk het voorkomen
dat de gebruiker van een gebouw hinder ondervindt van de vervormingen
en het voorkomen van schade aan andere onderdelen
van het gebouw. Enerzijds zijn er daarom op globaal niveau
maximale waarden vastgesteld waaraan de bijkomende uitwijking
van het gebouw in de verschillende richtingen moet voldoen
(comfort) en daarnaast wordt er op lokaal niveau gekeken
naar de totale vervormingen van de vlakken die tussen de staven
liggen (voorkomen schade).
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
47
Indien een constructie niet voldoet aan de gestelde vervormingseisen,
wordt de constructie met een tweede optimalisatie nogmaals
gericht verzwaard. Door gebruik te maken van het virtuele
arbeidsprincipe kan, met behulp van eenheidskrachten op de
kritische plekken van de constructie, bepaald worden welke staven
de grootste bijdrage leveren aan de stijfheid van de constructie.
Hierdoor kunnen, op een wijze analoog aan de optimalisatie
van de staven in de uiterste grenstoestand, gericht die staven
verzwaard worden, die de grootste bijdrage leveren.
Ook hier betreft het weer een iteratief proces waarbij elke staaf
slechts één stap per keer verzwaard wordt, net zolang totdat de
constructie voldoet ook aan alle vervormingseisen.
Met een variantenstudie is aangetoond dat de voorgestelde
methoden werken en bovendien kunnen enige conclusies
getrokken over het gedrag van staafconstructies. Een driehoekige
configuratie blijkt zich stijver te gedragen dan de vierhoekige,
doordat krachten in de vorm van normaalkrachten naar de fundering
geleid worden, in plaats van de buigende momenten die
bij de vierhoekige configuratie veel meer invloed hebben. Wat
betreft het optimalisatieproces blijkt dat, indien vergelijkbare
configuraties beschouwd worden (bijvoorbeeld vierhoekig of
driehoekig), een hogere uitgangsmassa van de constructie in de
regel zal leiden tot een beperktere mogelijkheid tot optimalisatie
en dus een hogere eindmassa van de constructie. In de praktijk
zullen er echter niet uitsluitend constructieve motieven te
grondslag liggen aan de keuzen van de toe te passen profielen.

F.J. Mukrab
Urban Habitat
Jonge gezinnen in de binnenstad
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Dr. ir. J.G. Wallis de Vries
Dipl. ing. H.H. Yegenoglu
Ir. J.P.M. Swagten
Datum afstuderen
25 oktober 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
48
Samenvatting
Steeds meer gezinnen verlaten de stad en verhuizen naar een
woning in een buitenwijk. De stad verliest hierdoor een belangrijk
deel van zijn bewoners. Zowel op sociaal gebied als op economisch
gebied gaat de stad hierop achteruit. Het is dus van
belang om deze groep mensen te behouden.
Wanneer er meer rekening zou worden gehouden met de specifieke
woonwensen van deze gezinnen, zouden zij weer een plek
in de stad kunnen krijgen. Hiervoor is er behoefte aan een nieuwe
vorm van wonen. Een woonvorm die zowel bij deze doelgroep
past als bij de stad. Op deze manier krijgen gezinnen de
kans op te leven in een urban habitat.
Trefwoorden
Binnenstad
Gezinnen
Nieuwe woonvorm
Voorhuis / achterhuis
Verhoogde straat
Afbeelding 1 Luchtfoto locatie
Afbeelding 4 Tussengebied
Inleiding
Steden worden al jaren gekenmerkt door suburbanisatie van
gezinnen. Zij vormen nog maar een kwart van het totale aantal
huishoudens in de grote steden. Dit heeft zowel te maken met
de vraag als met het aanbod van de woningen. Veel jonge middenklasse
gezinnen met kinderen geven de voorkeur aan een
type woning en woonomgeving die in de stad beperkt aanwezig
is of niet tegen een redelijke prijs te verkrijgen is. Het gevolg is
dat deze gezinnen naar gebieden verhuizen waar hun woonwensen
wel gerealiseerd kunnen worden. Dit is in veel gevallen het
suburbane gebied. Gezinnen met kinderen zijn belangrijk voor
de ontwikkeling en de vitaliteit van de stad. Opgroeiende kinderen
en hun ouders vormen namelijk een belangrijk sociale
groep van de stad. Zij zijn doorgaans sterk op sociale contacten
gericht en onderhouden sociale netwerken binnen en buiten de
buurt. De trek naar buiten van gezinnen met kleine kinderen
heeft daarom vergaande gevolgen voor het stedelijke klimaat.
Er vallen gaten in sociale netwerken, maar ook economisch
gezien is er sprake van verlies. Tevens zorgt het voor het afnemen
van de sociale controle en betrokkenheid van bewoners en
voor het toenemen van segregatie in de stedelijke samenleving.
De stad wordt steeds meer een plek waar alleen nog plaats is
voor alleenstaanden en de allerrijkste en allerarmste gezinnen.
Het behouden van jonge gezinnen in de stad is daarom van
groot belang. Door meer rekening te houden met de woonwensen
van deze gezinnen, kan deze groep weer deel uitmaken van
de binnenstedelijke samenleving.
Opgave
Het ontwerpen van een nieuwe woonvorm in een binnenstedelijke
omgeving. Een woonvorm die een alternatief kan bieden
aan middenklasse gezinnen met kinderen die een woning in de
binnenstad prefereren, maar vanwege een beperkt woonaanbod
niet de mogelijkheid hebben om in de binnenstad te gaan of te
blijven wonen.

Afbeelding 2 Concept woningen
Afbeelding 3 Gevel stadskant
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Gevel tuinkant
49
Locatie
De locatie van het project bevindt zich op het terrein van een
oud klooster genaamd Mariënburg. Deze locatie ligt in de historische
binnenstad van Den Bosch en is gelegen tussen de
Dommel en de Binnendieze en op loopafstand van het centraal
station. In het gekozen gebied is een kloostertuin aanwezig.
Stedenbouwkundig plan
Het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan van het gebied
was zo opgesteld dat de bebouwing rondom de centrale kloostertuin
de tuin voor het grootste gedeelte omringde. I
n de loop der jaren is na vele veranderingen deze opzet niet
meer gehandhaafd. De centrale kloostertuin ligt nu niet meer
beschut tussen muren van gebouwen en toont nu een ander
karakter dan het had gemoeten. Om het gebied weer zijn oorspronkelijke
allure terug te geven is er gekozen om de contouren
van het ontwerp te laten samenvallen met de lijnen van de
vroegere bebouwing. Dus het omringen van de kloostertuin.
Om de kloostertuin zoveel mogelijk intact te laten wordt er voornamelijk
aan de randen bebouwd. Zo ontstaat er een groen binnengebied
dat bijna volledig is afgesloten van de rest van zijn
omgeving. Dit gebied vormt een belangrijk element in het ontwerp.
Het gebouw heeft de vorm van een open bouwblok, maar
vormt met de rest van de bebouwing een gesloten bouwblok.
Concept, thema
Naar aanleiding van de historische omgeving van de locatie, is
er gezocht naar een thema dat hierbij past. De contrasterende
werking tussen kloostertuin en stad, geeft in feite een tweedeling
aan. Hieruit is het idee ontstaan om ook letterlijk een tweedeling
te ontwerpen.
Architectonisch plan
Naar aanleiding van de gestelde uitgangspunten zijn de volgende
elementen in het ontwerp verwerkt.
1. Combinatie wonen met andere functies
2. Flexibele woningen
3. Speelruimte
4. Verhoogde straat
Voorhuis / achterhuis woningen
De woningen zijn opgebouwd uit twee lagen aan de straatkant
en twee lagen aan de kloostertuinkant. De begane grond is een
ruimte die kan worden gebruikt als werkruimte. Deze ruimte
heeft een eigen ingang vanaf de straat / tuin. Via een trap is de
eerste verdieping bereikbaar. Hier bevindt zich de hoofdingang
van de woning. Op de derde verdieping kan via de brug naar de
overkant worden gelopen. Op deze vloer bevindt zich ook het
dakterras. Nu bevindt men zich op de volgende laag van het
huis. Om de vierde laag te bereiken moet men weer een trap
naar beneden nemen.
Verhoogde straat
Met het voorhuis-achterhuis principe is er gekozen om de
woningen te verbinden met een brug. Op deze manier ontstaat
er een tussengebied dat een eigen karakter heeft. Het is een
gebied dat zowel bij de tuin als bij de stad kan horen.Het tussengebied
heeft op de eerste verdieping een doorlopende route.
Hier bevinden zich ook de ingangen van de woningen. De verhoogde
straat is via buitentrappen vanaf de begane grond
bereikbaar. Deze verhoogde straat biedt een alternatieve speelruimte
voor de kinderen. Sleuven aan weerszijde van het pad
zorgen voor het contact met de omgeving. Ze refereren naar de
steegjes van vroeger en zorgen voor een doorkijk. Kinderen
kunnen op deze manier veilig buiten spelen. Het middengebied
wordt gekenmerkt door de bruggen. Door de straat ontstaat er
een vorm van sociale controle. Door verschillende mogelijkheden
tot contactwisseling is het makkelijker om iemand te benaderen.
Door zijn afmeting is het meer dan een ontsluitingsroute.
Het is een verblijfsruimte. De uiteinden van de route zijn
breder gemaakt, zodat hier meer kan worden gespeeld en meer
van het uitzicht kan worden genoten.

S. Piët
Een aanbouw in vijf dagen
Afstudeerrichting
Construction Technology
Afstudeercommissie
Ir. E.R. Poortman
Ir. M.M.J. Vissers
Dr. ir. P.A.J. van Hoof
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
In vijf werkbare werkdagen kan een aanbouw aan een bestaande
woning gerealiseerd worden wanneer het traditionele productieproces
aangepast wordt.
Door prefabricage van de fundering, het binnenspouwblad
(houtskeletbouw), het portaal, de lichtstraat en het dak, het
afwerken van de binnenwanden met spuitstuc en het machinaal
uitgraven van de fundering ontstaat een productieproces wat de
bouwtijd voldoende verkort en onder de kosten blijft van het traditionele
proces.
Trefwoorden
Bouwtijdverkorting
Prefabricage
Figuur 1 Aanzicht en doorsneden van een aanbouw
50
Een aanbouw aan een bestaande woning bouwen is een relatief
eenvoudige en goedkope manier om een groter leefoppervlak te
creëren. Het op traditionele wijze bouwen van een extra stukje
woning (gestorte fundering op zand, gelijmd gasbeton binnenblad,
gemetseld buitenblad en een houten dakconstructie) kan
bij een foutloze uitvoering en werkvoorbereiding gemiddeld in
17 werkbare werkdagen gebeuren.
Figuur 1 toont de situatie.
Echter om overlast voor de opdrachtgever, die tijdens de uitvoering
het pand blijft bewonen, te minimaliseren, wordt een productieproces
met een uitvoeringstijd van vijf werkbare werkdagen
als doel gesteld. Dergelijke bouwtijdverkorting is niet alleen
commercieel aantrekkelijk, maar levert bovendien voor de aannemer
meer omzetmogelijkheden op per periode.
Om het doel te bereiken worden ten eerste de eigenschappen
van een aanbouw vastgesteld als afbakening. De te realiseren
aanbouw dient 3000 x 6000 mm en een verdieping hoog.
De functie is extra woonruimte of keuken en het uiterlijk moet
metselwerk zijn. Daarnaast mogen de kosten van het productieproces
niet hoger zijn dan die van het traditionele proces
( € 16.212,-). Bij deze vastgestelde eigenschappen wordt gesproken
van een standaard aanbouw die qua bouwtijd weergegeven
kan worden in een basismodel van 16 werkbare werkdagen.
Door vervolgens de bouwtijd van het basismodel horizontaal
en/of verticaal te comprimeren (zie figuur 2 en 3) op verschillende
manieren wordt gezocht naar bouwtijdverkortende varianten.
Vier varianten bieden mogelijkheden:
• Het uitbreiden van de ploeggrootte tot drie man
(uitvoeringstijd: 11 dagen, extra kosten: € 390,-)
• Bouwtechnisch ontkoppelen van afhankelijke activiteiten
(uitvoeringstijd: 9 dagen, extra kosten: € 996,-)
• Prefab houtskeletbouw elementen en een prefab Unidek
daksysteem

Figuur 2 horizontale compressie. I3 en D5 zijn verkort. De bouwtijd wordt korter
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 3 Verticale compressie. D4 is uit de bouwtijd gehaald door bijvoorbeeld prefabricage. De bouwtijd wordt korter
51
(uitvoeringstijd: 7 dagen, € 454,- minder kosten)
• Betonnen sandwichelementen en een prefab Unilin
daksysteem (uitvoeringstijd: 6 dagen, extra kosten € 2.146,-)
Geen van de varianten voldoet aan het doel. De combinatie van
prefab houtskeletbouw en een Unilin daksysteem biedt het
meeste perspectief. Dit is de enige variant die financiële ruimte
biedt om verdere bouwtijdverkortende maatregelen te treffen.
Wederom wordt met comprimerende maatregelen naar verdere
oplossingen gezocht. Het doel wordt bereikt met een totaaloplossing
waarin de combinatie van de volgende technische maatregelen
worden toegepast:
• Ontgravingen met behulp van een minigraver
• Prefabricage van funderingsbalken, houtskeletbouw binnen
blad, portaal (t.b.v. het opvangen van bestaande geveldelen)
en de lichtstraat in het dak
• Prefab Unilin daksysteem
• In situ gestorte vloer, ofwel met een kubel ofwel met een
pomp
• Gemetseld buitenspouwblad
Tevens zijn de volgende organisatorische maatregelen nodig
om het doel te bereiken:
• Een bezetting van drie man, bestaande uit multifunctionele
vakmensen.
• Een kraan en een minigraver in eigen beheer
• Een eigen werkplaats voor de prefabricage van de wandelementen
en de lichtstraat.
De kosten van dit productieproces zijn lager dan die van het traditionele
proces. De voorkeur gaat uit naar het storten met een
kubel, waardoor de totale begroting neer komt op € 15.668,- (bij
het storten met een pomp is dat € 16.190,- ).

M.W. van der Poll
Seniorenstad, Vrijetijdsstad!
Civic Centers
Een maatschappelijk onderzoek om te komen tot een concept
voor een seniorenstad in Nederland.
Afstudeerrichting
Architectuur
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afstudeercommissie
Prof. ir. B. Molenaar
Prof. ir. Jan Westra
Ir. A. Bogers
Dr. ir. Kees Doevendans
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Het onderzoek betreft studies naar doelgroep, voorzieningen en
trends, stedelijke netwerken, mobiliteit en infrastructuur, fasering,
kengetallen en schaal en ontmoeten. De conclusies zijn
input voor het concept van een masterplan voor Vrijetijdstad op
het voormalig Vliegveld Valkenburg. Vrijetijdstad is een netwerkstad
van 12.000 woningen met de toekomstige senior als
uitgangspunt. Binnen het masterplan is er een ontwerp
uitgewerkt voor het Civic Center Kennis Cultuur en Bestuur:
dé aanjager van Vrijetijdstad. Naast alle denklagen uit de maatschappelijke
context wordt het concept voor het Civic Center
gevormd door stedenbouwkundige context en functionele ordening
van programma en transparantie.
Afbeedling 1
52
Trefwoorden
Doelgroep
Voorzieningen
Stedelijke netwerken
Fasering
Mobiliteit
Voor 2030 moeten er 1,5 miljoen geschikte woningen voor senioren
zijn. Dit is een grotere vraag dan die destijds in jaren
negentig door de VINEX werd gesteld. Ondanks dat er in
Nederland volop gebouwd wordt aan WOZOCO’s, verpleegtehuizen
en aanleunwoningen is het aanbod nog te eenzijdig en
vaak puur zorggerelateerd. Men wil er niet graag wonen omdat
het meteen gezien wordt als een flinke stap terug. Dit is een van
de redenen is dat 90 % wil blijven zitten waar ze zitten.
De toekomstige senior wil diversiteit, zelf iets te kiezen hebben,
zolang mogelijk zelfstandig blijven wonen en wil het liefst daar
ook nog over meebeslissen. Tot op heden zijn ouderen ook in de
ruimtelijke inrichting een ‘ondergeschoven kind’. De ruimtelijke
inrichting van Nederland is voornamelijk ingericht op de
werkende, wonende, winkelende en recreërende mens van middelbare
leeftijd. Er grote kritiek op de Vinex-wijken. De wijken
zijn te uniform. Het voorzieningenniveau is veel te laag. Men
heeft nauwelijks rekening gehouden met de infrastructuur.
Afbeedling 4
Ook de groenvoorzieningen en het openbaarvervoer zijn pas laat
klaar. “er wonen alleen maar stellen uit de middenklasse en
iedereen is zwanger”, “kinderen kunnen hier veilig op straat
spelen en er zijn veel verkeersdrempels en fietspaden.”(VROM
2004). Vinexwijken zijn perfecte wijken voor mensen met
gezinnen, ruime huizen en alles is met de auto te bereiken.
Senioren worden praktisch geweerd omdat er nauwelijks rekening
met hun woonwensen wordt gehouden. Daarnaast is er
overdag in een wijk met tweeverdieners weinig te beleven.
Nederland is toe aan nieuwe woonvormen en een nieuwe
inrichting van de openbare ruimte, met de 55-plusser als uitgangspunt.
Het doel van de afstudeeropgave is hier uitwerking aan te geven.
Vrijetijdstad is een netwerkstad van 12.000 woningen met de
toekomstige senior als uitgangspunt. Het biedt de mogelijkheid
voor senioren om samen met gelijkgestemden te wonen, maar
vooral te genieten, te organiseren en te ondernemen.
In Vrijetijdstad wonen senioren in een groene en veilige omgeving
waar veel te beleven valt. Het voorzieningenniveau is er
hoog, voor iedereen toegankelijk en heeft stedelijke dynamiek.
De dynamiek van een netwerkstad is het sterkst voelbaar in de
Deltametropool. Vrijetijdstad ligt daarom op de locatie van het
voormalig Vliegveld Valkenburg aan de stadsrand van Leiden.
Het is een prachtig landelijk gebied midden in de
Deltametropool. Bij een afname van de mobiliteit van de senior
blijven de kansen voor het voorzieningengebruik enorm.
Niet alleen een goede bereikbaarheid bij een afname van de
mobiliteit kan het motief zijn om in Vrijetijdstad te gaan wonen.
Eén derde van de 55-plussers met verhuisplannen zegt te willen
oud worden in een veilige omgeving waar de zorg en verpleging
al aanwezig is voor later. ‘Als het zo ver is dan wonen we er
alvast’. De zorg in Vrijetijdstad is van zelfsprekend aanwezig
maar voert vooral niet de boventoon. Je zou vrijetijdstad eigenlijk
kunnen lezen als een stedenbouwkundige vertaling van een
woonzorgcomplex.

Afbeedling 2 Afbeedling 3
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeedling 5 Afbeedling 6
53
Een identiteitstrijk cluster van senioren binnen de
Deltametropool kan bovendien leiden tot innovatie. Het
Vliegveld Valkenburg op ligt steenworpafstand van de medische
Campus van Leiden.
Vrijetijdstad is een policentrische stad: dit omwille van de fasering,
bereikbaarheid en mobiliteit. Ontwikkeling van
Vrijetijdstad voor een doelgroep van 55-plus vergt een nieuwe
manier van plannen als dat we met de Vinex gewend zijn.
De groei van het aantal woningen en het voorzieningenniveau
moeten gelijk op gaan. Ook al is de stad nog niet volgroeid, hij
moet er af uitzien. Alles moet werken vanaf dag 1.
Er moet een duurzame stedenbouwkundige structuur liggen
waarbij Vrijetijdstad stapsgewijs groeit, geregisseerd vanuit de
ontwikkeling Civic Centers. (Figuur 1)
In de eerste fase van Vrijetijdstad zal het Civic Center Kennis,
Cultuur en Bestuur komen dat als aanjager en katalysator gaat
fungeren: een platform van waaruit bewoners zelf kunnen meedenken
over de ontwikkeling van de stad. Maar ook een broedplaats
van allerlei vrijwilligersorganisaties, kleine startende
bedrijfjes en hobbyruimtes. Het is het belangrijkste gebouw in
Vrijetijdstad en daarom gekozen als ontwerpopdracht.
Katwijk, Rijnsburg en Valkenburg gaan fuseren en hebben
samen genoeg draagvlak om een groot voorzieningencentrum te
bouwen met een hoofdbibliotheek voor de regio en een theater.
Door deze voorziening naar het centrum van Vrijetijdstad te
halen ontstaat er een nieuwe stimulans voor de hele regio met
‘de zilveren kracht’ als motor. (Figuur 2 en Figuur 3)
Het programma van eisen is zorgvuldig samengesteld en komt
voort uit planologische kengetallen, eigen onderzoek naar specifieke
kengetallen voor Vrijetijdstad en een haalbaarheidsrapport
voor een groot voorzieningencentrum van de gemeente Katwijk.
Naast de input voor het concept op basis van de omgevingsfactoren
zijn er ook aanknopingspunten geredeneerd vanuit het pro-
gramma van eisen die als input dienen voor het ruimtelijk concept
van het gebouw. (Figuur 4) Het gebouw bevat naast de
regionale trekkers zoals een theater met muziekschool en zalencentrum,
een supermarkt en de hoofdbibliotheek een groot aantal
specifieke Vrijetijdstadvoorzieningen zoals een eigen stadsdeelkantoor
en kamer van koophandel, een TV- en radiostudio,
een talentenbank, een vrijwilligershonk, een brainsalon, een
zorgsteunpunt, een au pair-bureau, een seniorenreisbureau en
een sportschool met fitness, zwembad. Door het programma te
ordenen kunnen een groot aantal functies gedeeld worden en
kunnen er delen worden weggestreept. Dit levert een zeer efficiënt
gebouw op waarin de functies elkaar overlappen en samenhang
krijgen. Ontmoetingen tussen mensen worden gestimuleerd.
(Figuur 5)Dit concept houdt in dat er twee belangrijke ontmoetingsplekken
ontstaan in het gebouw. De Civic Space: dit is
de centrale ontmoetingsruimte, leeszaal van de bibliotheek,
foyer, en wachtruimte voor het stadsdeelkantoor en zorgsteunpunt
ineen. (Figuur 6)De Marketplace: dit is een plein dat door
het hele gebouw wordt omarmd. Het is broedplaats voor allerlei
startende bedrijfjes, hobbyruimtes, kiosken, dagwinkels en diensten
in de vorm van kleine paviljoens. Het is de plek waar de rek
zit in het programma van het Civic Center. Aan deze ontmoetingsplek
kunnen bewoners van Vrijetijdstad een eigen invulling
geven. Het is een plek waar iedereen elkaar ontmoet: bewoners,
mensen uit de regio die naar theater gaan, kinderen of studenten
die de bibliotheek of een senior willen raadplegen voor de
juiste kennis worden geprikkeld door de activiteiten op de
Marketplace.
Er is bewust gekozen om geen betutteld retro-ontwerp te maken
zoals een kopie van een archetypisch centrum van een idyllisch
vestingstadje maar juist voor een bijzonder gebouwconcept dat
vernieuwend en prikkelend zal werken en waarbinnen de toekomstige
senior nog zelf dingen kan toevoegen, zich verder kan
ontplooien en wat kan betekenen voor zijn medemens.
Voor meer informatie kijk op www.vrijetijdstad.nl

E.M. Rikhof
Thermen Tilburg
Rust en ruimte in de binnenstad
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Prof. ir. H.J.M. Ruijssenaars
Dipl. ing. H.H. Yegenoglu
Dr. J.C.T. Voorthuis
Prof. ir. N.A. Hendriks
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
54
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
De combinatie van een saunacomplex met een islamitische
hammam in het centrum van Tilburg. Beide hebben hun eigen
badgang, maar de entree en rustruimte gezamelijk. Er wordt
een spel gespeeld tussen de ruimtelijke beleving van de duidelijke
scheiding en toch het laten samenkomen van beide badculturen
en man en vrouw. In het centrum van de stad ontstaat een
nieuwe rustige binnentuin met daaraan het badhuis, dat door
de houten gevel een spel speelt met zien en gezien worden. Het
gebouw wordt ontsloten vanuit de drukte en heeft zijn plek
gevonden in de bestaande hoogbouw aan het Koningsplein.
Trefwoorden
Ruimtelijke beleving
stad - binnentuin
sauna - hammam
publiek - privé
draagstructuur - gevel
De wens van de gemeenschap in Tilburg om een hammam te
vestigen in de stad, heb ik willen betrekken bij het ontwerpen
van een saunacomplex om daarmee aan te sluiten op de huidige
diverse samenleving. In het centrum van de stad komen de verschillende
culturen uit de stad samen en op die plek wil ik beide
badtypologieën samenvoegen en een hammam met saunacomplex
combineren in één gebouw. Het verschil tussen het geheel
naakt zijn en het aanhouden van je onderbroek en daarnaast de
scheiding tussen mannen en vrouwen, maakte het cultuurverschil
tot nu toe onoverbrugbaar. In dit ontwerp kunnen beide
badtypologieën wel hun eigen plek hebben en afzonderlijk van
elkaar functioneren. Een aantal functies zijn voor beiden te
gebruiken, zoals entree en rustruimte. Daarnaast is het mogelijk
op sommige tijden de vrouwen-hammam te gebruiken als
onderdeel van het saunacomplex. Door dit dubbele gebruik,
wordt er een brug geslagen tussen het sauna- en hammamgedeelte.
Ruimtelijke beleving
Onze ervaring en gevoeligheden kunnen zich ontwikkelen door
reflectieve en stille analyse. Om je open te stellen voor perceptie,
moet je loskomen van de wereldlijke urgentie om dingen te
doen. Om je bewustzijn van perceptie te ontwikkelen, is het
essentieel om je bewust te zijn van je unieke bestaan in de
ruimte. Het badhuis is gedurende vele eeuwen en in alle culturen
een plek geweest om lichaam en geest te reinigen en open
te staan voor onze perceptie. Kort gezegd, door tot rust te
komen, wordt de bewustwording geprikkeld.
In het ontwerp voor een badhuis wil ik proberen mensen
bewust te maken van hun perceptie en van de verschillende
ruimtes om hen heen. Dit wil ik doen door ruimtes te ontwerpen
van verschillende afmetingen en hoogtes vanuit een aantal
vragen over de functie en betekenis van een ruimte voor de
bezoekers.
Afbeelding 1 Foto achterzijde flat met groene omgeving
Afbeelding 4 Complexe organisatie van het badhuis met daaronder de
semi-open gevel naar de binnentuin.
Hoe kan iemand zich er voelen en wat zouden de prikkels kunnen
zijn Hoe kan de bezoeker als vanzelfsprekend door het
gebouw worden heen geleid
Hoe kan iedereen zich veilig en op zijn gemak voelen in kleinere
ruimtes en toch ook het grotere geheel ervaren En als laatste
hoe zouden de overgangen ruimtelijk moeten zijn tussen:
-drukte van de stad - rust in de thermen
-thermen - hammam
-aangekleed - naakt
-zweten - baden
In het ontwerp van het badhuis zijn deze verschillende vragen
over ruimtelijke beleving beantwoord en zijn er ruimtes ontworpen
die de achterliggende bedoeling van de functie realiseren.
Uiteindelijk is het badhuis een gebouw, waarin functie, constructie,
materialisatie en ontwerp zullen leiden tot een synthese
van ruimtes. In deze ruimtes kan de bezoeker tot rust komen en
mede daardoor open staan voor prikkels en perceptie en zich er
prettig voelen.
Baden door de eeuwen heen
Het baden heeft in alle badculturen twee betekenissen: reinigen
en ontspannen. In elke cultuur gebeurt dit op een eigen manier,
bijvoorbeeld met veel water, hoge temperaturen of producten uit
de natuur, zoals modder. Toch zijn er twee grote overeenkomsten
tussen alle badculturen. Ten eerste wordt het lichaam gereinigd
en wast of spoelt men zich af, elke keer dat men gezweet
heeft. In de Romeinse, Finse en ook in de Hammam-badcultuur
speelt (of speelde) de douche of het stromende water een zeer
grote rol. Ten tweede wordt het baden in veel culturen gezien
als iets dat dicht bij het heilige staat. Het wordt gezien of
gebruikt als een vorm van meditatie. Door het reinigen en bezig
zijn met het lichaam komt de geest tot rust.
In het ontwerp maken de samensmelting van de islamitische
hammam met het saunacomplex en het stromende water met

Afbeelding 2 Nieuwe stedenbouwkundige situatie
Afbeelding 3 Concept bestaande hoogbouw-badhuis
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Vrouwenhammam onder de publieke doorgang
het reinigen van het lichaam en de geest, het badhuis tot een
nieuw geheel.
Binnentuin centrum Tilburg
Aan de zuidkant van het centrum van Tilburg ligt een gebied
met veel nieuwe ontwikkelingen. In de toekomst gaat de nieuwe
Muzentuin omringd door het Kunstcluster van Jo Coenen deel
uitmaken van een groene voetgangers/fietsroute door het zuidelijke
centrum van Tilburg. Tussen de Muzentuin en het
Koningsplein ligt een nog te ontwikkelen gebied, ingeklemd
door de Bisschop Zwijsenstraat en haar monumentale woningen
en het Koningsplein met de duidelijke begrenzing van de
Koningsweiflat en een zorgcomplex. Aan de noordkant zal in de
toekomst het Factorium (Tilburgse dans- en muziekschool)
komen te liggen. De plannen hiervoor van de gemeente en
Atelier Pro uit Den Haag zijn reeds bekend. Deze plannen roepen
een aantal vragen op. Wat voor kwaliteiten heeft de smalle
steeg tussen het Factorium en de Koningswei flat
Hoort het Factorium bij de Bisschop Zwijsenstraat of ligt deze
volledig los Wat zal de kwaliteit zijn van de achterzijden van de
monumentale woningen naar de nieuwe Binnentuin toe
In het nieuwe voorstel ligt het Factorium aan de Rooilijn van het
Kantongerecht, waardoor de Bisschop Zwijsenstraat zich op een
vanzelfsprekende wijze opent naar het noorden toe.
Een deel van het Factorium sluit de achterzijden van de bestaande
monumentale panden af van de intieme binnentuin.
Er ontstaat nu een plek voor het badhuis tegen de achterzijde
van de Koningsweiflat tot 12 meter hoogte. Daarboven beginnen
de woningen, eronder is alleen een blinde gevel van een aantal
(sport)winkels en een fitness-centrum (Afbeelding 1).
De binnentuin wordt nu omsloten door een aantal gebouwen en
gevels die op de tuin zijn gericht, maar hun entree erbuiten
hebben. Het badhuis sluit hierop aan en wordt ontsloten vanuit
het Koningsplein, waardoor men het badhuis betreedt vanuit het
Afbeelding 6 Voetenbad in het saunacomplex als plek van gewenning
harde stedelijke Koningsplein en in het badhuis de rustige groene
binnentuin ervaart (Afbeelding 2).
Ontwerp
Hammam en sauna samen in één gebouw (Afbeelding 3, 4).
Beiden zijn van elkaar gescheiden door de rustruimte en worden
tegelijkertijd versmolten met elkaar in deze rustruimte en
de entree, waar alle bezoekersstromen (ook die van een massage-
en beautycentrum) bij elkaar komen. Beiden worden bij
elkaar gehouden door de duidelijk aanwezige houten lamellen
gevel die het gehele gebouw omvat en zelfs naar binnenvouwt
om daar de overgangen tussen aangekleed – naakt, zweten –
ontspannen en man – vrouw te duiden. Naast deze houten
gevel, is de verticale draagstructuur in de donkergekleurde wanden
van diverse breedten een gezamelijke binding. Niet alleen
om het gebouw te dragen en de verbinding met de bestaande
hoogbouw te maken, maar ook om de plekken en het stromende
water te duiden. Door deze terugkerende wanden, de lagere
dwarswanden, het vloerenlandschap met de baden, het golvende
houten plafond (dat de installaties herbergt) en de gevel, ontstaan
er door het gehele gebouw verschillende plekken, waar
iedereen zich prettig kan voelen en die uit telkens dezelfde elementen
zijn opgebouwd. Een aantal overgangen en scheidingen
zijn zeer duidelijk te ‘beleven’ in het gebouw. Zoals de entree
waar alle bezoekersstromen direct gescheiden worden in het
vloerenlandschap. De vrouwenhammam die niet zichtbaar, maar
wel hoorbaar is in de mannenhammam, en de intiemste plek is
onder de schaduwen van de openbare voetgangersdoorgang
(Afbeelding 5). En daarnaast het voetenbad, de plek waar men
kan wennen aan het baden en het gebouw, haar bezoekers en de
binnentuin kan waarnemen (Afbeelding 6). Het geheel is een
symbiose van Hammam, Sauna, Beauty, bestaande hoogbouw,
binnenstad en binnentuin.
55

H. Saanen
Herbestemming van de Schellens
fabriek tot een Turks badhuis
Een oud ritueel in een nieuwe vorm
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Prof. H. Cisar dipl. Arch. ETH
Dipl. Ing. H.H. Yegenoglu
Prof. Ir. F. van Herwijnen
Datum afstuderen
13 december 2005
Figuur 1 Plattegrond 1e verdieping
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Herbestemming van een tapijtfabriek tot Turks badhuis, een
symbiose tussen het monument en een nieuwe interpretatie van
de Hammam typologie. Er ontstaat een spel waarin de bader in
een gedwongen wereld zich een vrije weg baad, geleid door temperatuur,
licht, geluid en de relatie tussen het monument en de
interventie.
Trefwoorden
herbestemming
traditie
badcultuur
mystiek
privacy
56
Figuur 4 Hararet in het vrouwendeel
interieur wordt gekenmerkt door een aantal centrale weefruimtes
die gedomineerd worden door een betonskelet en 2-zijdig
geflankeerd worden door authentieke stalen kozijnen.
Het is een gebouw met een ruw industrieel karakter. De weefruimtes
zijn omgeven door laboratoria- en opslagruimtes.
Uitzondering op dit ruwe karakter vormen de trappenhal en
directiekantoren die gekenmerkt worden door een subtiele
decoratie.
Herbestemming zal in de toekomst voor steeds meer architecten
een belangrijk onderdeel worden van hun vakgebied.
De bestaande situatie en de te verwezenlijken functie brengen
een complexiteit met zich mee, die een gedegen voorbereiding
eisen.
In eerste instantie gaat de aandacht uit naar een inventarisatie
en analyse van het monument. Mogelijkheden binnen de
bestaande structuur en bepalen van karakteristieke en gebouw
eigen elementen. Daar tegenover staat de nieuwe functie,
beperkt door de locatie, financiële en sociale draagkracht.
In het geval van de herbestemming tot een Hammam ontstaat
er een confrontatie met culturele en historische waarden van de
nieuwe functie.
De Schellens fabriek is een oude tapijtfabriek gelegen in het
centrum van Eindhoven aan de oevers van de Dommel.
Het gebouw heeft een fascinerende bakstenen gevel en het
De nieuwe functie voor de Schellens fabriek is een Turks badhuis
of Hammam. Een bezoek aan een historische Hammam
zorgt voor een confrontatie met een authentiek ritueel dat nauwelijks
in de buurt komt van de Turkse stoombaden zoals we
die in de westerse wereld kennen.
Tijdens de badgang heb je het idee terug in de tijd te gaan.
Het is een mystieke sfeer als gevolg van het onbekende, de
vreemde taal, de authentieke ruimtes, het gedruppel van water
en de scheiding tussen mannen en vrouwen. Belangrijk in de
Hammam-traditie is het doorlopen van een aantal ruimtes waarvan
de temperatuur stijgt en waar men regelmatig spoelt met
lopend water. Het hoogtepunt en het eigenlijke Turkse bad
bevinden zich in de laatste ruimte, de Hararet gedomineerd
door een grote koepel met centraal een grote steen, de buiksteen
of bellystone waarop men plaatsneemt om zich rein te zweten.
Op deze steen gebeuren massages en wordt je gescrubd.
Tijdens het ritueel beweeg je regelmatig naar de randen van de
ruimte waar zich nissen met fonteintjes bevinden om het vuil
van je lichaam te spoelen. Na het hele ritueel keer je via de voorgaande
ruimtes terug en neem je tijd om je te ontspannen in de
theeruimte.
Het letterlijk overnemen van de authentieke typologie in de
bestaande tapijtfabriek vormt in het plan geen optie.
Het zou de kwaliteiten van het bestaande gebouw te veel aantasten
en mijn persoonlijke interesse gaat uit naar een hedendaagse
architectonisch interessante vertaling.

Figuur 2 Doorsnede verticaal element, centraal de bellystone
Figuur 3 Doorkijk naar de bron van de bellystone
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 5 Doorkijk naar de theeruimte op 1e verdieping
Belangrijk in de interpretatie van de Hammam zijn een aantal
basiswaarden uit de traditionele Hammam zoals de scheiding
tussen man en vrouw, de dwingende routing bepaald door temperatuurstijging
en een climax in de vorm van een hoofdruimte
met een bellystone.
Uit de studies van het bestaande gebouw zijn drie delen te
onderscheiden; meer intieme voor- en achterruimtes, gescheiden
door de centrale voormalige weefruimtes met een open
karakter. De voor- en achterruimtes vormen op deze manier
twee polen van elkaar gescheiden door de centrale ruimte.
Deze polen worden ingezet als scheiding tussen mannen en
vrouwen. In deze van oorsprong meer besloten ruimtes komen
de afzonderlijke badgangen.
Het gebouw bestaat uit 3 lagen waardoor een verticale mannen
pool ontstaat tegenover een verticale pool van de vrouwen.
De centrale ruimtes zijn bestemd voor meer sociale functies
zoals de theeruimtes.
De scheiding tussen mannen en vrouwen wordt van een extra
lading voorzien, de mannen en vrouwen zijn fysiek gescheiden,
maar op willekeurige momenten raken zij zich bewust van
elkaars aanwezigheid en nabijheid door ruimtelijke herkenbaarheid
en geluid.
Deze bipolariteit wordt aan beiden zijden benadrukt door de
bellystone te gebruiken als bindend element die het centrum
vormt van een verticale doorbreking van de verschillende lagen.
De bellystone markeert naar de onderliggende verdieping een
besloten bad dat metaforisch gezien wordt als de bron van de
bellystone. Naar de bovenzijde is er een lichtkoker die de
bovenliggende verdieping doorboort en zorgt voor een lichtbundel
op de bellystone in de halfduistere Hararet ruimte.
De routing wordt gedomineerd door de tweedeling, in de beginfase
worden de mannen en vrouwen gescheiden, ze doorlopen
de noodzakelijke fases zoals de kleedkamers en douches en worden
dan naar de centrale theeruimte geleid.
Figuur 6 Impressie van de kruidenbaden op de 2e verdieping
Deze theeruimte vormt de spil van de routing, het is een rustpunt
waar de bader ervoor kiest om de Hammam ruimtes binnen
te gaan of op een andere locatie van een kruidenbad of massage
te genieten. Deze keuzevrijheid draagt bij aan het zoeken
naar de eigen badgang. Deze vrijheid uit zich ook in de plattegrond.
De ‘verticale’ bellystone en het bestaande gebouw fungeren
als referentie binnen de routing. Ze zorgen voor een vrije en
herkenbare beweging door het historische pand.
De traditionele Hammam ruimtes zijn vanuit bouwfysisch oogpunt
gesloten, in reactie op het monument wordt er gebruik
gemaakt van kernen die in de ruimte geplaatst worden.
Deze kernen hebben een eigen functie. Door de plaatsing van de
kernen ontstaat er een tussenruimte met de bestaande wand.
Deze tussenruimte wordt herbestemd door de inzet van de functie
gebonden kernen. Zo wordt in het geval van de nieuwe
Hammam één kern geïntroduceerd in een vrije ruimte, waardoor
er twee nieuwe Hammam ruimtes gegenereerd worden in
de tussengebieden (heetste ruimte en Hararet).
De kernen worden gekenmerkt door verlaagde zones, dit zorgt
voor een voortdurende schaalsprong in het plan, wat bijdraagt
aan de beweging doorheen de verschillende ruimtes.
Door een niet-lineaire sequentie kunnen de kernen en de tussenruimte
met elkaar in open verbinding staan met een natuurlijk
verloop in de temperatuurverschillen.
Het plan is een speelse interpretatie van de authentieke
Hammam, waarbij de nadruk wordt gelegd op de persoonlijke
vrijheid van de bader, die in zijn badgang langs de verschillende
onderdelen van het bestaande gebouw geleid wordt. Er ontstaat
een persoonlijke zoektocht, bepaald door temperatuur, licht,
geluid en de relatie tussen monument en interventie.
57

D.N.H.J. Sauren
Van fabriekscultuur naar
CULTUURfabriek; transformatie van
175 jaar Bassin
Afstudeerrichting
Stedebouw
Afstudeercommissie
Dr. ir. C.H. Doevendans
Dr. J. Boomgaard
Ing. J.P.F.A. Snijders Arch. hbo
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
58
Datum afstuderen
29 november 2005
Samenvatting
Met het realiseren van een ‘cultuurfabriek’ in de Noordwest-
Entree van Maastricht is gepoogd het gebied een nieuwe impuls
te geven en van betekenis te laten zijn, zowel op stadsniveau als
op (boven)regionaal niveau. Dit heeft geresulteerd in een boeiend
ontwerp dat aansluit op het weefsel van het Noordwest-
Quadrant, waarbij het verleden voelbaar en zichtbaar blijft, een
mix aan bebouwing ook een mix aan leven oplevert, de openbare
ruimte een prominente rol inneemt waarbij er meer aandacht
is voor de voetganger en functies voor kleur zorgen. Hierdoor
raakt Cultuurfabriek Maastricht op verschillende manieren met
de binnenstad verankerd.
Trefwoorden
Binnenstedelijke herstructurering
Citybranding
Landmark
Openbare ruimte
Cultuur
Afbeelding 1 Concept
Afbeelding 4 Rijgdraden openbare ruimte
Echter, de realisatie van het Bassin tot recreantenhaven heeft
nog niet opgeleverd wat men voor ogen had en veel zaken zijn al
ten onder gegaan. De reden hiervoor is dat het gaat om een
moeilijke locatie; de activiteiten zijn sterk seizoensgebonden en
de haven ligt niet in een aantrekkelijke looproute.
Hoewel de zuid –en westzijde van het Bassin volledig zijn hersteld
worden de overige zijden gedomineerd door een onoverzichtelijk
geheel van fabrieken en zware infrastructuur waarbij
nauwelijks ruimte is voor de voetganger en fietser.
Cultuurfabriek Maastricht ligt nog net binnen de singelstructuur
van de binnenstad en is een onderdeel van het 280 ha.
tellende project Belvédère. Het kan gezien worden als een eiland
in de stad met een geheel eigen sfeer. Wat meteen in het oog
springt is de fraaie binnenhaven, ’t Bassin, met daar omheen de
grote fabrieken van Sphinx en Sappi. Het Bassin, gegraven in
1826, is van grote betekenis geweest voor de stad en kan gezien
worden als de generator van de industriële ontwikkelingen in
Maastricht. De stad kon haar grenzen verleggen en verbindingen
maken met Nederland en Europa. Het Bassin werd het centrum
voor allerlei bedrijvigheid en een aantrekkelijke vestigingsplaats
voor ondernemingen. Later bleek de haven door het toenemende
scheepvaartverkeer te klein en nam de betekenis van
het Bassin af. Na een lange periode is de haven in 2001 in
gebruik genomen als passantenhaven waarbij de werfkelders
zijn ingericht met restaurants, barretjes en scheepvaartgerelateerde
zaken.
Aangezien fabrieksterreinen langzaam uit de binnenstad verdwijnen
en een nieuwe locatie vinden aan de rand van de stad,
lag hier een mooie opgave om deze unieke plek te transformeren
tot een nieuw stukje stad met een eigen identiteit.
De ambitie daarbij was het Bassin, als waardevolle openbare
ruimte, aan de stad terug te geven waarbij cultuur ingezet is om
het gebied opnieuw een generator voor de stad te laten zijn.
Hiermee zal het imago van het gebied verbeteren, zal het Bassin
een ware identiteitsdrager gaan vormen en wordt er een bijdrage
geleverd aan het creatieve peil van de stad (wat niet alleen de
leefbaarheid ten goede komt, maar ook een economische impuls
voor Maastricht betekent). De identiteit van het Bassin is versterkt
door het verankeren van het gebied in de binnenstad.
Dit is gedaan dmv het aantrekkelijk maken van de rijgdraden
(de routes vanuit de binnenstad, via Cultuurfabriek Maastricht
naar het buitengebied) en het ontwikkelen van een 5e stadsplein,
waarmee tevens de noordkant van het Bassin wordt afgerond.
Met de toevoeging van een danstheater aan het 5e stadsplein
wordt het gebied ook (inter)nationaal op de kaart gezet.
Het concept van Cultuurfabriek Maastricht is voortgekomen uit
een sterke ruimtelijke driedeling die in het gebied aanwezig is,
en is vertaald in de thema’s: Dolend Hof, Dansend Plein en
Blok-Kade. Hof, plein en kade zijn hierbij de openbare ruimte
typologieën die gediend hebben als uitgangspunt voor de inrichting
van de betreffende deelgebieden.

Afbeelding 2 Masterplan Cultuurfabriek Maastricht
Afbeelding 3 Dansend Plein 5e stadsplein
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Maquette Dansend Plein
De voor Maastricht zo karakteristieke morfologie, typologie en
openbare ruimte hebben als leidraad gediend voor het ontwerp.
Bouwblokken: Als onderdeel van het Noordwest-Quadrant is in
Cultuurfabriek Maastricht de ruime opzet van de bouwblokken
behouden. Dit refereert aan een verleden van kloosters en stadsboerderijen.
Ook het intieme en verrassende karakter, de informele
routes en de prominent aanwezige open plekken, in contrast
met de smalle straten, zijn doorgetrokken.
Dit is vooral het geval in Dolend Hof, dat direct grenst aan het
Noordwest-Quadrant. Richting Maas zal dat intieme en kleinschalige
karakter overgaan in forsere bouwblokken en een heldere
gridstructuur. In Dansend Plein wijken structuur en
bebouwing af. Het 5e stadsplein is hier opgenomen in de
looproute Markt-Bassin-Maas en kan gezien worden als een
campus; de gebouwen staan op het plein en vormen tevens het
plein. Zicht/accenten: Vanuit Cultuurfabriek Maastricht geven
lange zichtassen een weids panorama op de groene omgeving.
Andersom werkt deze visuele verankering ook en worden accenten
benut om de toeschouwer te prikkelen. Dansend Plein
vormt het grootste accent. De torens, genaamd Steppingstones,
zijn hier opgevat als sculpturen, als rotsen, massief en robuust,
die uit het maaiveld omhoog rijzen. Met hun slingerbeweging
vormen ze de dans, die ontstaat met de Steppingstones in het
zuiden, het danstheater. De Steppingstones en het maaiveld zijn
met elkaar verweven en vullen elkaar met hun vormentaal aan.
Hier gaan architectuur en stedebouw een sterke wisselwerking
aan. Programma: Het plan bestaat overwegend uit verschillende
woonmilieus. De bijzondere en culturele functies zijn gelegen
rondom het Bassin. Met name de monumenten zijn uitermate
geschikt voor een culturele invulling, zoals een theater -en
muziekwerkplaats, ateliers, huisvesting voor het centrum voor
de kunsten etc. Tevens bieden het Bassin en de Maas mogelijkheden
voor waterrecreatie. Verder is van belang dat de doorgaande
wegen, Boschstraat en Maasboulevard, ook in functie
worden doorgevoerd. Dit betekent dat er in de plint ruimte is
voor commerciële voorzieningen.
Afbeelding 6 Maquette Dansend Plein
Doordat met Cultuurfabriek Maastricht een geheel nieuwe
stadswijk wordt gebouwd, zullen in het 5e stadsplein o.a. een
supermarkt, bank en postkantoor opgenomen worden.
Onder het plein is ruimte voor een parkeergarage op stadsniveau
en voor de theaterbezoekers.
Groen: Er wordt onderscheid gemaakt in groene verbindingen,
groene taluds (zachte kades) en parkgroen (Frontenpark).
Vooral de overgang van Dansend Plein naar het park is van
belang. Hier gaat een harde, rationeel geordende kade rondom
het Bassin over in een meer natuurlijke, zachte kade naarmate
men dichter bij het park komt. Ook de verbinding Griendpark-
Frontenpark is belangrijk. Hier hebben een oude spoorlijn en -
brug plaats gemaakt voor een recreatieve groene wandelroute.
Openbare ruimte: Alle pleinen en assen liggen langs de hoofdroutes
van de 3 deelgebieden. Ze leggen accenten, staan voor
beleving en vormen eyecatchers. Door het aan elkaar rijgen van
de assen en pleinen worden verbindingen gelegd tussen
Cultuurfabriek Maastricht en de omgeving en de 3 gebieden
onderling. Een aparte manier van verankeren is hierbij de oeververbinding;
door deze te ontwikkelen wordt de schakel gelegd
tussen de binnenstad en de geïsoleerde wijk Boschpoort in het
noorden. De belangrijkste openbare ruimte is echter het 5e
stadsplein. Het is opgebouwd uit 3 elementen: glooiend maaiveld,
knopen, Steppingstones. Naast 2 continue vloeiende zones
aan de randen van het plein zijn in de middenzone de hoofdelementen
opgenomen in de vorm van 3 schillen: een uitstekend
plateau met eronder ruimte voor voorzieningen, de centrale trap
met het theaterplein en het danstheater met de theatertuin.
Een slapend stadsdeel dat wordt gedomineerd door fabrieken is
met de komst van Cultuurfabriek Maastricht wakker geschud en
nieuw leven ingeblazen.
59

I.M.E. Smeets
Modellering van voetgangersgedrag
in een binnenstedelijke winkelstraat
Afstudeerrichting
Stedebouw
Afstudeercommissie
Ir. A.W.J. Borgers
Dr. ir. A.D.A.M. Kemperman
Prof. dr. H.J.P. Timmermans
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
De belangrijkste doelgroep in een binnenstad wordt gevormd
door voetgangers. Zij moeten zich veilig kunnen bewegen en ze
hebben enige invloed op de economische effecten in de binnenstad.
Om van tevoren inzicht te hebben in het effect van ingrepen
in de binnenstad is een model dat het gedrag van voetgangers
op het niveau van een straat in relatie tot hun omgeving
kan voorspellen. In dit onderzoek wordt het gedrag van voetgangers
dan ook enerzijds beschreven en anderzijds gemodelleerd.
Trefwoorden
Binnenstad
Winkelstraat
Antwerpen
Voetgangersgedrag
Modellering
Figuur 1 Segmenten
Voetgangers vormen de belangrijkste groep verkeersdeelnemers
in een binnenstad. Inzicht in hoe zij zich door de binnenstad
bewegen en wat zij daar doen is om verschillende redenen interessant.
Allereerst is de verkeersveiligheid en voetgangersvriendelijkheid
van de binnenstad van belang voor de voetgangers
zelf. Ten tweede zijn de economische effecten (omzet, huurprijzen)
in de binnenstad voor een deel verbonden aan waar voetgangers
zich bevinden en wat zij daar doen. Tenslotte willen
gemeenten en stedebouwkundigen ook inzicht hebben in de
effecten van ingrepen in de gebouwde omgeving.
Deze redenen tezamen vormen de grondslag voor het belang
van voetgangersonderzoeken in binnensteden. Het doel van dit
onderzoek is om erachter te komen welke factoren van invloed
zijn op het gedrag van voetgangers op microniveau in binnensteden
en hoe met deze informatie een model ontwikkeld kan
worden om dit gedrag ook te kunnen voorspellen.
60
Er zijn op het gebied van voetgangersgedrag al vele onderzoeken
uitgevoerd. Deze onderzoeken zijn in te delen in cellular
automata, microscopische modellen, natuurwetenschappelijk
gebaseerde modellen, evacuatie modellen en modellen die voetgangersbewegingen
“van link naar link” simuleren. In dit
onderzoek wordt het laatste type toegepast, omdat de structuur
van het studiegebied goed aansluit op deze benadering.
Om het doel van dit onderzoek te kunnen bereiken is dit onderzoek
uit twee onderdelen opgebouwd.
Ten eerste wordt het gedrag van voetgangers beschreven.
Ten tweede wordt het gedrag van voetgangers gemodelleerd.
Om dit te kunnen doen, zijn de ruimtelijke structuur en gegevens
over het gedrag van voetgangers daarbinnen nodig.
De dataverzameling heeft plaatsgevonden in de Meir, de belangrijkste
winkelstraat in de binnenstad van Antwerpen in juni
2004 (afb. 1 en 2). De verzameling van de data bestond uit drie
delen. Allereerst is er een verkenning gemaakt van de ruimtelijke
omgeving. Hieruit is onder andere gebleken dat de Meir een
bijzondere indeling heeft. De manier van plaatsing van het
straatmeubilair heeft als gevolg dat er twee loopzones ontstaan
langs de gevels van de winkelpanden en één middenzone waar
ook (beperkt) ander verkeer toegestaan is (zie afb. 3).
Ten tweede hebben er voetgangerstellingen plaatsgevonden.
Tenslotte zijn in twee delen van de straat (afb. 1) voetgangers
geobserveerd. Hierbij zijn gegevens verzameld over de geobserveerde
personen, over hun startposities en over de acties die
zij hebben ondernomen.
Met de gegevens verzameld door middel van de observaties is
vervolgens verder gewerkt. In totaal zijn 341 voetgangers geobserveerd,
verdeeld over twee segmenten (delen van de straat).
Voor inzicht in het voetgangersgedrag zijn de persoonskenmerken
van belang, de startposities en inzicht in bepaalde acties.
Het gaat hierbij allereerst om de looprichting van voetgangers,
welke voornamelijk afhankelijk is van de startpositie. Inzicht in
winkelbezoek is een andere belangrijke factor.

Figuur 2 Meir te Antwerpen
Figuur 3 Zonering van de straat
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 4 Geobserveerde situatie
Het is gebleken dat voetgangers zich voor een belangrijk deel
laten leiden door het winkelaanbod. Inzicht in wisselen van
zone versterkt het beeld van de looprichtingen. In de helft van
de gevallen heeft een wisseling van zones te maken met een
winkel. Tenslotte is er nog het beëindigen van een route.
Bij de observaties is afgesproken dat gestopt werd met de observatie
van een voetganger zodra de betreffende voetganger langer
dan 5 minuten in een winkel verbleef. Een voetganger kon dus
zijn route door het segment beëindigen door het segment te verlaten
of door in een winkel te blijven. De meeste personen verlaten
gewoon het segment. Van alle personen die in een winkel
eindigen, doen de meeste voetgangers dit in grote modezaken.
Na een grafische verwerking van de routes van de voetgangers,
is ook in kaart gebracht hoe groot de voetgangersintensiteiten in
bepaalde gedeelten van de segmenten zijn. Hier is duidelijk te
zien dat de voetgangers zich sterk laten leiden door de zonering.
Wisselen van zone gebeurt bovendien voornamelijk diagonaal,
dus met aanhouden van de richting van de straat.
Met de hiervoor beschreven inzichten kan vervolgens een model
opgesteld worden. Uitgegaan wordt van het multinomiale logit
model. In dit model moet een voetganger steeds een keuze
maken uit een bepaald aantal alternatieven, die elk bestaan uit
een klein stukje straat of een winkel. Het nut van elk alternatief
bepaalt welk alternatief gekozen zal worden. Dit nut hangt weer
af van een aantal variabelen, die voortvloeien uit de verwerking
van de verzamelde data. Variabelen die een rol spelen zijn
rechts of midden lopen, wisselen van zone, de attractie van
start/finish links, de aantrekkelijkheid van winkels welke afhankelijk
is van de branche en van de oppervlakte van de betreffende
winkel en de attractie van stoppen in een winkel.
Voor start/finish links en winkels geldt een eerste en een tweede
attractie. De eerste attractie houdt in dat een persoon nog niet
bij de betreffende link of winkel is geweest, de tweede attractie
houdt in dat een persoon daar al wel is geweest waardoor deze
minder aantrekkelijk wordt.
Figuur 5 Simulatie voor de geobserveerde situatie
Voor alle variabelen zijn vervolgens parameters geschat.
Deze parameters geven de invloed weer die de variabelen hebben
op de keuze van een persoon. Sommige variabelen hebben
een negatieve parameter en daardoor een afstotende werking,
zoals het voor de tweede keer bezoeken van een winkel en het
wisselen van zone. Andere variabelen hebben een aantrekkende
invloed, zoals het voor de eerste keer bezoeken van een winkel.
Met het zo ontwikkelde model is een simulatie voor de
basissituatie uitgevoerd. Dat wil zeggen dat de geobserveerde
voetgangers vanaf hun startpunt door de betreffende segmenten
gesimuleerd worden. De simulaties lieten goede overeenkomsten
zien met de waargenomen intensiteiten (zie afb. 4 en 5).
Om te illustreren hoe het model toegepast kan worden, is er een
tweetal scenario`s opgesteld. Uit deze scenario`s is gebleken dat
het vervangen van een plein door een modezaak een nadelige
invloed heeft op de overige winkels aan die zijde van de straat.
Ook is gebleken dat wanneer aan één zijde van de straat alleen
modezaken gelegen zijn, dit wél voordelig is voor die modezaken,
maar niet voor de winkels (zowel mode als andere branches)
die aan de andere, meer diverse zijde van de straat gelegen
zijn.
Het model geeft goede resultaten om voetgangersgedrag in de
Meir te Antwerpen te voorspellen. Of het model algemeen toepasbaar
is, is echter nog de vraag.
De Meir heeft namelijk een zeer specifieke indeling in zones.
Daarom is een belangrijke aanbeveling die gedaan kan worden
naar aanleiding van dit onderzoek om te onderzoeken of het
model in andere typen winkelstraten en andere binnensteden
ook toepasbaar is.
61

M. Ubaghs
Investeren in binnenstedelijke
parkeergarages
Risicoanalyse en quickscan model
Afstudeerrichting
Vastgoedbeheer
Afstudeercommissie
Drs. J.J.A.M. Smeets
Ir. L.A.M.C. van de Ven
Drs. R.M. Weisz RA MCIS
Datum afstuderen
13 december 2005
Afbeelding 1
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Het identificeren van de risico’s waar beleggers mee te maken
krijgen op het moment dat zij gaan investeren in binnenstedelijke
parkeergarages. Allereerst worden de risico’s geïdentificeerd
en gekwantificeerd en vervolgens wordt bepaald in welke mate
de risico’s beheersbaar zijn.
Ten slotte wordt op basis van deze conclusies een beslissingsondersteunend
model ontwikkeld waarmee beleggers snel de
potentie van een parkeergarage kunnen bepalen.
Trefwoorden
Beleggen
Parkeergarages
Risico
Risicomanagement
Beslissingsmodel
62
Er bestaat in Nederland een stijgende vraag naar parkeerruimte
in binnenstedelijke centra. Deze vraag is ontstaan als gevolg van
de toename van het autobezit alsmede als gevolg van een
toename van het autogebruik en het gewijzigde beleid van overheid
en gemeenten.
Hoewel investeren in parkeergarages voornamelijk een gemeentelijke
aangelegenheid was, zijn er nu verschillende private partijen
die investeren in parkeergarages. Zoals bij alle investeringen
in vastgoed hangt er aan de investering in een parkeergarage
een bepaald risicoprofiel. Vanwege de onduidelijkheid en
ondoorzichtigheid van de markt, is er behoefte aan inzicht in de
risico’s die van invloed kunnen zijn op het investeringsresultaat.
Het onderwerp van het afstudeeronderzoek is dan ook: “Het verschaffen
van inzicht in de risico’s die van invloed zijn op een
investering in binnenstedelijke parkeergarages en het ontwikkelen
van een quick-scan model dat kan dienen als beslissingsondersteunend
model voor beleggers die willen investeren in binnenstedelijke
parkeergarages.”
Een investering in vastgoed vertegenwoordigt een op geld waardeerbare
waarde indien er kasstromen met of in dat onroerend
goed gerealiseerd worden of gerealiseerd kunnen worden. Er
zijn een vijftal eigenschappen die deze waarde voor parkeergarages
bepalen. Omdat deze eigenschappen beïnvloedbaar zijn, is
ook de waarde en het mogelijke rendement van de parkeergarage
beïnvloedbaar via deze eigenschappen.
De vijf eigenschappen zijn: De locatie, de consument, de overheid,
de gebouweigenschappen en de kwaliteit van de
belegger/exploitant.
Op basis van interviews zijn de risico’s geïdentificeerd die via
deze waardebepalende factoren een invloed uitoefenen op het
rendement van de parkeergarage. Er is gebruik gemaakt van de
checklist methode, waarmee op basis van ervaring van marktpartijen
een inzicht kan worden verschaft in de risico’s.
Op basis hiervan is een lijst samengesteld met 27 risico’s

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 2
63
waarmee een belegger te maken krijgt als hij gaat investeren in
een parkeergarage.
Niet alle risico’s zijn even belangrijk voor een belegger. Om de
risico’s te kunnen kwantificeren is de volgende methode
gebruikt. De geïdentificeerde risico’s zijn door twee parkeergarage-exploitanten
uitgezet in een kans-gevolg matrix. Tevens is
aangegeven welke wegingsfactoren zij toekennen aan de verschillende
risicogroepen. Op basis hiervan is het mogelijk om
aan de risico’s een score toe te kennen en deze vervolgens op
volgorde te zetten waarbij de belangrijkste risico’s bovenaan
staan en de minder belangrijke risico’s onderaan in de lijst
terug te vinden zijn.
Om tot een beslissingsondersteunend model te kunnen komen,
is het belangrijk om te weten of de geïdentificeerde en gekwantificeerde
risico’s beheerst kunnen worden. Om deze beslissing
te kunnen maken is op basis van interviews bepaald wat de risicorespons
van de belegger zou moeten zijn indien een van de
risico’s optreedt. Risicorespons is het toewijzen van een
responsmaatregel aan de geïdentificeerde risico’s. Per risico is
bepaald of het vermeden, gereduceerd, overgedragen of geaccepteerd
moet worden. Dit geeft aan hoe de belegger moet handelen
en is dus van belang voor het model.
Tenslotte is bepaald of de risico’s beheerst kunnen worden.
Risicobeheersing is het implementeren van responsmaatregelen
die de kans op het behalen van het vereiste rendement vergroten.
Als de risicorespons en beheersing worden gecombineerd,
kan worden bepaald welke consequenties de belegger aan de
risico’s moet verbinden. Het belang hiervan komt terug in het
model waar op basis van de risico’s en een eventuele beheersbaarheid
een keuze gemaakt moet worden betreffende het al
dan niet afwijzen van de investering.
Met een beslisboom kan op een overzichtelijke manier een
besluitvorming tot stand komen. De beslisboom doorloopt alle
situaties waarbij risico’s zich kunnen voordoen, en geeft tevens
bij elke keuze een richting aan waarin de belegger verder moet.
Een aantal van de keuzes zal betekenen dat het model het advies
geeft om af te zien van de investering.
Het in dit onderzoek gerealiseerde model is een manier voor
zowel beleggers als exploitanten om snel de potentie van een
parkeergarage te kunnen inschatten. Echter daarbij moeten de
hierna volgende kanttekeningen worden geplaatst.
Het limitatieve karakter van de checklist kan ertoe leiden dat
bepaalde risico’s niet worden geïdentificeerd en de gevoeligheid
van de gegevens is voor de marktpartijen zodanig hoog, dat niet
alle gewenste informatie verkregen is. Door het verkennende
karakter van het onderzoek is ervoor gekozen om het onderzoek
breed te houden. Er zijn veel verschillende facetten meegenomen
om een compleet beeld te vormen waaraan een parkeergarage
moet voldoen. Dit onderzoek kan daarbij dienen als uitgangspunt
voor een aantal vervolgonderzoeken, die een aantal
facetten verder uitdiepen.
Als tool om te kunnen bepalen of een investering in een parkeergarage
wenselijk is of niet, is gekozen voor een beslisboom.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
64
M.J. Vlasveld
Investeren in Aziatisch vastgoed
Een strategische keuze
Afstudeerrichting
Vastgoedbeheer
Afstudeercommissie
Ir. L.A.M.C. van de Ven
Drs. R.M. Weisz RA MRICS
Drs. R.J.A. Satumalaij RBA
Datum afstuderen
25 oktober 2005
Samenvatting
In dit onderzoek wordt het effect van investeren in Aziatisch
vastgoed onderzocht. Hierbij is het uitgangspunt van een institutionele
belegger met een beleggingsportefeuille met vastgoed
in Europa en de VS genomen. In de analyse zijn de directe/ private
als de beursgenoteerde vastgoedmarkten opgenomen, op
basis van historische gegevens en een toekomstverwachting.
Hieruit blijkt dat met Aziatisch vastgoed een hoog rendement
kan worden behaald, maar dat het risico ook hoog is. Direct /
privaat vastgoed heeft veel spreidingsvoordelen, beursgenoteerd
vastgoed weinig. Daarom is alleen direct / privaat vastgoed een
toegevoegde waarde aan een internationale vastgoedportefeuille,
beursgenoteerd vastgoed niet.
Trefwoorden
Vastgoed
Investeren
Azië
Internationaal
portefeuillemanagement
Theoretische analyse
Er zijn verschillende manieren om in vastgoed te beleggen.
Dit is mogelijk door gebouwen te kopen, ‘direct’ investeren in
vastgoed. Hiervoor is echter veel vermogen en kennis van de
lokale vastgoedmarkt nodig, tezamen met een lokale beheersorganisatie.
Om met minder geld en kennis in gebouwen te
beleggen, kan ‘indirect’ in vastgoed worden belegd.
Dit kan in private (niet-beursgenoteerde) beleggingsfondsen en
door beursgenoteerde aandelen in vastgoedbedrijven of vastgoedbeleggingsinstellingen
(REITs) te kopen.
In vergelijking met aandelen en obligaties heeft vastgoed een
gemiddeld rendement en risico. De verhouding tussen rendement
en risico is niet beter dan aandelen en obligaties, maar
met vastgoed in een portefeuille kan wel een lager risico door
spreidingsvoordeel worden behaald. Daardoor heeft het voordelen
om vastgoed in een beleggingsportefeuille op te nemen.
Uit onderzoek blijkt dat een internationaal gespreide portefeuille
een hoger rendement en minder risico kan opleveren dan een
portefeuille in één land. Dit komt o.a. doordat de cycli van de
vastgoedmarkten verschillen. Deze verschillen worden veroorzaakt
door de onderliggende factoren en hierbij geldt: hoe meer
verschillen, hoe groter het spreidingsvoordeel. Ook heeft een
groter verschil in afstand een positieve invloed op het spreidingseffect.
Aan internationaal investeren in vastgoed zijn vaak hogere risico’s
verbonden. Op zich is een hoger risico acceptabel, zolang er
een hoger rendement tegenover staat. Het is daarom belangrijk
om de verhouding tussen het risico en rendement te weten. Om
te bepalen of het extra rendement het risico voldoende compenseert
kan de risicopremie, het extra rendement als vergoeding
voor het extra risico, worden gebruikt. Door deze risicopremie af
te zetten tegen het extra risico kan een maatstaf worden verkregen
voor het risico/rendementsprofiel. Hiermee kan een beeld
worden verkregen van de aantrekkelijkheid van de vastgoedmarkten.
Beslissingsmodel
Om te bepalen waar de investeringsmogelijkheden zich bevinden
en welke vastgoedmarkten interessant zijn, is een beslissingsmodel
opgesteld.
Het model bestaat uit de volgende onderdelen:
Selectie vastgoedmarkten op basis van investeringsmogelijkheden
De effecten van de vastgoedmarkten op
Rendement
Risico
Spreidingsvoordeel in de portefeuille
Analyse Aziatische vastgoedmarkten
Aanleiding en probleemstelling
In de afgelopen jaren is de interesse voor vastgoedbeleggingen
sterk toegenomen. Ook zijn de portefeuilles van vastgoedinvesteerders
steeds internationaler geworden. De portefeuilles
beperken zich echter vaak tot Europa en Amerika en zijn er
weinig vastgoedbeleggers actief in Azië. Door de snelle groei
van de economie en de vastgoedmarkt kan dit continent echter
zeer interessant zijn. De onbekenheid en onzekerheid van
Aziatisch vastgoed is echter groot en over de effecten en de
mogelijke toegevoegde waarde van Aziatisch vastgoed is daardoor
nog weinig bekend. Dit onderzoek speelt in op deze
onbekendheid en de probleemstelling is daarom als volgt:
Wat is het effect van investeren in Aziatisch vastgoed op een
internationale vastgoedportefeuille op het gebied van rendement,
risico’s en spreiding Om deze vraag te beantwoorden zal
eerst een theoretische analyse van internationaal investeren in
vastgoed worden gegeven.
Vervolgens worden de Aziatische vastgoedmarkten onderzocht
en de investeringseffecten inzichtelijk gemaakt.
De beleggingsmogelijkheden in Aziatisch vastgoed
Japan, Hong Kong en Singapore bieden goede beleggingsmogelijkheden
voor een buitenlandse investeerder. Zuid-Korea,
Taiwan en China bieden redelijke mogelijkheden, vooral op de
directe/ private markt. In China zijn investeringen alleen in
Shanghai, Beijing en enkele kuststeden mogelijk en dan
voornamelijk directe of private investeringen. In Maleisië, de
Filippijnen en Thailand bieden de directe/private en de beursgenoteerde
vastgoedmarkten beperkte mogelijkheden. In India,
Indonesië en Vietnam is het zeer moeilijk om te investeren.
De karakteristieken en effecten van Aziatisch vastgoed
Van de te onderzoeken markten is een analyse op basis van
historische gegevens gemaakt van de risico’s, rendementen en
spreidingsvoordelen. De resultaten worden hieronder besproken.
Directe en private vastgoedmarkten
De verhouding tussen de rendement en risico vastgoedmarkten
is Europa en de VS relatief goed, met een gemiddeld rendement
en een relatief laag risico. In de Aziatische markten is een vergelijkbaar
rendement te behalen, echter tegen een hoger risico.
Daardoor is de verhouding tussen risicopremie en extra risico in
Azië minder goed dan in Europa en de VS.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 1
65
De samenhang (correlatie) tussen de Aziatische directe vastgoedmarkten
met een portefeuille uit Europa of de VS is zeer
laag of zelfs anticyclisch. Vooral de opkomende vastgoedmarkten
beiden veel diversificatievoordeel. Hierdoor zou het toevoegen
van Aziatisch vastgoed in de onderzochte periode 1994-
2004 leiden tot een betere verhouding tussen risico en rendement.
Bij een toevoeging van 9% Aziatisch vastgoed zou deze
verhouding optimaal zijn en dit zou leiden tot een verlaging van
het portefeuillerisico van 15,6%. Bij een toevoeging Aziatisch
vastgoed van 1% tot 17% van de totale portefeuille is de risico/
rendementsverho uding beter dan zonder Aziatisch vastgoed.
Beursgenoteerde vastgoedmarkten
Vastgoedaandelen uit alle Aziatische landen hebben in de periode
1984-2004 een vergelijkbaar rendement behaald als vastgoed
in Nederland en Europa. Het risico van de vastgoedaandelen in
Azië is echter veel hoger en de verhouding tussen risicopremie
en risico is daardoor minder gunstig.
Door het hoge risico voegen Aziatische vastgoedaandelen veel
risico toe aan een portefeuille. De correlatie van Aziatische vastgoedaandelen
met vastgoedaandelen uit Europa en de VS is
hoog, waardoor het spreidingsvoordeel laag is. Per saldo heeft
een portefeuille met vastgoedaandelen uit geheel Azië heeft in
de onderzochte periode 1984-2004 geen toegevoegde waarde
gehad. Alleen de vastgoedaandelen uit Hong Kong, Singapore
en Filippijnen hebben een (licht) positief effect gehad.
Vooruitzichten en aanbeveling
Voor de directe en private vastgoedmarkten geldt dat door de
sterke groei van Azië hoge rendementen mogelijk blijven. De
risico’s zijn en blijven echter ook hoog. Vooral in groeimarkten
kan een hoger rendement worden behaald, tegen een hoger risico.
Het is te verwachten dat direct / privaat vastgoed veel spreidingsvoordeel
zal opleveren en dat daarmee het hogere risico
gecompenseerd kan worden.
Voor aandelen van Aziatische vastgoedbedrijven ligt het anders.
Het is zeer de vraag of gelijke of hogere rendementen dan in
Europa en de VS mogelijk zijn. Van risico’s van de aandelen van
vastgoedbedrijven kan worden verwacht dat deze hoog blijven.
De verhouding tussen de risicopremie en risico is daardoor minder
goed dan in Europa en de VS. Ook is weinig spreidingsvoordeel
te behalen en daardoor kan worden verwacht dat de aandelen
van Aziatische vastgoedbedrijven geen voordeel opleveren.
De ontwikkeling van de vastgoedbeleggingsfondsen (REITs) in
Azië is interessant. Deze fondsen richten zich meer op dividend
rendement en minder op waardegroei, daardoor zijn zij minder
risicovol. De REIT-sector is Azië is echter nog zeer jong en sterk
in ontwikkeling, daardoor is het nog niet te zeggen of deze een
toegevoegde waarde aan de portefeuille zal zijn. De REITs met
een hoog dividendrendement lijken wel zeer interessant.
Conclusies en aanbevelingen
Aziatisch vastgoed kan een hoger rendement geven dan vastgoed
in Europa en de VS, maar het risico is ook hoger.
Investeringen in direct vastgoed hebben veel spreidingsvoordeel
in een internationale portefeuille, beursgenoteerd vastgoed niet.
Het is aan te bevelen om direct vastgoed toe te voegen aan de
portefeuille, uit de historische analyse blijkt dat 9% Aziatisch
vastgoed het optimale effect heeft geboden. Aziatisch beursgenoteerd
vastgoed heeft geen toegevoegde waarde aan een beleggingportefeuille
gehad, ook in de toekomst valt dit niet te verwachten.
Het is dus aan te bevelen om Aziatische vastgoedaandelen
niet in de portefeuille op te nemen.

J.G. Vosters
SBP wordt Strijp Sport & Health
Herbestemming de Hoge Rug als sociale drager
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
prof. ir. J.M. Post
AJ.M. Walraven arch. a.v.b.
ir. F.J.M. Luijten
Datum afstuderen
29 november 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Strijp S heeft een belangrijke plaats in de stad Eindhoven in op
het gebied van historie als ruimtelijk. De herbestemming van
het gebied kan dus niet los worden gezien. In mijn afstudeerontwerp
is daarom gezocht naar een centrale rol voor de gebouwen
van De Hoge Rug met betrekking tot de historie, omgeving
maar ook in het nieuwe stedenbouwkundige masterplan en in
de huidige maatschappij. Voor het drie gebouwen van de Hoge
Rug is daarom een concept ontwikkeld waarvan er één verder is
uitgewerkt.
Trefwoorden
Herbestemming
Bestaande context
Relatie oud - nieuw
Drager - inbouw
Transparantie
Afbeelding 1 Allee
66
Afbeelding 4 Park
Philips concentreert in de saneringsplannen haar activiteiten
rondom Eindhoven op vier locaties. Dit houdt in dat er een aantal
gebieden vrij komen die sinds het begin van de vorige eeuw
door Philips in gebruik waren. Hieronder valt ook het complex
Strijp S wat is gelegen in het gelijknamige stadsdeel. Het gebied
ligt nu door afsluiting als een enclave in de wijk en zal opnieuw
onderdeel moeten worden van de stad. Op het terrein liggen een
aantal monumentale panden, waaronder de gebouwen van de
Hoge Rug, waarvoor een nieuwe bestemming moet worden
gevonden.
In de analyse van dit project zijn een aantal belangrijke aspecten
naar voren gekomen. Zo zijn Philips en de stad Eindhoven vanuit
de historie nauw met elkaar verbonden. Philips heeft een
voortrekkersrol vervuld op het gebied van de industrie maar
stond ook bekend om haar sociale voorzieningen. Strijp S heeft
bij de ontwikkeling van Philips een belangrijke rol gespeeld.
Op het terrein bevinden zich een aantal monumentale gebouwen
die tevens boegbeelden zijn voor Philips en Eindhoven.
Het gebied heeft door haar grofschalige structuur en daarmee
strokende meerlaagse bebouwing een hoogstedelijk karakter en
vormt hiermee een uniek stukje Eindhoven.
De herontwikkeling van Strijp S kan bijdragen aan de ambities
van Eindhoven om de stedelijkheid en identiteit te versterken.
Het masterplan Park Strijp, gemaakt door BVR in opdracht van
de gemeente en Philips, geeft hierin een eerste aanzet. Het plan
biedt een aantal randvoorwaarden voor verdere ontwikkelingen
en plaatst het gebied ruimtelijk weer terug in de stadsstructuur.
Door middel van een stelsel van openbare ruimtes waaronder
een groot park wordt aansluiting gezocht bij de karakteristieke
groenstructuur van de stad. Verder speelt de Hoge Rug, die een
centrale positie inneemt in het plan, een belangrijke rol.
Door de ruimtelijke inrichting kloppend te maken met het programma
moet een gebied ontstaan met een sterke identiteit
waar het nieuwe wonen, werken en recreëren gestalte krijgen.

Afbeelding 2 Atrium
Afbeelding 3 Gang
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Zwembad
67
De zoektocht naar een geschikt programma voor de vernieuwde
Hoge Rug heeft geresulteerd om het concept; “de Hoge Rug als
sociale drager”. Ik ben hiertoe gekomen door van binnenuit te
denken, vanuit de bestaande kwaliteiten en kenmerken.
De sociale drager slaat een brug naar het verleden waarin
Philips naast een innovatief bedrijf ook bekend stond om haar
sociale activiteiten (bouwen van woningen, ziekenhuis, scholen
enz). De centrale rol die de sociale voorzieningen in de huidige
maatschappij vol stress en burnouts spelen, sluit aan bij de
ruimtelijk centrale ligging van de gebouwen.
De gebouwen krijgen hierbij een meer open, transparant karakter
waardoor de gebieden die nu door de Hoge Rug worden
gescheiden met elkaar worden verbonden. Zo ontstaat een ontmoetingsplaats
tussen de verschillende mensen, gebieden.
Elk van de drie gebouwen krijgt binnen het concept een eigen
thema. Deze zijn Sport & Health, Food & Entertainment en
Information & Education. De Hoge Rug zal als verbindend element
gaan fungeren en een ontmoetingsplaats worden die goed
past bij de centrale ligging.
Zo is een verhoogde vloer toegepast waarin alle leidingen zijn
opgenomen. De gesloten elementen zoals kleedkamers en
sauna zijn als losse units in de ruimtes geplaatst.
Ter plaatse van het atrium, de squashbanen en het zwembad
zijn ingrepen gedaan in de bestaande constructie. Bij het atrium
en de squashbanen is de constructie zo weggehaald dat het
geheel stabiel blijft. Bij het inbrengen van zwembad is gebruik
gemaakt van de overcapaciteit van de bestaande constructie door
het op de kolommen te laten rusten. Bij het bepalen van de
plaats van de sneden in de balken is gekeken naar het moment
in de balken opdat deze zo min mogelijk verandert.
Bij de materialisering en detaillering zijn industriële elementen
afgewisseld met warme natuurlijk materialen zoals hout.
Hierdoor behoudt het gebouw haar robuuste uiterlijk en ontstaan
tegelijkertijd aangename binnenruimtes.
Alleen voor het gebouw SBP met de functie Sport & Health is
een ontwerp gemaakt en uitgewerkt. De karakteristieke betonstructuur
met unieke grote open ruimtes vormt de basis van het
ontwerp. Op de begane grond zijn twee stramienen weggebroken
zodat het gebouw een duidelijke entree krijgt die zich naar
beide zijden opent. Tevens wordt hiermee de barrière die de
Hoge Rug vormt tussen de twee gebieden doorbroken en ontstaat
een shortcut. In het midden van het gebouw is een hellend
atrium ingebracht die de verschillende vloeren (functies) met
elkaar en het entreegebied verbindt.
De nieuw toegevoegde elementen zijn losgehouden van de
bestaande structuur. Door het drager-inbouw principe toe te passen
blijft de karakteristieke bestaande structuur duidelijk zichtbaar.
De inbouwelementen zijn zo makkelijk aan te passen en te
verwijderen zonder dat de bestaande structuur wordt aangetast.

L. Wijburg
Discrete verbindingen in prefab
betonconstructies
Afstudeerrichting
Constructief Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. ir. C.S. Kleinman
Prof. dr. ir. D.A. Hordijk
Ir. F.J.M. Luijten
Datum afstuderen
13 december 2005
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
In het afstudeerrapport wordt een discrete verbinding ontwikkeld
voor een prefab betonconstructie. De optredende belasting
op de verbinding is afhankelijk van de stijfheid van de verbinding.
De stijfheid van de verbinding wordt bepaald door een
proef. De capaciteit van het betonaandeel van de verbinding
wordt bepaald door middel van een rekenmodel. Dit rekenmodel
wordt getoetst aan de resultaten gevonden met de proef.
Trefwoorden
Prefab beton
Verbindingen
Hoogbouw
Rekenregels
Stijfheid
Figuur 1 Aanzicht van de Admirant.
68
Figuur 4 Het toegepaste rekenmodel
Inleiding
Bouwen met prefab beton betekent sneller bouwen. De verhoogde
bouwsnelheid is een feit, ondanks de langere voorbereidingstijd.
Om de bouwsnelheid te optimaliseren moeten bestaande
bouwmethoden opnieuw geformuleerd.
Opgave
De afstudeeropdracht omvat het onderzoek naar de invloed van
discrete verbindingen op een prefab betonconstructie. De doelstelling
is het ontwikkelen van een discrete verbinding met een
specifieke veerkarakteristiek. Hierbij wordt onderzoek gedaan
naar de stijfheid en de draagkracht van de verbinding.
De verbinding moet geschikt zijn voor toepassingen in de praktijk.
Bovendien wordt in het onderzoek duidelijk onderscheid
gemaakt tussen horizontale en verticale voegen.
Referentiegebouw
Als referentiegebouw is gekozen voor de Admirant (figuur 1 en
2) te Eindhoven. In de eerste plannen voor deze woontoren zou
de draagstructuur worden uitgevoerd in ter plaatse gestort
beton. Later is dit omgezet naar een prefab constructie met natte
continue verbindingen met als resultaat een bouwtijdverkorting
van ca. 1 kalenderjaar. In afstudeerrapport ‘Woontoren de
Admirant’ van ir. T.T. Pierik is onderzoek gedaan naar de gevolgen
van droge discrete verbindingen op de constructie. In dit
afstudeerproject wordt nader ingegaan op het specifieke gedrag
van de discrete verbindingen.
Ontwerp verbinding
Er is een gestart met het op een rijtje zetten van de beschikbare
soorten verbindingen voor prefab betonconstructies. Van de
beschikbare verbindingen bleek geen er geen zonder meer
geschikt voor toepassing in de Admirant. Met enkele aanpassingen
zijn de verbindingen geschikt te maken voor de Admirant.
Om een toepasbare verbinding te ontwerpen, is een aantal randvoorwaarden
opgesteld.

Figuur 2 Plattegrond van een woonverdieping.
Figuur 3 De beproefde verbinding.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Figuur 5 De proefopstelling waarmee de afschuifstijfheid en de capaciteit
van de verbinding is bepaald.
Vanuit de randvoorwaarden is een variantenonderzoek gedaan
en is een keuze gemaakt voor een verbinding (figuur 3).
Uitgangspunt bij het bepalen van de belastingen is het schijfmodel
met oneindig stijve verbindingen in afstudeerrapport
‘Woontoren de Admirant’. De belastingen die hieruit volgen,
bleken moeilijk opneembaar door de verbindingen.
Bovendien is het niet mogelijk een oneindig stijve discrete verbinding
te maken.
Als vervolg hierop is een nieuw schijfmodel geïntroduceerd,
waarin de stijfheid van de verbindingen gevarieerd kan worden.
Door een lagere stijfheid zullen de krachten op de verbindingen
afnemen, terwijl de vervormingen zullen toenemen. Uit de
maximaal toelaatbare vervorming aan de top van het gebouw
volgt een minimale stijfheid met een bijbehorende dwarskracht
op de verbinding.
Rekenmodellen
Aan de hand van een aantal rekenmethoden is een voorspelling
gedaan van de capaciteit van de verbinding. In het uiteindelijke
rekenmodel wordt de verbinding geschematiseerd als een ligger
ondersteund door een aantal veren welke het omringende beton
voorstellen (figuur 4). Ter plaatse van de veren waar de rekenwaarde
van de betondrukspanning wordt overschreden, wordt
aan de veren een grenskracht toegekend. Boven deze grenskracht
zullen de veren zich plastisch gaan gedragen.
Om het rekenmodel te verifiëren en de stijfheid te bepalen,
wordt een kleine serie proeven (figuur 5) gedaan. Uit de proeven
volgt een last-verplaatsingsdiagram, waaruit de afschuifstijfheid
van de verbinding te bepalen is (figuur 6). Met deze afschuifstijfheid
zijn dan de krachten op de verbinding en de horizontale
verplaatsing aan de top van het gebouw te bepalen.
Aan de hand van de bezwijklast volgend uit de proeven is het
mogelijk gebleken om met het rekenmodel een goede voorspelling
te doen van de bezwijklast van de verbinding.
Figuur 6 Het last-verplaatsingsdiagram waarmee de afschuifstijfheid
bepaald wordt.
Conclusies en aanbevelingen
In eerste instantie zijn de belastingen bepaald aan de hand van
een prefab betonconstructie waarin de gemodelleerde verbindingen
een oneindige stijfheid bezitten. Dit blijkt een zware overschatting
te zijn van de optredende krachten.
In het geval van de oneindig stijve verbindingen is de uitbuiging
aan de top van de constructie 124 mm tegenover een uitbuiging
aan de top van 131 mm in het geval van de ontwikkelde verbinding.
Dit is een toename in vervorming van 6%. De dwarskracht
op de oneindig stijve verbindingen is 630 kN, tegenover
een dwarskracht van 240 kN op de ontwikkelde verbinding.
Dit is een afname in dwarskracht van 62%. Door het verlagen
van de stijfheid van de verbindingen neemt de dwarskracht relatief
gezien sneller af dan dat de vervorming van de constructie
toeneemt.
De sterkte van het betonaandeel van de verbinding is goed te
bepalen met behulp van een methode waarbij het beton onder
de staaf is gemodelleerd door een aantal veren met een bepaalde
stijfheid. Op de plaatsen waar wordt verwacht dat de betonspanningen
de maximale betonspanningen overschrijden, wordt aan
de veren een grenskracht toegekend. Deze methode geeft een
onderschatting van de draagkracht van slechts 6%.
Deze methode is echter niet geschikt voor het bepalen van de
stijfheid van de verbinding en voor het bepalen van de draagkracht
van de stalen staaf.
Door de geringe voegbreedte en de hoge stijfheid van de mortel
opgesloten in de stalen buis, bezwijkt de wapeningsstaaf op
afschuiving. Buiging treedt nauwelijks op. Om een beter inzicht
te krijgen in de vervorming van de staaf en de spanningen in en
rond de wapeningsstaaf, is nader onderzoek noodzakelijk.
Verder is nader onderzoek nodig naar de invloed van de breedte
van de voeg op de staalspanningen en staalvervorming. Bij een
grotere voegbreedte zal buiging wel een rol van betekenis gaan
spelen.
69

S. Wittenberg
Het Wasven Eindhoven
Een ruimtelijke ontwikkelingsvisie op het spanningsveld tussen
stad en dorp
Afstudeerrichting
Stedebouw
Afstudeercommissie
Dr. ir. C.H.Doevendans
Ir. C.C.F.M. Donkers
Ir. J.A. Lorzing
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Datum afstuderen
13 december 2005
Samenvatting
Het gebied het Wasven in Eindhoven is een zeer gefragmenteerd
gebied. Er zijn verschillende zones te onderscheiden. Deze
zones zijn: ontplooien, onthaasten, ontdekken en ontwaken.
Door het leggen van een ontwikkelingsvisie op het gebied is het
aanwezige groene karakter in omvang en kwaliteit toegenomen.
Het autoverkeer is uit het middengebied gehaald. Dit zorgt voor
rust in het gebied. Een nieuwe fietsroute is de drager van het
plan en verbindt de verschillende zones. De aanwezige karakters
van de zones zijn versterkt. Het is een gebied geworden dat ontdekt
wil worden.
Trefwoorden
Ontwikkelingsvisie
Stedenbouw
Spanningsveld
Recreatief-netwerk
Zone-indeling
Figuur1 Zone-indeling
Figuur4 Collage 1
70
Eindhoven, ooit vijf dorpen gelegen rond een kleine stad,
anno 2005 uitgegroeid tot de vijfde stad van Nederland.
Niet met een historisch centrum, maar met kennis en technologie
als aantrekkingskracht. De vroegere dorpskernen hebben
deels hun eigen karakter behouden en de wegen vanuit het centrum
naar de stadsdelen doen af en toe nog denken aan vroeger.
De punten waar stad en dorp samenkomen, de historische
scharnierpunten, zijn interessant voor onderzoek.
Het Wasven is zo’n scharnierpunt, gelegen aan oostzijde van de
stad, tussen de TU/e en het oude dorp Tongelre. Bij veel mensen
is het gebied onbekend, terwijl het toch een zeer bijzonder en
uniek stukje Eindhoven is. Onder andere door deze onbekendheid
ligt er de dreiging dat het Wasven van twee kanten wordt
volgebouwd.
De geschiedenis van het Wasven gaat terug naar het jaar 1375.
Een kasteel, met oprijlaan en kasteelpark, verrijkte het heide en
akkergebied. Vele gedaante verwisselingen heeft het kasteel in
de loop der jaren ondergaan. In 1920 kwam het kasteel in bezit
van N.V. Philips die het terrein kocht om op die plaats huizen te
kunnen bouwen. Het kasteel is toen gesloopt, terwijl de huizen
er vanwege de economische crisis nooit zijn gekomen. Wel is er
een nieuwe boerderij (de Philipsboerderij) gebouwd en is het
kasteelpark en de oprijlaan behouden gebleven. Het Wasven
bestaat uit meerdere gebieden dan alleen het kasteelpark.
Het gehele gebied wordt doorkruist door de Celebeslaan.
Deze weg Loopt in oost-westelijke richting door het gebied.
Hieraan bevind zich de Philipsboerderij, het Lorentz Casimir
Lyceum en aan het eind ligt het verlaten terrein van het voormalige
slachthuis. Haaks op deze weg gaat de Eikenlaan het bos in
richting het spoor.
Inspiratie bronnen voor de ontwikkeling van het Wasven,
komen zowel uit het gebied zelf als van daar buiten.
De vroegere aanwezigheid van het kasteel en de actuele vraag
naar groen en geborgen wonen.

Figuur 2 Verkeersplan
Figuur3 Totaalplan
Figuur5 Collage 2 Figuur6 Collage 3
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Dit leidt tot hedendaagse landgoederen, woonkastelen met de
geborgen sfeer van vroeger. De vertaling van een landgoed naar
de schaal van dit gebied vindt plaats met hofwoningen.
Hofwoningen hebben net als de woonkastelen een semi-privé
binnenterrein.
Het gebied het Wasven is een zeer gefragmenteerd gebied.
Er zijn verschillende zones te onderscheiden met elk hun eigen
karakter. De eerste zone ligt aan de westzijde van het plangebied
en omvat het voormalige slachthuisterrein. Na de sluiting is de
activiteit hier verdwenen en ligt het terrein er verlaten bij.
Enkele jaren later is het woonwagenkamp naar deze locatie
gekomen. De tweede zone in het Wasven onderscheidt zich door
de aanwezigheid van het Lorentz Casimir Lyceum. Deze middelbare
school ligt in het midden van het plangebied.
Een compleet schoolterrein met aan de achterzijde sportvelden.
Ten zuiden van de school, in de derde zone zorgen vele soorten
groen voor een afwisselend geheel. Er is een zandverstuiving,
loofbos, dicht dennenbos en een klein heidegebied. Het feit dat
er een zandverstuiving en een dicht dennenbos zo dicht bij een
stadscentrum te vinden zijn, kan uniek genoemd worden. Daar
waar de natuur zijn vrije gang gaat ten zuiden van de school,
wordt het groen in het kasteelpark onderhouden. Dit is de vierde
zone. Het aangelegde park behoort bij het voormalige kasteel
het Hof. Het kasteel is verdwenen, maar de monumentale boerderij
is nog in tact. De boerderij is eigendom van
Monumentenfonds Brabant maar wordt gebruikt door de bewoners
uit de omgeving (Stichting Groendomein Wasven) Ten slotte
de vijfde zone, het gebied rond het kasteelpark, waarin de
woonwijk Beauregard te vinden is. De zones zijn te vertalen in
de volgende karakters: ontmoeten, ontplooien, onthaasten, ontdekken
en ontwaken.
Per zone is een gebiedseigen benadering toegepast, waarbij het
aanwezige karakter van elke zone is onderzocht en versterkt.
De zone ontmoeten, het voormalige slachthuisterrein ligt dicht-
bij de universiteit en het stadscentrum. Deze locatie is zeer
geschikt om het tekort aan studenten huisvesting op te vangen.
Rondom een plein worden studentenflats gerealiseerd, hier ontmoeten
de studenten elkaar. Om het gebied te verbinden met de
TU/e komt er een rechtstreekse fietsverbinding door de
Berenkuil. Deze fietsroute loopt verder het gebied in. De zone
ontplooien bevat het Lorentz Casimir Lyceum. De Celebeslaan
wordt ingekort zodat er een oprijlaan naar de school ontstaat.
Op deze manier kan het gebied het Wasven niet meer met de
auto worden doorkruist. Door de sportvelden die nu achter de
school liggen naar de voorzijde te halen, ontstaat er aan de voorzijde
een schoolplein. Onthaasten, het groengebied ten zuiden
van de school. Door het verplaatsen van de sportvelden komt
hier ruimte vrij voor nog meer groenontwikkeling. De fietsroute
van de studentencampus zal hier worden voortgezet richting het
kasteelpark. Ook komt er een aftakking van de route naar het
noorden. Door het creëren van een recreatief fietsnetwerk kunnen
de verschillende groengebieden die Tongelre rijk is met
elkaar worden verbonden. De fietsroute komt ook langs de boerderij
in de zone ontdekken. Deze boerderij zal in de toekomst
een milieu educatie centrum worden. Het kasteelpark is daarbij
de studielocatie. Om het educatieve karakter in het gebied te
versterken komt er naast de monumentale boerderij een kinderboerderij.
Het gebied in de zone ontwaken ontleent zich voor
verder woningbouwontwikkeling. Het wonen rond het park
wordt compleet gemaakt. De nieuwe woningen worden gerealiseerd
in een autoluwe hofstructuur. In het ontwerp is het gebied
het Wasven deels bebouwd. Desondanks is het groene karakter
juist in omvang en kwaliteit toegenomen. Het autoverkeer is uit
het middengebied gehaald en alleen nog maar als bestemmingsverkeer
welkom aan de randen van het gebied. Dit komt de rust
in het gehele gebied ten goede. De fietsroute door het gebied is
de drager van het plan geworden en verbindt de verschillende
zones. De aanwezige karakters van de zones zijn versterkt en
daarmee de leesbaarheid van het gebied.
Het is een gebied geworden dat ontdekt wil worden.
71

Technische Universiteit Eindhoven
jaargang 2005-2006
nummer 02
09 01 2006
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
72
Colofon
samenstelling:
Thijs Cloosterman & Lieke Göritzlehner
lay-out:
Ton van Gennip
druk:
Groels, Tilburg
oplage:
130
Afbeelding omslag:
Vertigo, nieuw gebouw
faculteit Bouwkunde
Opleidingsinstituut
Faculteit Bouwkunde
Postbus 513
5600 MB Eindhoven
Telefoon (040) 247 39 90
Telefax (040) 247 21 55
e-mail boo@bwk.tue.nl
Redactieadres
TU Eindhoven, faculteit Bouwkunde
Opleidingsdirecteur
dr.ir. W.F. Schaefer
Postbus 513, 5600 MB Eindhoven