afst.bundel 8 MEI 07 - Technische Universiteit Eindhoven

ouwkunde
Ing. D.A. Bommeljé
Ing. J. van de Brake
E.J.L. Engelhart
Ing. E.L. de Graaf
Ing. T. van Helmond
E.M.A. Hoekstra
Ing. J.M.L. Horsch
F.A.A. Huijben
R.M. Jansen
Ing. S.J.C. Kieboom
F.B. Koster
M. Kuhlmann
M.P. Kursten
Ing. K. Lodewijks
Ing. R.J.M. Lony
R.P.W. Maas
Ing. C.S. van Montfort
R.L.J.T. Nijsen
W.H. Poelstra
M.H.J. Schriek
L.L.Soons
I. Sopjes
J.R. Sterrenburg
Ing. C.F.M. de Vaan
P.M.J. Verschuren
A.J.W. de Vries
Ing. M. van Westerlaak
J.H. van Zanten
diploma-uitreiking
faculteit bouwkunde
11 maart 2008
afstudeerbundel
Technische Universiteit Eindhoven
jaargang 2007-2008
nummer 03
11 03 2008

Inhoud
pag.
Ing. D.A. Bommeljé
De Kern 6
Haalbaarheidsstudie naar een (deels) prefab installatieonafhankelijke ruimte ter verbetering van de kwaliteit
en flexibiliteit van de grondgebonden woningen.
Ing. J. van de Brake
Old technology for new buildings 8
a study on earth-to-air heat exchangers
E.J.L. Engelhart
Ontwikkelingsvisie voor stedelijke gebied 10
Ing. E.L. de Graaf
Water in de stedelijke omgeving 12
Verbinden van kwaliteiten & functionele noodzaak in de Watergraafsmeer polder, Amsterdam
Ing. T. van Helmond & Ing. C.S. van Montfort
Urban development in Dubai 14
An international study to improve the urban development process in the Netherlands
E.M.A. Hoekstra
Samengestelde lateien 16
Onderzoek naar het gedrag van samengestelde lateien, belast door een gelijkmatig verdeelde belasting
Ing. J.M.L. Horsch
Een geautomatiseerd woningbouw ontwerptool 18
F.A.A. Huijben
VACUUMATICS 20
Vacuumatically Pre-stressed Reconfigurable Architectural Structures
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
R.M. Jansen
Europese hotels als alternatieve vastgoedbeleggingscategorie 22
Een onderzoek naar de beleggingsmogelijkheden in Europees hotelvastgoed
3
Ing. S.J.C. Kieboom
Overkapping in Diergaarde Blijdorp 24
F.B. Koster
RENOVAIR gevelsysteem 26
Ontwerp tweede-huidgevel voor toepassing op verouderde hoogbouw uit de utiliteitssector
M. Kuhlmann
En wat nou als...? 28
Twijfel over het al dan niet kunnen wijzigen van een DBFMO contract.
M.P. Kursten
Een fundering op palen met de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze 30
Ing. K. Lodewijks
Centrumgebieden in de postindustriële netwerkstad 32
Stedelijkheid en publieke ruimte in de periferie
Ing. R.J.M. Lony
Klimaattechniek over een andere boeg 34
Onderzoek naar actieve klimaatvitrines voor het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam
R.P.W. Maas
Een vergelijking tussen CFD-simulaties en metingen van het windstromingspatroon in het Koning Boudewijnstadion 36
R.L.J.T. Nijsen
The Roca Railway Gallery 38
Perception as a strategic tool for the redevelopment of Barracas, an old industrial zone in Buenos Aires, Argentina
W.H. Poelstra
De ontwikkeling van marktconforme R&D huisvesting 40
M.H.J. Schriek
Dynamic Lighting - Energy Savings by Use of Atypical Daylight Responsive Lighting Control 42

L.L.Soons
SHED2.0 44
De Timmerfabriek als kunstbroedplaats
I. Sopjes
Daylighting quality in buildings with curved façades 46
J.R. Sterrenburg
Hoge wandliggers in kalkzandsteen 48
Ing. C.F.M. de Vaan
Wat is duurzaam wonen? 50
Een onderlinge vergelijking tussen verschillende duurzaamheidsindicatoren
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
P.M.J. Verschuren
7-8-9 52
Serie die zich contextueel gedraagt
A.J.W. de Vries
Herbestemmen kantoor Centraal Beheer 54
Van kantoor naar leefgemeenschap voor kunstenaars
Ing. M. van Westerlaak
CONTACT 56
Een informatiecentrum voor de bouw, om het contact tussen de bouwwereld en de samenleving te versterken.
J.H. van Zanten
The influence of a non-uniform building cross-section on its structural behaviour 58
An analytical verification method of numerical studies
4

Ing. D.A. Bommeljé
De Kern
Haalbaarheidsstudie naar een (deels) prefab installatieonafhankelijke
ruimte ter verbetering van de kwaliteit en flexibiliteit van
de grondgebonden woningen.
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Ir. M.G.D.M. Cox
Ing. M.C.T. van Delft
Datum afstuderen
29 januari 2008
Afbeelding 1 Proefopstelling CV ketel en WTW unit
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
6
Samenvatting
In dit afstudeeronderzoek is er een haalbaarheidsstudie uitgevoerd
naar de toepassingsmogelijkheden voor een (deels)
prefab industrieel vervaardigbaar bouwkundig element voor
grondgebonden woningen. Het element moet bijdragen aan een
vereenvoudiging van de gehele technische installatie zodat de
flexibiliteit en kwaliteit hiervan verbeteren. Deze toepassing
biedt voordelen ten opzichte van de traditionele bouwwijze door
een betere afstemming van de onderlinge installaties en functies
als meterkast, leidingschacht en installatieruimte.
Trefwoorden
Installatieruimte
Grondgebonden woningen
Leidingkoppeling
Flexibiliteit
Standaardisatie leidingen
Afbeelding 2 Proefopstelling warmtepomp
Het onderzoeksdoel was inzicht krijgen in de mogelijkheden
voor de toepassing van een bouwkundig element wat alle installatietechnische
onderdelen voor grondgebonden woningen kan
bevatten. De aanleiding van het onderzoek was de toepassing
van leidingschachten in de nieuwbouw van het kantoorpand
voor de van Delft groep te Nieuwkuijk. De schachten voorzien
het gebouw van alle installatievoorzieningen op iedere verdieping.
Gecombineerd met flexibele de Infra+ vloer levert dit een
optimale flexibiliteit op voor de inrichting van het gebouw.
De woningbouwinstallaties zijn aanzienlijk vergroot als gevolg
van de toename van de elektrische apparatuur en de aanscherping
van de eisen op het gebied energiehuishouding, comfort
en status. De vermeerdering heeft ervoor gezorgd dat de
woninginstallatie steeds complexer wordt. Door de installaties
te ontrafelen en te standaardiseren kan de woninginstallatie
weer overzichtelijk gemaakt worden. Het grootste probleem binnen
de traditionele woningbouw zit in de berging van de leidingen
in vloer en wand. Op horizontaal vlak zijn er al diverse
vloersystemen op de markt die het mogelijk maken installaties
deels bereikbaar te maken zodat deze in een later stadium aangepast
of uitgebreid kunnen worden. Op het verticale vlak zijn
hier nagenoeg geen oplossingen voor.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 3 Bouwprobleem: opname leidingen
7
Het concept De Kern bestaat uit een (deels) prefab industrieel
vervaardigbaar bouwkundig element wat bijdraagt aan de vereenvoudiging
van de totale woninginstallatie. De voornaamste
voordelen zijn: een grotere ontwerpvrijheid voor de architect,
een betere afstemming van de onderlinge installaties, een eenvoudigere
montage en een betere woningflexibiliteit. Tevens
moet het compacte bouwcomponent 80% van alle mogelijke
woningbouwinstallaties op kunnen nemen.
Aan de hand van een literatuuronderzoek zijn de knelpunten
en mogelijkheden binnen de bouwbranche bekeken. De ontwikkeling
van het concept De Kern kan men onderverdelen naar
varianten op het gebied van indeling, installatie- en materiaaltoepassingen.
Bij de uitwerking is er gestreefd naar een compacte
indeling die voorziet in maximale proces- en gebruiksflexibiliteit.
Bij de installatievarianten is er gekeken hoe de meest
gangbare woninginstallaties binnen de installatieruimte
geplaatst konden worden. Aan de hand van de indeling is er een
proefopstelling gemaakt om praktisch inzicht te krijgen in ruimten
en afmetingen. De materiaalkeuze is sterk afhankelijk van
de mate van prefabricage en de plaatsingsmogelijkheid van het
element in de ruwbouw- of afbouwfase.
Technische uitgangspunten zijn de GIW publicatie 2007.
Deze aanvullende eisen zijn op het gebied van o.a. installatiegeluid
aangescherpt t.o.v. de wettelijke eisen. Aan de hand van
een berekeningsmethode is bepaald of materiaalkeuze voor de
wandtoepassingen voldoen aan de GIW geluidseisen.
Hieruit bleek dat alleen een metalstud uitvoering meteen voldeed
aan de GIW norm van maximaal 30 dB(A) in een ontvangruimte
bedoeld als verblijfsruimte. Een van de knelpunten bij de
bepaling geluidsberekening was de aanlevering van geluidsgegevens
door fabrikanten van de technische apparatuur.
Dit gaf problemen bij de volledige toetsing aan de GIW eisen.
De eindconclusie is dat het concept De Kern technisch realiseerbaar
is. Een geheel universeel prefab element zal voorlopig
alleen nog niet realiseerbaar zijn. Daarvoor zijn er binnen de
branche nog teveel verschillende bouwvormen en bouwonderdelen
die een te geringe afstemming hebben om tot een totaal
concept te komen. Dit kan wel bereikt worden wanneer invloedrijke
bouwpartijen en fabrikanten overtuigd zijn van een totaalconcept
en hun eigen producten hierop afstemmen.
Voor de introductie van het concept de Kern zullen gesprekken
met toekomstige bouwpartners in de komende periode van
groot belang zijn om het concept om te zetten naar een geaccepteerd
marktproduct.

Ing. J. van de Brake
Old technology for new buildings,
a study on earth-to-air heat
exchangers
Afstudeerrichting
Building Services
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. J.L.M. Hensen
M. Trcka Dipl. Ing.
Ir. J.G. Mast
The consumption of fossil fuels today still increases all over the
world. If this goes unchecked the CO2 concentration in the air
will increase with 50% in the next 25 years. To counteract this
prediction the Kyoto climate treaty was signed in 2002.
For the Netherlands this would mean a 6% reduction of the
CO2 emissions compared with the 159.4 Mton CO2 emissions
of 1990. The largest reductions can be realised in the Build
environment and Transport sector.
The total primary energy consumption for Dutch commercial
buildings in 2000 was in the excess of 306 Petajoule.
The second largest energy consumer in this category is shops
with a total energy consumption of 1938 MJ m-2. But it is also
likely that the energy consumption of residential buildings will
rise in the moderate climates. This is caused by people getting
more accustomed to higher comfort levels during the summer.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
During this study two models of earth-to-air heat exchangers
were made. Using these models the effect of the primary design
criterions, location and climate on the energy savings, the
pressure loss caused by the exchanger and the outlet temperature
of the exchanger were studied. The final goal of this study is
to asses the applicability of ground cooling and heating with air
for new shopping malls and houses in Europe.
Trefwoorden
Durable energy
CO2 emission reduction
Ventilation
Simulation
Feasibility
A possible way of reducing the energy demand of the Build
environment is by applying an earth-to-air heat exchanger.
An earth-to-air heat exchanger dampens the effect of the
ambient temperature on the heating and cooling demands for
ventilation. But unfortunately not even

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 1 Working principle of an earth-to-air heat exchanger
9
When all the soil parameters would be tackled simultaneously
this would result in a maximum increase of 120%.
The optimum design of an earth-to-air heat exchanger is an
exchanger that consists of short pipes, small diameters and low
airspeed. But when designing it is essential to keep the air flow
turbulent and pressure loss low.
The effect of the material of the exchanger on the energy
savings is minimal compared to the other design criteria.
It is better to select the material based upon practical design
considerations like groundwater level. The largest savings are
obtained in the first two meters in depth. After three meters the
savings are minimal while the costs of digging increase significantly.
The case study for the townhouse showed an average coverage
between 6% and 8% of the annual heating load. The system
performers more efficiently in cooling mode resulting in
average coverage between 78% and 90%. The system is proofed
to be effective for houses regarding CO2 reduction. Nevertheless
the nowadays costs for such a system result in long pay back
times. Possibly the initial costs will be reduced when applying
these systems on large scale systems. The obtained CO2
reduction is 5-6% and the calculated payback time is 17-24 years
excl. filter (44-81 years inclusive filter replacement).
On a large scale project as a shopping mall the performance is
better but the initial costs increase rapidly due to the need for
special products. Therefore payback times between 88 and 338
years are found when including the replacement of the extra
filters. Looking at the energy coverage (55% of the heating and
21 % of the cooling loads are covered) and the CO2 reduction
(218,8 ton) the system makes sense after all. In order to make
this system more cost effectively there should be searched for
cheaper pipe materials.
Based on the payback time, the coverage of the heating/cooling
demand and environmental savings the choice of applying this
technology is not based on the financial reasons but more on
ideological and environmental reasons.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
10
E.J.L. Engelhart
Ontwikkelingsvisie voor stedelijke
gebied
Afstudeerrichting
Construction Management and Engineering
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. W.F. Schaefer
Prof. dr. L.H.J. Verhoef
Prof. dr. ir. J.I.M. Halman
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Het centrale thema binnen dit onderzoek is ontwikkelingsvisies
voor stedelijke gebieden. In dit eindrapport wordt aan de hand
van de theorieën voor stedelijk ontwikkeling antwoord gegeven
op de onderzoekvraag "Is een business Science & Technology
Park op Curaçao realiseerbaar?"
In de jaren 90 heeft professor Michael E. Porter het begrip
cluster als ontwikkelingsvisies voor de stedelijke gebieden
geïntroduceerd. Clustering is een geografische concentratie van
onderling verbonden ondernemingen, en gespecialiseerde leveranciers,
dienstverleners en verwante instellingen (universiteiten,
brancheorganisaties, normalisatie-instituten) actief op een
specifiek terrein die met elkaar concurreren en coöpereren.
Het ontwikkelen van een gebied aan de hand van de clustermethologie
maakt een Science & Technology Park wel mogelijk
op Curaçao.
Trefwoorden
Science & Technology Park
Citymarketing
Cluster
Gebiedsontwikkeling
Besluitvorming
Het doel van mijn onderzoek was om antwoord te geven op de
vraag "Is een business Science & Technology Park op Curaçao
realiseerbaar?".
Uit de literatuurstudie is gebleken dat een Science & Technology
Park een fysieke locatie is, opgericht als onroerend goed, die
onderhouden wordt door gespecialiseerde professionelen.
Meestal is een S&TP gevestigd dicht bij een universiteit waarbij
ook een operationele link bestaat.
Op een dergelijk terrein vestigen zich bestaande of nieuwe
bedrijven die zich bezig houden met onderzoek en ontwikkeling.
S&TP heeft een hoge technologie en management niveau
waardoor de overdracht van technologie- en ondernemingkennis
wordt gestimuleerd. Afhankelijk wie de initiatiefnemer of de
aandeelhouders zijn, heeft de S&TP een bepaalde rol te
vervullen. Voor de overheid is een S&TP een instrument om
economische groei te stimuleren. De overheid speelt een belangrijke
rol bij het tot stand komen van een S&TP project.
De overheid is de partij die de risicodrager is. De overheid bijdrage
in een dergelijke project is meestal niet door direct te
financieren. Meer gebruikelijk is het gratis verkrijgen van grond
van de overheid of een forse reductie op de koopprijs.
Opzet van parken zijn unieke activiteiten waarvan mogelijke
informatie te verkrijgen zijn. Er is echter geen gelijke patroon
die genomen wordt om een S&TP te realiseren. Parken komen
tot stand uit initiatief van een iemand en komen tot stand door
te profiteren van mogelijkheden. Voor een succesvolle opzet van
een S&TP gelden de vijf factoren aandeelhouder, locatie, missie,
Business Incubator klanten, en financiering. De meeste S&TPs
zijn publiek-privaat samenwerking. Dit is een reden waarom
subsidies een belangrijke rol spelen in het opzetten en beheer.
Stelling:
Science & Technology Park gericht op alternatief energie is op
Curaçao onmogelijk.
Na het bestuderen van de nieuwe ontwikkelingsvisies voor stedelijk
ontwikkeling ben ik tot een nieuwe conclusie gekomen.
Het ontwikkelen van het gebied aan de hand van de clustermethodologie
van Michael E. Porter maakt een S&TP wel mogelijk.
Door te profeteren van de willigheid van prof. dr. Pinedo om
een nieuwe academische ziekenhuis met een Kanker Center te
ontwikkelen kan een stedelijk gebeid onteikkeld worden
Rondom het nieuwe ziekenhuis wordt er een cluster ontwikkeld.
Met andere woorden een geografische concentratie van onderling
verbonden ondernemingen en gespecialiseerde leveranciers,
dienstverleners en verwante instellingen (universiteiten,
brancheorganisaties, en andere instituten) actief op het medische
gebied die met elkaar concurreren en coöpereren.
Door de bekendheid van de professor zal er voor het academische
ziekenhuis buitenlandse investering aangetrokken worden.
Bovendien kan het project rekenen op voldoende draagvlak van
de overheid omdat het project bijdraagt aan het upgrade van de
medische infrastructuur, onderwijsprogramma en de concurrentievoordelen
van Curaçao. Door cluster is financiële ondersteuning
van de overheid niet nodig. De overheid richt zich op het
opstellen van beleid op het gebeid van technologie en wetenschap,
promotie van export en van buitenlandse investering en
andere onderwerpen.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
11

Ing. E.L. de Graaf
Water in de stedelijke omgeving
Verbinden van kwaliteiten & functionele noodzaak in de
Watergraafsmeer polder, Amsterdam
Afstudeerrichting
Urban Design & Planning
Afstudeercommissie
Dr. ir. C.H. Doevendans
Ir. R.A. Rutgers
Drs. J.G.A. van Zoest
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
12
Datum afstuderen
26 februari 2008
Samenvatting
De klimaatsverandering, toenemende verstedelijking en lage
ligging maken dat de Watergraafsmeer polder in Amsterdam te
kampen heeft met een wateropgave. In dit project wordt deze
functionele noodzaak van water verbonden met de ruimtelijke
kwaliteiten die water biedt. Hierbij is uitgegaan van de rijke
cultuurhistorie en huidige identiteit van het gebied.
Het resultaat is een integraal, duurzaam en hoogwaardig ontwerp
dat bijdraagt aan de bewustwording van de waterproblematiek.
Hiervoor is een ontwerphouding nodig waarin de wateropgave
als randvoorwaarde in het stedebouwkundig plan
geïntegreerd wordt. Vanuit dit waterperspectief kan een gebied
transformeren tot een ‘duurzame waterbestendige’ omgeving.
Trefwoorden
Waterperspectief
Stedelijke polder
Kwaliteiten water
Integraal ontwerp
Duurzaam
Afbeelding 1 Ontwerpvoorstel voor bestaande pleinen; het plein is
verdiept ontworpen met terpen en drijvende elementen
Afbeelding 4 Ontwerpvoorstel voor publiek groen; ten tijde van seizoen
kunnen lager gelegen delen onder water komen te staan
Water heeft ruimtelijke kwaliteiten: het vergroot de aantrekkelijkheid
van de leefomgeving, geeft een gevoel van vrijheid en
rust en draagt bij aan ecologische verbindingen. Echter, water
kan ook voor overlast zorgen.
De huidige klimaatsverandering en toenemende verstedelijking
vragen om een duurzame houding ten opzichte van water.
In dit project worden de ruimtelijke kwaliteiten van water vanuit
de stedebouw benut en verbonden aan de functionele noodzaak.
Het ontwerpvraagstuk is tweeledig en luidt als volgt:
Hoe kan de stedebouw, met de waterproblematiek in ogenschouw
genomen, de kansen van zichtbaar en open water in de
stedelijke omgeving benutten?
Hoe kan het water een ruimtelijke en functionele betekenis
krijgen, en bijdragen aan de aantrekkelijkheid en duurzaamheid
van de leefomgeving?
Een mogelijk antwoord op deze vraag wordt gezocht aan de
hand van de casus Watergraafsmeer polder in Amsterdam.
Dit gebied heeft te kampen met een wateropgave door de lage
ligging, de toenemende verstedelijking en de klimaatverandering.
Uit de historische ontwikkeling van de Watergraafsmeer polder
komt naar voren dat het gebied verschillende transformaties
heeft ondergaan, zowel in fysieke als mentale zin. Deze hebben
geleid tot een verandering van het polderlandschap vlak na de
drooglegging, in een vrijetijdsdomein in de 17e eeuw en uiteindelijk
in een grotendeels verstedelijkte polder. Momenteel staat
de polder met de huidige wateropgave voor een nieuwe, zowel
fysieke als mentale, transformatie: meer ruimte voor water en
een duurzame houding ten opzichte van water.
Om deze transformatie vorm te geven zijn de kwaliteiten en
knelpunten van de polder onderzocht op het gebied van waterstructuur,
infrastructuur en kamerstructuur. De polder vormt
een uniek landschap vormt met grote historische kwaliteiten:
stedelijke en groene gebieden, met allen eigen sferen en
identiteiten, wisselen elkaar af.

Afbeelding 2 Ontwerpvoorstel op bouwblokniveau; daktuinen en collectieve
stroken worden gebruikt als waterbuffer
Afbeelding 3 Ontwerpvoorstel op polderniveau; het verbreden van het
waterraster in de Watergraafsmeer polder
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Foto maquette ontwerp Jeruzalem; extra oppervlakte water
in de wijk zorgt voor nieuwe woontypologieën en identiteit
Het concept dat ten grondslag ligt aan het ontwerp bestaat uit
een robuust watersysteem. Dit fungeert als centraal waterbergingsorgaan
en heeft ecologische potenties. Het systeem sluit
aan bij de historische kwaliteiten, draagt bij aan de beleving van
water in het gebied en vergroot de recreatieve waarde. Uit een
toetsing van dit concept blijkt dat oplossingen in de openbare
ruimte alleen, op kamerniveau, onvoldoende zijn. Aanvullende
oplossingen op bouwblokniveau zijn nodig.
Deze zijn uitgewerkt in twee ontwerpvarianten: de wijk
Middenmeer (bestaande structuren) en de wijk Jeruzalem
(nieuwbouwopgave).
Specifiek in de ontwerpvariant Middenmeer wordt op kamerniveau
ingegaan op bestaande structuren en is een hiërarchie in
straatprofielen opgezet. Dit uit zich in de mate van stedelijkheid
en infiltrerend karakter. Bestaande pleinen en groenstroken worden
als verzamelplaats van regenwater ingezet in combinatie
met andere functies.
De ontwerpvariant Jeruzalem bestaat uit een nieuw ontworpen
waterstructuur in het gridpatroon van de wijk. Deze zorgt voor
eenheid en heeft een grote waterbergingscapaciteit.
Daarnaast is de waterstructuur van ecologische en cultuurhistorische
waarde. Extra water zorgt voor nieuwe woontypologieën
in de wijk en vormen van recreatie zijn hieraan
gekoppeld. Het ontwerp is duurzaam en ecologisch: verhard
oppervlak is tot het minimum beperkt en groen overheerst.
Verblijfruimten zoals semi-publieke hofjes zijn gecombineerd
met waterbuffering.
Afbeelding 6 Foto maquette ontwerp Jeruzalem; watergangen zijn
ontworpen ter hoogte van historische verkavelingstructuren
Op bouwblokniveau is ten behoeve van meer waterberging in
beide ontwerpvarianten uitgeweken naar privé-terreinen.
Daken worden gebruikt als vegetatiedak of daktuin. Dit brengt
tevens meer groen in de stad en voor de bewoners. Bij de variant
van Middenmeer zijn bergingsstroken in binnenterreinen van
gesloten bouwblokken ontworpen. De nadruk ligt bij de nieuwbouw
variant Jeruzalem op ecologische en duurzame woningen.
Aanvullende oplossingen zijn zonnepanelen, hergebruik van
regenwater en waterberging in kelders en regentonnen.
Uit toetsing blijkt dat het ontwerp voor de wijken Middenmeer
en Jeruzalem aan de gestelde wateropgave beantwoordt.
Het blijkt zelfs mogelijk om meer bergingscapaciteit te realiseren
dat strikt genomen noodzakelijk is.
Uit het project kan het volgende geconcludeerd worden:
- Vanuit het waterperspectief kan een gebied zich transformeren
tot een ‘duurzame waterbestendige’ omgeving.
- Om water zowel in haar ruimtelijke kwaliteiten als functionele
noodzaak te voorzien, is een integrale en identiteitsgerichte
aanpak nodig, waarin de wateropgave als een randvoorwaarde
in het stedebouwkundig plan wordt gezien.
- De verbinding tussen deze twee facetten van water kan alleen
plaatsvinden als het op een zorgvuldige manier geïntegreerd
wordt in de omgeving. Dan kan een gebied in zowel fysieke
als mentale zin transformeren tot een ‘duurzame waterbestendige’
omgeving.
- Het identiteitsgerichte karakter maakt dat de aanpak niet één
op één over te dragen op andere wijken. Echter, de hoofdgedachte
en werkwijze zijn goed te gebruiken voor vergelijkbare
opgaven.
- Het toepassen van deze aanpak in een andere bestaande stedelijke
omgeving kan bevindingen opleveren die de ontwerp
voorstellen uit dit onderzoek aanvullen. Dit geeft een nog uit
gebreider beeld hoe om te gaan met waterproblematiek in de
bestaande stedelijke omgeving.
- Om de aanpak te doen slagen is samenwerking tussen ver
schillende actoren noodzakelijk. Door verschillende expertises
in een vroeg stadium van een project bijeen te brengen, zal
het ‘water’ vanuit diverse oogpunten benaderd worden.
Dit is een optimale manier om de verschillende facetten van
water te integreren in de omgeving.
13

Ing. T. van Helmond & Ing. C.S. van Montfort
Urban development in Dubai
An international study to improve the urban development
process in the Netherlands
Afstudeerrichting
Construction Management and Engineering
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. W.F. Schaefer
Prof. dr. L.H.J. Verhoef
Ir. E.G.J. Blokhuis
Datum afstuderen
26 februari 2008
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
14
Samenvatting
Our report presents a new process model for urban development
in the Netherlands. We have studied for six months in
Dubai about Dubai’s urban development approach.
The conclusions from Dubai as a practice approach are
translated to the urban development process in the Netherlands.
Our report is especially written for professionals who have a
relation with urban development projects in the Netherlands.
Furthermore, we want to contribute with our process model to
the discussion about accelerating the urban development
process.
Trefwoorden
Urban development approach
Public and private sector
Long-term commitment
Entrepreneurship
Dubai
The National government in the Netherlands is aware of the fact
that urban development will increase not only employment, but
also economic growth. The ministry of Economic Affairs
presented a report that displays the need of new industrial areas.
The development process of new industrial areas takes on
average eight years with the risk that the market demand after
project delivery already has been changed. Different issues
caused a stagnating market and the urban development process
needs improvement to achieve acceleration back again.
We will discuss the approach and the state of affairs that cause a
stagnating market and the subsequent slowing of economic
growth. The urban development process in the Netherlands is
very dynamic but complex. Strategic long-term plans are being
formulated by the National government and shouldn’t have a
direct relation with the four-year political cycle which we have in
the Netherlands. The government should focus on the national
strategic plan and laws and regulations on a high level base.
Because of this the execution of the plans rests by the province,
municipalities and private companies.
Through the stagnation and lack of control on province level we
see that municipalities start carrying out the urban development
policy of the National government on their own. A bottom up
approach is the result, whereby municipalities skip the province
level and carry out the long-term plans of the National
government. The National government is loosing control on her
long-term urban development projects when individual
municipalities start carrying out these projects. The province
needs to coordinate projects of the National government to
guarantee the quality and sustainabledevelopment.
The research question in this report is about; the key
characteristics for a business organisation to accelerate the
urban development process in the Netherlands with the input of
a practice approach from Dubai. We designed and utilised a
general business organisation model with a new approach of

Afbeelding 1 General business organisation model
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 2 Overview Sheikh Zayed Road, Dubai Marina
15
urban development projects in the Netherlands. The main goal
of this research is to design the model in such a way, that a
better aim for all involved participants on province level and
municipality level can be achieved.
We focused our research in Dubai on the subjects:
• State structure;
• Vision;
• Cluster developments;
• Free Zone developments and;
• Gated communities.
We organised a symposium in Dubai to obtain reliable and first
hand information from professionals and we focused ourselves
on different case studies and expert interviews.
In general we see that the entrepreneurial role of the Dubai
government is a key factor for the urban development approach
in Dubai. The role and attitude of Dubai government challenges
semi-governmental and private companies to move to higher
levels of competitive performance. The Dubai government
developed a long-term policy with defined economic pillars of
national importance. Dubai’s strategic plan is based on a
long-term vision and strategy with a focus on cluster
developments. Local investors and Foreign Direct Investment
(FDI) are used to finance the urban development projects. For
the implementation of an urban development project a business
organisation is established in the semi-governmental and/or
private sector. Within defined boundaries and mandates the
business organisation can develop the project.
To improve the urban development approach in the Netherlands
we present some important conclusions. The whole
governmental system must implement a more entrepreneurial
approach to challenge the private sector. The National
government should develop a long-term strategy with a
long-term policy based on different economic pillars of national
importance. Porter’s cluster strategy should be implemented in
the strategic plan of the Netherlands and the urban cluster
developments can support the defined economic pillars.
The province should focus on the development of laws and
regulations on a high level base to attract investors to projects of
national importance. Another task is to coordinate the
implementation of the strategic plan on province level and
municipality level.
Our process model (see figure 1) presents how the government
and the private business organisation are organised in the urban
development process. The process model aims for a project
cluster approach for each specific urban development project of
national importance. The core business of the government is
defining laws and regulations on a high level base and the
national strategic plan should focus on cluster developments.
The government has the role of initiator and a private business
organisation is responsible for the project development.
The business organisation is mandated for the whole process
development. The main objective of the business organisation is
to achieve long-term commitment between the principal,
developer and investor to gain sustainable development.
The investor takes the responsibility for exploitation and services
and facilities of a development in the beginning. After a few
years this can be outsourced to a specialised company.
The quality of the project is guaranteed because the investor
earns his revenues over the long-term.
A central management role in the process model is there for the
Project Government Cluster Authority. This authority is taking
care of laws, regulations and procedures within the public
domain. Direct communication between the business
organisation and the involved public department is another role
of this authority. The authority consists of people from the
concerned level of the government as well as the business
organisation. It is important that these people are mandated for
the project by their own organisation.

E.M.A. Hoekstra
Samengestelde lateien
Onderzoek naar het gedrag van samengestelde lateien, belast
door een gelijkmatig verdeelde belasting
Afstudeerrichting
Structural Design
Afstudeercommissie
Prof. ir. D.R.W. Martens
Dr. ir. A.T. Vermeltfoort
Ing. G. Hagmolen of ten Have
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
16
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
In dit afstudeerproject is het gedrag van samengestelde lateien
onderzocht. Daarbij is onderzocht welke spanningen in een
samengestelde optreden en hoe het spanningsverloop vertaald
kan worden naar rekenregels in de praktijk. Er is literatuuronderzoek
gedaan naar balkgedrag en wandliggergedrag en verschillende
rekenmethoden zijn vergeleken waarmee de toelaatbare
belasting op samengestelde lateien berekend wordt. In het
laboratorium zijn proeven uitgevoerd en er is een numerieke
analyse gemaakt. De resultaten daarvan worden in het verslag
besproken. Op basis van de resultaten worden rekenmethoden
beschouwd.
Trefwoorden
Steenconstructies
Latei
Samenwerking
Wandligger
Rekenmethode
Afbeelding 1 Schema van het spanningsverloop in een samengestelde
latei
Afbeelding 3 Hoofddrukspanningen in een samengestelde latei,
berekend met ANSYS
Een samengestelde latei bestaat uit een balkelement met daarop
metselwerk. Het balkelement en het metselwerk werken samen
waarbij een drukzone ontstaat in het metselwerk en trek in het
balkelement. Het balkelement draagt niet alleen het bovenliggende
metselwerk maar werkt er mee samen, waardoor het
balkelement slanker uitgevoerd kan worden. In dit onderzoek is
het balkelement een voorgespannen betonlatei. Dit onderzoek
maakt deel uit van een groter onderzoek dat opgezet is door
Vebo, een producent van voorgespannen betonlateien.
Onderzocht is hoe het verloop van spanningen is in een samengestelde
latei, en hoe dit spanningsverloop vertaald kan worden
naar rekenregels in de praktijk.
Bij een kleine opmetselhoogte is het spanningsverloop in een
samengestelde latei te vergelijken met het spanningsverloop in
een balk. Wanneer de opmetselhoogte groter wordt zal een
samengestelde latei zich niet meer als een balk gaan gedragen
maar als een wandligger. Dit heeft gevolgen voor het spanningsverloop.
Vier verschillende rekenmethoden om samengestelde
lateien te berekenen zijn met elkaar vergeleken.
De overeenkomst tussen de rekenmethoden is, dat het optredende
moment wordt getoetst en de optredende dwarskracht.
Daarbij valt op dat de dwarskracht meestal maatgevend is voor
de maximaal toelaatbare belasting op de samengestelde latei.
Sommige rekenmethoden gebruiken een vergrotingsfactor voor
de schuifsterkte. Daardoor wordt de werkelijke opneembare
belasting beter benaderd.
Veertien proeven zijn geanalyseerd (zeven koppels van twee
dezelfde proeven), waarbij de samengestelde latei is belast
door vier puntlasten die een gelijkmatig verdeelde belasting
simuleren. Het metselwerk loopt door tot de uiteinden van de
betonlatei, waarmee een dilatatie ter plaatse van de uiteinden
van de betonlatei wordt gesimuleerd. Geconstateerd is dat de
eerste scheurvorming optreedt in de betonlatei.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 2 Proefopstelling
17
De scheurvorming kan optreden in het midden van de overspanning
of bij de opleggingen. Bezwijken treedt op door een
scheur die begint in de langsvoeg tussen de betonlatei en het
metselwerk boven een van de opleggingen, waarna de scheur
schuin omhoog loopt in het metselwerk, en de samengestelde
latei bezwijkt. Uit metingen met LVDT's blijkt dat een boogvormige
drukzone ontstaat in het metselwerk.
In het eindige elementen programma ANSYS is een numeriek
model gemaakt waarin 24 proefmuren zijn gesimuleerd zoals
die in de proevenserie zijn beproefd. De proefmuren in het
numerieke model verschillen in drie parameters: de opmetselhoogte,
de overspanning, en de hoogte van de betonlatei.
Voor de verschillende proefmuren is onderzocht wat het effect
is van deze drie parameters op de spanningen op vijf verschillende
plaatsen in de proefmuur.
het scheur- en bezwijkgedrag van samengestelde lateien.
Verder onderzoek kan gedaan worden naar de berekening van
de spanningen in de langsvoeg tussen de betonlatei en het metselwerk
boven de opleggingen. De huidige berekening zoals die
in verschillende rekenmethoden al wordt toegepast - de toetsing
van de dwarskracht waarbij een vergrotingsfactor voor de schuifsterkte
wordt toegepast - is een methode die veilige waarden
geeft maar toch kan worden verbeterd.
De bevindingen uit het onderzoek zijn teruggekoppeld naar de
rekenmethode die bij Vebo wordt gebruikt, om te zien of deze
rekenmethode verbeterd kan worden. Het blijkt dat de toetsing
van het moment uitgaat van de juiste spanningen op de helft
van de overspanning. De toetsing van de dwarskracht is te veilig
en levert toelaatbare belastingen op die ver beneden de werkelijk
opneembare belasting liggen. Daarnaast wordt in de berekening
geen rekening gehouden met mogelijke scheurvorming in
de betonlatei nabij de opleggingen.
Om een duidelijke relatie te kunnen leggen tussen de belasting
waarbij scheurvorming of bezwijken optreedt, en verschillende
parameters, zijn meer proeven nodig. Zeven koppels van twee
gelijke proeven is te weinig om een duidelijk verband vast te
stellen. In het numerieke model is de oplegging nog niet voldoende
nauwkeurig gemodelleerd. De oplegging is een belangrijk
punt in de samengestelde latei, waar in veel gevallen het
begin van scheuren en bezwijken optreedt. Een nauwkeurigere
simulatie van de opleggingen kan meer informatie geven over

Ing. J.M.L. Horsch
Een geautomatiseerd woningbouw
ontwerptool
Afstudeerrichting
Design & Decision Support Systems
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. B. de Vries
Ir. ing. A. van der Zee
G.J. van den Berge AvB
Datum afstuderen
29 januari 2008
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
Onderzoek of een computerprogramma in staat is de wensen
van een consument om te zetten naar een ontwerp.
Tegenwoordig krijgen mensen steeds meer keuze mogelijkheden
om het ontwerp te beïnvloeden zoals een cataloguswoning.
Echter zijn dit nog steeds ontwerpen die van te voren bedacht
zijn. Tijdens het afstuderen zijn 2 methodes, te weten het genetisch
algoritme en een gridmethode, onderzocht die zelfstandig
met oplossingen genereren zodat iedereen toch zijn eigen uniek
ontwerp krijgt.
Trefwoorden
Vlekkenschema's
Indelingsvarianten
Ontwerp ondersteunend systeem
Agent-based modelling
Genetisch algoritme
Afbeelding 1 Wensen
18
Afbeelding 3 GUI resultaten
Probleemstelling
De consument wilt tegenwoordig steeds meer zelf beslissen en
niet zaken opgedrongen krijgen. Ook ontwerpers en bouwbedrijven
krijgen hier steeds meer mee te maken.
Om de consument vrijheden te geven wordt bijvoorbeeld het
WensWonen (http://www.wenswonen.nl) steeds populairder.
Mensen kunnen op een website hun eigen basis woning kiezen
en opties, zoals een dakkapel, langere woonkamer etc.
Echter zijn de opties altijd nog beperkt daar de architect deze
van te voren heeft bedacht. Ook kunnen meerdere mensen
dezelfde opties kiezen waardoor de woning ook niet uniek is.
Om de consumenten toch meer vrijheden te geven is er onderzocht
of de computer niet met voorstellen kan komen waarbij
de wensen van de consument centraal staat.
De probleemstelling luidt:
"Hoe kan de consument meer invloed uitoefenen op het ontwerpproces
van zijn woning?"
Genetisch algoritme
Binnen het genetisch algoritme is de string het belangrijkste
element. Een string kan op verschillende manieren opgebouwd
worden en bestaat uit een reeks variabelen. Uiteindelijk is
ervoor gekozen dat, de volgorde van de opgegeven vertrekken,
de volgorde in de string bepaalt. Elk vertrek wordt door 4 getallen
gerepresenteerd te weten een begincoördinaat, lengte en
breedte. De werking is als volgt:
• er wordt een populatie aangemaakt met allemaal strings die
uit randomgetallen bestaan. Om de nauwkeurigheid enigszins
in te perken zal er in veelvouden van 1 meter gewerkt
worden. Dit betekent dat ruimtes in veelvouden van 1 meter
groter of kleiner gemaakt kunnen worden. Hierdoor beperk je
het aantal oplossingen maar versnel je de berekening.
• de populatie wordt beoordeeld door het programma om rangschikking
van strings mogelijk te maken. Dit wordt gedaan
door de fitnessfuncties. In dit programma zitten 5 verschillende
fitnessfuncties die het ontwerp kan beoordelen.

Afbeelding 2 Gebruikers Interface genetisch algoritme
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 4 Resultaat gridmethode
19
Al deze fitnessberekeningen worden op een gewogen manier bij
elkaar opgeteld waardoor er aan een vlekkenschema een punt
toegekend wordt. Vervolgens zal een percentage van de beste
strings overleven en een deel zal gemuteerd worden om de
populatie weer aan te vullen. De mutatie bestaat uit 2 onderdelen
te weten crossover en mutatie zelf. Bij crossover worden
2 strings met elkaar gecombineerd waardoor er 2 nieuwe schema's
ontstaan. Bij mutatie zal een willekeurig aantal getallen in
de string vervangen worden door nieuwe willekeurige getallen.
Dit proces wordt net zolang herhaald totdat er een aantal vlekkenschema's
zo fit zijn dat ze getoond kunnen worden aan de
consument. Deze kan dan aangeven welke vlekkenschema's aan
zijn verwachtingen voldoen. Als dit er meerdere zijn zullen,
deze overleven en verder gemuteerd worden. Als dit er maar één
is zal dit wel het definitieve vlekkenschema moeten zijn.
op 4 meter van de weg, de woonkamer direct aan de keuken
waaraan de eetkamer weer ligt. Door voor elk type woning, doorzon,
patio, villa een eigen controletabel te maken is het mogelijk
meerdere typen plattegronden te maken.
Gridmethode
Deze methode is afgeleid van een onderzoek binnen de stedenbouw.
Het principe hier is dat een locatie opgedeeld wordt door
een grid. Elke cel in dit grid kan één functie, zoals woonkamer,
keuken, tuin etc bevatten. Door nu voor elke cel zijn optimale
waarde te bereken, welke afhangt van afstand tot andere functies
en omliggende functies, kan de gehele locatie geoptimaliseerd
worden. In zogenaamde controletabellen staat voor elke functie
de meest optimale afstand tot een andere functie, welke de schakeling
van ruimten beïnvloed.
Resultaat
Het resultaat is een computerprogramma in Excel VBA geprogrammeerd,
waar het gridalgoritme in is verwerkt. De wensen
van de consument, welke ruimten hij wilt en of deze mogen
groeien, het beschikbaar budget en terrein, zorgen ervoor dat
naar een optimale configuratie gewerkt kan worden. Binnen dit
geheel zijn de controletabellen van cruciaal belang omdat deze
bepalen waar welke vertrekken in de situatie gesitueerd worden.
Bijvoorbeeld zou voor een garage het optimum kunnen liggen

F.A.A. Huijben
VACUUMATICS
Vacuumatically Pre-stressed Reconfigurable Architectural
Structures
Afstudeerrichting
Structural Design & Architecture
Afstudeercommissie
Prof. ir. F. van Herwijnen
Ir. G. Lindner
Prof. ir. J. Westra
Ir. R.P.G. Brodrück
Datum afstuderen
26 februari 2008
Afbeelding 1 Vacuumatic Structure
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
20
Samenvatting
Vacuumatics can be described as a flexible system of enclosing
foils with structural (filler) elements that utilises the
atmospheric pressure as a rigidifying tool by extracting the air
within these foils. Their main advantage is the fact that they can
be freely shaped and stabilised over and over again, creating
flexible and reconfigurable structures capable of being
optimised to specific conditions and required behaviours. This
project can be described as a search for the structural as well as
architectural qualities of vacuumatics, which led to the “ideal”
contemporary application of vacuumatics as a reconfigurable
moulding technique to create complex designs in concrete.
Trefwoorden
Vacuumatics
Freezing” Shape
Free-form Design
Customisation / Adaptability
Reconfigurable Concrete Formwork
Afbeelding 4 Free-form Design - Customisation
Our current society can be characterised as rapidly changing,
merged with globalised technology and infected with
individualism. Besides the latest architectural trends of
customisation and the search for a degree of randomness in
structures and buildings, it can not be ignored that free-form
design and so-called blobs are very actual phenomena within
present-day architectural practice. Furthermore, buzzwords like
“adaptable”, “responsive”, “kinetic” and even “smart” and
“intelligent” are more and more common in contemporary
(building) design. A flexible and personalised living environment
with changing identities will be inevitable. A rather “new”
and relatively low-tech way to realize this dynamic environment
may be found with the introduction of the so called
vacuumatically pre-stressed structures, or “vacuumatics” in
short.
Vacuumatics can be regarded as a flexible system of enclosing
foils with structural (filler) elements that utilises the
atmospheric pressure as a rigidifying tool by extracting the air
within these foils, quite similar to vacuum packed coffee.
The created vacuum pressure (or negative pressure) causes the
otherwise often incoherent filler elements to be tightly
compressed and secured into their present configuration, hence
acting as a sort of glue that bonds the individual elements
rigidly together and (temporary) “freezing” the current geometry
of the structure. The “final” self-supporting capacity of
vacuumatics enables the production of complex organic shapes,
capable of being adapted or optimised to specific conditions or
required behaviours. For this reason, vacuumatics could be a
“new” stimulant for contemporary designers and architects who
wish for more than what current, often traditional, design and
building methods can offer them.
With this graduation project, a parameter study is carried out to
determine on a qualitative manner the structural and
geometrical behaviour of vacuumatic structures, by

Afbeelding 2 Parameter Scheme: Filling - Skin
Afbeelding 3 Pre-stress Derivation: Direct and Indirect Component
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Reconfigurable Formwork System
concentrating on the individual properties of the two main
components: the (enclosing) skin and the filling. The structural
as well as architectural qualities of vacuumatics are further
explored by means of several small scale models and prototypes,
as well as a material study of the filler elements.
The aim is to gain fundamental understanding in and control
over the underlying design principles so as to be able to
optimise structural assemblies to specific conditions and
required behaviours.
The behaviour of vacuumatic structures depends on the exact
nature of the materials used. Although almost any type of filler
material may be applied with vacuumatics, their enhanced
structural properties in vacuumatic state are essential, since this
determines the final capacity of the structure with regard to
strength, stiffness and stability (and therefore safety).
The vacuum pressure acting on the covering foils causes this
skin to be tightly wrapped around the surface of the filler
elements, hence resulting in a pre-stress of the vacuumatic
structure. The skin in particular seems to be of big importance
to the structural potential of vacuumatics, since it not only
ensures the structure’s integrity (as it provides the essential
air-tightness), its deformation also largely determines the
distribution of the pre-stress throughout the structure.
The skin deformation is mainly determined by the elasticity of
the skin material, and to some extend by the compression
(and thus shrinkage) of the filling. The pre-stress force acting on
each (granular) filler element is found to be divided into a direct
and an indirect component.
The ability to adjust and control the reconfigurability of the filler
elements (and thus the flexibility of the structure) by means of
varying vacuum pressure results in the so called “reversibility”
of the rigidifying process, enabling vacuumatic structures to be
shaped over and over again.
Afbeelding 6 “New” Shapes in Concrete
The original “flexible” behaviour of vacuumatics in un-deflated
(or “re-flated”) state opens up many possibilities with respect to
the relatively low-tech realisation of free-form designs. In order
to literally mould vacuumatic structures into a certain desired
shape, some sort of morphological tooling is required that forces
the filler elements into their “final” configuration.
This process might be somewhat similar to the formwork with
the production of concrete structures, but especially the ability
to locally adjust the geometry has great potential with respect to
its effectiveness and implementation into the current building
industry.
The hazard of damaging the enclosing skin and subsequently
jeopardising the structural integrity of vacuumatics remains
probably the biggest obstruction of introducing these structures
into the current building industry as independent, primary and
“permanent” load-bearing structures. On the other hand, this
temporality and the advantageous characteristics of vacuumatics
(the ability to be “free-formed”, to be adapted, to create a degree
of randomness and to be repeatedly stabilised) seem to provide
the “ideal” boundary conditions for a truly flexible, re-usable and
most importantly reconfigurable moulding technique for the
production of complex shapes and textures in concrete.
21

R.M. Jansen
Europese hotels als alternatieve
vastgoedbeleggingscategorie
Een onderzoek naar de beleggingsmogelijkheden in Europees
hotelvastgoed
Afstudeerrichting
Vastgoedbeheer
Afstudeercommissie
Ir. L.A.M.C. van de Ven
Drs. R. Weisz RA
Drs. H.W. Boissevain MRICS
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
22
Datum afstuderen
26 februari 2008
Samenvatting
In het onderzoek komen aspecten aan bod die een rol spelen
bij het acquireren van hotelvastgoed, worden hotelvastgoed
beleggingskarakteristieken bepaald en zijn de effecten van investeren
in Europees hotelvastgoed op een beleggingsportefeuille
geanalyseerd. Hieruit blijkt dat Europese hotels een interessante
alternatieve vastgoedbeleggingscategorie zijn.
Gebaseerd op kerncijfers als rendement, risicopremie, risico en
correlatie is daarnaast een zeer duidelijke en significante rol
weggelegd voor Europese hotelvastgoedbeleggingen in een
Europese (vastgoed)beleggingsportefeuille.
Trefwoorden
Beleggen
Vastgoed
Overeenkomst (lease- managementcontract)
Hotels
Europa
Afbeelding 1 Risicopremie Europees hotelvastgoed
Rendementen op met name traditionele vastgoedsectoren zijn
afgenomen door de hoge prijzen die voor vastgoed gevraagd
worden. Om hogere opbrengsten te realiseren richten beleggers
zich op alternatieve markten, waaronder die van hotels.
Hotelketens stoten vastgoed af om kapitaal vrij te maken,
teneinde in de toekomst de meest waardecreërende hotels te
kunnen exploiteren en de expansiestrijd aan te kunnen gaan
met andere hotelketens. Over het beleggingspotentieel van
investeren in (Europees) hotelvastgoed is echter nog relatief
weinig bekend. In dit afstudeeronderzoek is ingegaan op deze
onbekendheid door inzicht te geven in de Europese hotelvastgoedmarkt
en hoe deze beleggingscategorie past binnen een
(vastgoed)beleggingsportefeuille. De probleemstelling van het
onderzoek is dan ook als volgt geformuleerd:
Wat is het effect van hotelvastgoedbeleggingen, die met name
toegespitst zijn op Europese kerngebieden, op een Europese
(vastgoed)beleggingsportefeuille met betrekking tot rendement,
risico's en spreiding? Aspecten die een rol spelen bij hotelacquisities.
Wanneer een belegger over wil gaan tot het acquireren
van hotels zijn er een aantal aspecten die een cruciale rol spelen;
de overeenkomst, de hoteloperator en het hoteltype.
Een overeenkomst tussen een hotelorganisatie en hotelvastgoedbelegger
kan bestaan uit een lease- of een managementcontract.
Het essentiële verschil tussen een lease- en managementovereenkomst
is dat bij het leasecontract de exploitant een (vaste,
semi-variabele of variabele) vergoeding betaalt aan de eigenaar
voor het gebruik van het vastgoed. Bij een managementcontract
ontvangt de hotelorganisatie een managementvergoeding van
de belegger; de exploitatie-inkomsten komen toe aan de investeerder.
Bij een leaseovereenkomst wordt het financiële risico
geminimaliseerd ten opzichte van het managementcontract,
echter alleen wanneer de hotelorganisatie kredietwaardig is en
een minimale bodemhuur gegarandeerd wordt.
Bij een managementcontract geldt een hoger economische risico
voor de belegger, maar er kan daarentegen optimaal geprofiteerd
worden van een gunstige markttoestand, marktaandeel en efficiënt
operationeel hotel.
De verschillende hoteloperators kunnen onderverdeeld worden
in eerste- en tweedeklas hotelorganisaties. Een eersteklas hotel
organisatie voorziet de belegger van een voor het publiek her-

Afbeelding 2 Resultaten Europese hotelbranche
Afbeelding 3 Rendement Europees hotelvastgoed
kenbare naam (bv. Hilton of Marriott) en managementdeskundigheid.
Een tweedeklas hotelorganisatie heeft geen "merknaam"
imago en kan daarom alleen managementdeskundigheid
bieden. Een eersteklas operator resulteert over het algemeen in
hogere opbrengsten, operationele effectiviteit en een sterkere
marktpositie, waardoor beleggers voorkeur hebben voor dergelijke
hotelorganisaties. Er zijn echter ook specifieke voordelen te
behalen met tweedeklas organisaties. Hierbij kan gedacht worden
aan contractvormen waarbij bepaalde garanties gesteld kunnen
worden, zoals een vastgestelde basishuur, waardoor een
investeerder risico afdekt ten aanzien van verplichtingen van
kapitaalskosten.
Het doel bij full-service- (3/4 sterren) en luxury- (5 sterren)
hotelbeleggingen is om de waarde van een hotel te maximaliseren
en de operationele kasstroom te verbeteren. De focus van
een belegging in limited-service-hotels (1/2 sterren) ligt op het
maximaliseren van de kasstroom gedurende de economische
levensduur van een hotel. Limited-service-hotels hebben, vergeleken
met full-service- en luxury-hotels, een lager operationeel
risicoprofiel. Luxury-hotels, en in mindere mate full-servicehotels,
hebben een lager verouderingsrisico ten opzichte van
limited-service-hotels.
Beleggingskarakteristieken en effecten van Europees hotelvastgoed.
Gedetailleerde datareeksen van rendementen behaald met
beleggen in Europees hotelvastgoed worden tot op heden niet
geregistreerd. Om de beleggingskarakteristieken van Europees
hotelvastgoed te bepalen is binnen het onderzoek een methode
opgesteld waarbij prestaties van de hotelbranche, in diverse
belangrijke Europese steden, vertaald zijn naar potentiële rendementen
die met hotelvastgoedbeleggingen (3-, 4-, en 5-sterrenhotels)
behaald zouden kunnen zijn.
Ook hiervoor geldt dat deze waarden per markt sterk uiteenlopen,
zowel naar boven (bijv. Praag, Amsterdam) als naar beneden
(bijv. Birmingham, Manchester). De betrekkelijk hoge standaarddeviatie
weerspiegelt het volatiele karakter van de hotelbranche.
De waarde van hotelvastgoed is namelijk afhankelijk
van de exploitatie, die op haar beurt weer in sterke mate wordt
bepaald door economische ontwikkelingen en specifieke gebeurtenissen
(terroristische aanslagen, mond- en klauwzeer, SARS,
etc.) die sterke invloed hebben op de resultaten binnen de hotelbranche.
Hotelvastgoedbeleggingen binnen de Europese steden
correleren van gematigd negatief tot hoog en bieden dus spreidingspotentieel
op basis van geografische spreiding.
Om de spreidingseffecten bij toevoeging van Europees hotelvastgoed
aan een beleggingsportefeuille inzichtelijk te maken, zijn
de resultaten van Europese hotelvastgoedbeleggingen gedurende
de periode 1998-2006 vergeleken met die van andere asset-classes.
Hieruit blijkt dat hotelvastgoed beleggers perspectief biedt
op een risico-rendementsverhouding die ongeveer gelijkwaardig
is aan die van beleggingen in traditioneel Europees vastgoed.
Rendementen van Europees hotelvastgoed zijn gemiddeld hoger
dan van investeringen in traditioneel Europees vastgoed, de risico's
echter ook. De risico-rendementsverhouding is gemiddeld
beter dan beleggingen in Europese beursgenoteerde vastgoedaandelen,
aandelen en obligaties.
Europees hotelvastgoed en traditionele Europese vastgoedsectoren
hebben onderling een relatief hoge correlatie, waardoor
hotelvastgoed binnen een Europese directe vastgoedportefeuille
betrekkelijk weinig spreidingsvoordelen biedt. Het diversificatiepotentieel
van beleggingen in Europees hotelvastgoed met
overige asset-classes (vastgoedaandelen, andere aandelen en
obligaties) is daarentegen relatief sterk.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
23
Het (unleveraged) rendement binnen de diverse Europese hotelvastgoedmarkten
is gedurende de periode 1998-2006 gemiddeld
9,0%. Na correctie voor het risicovrije rendement geldt een
gemiddelde risicopremie van 4,6%. De prestaties binnen de
markten onderling lopen sterk uiteen; zo zijn er uitschieters
met een bovengemiddelde risicopremie (bijv. Praag, Milaan) en
markten die onder het gemiddelde (bijv. Warschau, Londen)
gepresteerd hebben. Het risico (standaarddeviatie) bij investeren
in Europese hotels is gemiddeld 5,4%.
Concluderend kan gesteld worden dat Europese hotels een interessante
alternatieve vastgoedbeleggingscategorie zijn. Doordat
bij de meeste hotelvastgoedbeleggingen niet alleen geïnvesteerd
wordt in de 'stenen', maar daarnaast ook geïnvesteerd wordt in
een onderneming en de resultaten exploitatie afhankelijk zijn,
kan echter wel gesteld worden dat kennis van de hotelbranche
een essentieel vereiste is voor een succesvolle hotelbelegging.

Ing. S.J.C. Kieboom
Overkapping in Diergaarde Blijdorp
Afstudeerrichting
Structural Design
Afstudeercommissie
Prof. ir. H.H. Snijder
Ir. R. Blok
Ir. M.M.J. Vissers
Datum afstuderen
29 januari 2008
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Samenvatting
In dit project is een constructief passend ontwerp gemaakt van
een overkapping van een aantal dierenverblijven van Diergaarde
Blijdorp, waarbij een systematische oplossing gezocht is voor
een organisch ontwerp. De overkapping kent grote overspanningen
en een gedeeltelijk te openen dak, waarbij aangetoond is dat
het uitvoeringstechnisch realiseerbaar is om dit op een kleine
bouwplaats in Rotterdam te bouwen.
Trefwoorden
staalconstructie
grote overspanning
organische vorm
te openen dak
dierentuin
Afbeelding 1 Plattegrond Diergaarde Blijdorp
24
Diergaarde Blijdorp is bezig met een volledige vernieuwing van
het park. Al hoewel er een algeheel plan is, is de aanpak tijdens
de bouw zeer fragmentarisch - er wordt gebouwd per dierenverblijf.
Dit wordt voornamelijk gedaan vanuit het uitvoeringstechnische
perspectief. Het is makkelijker slechts één diersoort tijdelijk
ergens anders onder te brengen en slechts een klein deel
van het park af te sluiten voor bezoekers dan in één keer een
Afbeelding 4 Concentrische cirkels & verschoven cirkels
heel deel van het park aan te pakken. De volgende vraag doet
zich dan voor: Is het mogelijk om meerdere functies en verblijven
van de bestaande plannen van Diergaarde Blijdorp onder
één kap te brengen en dus in één keer te bouwen, rekeninghoudend
met de uitvoeringsproblemen?
De vernieuwing die het park ondergaat, is erop gericht de dieren
te plaatsen in een zo natuurlijk mogelijke leefomgeving, waarbij
ze in het park geografisch gerangschikt worden
(zie afbeelding 1).
Op de overgang van de werelddelen Europa en Afrika zijn een
aantal volières gepland. Deze overgang wordt gesymboliseerd
door vogels die in de winter de trektocht maken van Europa
naar Afrika. Voor deze volières en de daar omheen geplande
gebouwen - waaronder een restaurant, een giraffeverblijf en een
verblijf voor mhorr-gazelles - is in dit project een nieuw ontwerp
gemaakt (zie afbeelding 2 en 3).
Uitgangspunt bij dit ontwerp is dat er een kolomvrije overkapping
ontworpen wordt. Hierbij kan het dak boven de volières
van de Europese vogels - in het eerste bouwvolume - open.
Natuur in een gebouw is niet natuurlijk. Om het geheel toch zo
natuurlijk mogelijk te laten ogen, zijn de uitgangspunten bij het
ontwerpen van de overkapping openheid, eenheid, de dieren
centraal stellen en een rustig totaalbeeld. Dit is in het ontwerp
bereikt door een overkapping te maken van evenwijdig aan
elkaar geplaatste bogen. Deze bogen - gemaakt van ronde stalen
buisprofielen die door een wals gebogen zijn - verschillen in
hoogte en overspanning, zodat het geheel een organische vorm
krijgt. Deze organische vorm past goed binnen een dierentuin.
De afmetingen van de bogen zijn gerelateerd aan de functies.
Zo zijn de bogen hoger ter plaatse van de volières en het
giraffeverblijf. Door de grote overspanningen van de bogen is
een kolomvrije ruimte gecreëerd. Dit bevordert de sfeer van
openheid. De voor het publiek toegankelijke ruimtes worden
slechts van elkaar gescheiden door netten of glazen wanden,

Afbeelding 2 Maquette; bovenaanzicht en zijaanzicht
Afbeelding 3 Plattegrond
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Detail dak dicht (links) en dak open (rechts)
om deze openheid te behouden.
Het gebouw is in tweeën gedeeld. Hierbij worden in het ene
gebouwdeel de Europese vogels geplaatst en worden in het
andere gebouwdeel de Afrikaanse vogels en dieren geplaatst.
Omdat de daklijn en de lijnen in de gevel vloeiend in elkaar over
gaan, oogt het toch als één geheel. Elk gebouwdeel is tachtig
meter lang. De grootste bogen maken een overspanning van
63 meter en hebben een hoogte van 15,5 meter. Hart op hart
staan de bogen acht meter uit elkaar. De afmetingen van de
bogen zijn in eerste instantie bepaald door de functionele eisen,
de gebogen begrenzing van het kavel ten gevolge van het achtergelegen
spoor en het behoud van de organische vorm door het
toepassen van - voor het oog - vloeiende lijnen. Vervolgens zijn
er twee ontwerpsystemen toegepast op dit ontwerp, om een systematische
oplossing te vinden voor een organisch ontwerp. De
twee ontwerpprincipes zijn het systeem van concentrische cirkels
en het systeem van de verschoven cirkels (zie afbeelding 4).
Bij het systeem van de concentrische cirkels is elke strook tussen
twee bogen een deel van het oppervlak van een kegel, waarbij
de as van de kegel door het centrum van de bogen gaat.
De ruimte tussen de bogen kan opgevuld worden met vlakke
vierhoekige - trapeziumvormige - elementen. Deze elementen
zijn per strook aan elkaar gelijk. Ook de koppeling van twee
bogen bestaat per strook uit dezelfde secundaire liggers.
Bij het tweede systeem van de verschoven cirkels is elke strook
tussen twee bogen een deel van het oppervlak van een verschoven
cilinder, waarbij de stralen van de bogen aan elkaar gelijk
zijn. De ruimte tussen de bogen kan opgevuld worden met vlakke
vierhoekge - parallelvormige - elementen. Bij dit systeem verschillen
de elementen van het dakvlak per strook wel van vorm,
maar zijn de secundaire liggers nog steeds gelijk aan elkaar.
Het uiteindelijke ontwerp is een afwisseling van deze twee systemen.
Er is gekozen om gebruik te maken van deze twee systemen,
omdat de combinatie van deze twee de mogelijkheid
geeft tot vrijere vormen.
Afbeelding 6 Detail aansluiting dakconstructie, fundering en vloer
Er zijn twee overgangsstukken toegepast zonder deze systematiek.
Dit laatste is gedaan om te kunnen blijven voldoen aan de
eerder gestelde uitgangspunten, waarbij vooral het esthetische
aspect van de vloeiende lijnen doorslaggevend is geweest.
De dakhuid is onder de bogen gehangen, om een zo rustig
mogelijk beeld binnenin het gebouw te creëren. Deze dakhuid
bestaat voor het grootste deel uit glasplaten. Een deel van het
gebouw is dichtgezet met een houten afwerking. Dankzij het
toegepaste systeem van de concentrische cirkels is het mogelijk
geweest om in het gebouwdeel Europa een deel van de dakconstructie
verrijdbaar te maken en dus te kunnen openen.
Dit verrijdbare dak loopt onder de boog door en verdwijnt boven
het vaste dakdeel in geopende toestand (zie afbeelding 5).
Constructief bestaat het gebouw dus uit evenwijdig aan elkaar
geplaatste bogen, gemaakt van ronde stalen buizen. De bogen
zijn aan de uiteindes scharnierend verbonden met de fundering.
Elke boog is aan de uiteindes gekoppeld door een trekstang om
de spatkrachten op te kunnen vangen.
De verticale afdracht van de belastingen gebeurd door middel
van tweepaalspoeren (zie afbeelding 6).
De bogen zijn onderling gekoppeld door middel van vierkante
stalen kokerprofielen. De stabiliteit wordt in het vlak van de
boog verzorgd door de bogen zelf. Uit het vlak van de bogen
wordt de stabiliteit verzorgd door windverbanden. Per gebouwdeel
zijn twee windverbanden toegepast, waarbij de horizontale
belasting vanuit de gevel via de secundaire liggers door de windverbanden
afgedragen wordt naar de fundering. De bogen worden
in twee delen aangeleverd. Ze worden getransporteerd via
het water, waarna het laatste deel van het transport over de
openbare weg plaats vindt. Deze delen worden op de bouwplaats
aan de voet van de uiteindelijke locatie van de boog gelost, geassembleerd
en geplaatst. Dit alles kan gedaan worden met één
kraan. De secundaire constructie en de windverbanden worden
met een kleinere mobiele kraan geplaatst.
25

F.B. Koster
RENOVAIR gevelsysteem
Ontwerp tweede-huidgevel voor toepassing op verouderde
hoogbouw uit de utiliteitssector
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Ir. A.D.C. Pronk
Ir. A.W.C. Timmermans
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Het Renovair gevelsysteem kan als duurzame renovatiemethode
bij gevelrenovaties worden toegepast. De gevelconstructie wordt
voor de bestaande gevel geplaatst en zal samen met de verouderde
gevelconstructie werken als een tweede-huidgevel.
Naast een opwaardering van de bouwfysische prestaties zal de
gevel het gebouwvolume van een vernieuwde uitstraling voorzien.
Het gevelsysteem bestaat uit een tussenconstructie en een
vliesgevel met glas en luchtkussens als vlakvullingen.
Trefwoorden
Gevelontwerp
Voorzetgevel
Tweede-huidgevel
Renovatie
Luchtkussens
Afbeelding 1 Gevelbeeld bij toepassing van het gevelsysteem op het
hoofdgebouw van de TU Eindhoven
26
Nederland beschikt over een goed onderhouden gebouwenvoorraad.
Onvermijdelijk is echter het bereiken van het eind van de
levensduur van een bouwdeel. Doordat de bouwdelen van een
gebouw verschillen in lengte van levensduur komt het vaak voor
dat er volledige sloop plaatsvindt terwijl de draagstructuur nog
in uitstekende staat verkeerd. Om het grote aandeel bouwafval
en de hoge milieubelasting terug te dringen is als doel gesteld
een product te ontwikkelen die bij een gevelrenovatie als duurzame
renovatiemethode kan worden toegepast.
Belangrijk uitgangspunt is het concept waarbij een tweede gevel
voor de bestaande gevel geplaatst wordt. De bestaande gevel kan
gehandhaafd blijven waardoor de milieubelasting wordt geminimaliseerd.
De combinatie van beide gevels, werkend als tweedehuidgevel,
moet de prestaties op het gebied van comfort en
energieverbruik optimaliseren.
Tevens biedt de toepassing van de tweede huid de mogelijkheid
om het gevelbeeld van een vernieuwende uitstraling te voorzien.
In combinatie met deze uitgangspunten is er in dit afstudeeronderzoek
nader ingegaan op de toepassing van luchtkussens van
ETFE-folie in het gevelvlak. Het materiaal biedt grote voordelen
die optimaal benut kunnen worden bij toepassing van een tweede
gevel constructie. Vanuit een uitgebreide voorstudie is met
dit materiaal de uitdaging aangegaan. De opgestelde ontwerpopgave
is toegepast op een concrete renovatieopgave.
Het betreft hier het hoofdgebouw van de Technische Universiteit
Eindhoven.
Het Renovair gevelsysteem bestaat uit een vliesgevel die met een
hangende constructie de verticale krachten via het dakvlak afdraagt
aan de bestaande draagconstructie (afbeelding 1). Met
enkele trek/druk verbindingen worden de dwarskrachten van
het gevelvlak op de verdiepingsvloeren overgedragen. De gecompartimenteerde
spouwruimte van de dubbele gevel kan op een
gecontroleerde natuurlijke wijze worden geventileerd door middel
van de van aanstuurbare ventilatieroosters in de buitenschil.

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 2 Principe draagconstructie waarbij de verticale krachten op de bestaande kolommenstructuur worden overgebracht
27
De zonwering kan worden aangebracht in de spouwruimte
waardoor de interne warmteproductie in de koelperiode aanzienlijk
wordt verlaagd. Bij aanwezigheid van te openen geveldelen
in de bestaande gevel kan er extra worden bespaard door de
mogelijkheid tot nachtkoeling en het gebruik maken van natuurlijke
ventilatie. Door de rooster te sluiten kan er in de stookperiode
een optimale bufferwerking worden gerealiseerd.
De verhoogde spouwtemperaturen doen de energieverliezen
door de gevelconstructie aanzienlijk afnemen. Zowel de ventilatieroosters
als de zonwering worden door een klimaatbeheerssysteem
aangestuurd om optimale energetische condities te
creëren.
De vlakvulling van de tweede huid bestaat uit enkel glas en
luchtkussens. De luchtkussens verlagen het gewicht van de
gevelconstructie en dragen bij aan een vernieuwend gevelbeeld.
Door de verhoogde thermisch isolerende waarde wordt de
bufferwerking van de gevel in de stookperiode versterkt.
Tevens kan er door toepassing van een zonwerende luchtkussenvariant,
waarbij de zon aan de buitenzijde van de tweede gevel
wordt geweerd, nog eens een extra besparing op de koellast
worden behaald. Verder zijn de vliesgevelprofielen dusdanig
aangepast dat zowel glasvlak als luchtkussen bevestigd kan
worden. Pompunits op het dakvlak voorzien de kussens van een
overdruk. De stijlprofielen doen tevens dienst als luchttoevoer.
Door analyses van zowel de energieprestaties als de prestaties op
het gebied van comfort, is geprobeerd de meerwaarde van het
concept aan te tonen.
Bij toepassing van het gevelontwerp lijken problemen met oververhitting
van het binnenklimaat door het verplaatsen van de
zonwering voorkomen te kunnen worden. Tochtklachten en
problemen met natuurlijke ventilatie lijken onwaarschijnlijk
door de sterke windreducerende werking van de tweede huid.
De hoeveelheid toetredend daglicht neemt af maar is door de
gunstige plaatsing van de roosters en de transparantie van de
tweede huid zo beperkt mogelijk gehouden. Verder behoudt de
gebruiker een hoge mate van invloed op de instellingsmogelijkheden
van de gevelconstructie. Door de keuze voor het toegepaste
geveltype kan de gebruiker altijd naar eigen inzicht de
ramen openen.
Om inzicht te geven in mogelijke besparingen op het energieverbruik
zijn er analyses uitgevoerd op enkele concrete dagsituaties.
Hierbij zijn de energieprestaties vergeleken van het ontwerp,
de bestaande gevelconstructie en een nieuwe enkelschalige
vliesgevelvariant, toegepast wanneer de bestaande gevel zou
worden verwijderd. Uit de analyses blijkt dat er in de stookperiode
aanzienlijke besparingen behaald kunnen worden door de
verhoogde spouwtemperaturen. Grote delen van de dag lijkt het
zelfs mogelijk een aangenaam binnenklimaat te realiseren zonder
toevoer van warmte. In de koelperiode kan de grote interne
warmteproductie door zoninstraling worden weggenomen door
het verplaatsen van de zonwering naar de spouwruimte.
De besparingen op de koellast kunnen hierbij oplopen tot zo'n
20% - 30%. Wanneer gekozen wordt voor de variant met de
zonwerende kussens blijkt nog eens een extra besparing van
10% - 15% haalbaar.
Tot slot kan worden geconcludeerd dat de toepassing van het
ontworpen gevelsysteem zeker een meerwaarde heeft, voor
zowel het comfort als het energieverbruik, ten opzichte van een
enkelschalige gevelvariant. Veel hangt echter af van de extra
investeringskosten. Uit een schatting blijkt dat de kosten van het
gevelsysteem ten opzichte van de enkelschalige variant zo'n 10%
tot ruim 45% hoger uitvallen. De meerkosten zijn hierbij sterk
afhankelijk van de kosten voor installaties en regeltechnieken.

M. Kuhlmann
En wat nou als...?
Twijfel over het al dan niet kunnen wijzigen van een DBFMO
contract.
Afstudeerrichting
Construction Management and Engineering
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. W.F. Schaefer
Ir. E.G.J. Blokhuis
Ir. L.J.A.M. van Griensven
Naar Brits voorbeeld is de Nederlandse overheid begonnen met
het stimuleren van geïntegreerde contracten in de utiliteitsbouw.
Het Engelse PFI is voor Nederland vertaald in DBFMO (design,
build, finance, maintain en operate). Dit zijn contracten waar
een consortium van partijen een langdurige verantwoordelijkheid
krijgt over de opdracht, ook na oplevering.
Naast het ontwerp en de bouw van het project, waarbij de architect
aan de zijde van de opdrachtnemer zit, zal het consortium
ook de financiering op zich moeten nemen. Verder wordt na
oplevering door het consortium een pakket aan onderhoudsdiensten
en facility management geleverd. De opdrachtgever
betaalt dit consortium voor de beschikbaarheid van het gebouw
en de geleverde diensten, op basis van gestelde prestatie-eisen.
Om duurzaamheid en innovatie te stimuleren, wordt de
opdracht functioneel gespecificeerd.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
28
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Met een geïntegreerd (DBFMO) contract gaat een opdrachtnemend
consortium voor lange tijd de verplichting aan om de
opdrachtgever een gebouw en bijbehorende diensten te leveren,
op basis van een periodieke vergoeding.
In de Nederlandse utiliteitsbouw gebeurt dit nog nauwelijks.
De lange contractuele verbondenheid roept de vraag op of de
opdrachtgever wel voldoende ruimte heeft om eventuele wijzigingen
te kunnen doorvoeren. Daarom is gekeken naar invloeden
op de positie van een opdrachtgever, wanneer deze in
onderhandeling treedt met de opdrachtnemer over een verandering
in het project gedurende de operationele fase. Dit is gedaan
met gebruik van de vignetmethode, waarin fictieve cases aan
respondenten worden voorgelegd.
Trefwoorden
Opdrachtgever
Geïntegreerde contracten
Onderhandelen
Flexibiliteit
Vignetmethode
In dit onderzoek is op zoek gegaan naar de wisselwerking
tussen een opdrachtgever en een opdrachtnemend consortium.
Uitgangspunt hierbij was het complexe geïntegreerde contract.
Uit interviews en een literatuurstudie kwam naar voren dat er
getwijfeld werd aan de flexibiliteit van DBFMO contracten.
Met andere woorden, of de opdrachtgever nog wel voldoende
ruimte gelaten wordt om te kunnen reageren op veranderende
omstandigheden. Omdat dergelijke contracten veelal door een
complexe opdrachtgever zullen worden toegepast is hier behoefte
aan. Het zullen grote (semi-)publieke of private opdrachtgevers
zijn, die zowel in de organisatie zelf als in hun omgeving
veel krachten kennen. Er kan bovendien spanning ontstaan
tussen de projectorganisatie en de lijnorganisatie door deze
dynamiek aan opdrachtgeverzijde.
Daarom is een wijzigingssituatie beschreven waarin de
opdrachtgever iets in ontwerp, bouwvolume, dienstenaanbod
of functie van zijn gebouw wil veranderen zodanig dat het betalingsmechanisme
dient te worden aangepast. Dit, terwijl het
project al in de operationele fase is. De vraag wordt beantwoord
wat invloed heeft op contractuele flexibiliteit voor een opdrachtgever
en of er verschil bestaat tussen een "geïntegreerde" en
een "traditionele" situatie.

Begrippen uit de speltheorie en onderhandelingstheorie zijn
gebruikt om de situatie die zo ontstaat te beschrijven.
De opdrachtgevende partij is als uitgangspunt genomen en zijn
onderhandelingspositie wordt geschetst aan de hand van
9 variabelen:
- De mate waarin er tijdsdruk bestaat;
- De mate waarin de vertegenwoordiger van de opdrachtgever
verbonden is aan de lijnorganisatie van deze opdrachtgever;
- De mate waarin de opdrachtgever over reële opties beschikt;
- Hoe hoog de opdrachtgever het bestaande afbreukrisico
inschat;
- Hoe hoog de huidige waarde van het gebouw nog is;
- Hoe de relevante kennis is verdeeld tussen opdrachtgever en
opdrachtnemer;
- Of de opdrachtgever een positieve of negatieve marktreputatie
heeft;
- Of de opdrachtgever wel of geen relevante ervaring heeft;
- Of de opdrachtgever wel of geen belang heeft bij toekomstige
samenwerking met de opdrachtnemer.
Bovendien wordt onderscheid gemaakt tussen een traditionele
situatie, met meerdere losse contracten met al dan niet verschillende
opdrachtnemers, en een geïntegreerde situatie met slechts
één opdrachtnemend consortium. Met deze 10 variabelen bleken
1024 unieke situaties mogelijk, die door middel van vignetten
aan de respondenten (ervaren adviseurs die de rol van
opdrachtgever moesten aannemen) werden voorgelegd.
Bij een gebrek aan historische data, door het nog kleine aantal
projecten, vormden deze fictieve cases de dataset.
Hen werd vervolgens gevraagd om de situatie op drie punten te
beoordelen:
- Kans dat tot een akkoord over de wijziging wordt gekomen;
- De voorwaarden waaronder dit akkoord er zou komen;
- De snelheid waarmee dit akkoord er zou komen.
De resultaten die uit de toegepaste meervoudige regressieanalyse
naar voren kwamen, laten zien dat niet elk van de 10
genoemde variabelen even belangrijk is voor de mogelijkheden
van een opdrachtgever om inderdaad zijn contract/gebouw te
wijzigen. Bovendien zijn niet alle gevonden verbanden even
goed beïnvloedbaar door een opdrachtgever.
De resultaten lieten een voorzichtige bevestiging zien dat er
inderdaad twijfel onder de respondenten bestond over de
flexibiliteit van DBFMO contracten. Daarnaast bleken vooral het
hebben van reële opties en het voorkomen van tijdsdruk een
positieve invloed te hebben op de onderhandelingspositie van
een opdrachtgever. Drie aanbevelingen zijn op basis hiervan
gedaan:
- Een minder geïntegreerd contract (zoals DBMO) zou de twijfel
wellicht verminderen. Door het wegvallen van allerlei
financieringsconstructies is dan misschien meer mogelijk.
Afgewogen moet worden of dit opweegt tegen het gebrek aan
financiële prikkels voor het consortium.
- Market testing, waarbij voor een wijziging een nieuwe uitvraag
wordt uitgeschreven, zal een relevanter middel moeten
worden. De opdrachtnemer moet vertrouwen dat hij bij deze
uitvraag wint van losse aanbiedingen, als de opdrachtgever dit
middel vaker inzet.
- Tot slot is het belangrijk om kennis te verankeren en geen
"adviseur-gedreven" organisatie in te stellen. De menselijke
kant werd beschouwd als erg belangrijk en door het continu
eren van kennis zullen de mogelijkheden beter en eerder
bekend zijn bij betrokkenen.
afstudeerbundel faculteit bouwkund3
29

M.P. Kursten
Een fundering op palen met de
geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
Afstudeerrichting
Bouwtechnisch Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Dr. ir. S.P.G. Moonen
Ir. A.W.C. Timmermans
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
30
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Op de TU/e is een nieuwe funderingswijze ontwikkeld, de vraag
is of en hoe met deze geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
een fundering op palen gemaakt kan worden. Daarvoor zijn
de op dit moment meest gangbare paaltypen geanalyseerd en
zijn varianten gegenereerd die tonen welke stappen genomen
moeten worden om met deze wijze een fundering op palen te
kunnen maken. Deze varianten zijn getoetst aan de praktijk en
uiteindelijk is per paaltype bepaald of het mogelijk is een fundering
op palen te maken en als het mogelijk is naar welke variant
de voorkeur uitgaat.
Trefwoorden
Funderingswijze
Fundering op palen
Paalfundering
Funderingspalen
Kruipruimteloos bouwen
Afbeelding 1 Verticale doorsnede fundering op palen met de
geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
Afbeelding 2 De uitgangssituatie die vereist is om een fundering op
palen te kunnen maken
Dit heeft geleid tot de volgende doelstelling:
Het doel van het onderzoek is het vinden van een manier waarop,
uitgaande van de in Nederland bestaande paaltypen, met de
geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze een fundering op
palen voor de woningbouw gemaakt kan worden, zodanig dat de
uitgangspunten van de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
behouden blijven.
Het onderwerp van dit afstudeeronderzoek is de geïndustrialiseerde
vakwerkfunderingswijze. Deze funderingswijze voor de
woning- en laagbouw is ontwikkeld op de Technische
Universiteit Eindhoven bij de Faculteit Bouwkunde.
De geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze is ontwikkeld
om toe te passen bij zowel een fundering op staal als een fundering
op palen. Bij de ontwikkeling is hiermee rekening gehouden,
maar hoe het funderen op palen in de praktijk in zijn werk
zou moeten gaan is niet beschreven. De huidige woningen moeten
door hun grootte, gewicht en constructiewijze (grote geconcentreerde
belastingen) tegenwoordig steeds vaker gefundeerd
worden op palen. Daarom is het van belang dat deze wijze toegepast
kan worden als een fundering op palen noodzakelijk is.
In dit onderzoek wordt daarom onderzocht of en op welke
manier het mogelijk is met de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
een fundering op palen te maken.
Bij de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze wordt
gebouwd zonder kruipruimte. In plaats van het afgraven van de
gehele bouwput worden er alleen sleuven gegraven. In de
fabriek ontwikkelde EPS-elementen worden in die sleuven
geplaatst en de grond wordt weer aangevuld. Deze elementen
worden in een later stadium gevuld met beton en vormen zo de
funderingsbalk.
Het plaatsen van de EPS-elementen in sleuven is één van de
belangrijkste uitgangspunten van de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze,
maar dit uitgangspunt zorgt ook juist voor
het grootste probleem; de huidige technieken zijn niet geschikt
voor het maken van een fundering op palen in een sleuf.
Om een oplossing te vinden voor dit probleem, zonder dat de
uitgangspunten van de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
gewijzigd dienen te worden, moet vastgesteld worden op
welke manier het mogelijk is met de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
een fundering op palen te maken. Het is
bij deze funderingswijze vereist dat de EPS-elementen geplaatst
kunnen worden in een sleuf. Om een fundering op palen te
kunnen maken, moet de kop van de paal zich bevinden op het
niveau van de bodem van de sleuf en om de paal te kunnen koppelen
aan de funderingsbalk is wapening benodigd. Deze drie
aspecten vormen de vereisten om met de geïndustrialiseerde
vakwerkfunderingswijze een fundering op palen te kunnen
maken.
Onderzocht is hoe deze vereiste uitgangssituatie in de praktijk
bereikt kan worden. Daarvoor zijn de in Nederland bekende

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 3 Schema met zes varianten hoe de vereiste uitgangssituatie bereikt kan worden met de avegaarpalen
31
paaltypen in kaart gebracht. Voor dit onderzoek zijn de palen
ingedeeld in vijf categorieën: de geprefabriceerde betonnen
palen, de stalen buispalen, de stalen hulpbuispalen, de avegaarpalen
en de combinatiepalen. Gekozen is om de palen in te
delen naar de wijze van vervaardigen van de uiteindelijke paal.
De paaltypen zijn zo ingedeeld dat de manier om de vereiste
eindsituatie te bereiken voor alle palen in één categorie dezelfde
is.
Het is de bedoeling dat voor alle categorieën een manier gevonden
wordt hoe de vereiste uitgangssituatie bereikt kan worden,
zodat met palen uit elke categorie met de geïndustrialiseerde
vakwerkfunderingswijze een fundering op palen gemaakt kan
worden. Hiervoor zijn per categorie varianten bedacht. Per
variant is steeds gestart vanuit dezelfde beginsituatie; het bouwrijp
maken van de bouwplaats. Daarna wordt stap voor stap
beschreven hoe tot de vereiste uitgangssituatie gekomen kan
worden. In totaal zijn 54 varianten bedacht. In eerst instantie is
geprobeerd heel vrij te denken om tot willekeurige varianten te
komen, pas daarna zijn de varianten getoetst aan de praktijk en
is bekeken of de variant uitvoerbaar, wenselijk en toegestaan is.
Om de diverse varianten te kunnen toetsen en zo te komen tot
een uitvoerbare variant is contact gezocht met de praktijk. Alle
aspecten die aan de orde komen bij het maken van een fundering
op palen zijn bekeken, zoals de begaanbaarheid van het terrein,
het koppensnellen, het verdiept en op hoogte heien, het
akoestisch doormeten, het eindigen onder maaiveld en de regelgeving
op het gebied van paalfunderingen. Op basis van die
informatie zijn negen toetsingscriteria vastgesteld op basis
waarvan de varianten getoetst en al dan niet afgekeurd zijn om
te komen tot een uiteindelijke, uitvoerbare variant.
Per paalcategorie zijn één of meerdere varianten overgebleven
die op geen enkele van de vastgestelde toetsingscriteria afgekeurd
konden worden. Die varianten geven aan op welke
manier het mogelijk is met de paaltypen uit die categorie de
vereiste uitgangssituatie te bereiken. Per paalcategorie is bepaald
welke variant de voorkeur heeft en of deze voor alle paaltypen in
die categorie toepasbaar is.
In een later stadium is bekeken welke van de overgebleven
varianten toepasbaar zijn voor een fundering op palen specifiek
voor de woningbouw. Er zijn vier typen palen die veelvuldig worden
toegepast in de woningbouw. Voor ieder van deze vier typen
is een variant gevonden waarmee de vereiste uitgangssituatie te
bereiken is, maar alleen voor de prefab betonnen palen is een
manier gevonden waarmee op een uitvoerbare en wenselijke
manier een fundering op palen gemaakt kan worden. Voor de
andere paaltypen zijn aan de gevonden varianten zoveel nadelen
verbonden dat deze niet eenvoudig toe te passen zijn. Het advies
dat hieruit volgt is de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
alleen toe te passen in combinatie met prefab betonnen palen
en dan gaat de voorkeur uit naar toepassing van het type holle
heipaal. Tijdens dit onderzoek is duidelijk geworden dat wanneer
met verschillende partijen uit de funderingsbranche
gesproken wordt, verschillende antwoorden worden gegeven op
dezelfde vraag. Bedrijven hanteren een net afwijkende werkwijze
en wat de één voor onmogelijk houdt is voor de ander gangbaar.
Het was dan ook niet altijd eenvoudig om duidelijk te krijgen
of iets echt niet kon, niet mocht of dat het betreffende
bedrijf dit niet deed.
Geconcludeerd kan worden dat bij deze funderingswijze de aanwezigheid
van een sleuf zorgt voor veel problemen. Mocht het
gewenst zijn de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze toe
te passen met andere dan prefab betonnen palen, dan wordt
geadviseerd de geïndustrialiseerde vakwerkfunderingswijze
zodanig aan te passen dat de aanwezigheid van een sleuf geen
vereiste meer is.

Ing. K. Lodewijks
Centrumgebieden in de postindustriële
netwerkstad
Stedelijkheid en publieke ruimte in de periferie
Afstudeerrichting
Stedebouw
Afstudeercommissie
Dr. ir. C.H. Doevendans
Ir. R.A. Rutgers
Drs. J.G.A. Van Zoest
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Datum afstuderen
26 februari 2008
Samenvatting
De huidige stad is een netwerkstad, waar in de periferie nieuwe
centrumgebieden met een (boven)stedelijke functie aanwezig
zijn. Het project probeert antwoord te vinden op de vraag of er
in deze nieuwe centrumgebieden ook stedelijke kwaliteiten
kunnen ontstaan. Via een thematische analyse en een ontwerpstudie
wordt beargumenteerd dat een nieuwe vorm van stedelijkheid
in de periferie mogelijk is.
Trefwoorden
Perifere centrumgebieden
Publiek domein
Netwerkstad
Stedelijkheid
Openbare ruimte
Afbeelding 1 Analyse projectniveau: verankering met stedelijke
omgeving
32
In de postindustriële netwerkstad ontstaan in de periferie
nieuwe centrumgebieden. Naast de binnenstad zijn dit in feite
de eerste centrumgebieden die op bovenstedelijk schaalniveau
een rol spelen. Een thematische analyse en een ontwerpstudie
leveren argumenten aan voor de stelling dat er in deze gebieden
sprake kan zijn van een nieuwe vorm van stedelijkheid en stedelijke
kwaliteit.
Afbeelding 3 Concept grootschalige volumes in een park
Doel & probleemstelling
De overgang naar de postindustriële samenleving leidt tot een
andere wijze waarop de stad en haar openbare ruimte worden
gebruikt. Steden worden netwerksteden, waarin het stadscentrum
niet meer noodzakelijk de enige plaats voor stedelijke en
publieke functies vormt. Ook in de periferie ontstaan centrumgebieden
die op een bovenstedelijk schaalniveau een rol vervullen.
De vraag rijst of er met deze nieuwe rol van de periferie ook
een nieuwe vorm van stedelijke kwaliteit kan ontstaan.
Methode
Via een thematische analyse (figuur 1 en 2) en een ontwerpstudie
(figuur 3 en 4) is vanuit twee invalshoeken naar een
antwoord op die vraag gezocht. De thematische analyse is opgebouwd
uit een literatuurverkenning en case studies.
Door middel van de literatuurverkenning zijn de begrippen
stedelijkheid, stedelijke openbare ruimte en de postindustriële
stad onderzocht. Ook is concreter ingegaan op de ontwikkelingsgeschiedenis
van centrumgebieden in Nederland en de actuele
ontwikkelingen daarbij. De case studies zijn op twee schaalniveaus
uitgevoerd: op stadsniveau en op projectniveau.
De steden Amsterdam, Rotterdam en Eindhoven zijn bekeken
op de ontwikkeling van hun centrumgebieden en de toekomstambities
die daarvoor bestaan. Binnen die steden zijn op
projectniveau vijf gebieden nader onderzocht, te weten Zuidas,
ArenA Boulevard, Wilhelminapier, Alexandrium en Strijp S.
Vanwege het betrekkelijk nieuwe verschijnsel van stedelijke
centrumgebieden in de netwerkstad zijn veel van deze projecten
nog niet uitgevoerd, ze zijn daarom onderzocht op hun ambitie
en de stedenbouwkundige ontwerpuitgangspunten die zijn
gehanteerd.
Resultaten
Stedelijke kwaliteiten en stedelijkheid zijn breed gebruikte
begrippen, die op uiteenlopende omgevingen, van oude binnensteden
tot Manhattanachtige omgevingen, van toepassing zijn.

Afbeelding 2 Analyse projectniveau: doelmatigheid leidt tot functieverlies
openbare ruimte
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 4 Massamodel ontwerp
33
Hoe verschillend dan ook, de omgevingen waarin sprake is van
stedelijkheid delen enkele gemeenschappelijke kenmerken.
Diversiteit is daarbij het sleutelwoord: omgevingen zijn stedelijk
wanneer er in de openbare ruimte een grote diversiteit aan
mensen aanwezig is. Zo kan er in de openbare ruimte van de
stad een publiek domein worden ervaren. De openbare ruimte
drukt daarmee uit hoe de maatschappij in elkaar zit, dat is wat
een omgeving stedelijk maakt.
Centrumgebieden in Nederlandse steden zijn via een uiterst
hiërarchische wijze, van stad-, stadsdeel-, wijk- en buurtcentra
ontstaan. De winkelfunctie was daarbij de belangrijkste functie.
Nu wordt die hiërarchie doorbroken. Er ontstaan centrumgebieden
in de periferie die op stedelijk schaalniveau een rol spelen.
Ook de aard van die centrumgebieden verandert. Winkels zijn
lang niet meer de enige functie die van een gebied een centrumgebied
maken. Vrijetijdsvoorzieningen als leisure- en entertainmentfuncties
worden steeds belangrijker.
Voor enkele van die nieuwe centrumgebieden bestaat uitdrukkelijk
de ambitie stedelijke omgevingen creëren. Nieuwe centrumgebieden
vormen echter wezenlijk andere omgevingen dan de
traditionele centrumgebieden, en worden door andere, hedendaagse
eigenschappen gestructureerd.
Zo zijn grootschaligheid en doelmatigheid kwaliteiten die
typisch voor nieuwe perifere centra gelden.
Deze kwaliteiten dragen vaak niet bij aan de vorming van een
diverse, stedelijke omgeving. Toch worden er ook aanknopingspunten
gevonden die wel wijzen op de mogelijkheid tot het ontstaan
van stedelijke kwaliteit in de periferie.
Ontwerpuitgangspunten als functiemenging, gedeeld ruimtegebruik,
variatie aan ruimtetypen en verankering met de stedelijke
omgeving wijzen hierop.
In Eindhoven ligt een typisch perifere restlocatie, die vanwege
zijn ligging op een knooppunt van snelweg en openbaar vervoer
de potentie heeft om een publiek centrumgebied te worden.
Voor deze locatie is een ontwerp gemaakt, waarin is geprobeerd
het gebied meer te laten worden dan een autonome enclave in
de periferie. Het ontwerp gaat daarom uit van het plaatsen van
grootschalige volumes in een park. In dit park is vervolgens een
centrale ruimte gecreëerd waaromheen een scala aan publieke
voorzieningen gegroepeerd is.
De centrale ruimte is verankerd met de stedelijke omgeving
door het een onderdeel te laten worden van verbindingen op
hoger schaalniveau. Zo wordt, naast de activiteit die vanuit de
functies ontstaat, een informeler gebruik van het gebied gestimuleerd.
Binnen de parkachtige setting zorgen strategisch
geplaatste hoogteaccenten en een lichtplein dat onder de snelweg
door wordt getrokken, voor een aankondiging van het
nieuwe centrumgebied. Het concept van grote volumes in een
park combineert de typisch perifere kwaliteiten, zoals ruimte
voor grootschaligheid, met verblijfskwaliteit en diversiteit.
Ontwerp en thematische analyse samen leveren argumenten op
voor de stelling dat een bepaalde vorm van stedelijkheid in de
periferie zeker mogelijk is. Dit is wel een nieuw soort stedelijkheid.
Hedendaagse eigenschappen zoals grootschaligheid en
doelmatigheid zorgen er namelijk voor dat diversiteit in nieuwe
centrumgebieden van de periferie niet vanzelfsprekend is.
Toch kunnen dit soort gebieden meer verblijfskwaliteit en
diversiteit gaan bevatten dan ze nu vaak hebben. Nieuwe centrumgebieden
in de periferie zullen echter nooit die mate van
diversiteit bevatten als de binnenstedelijke gebieden.
Maar het hoeven ook niet de autonome, homogene enclaves te
worden die tot nu toe in de periferie zijn ontstaan. Er kan een
nieuwe stedelijkheid ontstaan die de traditionele eigenschappen
van stedelijkheid zoals diversiteit en verblijfskwaliteit combineert
met kwaliteiten van de periferie zoals doelmatigheid en
grootschaligheid.

Ing. R.J.M. Lony
Klimaattechniek over een andere
boeg
Onderzoek naar actieve klimaatvitrines voor het Nederlands
Scheepvaartmuseum Amsterdam
Afstudeerrichting
Building Services
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
34
Afstudeercommissie
Dr. ir. H.L. Schellen
Dr. ir. A.W.M. van Schijndel
A.C. Bijl
Ir. K. Hazenberg
Datum afstuderen
26 februari 2008
Samenvatting
Het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam is het enige
Nederlandse rijksmuseum zonder klimaatinstallatie. Het monumentale
gebouw heeft nog dezelfde bouwfysische kwaliteiten als
ten tijde van de oorspronkelijke oplevering in 1656. Het museum
is momenteel gesloten in verband met een grootscheepse
verbouwing. Om het monumentale interieur te behouden wordt
het binnenklimaat afgestemd op de bouwfysische eigenschappen
hiervan. De voor het binnenklimaat kwetsbare museumobjecten
worden ondergebracht in actieve klimaatvitrines. Ter
detaillering van het vitrineontwerp is een luchtstromings- en
meetonderzoek uitgevoerd. Binnen een simulatieonderzoek zijn
de klimaatprestaties van de actieve vitrine voor de toekomstige
museumomgeving onderzocht. Daarnaast is het effect van
installatiestoringen op het vitrineklimaat gesimuleerd.
Trefwoorden
Installatietechnologie
Actieve klimaatvitrines
Museaal binnenklimaat
Meetonderzoek
Simulatieonderzoek
Afbeelding 1 Het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam
Afbeelding 4 Proefopstelling luchtstromingsonderzoek
Het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam (NSA) is het
enige Nederlandse rijksmuseum zonder klimaatinstallatie.
Het gebouw heeft nog dezelfde bouwfysische kwaliteiten als ten
tijde van de oorspronkelijke oplevering in 1656. Daar kan gezien
het monumentale karakter van het gebouw nauwelijks iets aan
worden verbeterd. Zodoende is ervoor gekozen om in het kader
van een grootscheepse renovatie de voor het binnenklimaat
kwetsbare museale objecten toekomstig onder te brengen in
actief geklimatiseerde vitrines. Minder kwetsbare objecten worden
buiten de vitrines in de toonzalen geëxposeerd.
Dit thema is, in het kader van een afstudeeropdracht aan de
opleiding Installatietechnologie van de Technische Universiteit
Eindhoven, onderwerp van een meetonderzoek en een aanvullend
simulatieonderzoek geweest.
Bij een luchtstromingsonderzoek is de maximaal toelaatbare
luchtsnelheid in de vitrines bepaald. Tevens heeft het optimaliseren
van de systeemconfiguratie voor een gelijkmatige luchtstroming
plaatsgevonden. Vervolgens is de invloed op de luchtstroming
bij het plaatsen van plateaus in de staande vitrine onderzocht.
Binnen een thermisch en hygrisch meetonderzoek is de
interactie tussen vitrine en toonzaalomgeving vastgesteld.
Ook is de temperatuurverdeling in de vitrines bepaald en is het
effect van LED-verlichting in de vitrines onderzocht.
Het luchtstromingsonderzoek en het thermische en hygrische
meetonderzoek heeft plaatsgevonden in een klimaatkamer.
Vervolgens is met behulp simulatiemodellen het vitrineklimaat
onder verschillende bedrijfsomstandigheden onderzocht.
Binnen het simulatieonderzoek is een model van de klimaatvitrine
en het gebouw van het NSA opgesteld.

Afbeelding 2 Principe klimaatontwerp
Afbeelding 3 Klimaatkamer meetonderzoek
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Impressie luchtstromingsonderzoek
35
Daarnaast zijn de klimaattechnische prestaties van de vitrine in
toonzaalomgeving onderzocht. Afsluitend zijn de effecten van
vitrinezijdige- en centrale installatiestoringen op het vitrineklimaat
gesimuleerd.
De meest optimale systeemconfiguratie voor de luchttoevoer van
de vitrines wordt verkregen door een luchttoevoerplenum, waarin
geperforeerde platen gemonteerd zijn, aan de onderzijde van
de vitrines toe te passen. Plateaus in de staande vitrine dienen
eveneens uitgevoerd worden als een geperforeerde plaat.
Het meetonderzoek laat zien dat, wanneer de vitrines een lichte
ondertemperatuur hebben ten opzichte van de omgeving, een
zeer stabiele situatie ontstaat.
De maximaal toelaatbare luchtsnelheid in de vitrines is zodanig
te definiëren dat schade ten gevolge van luchtstroming aan de
museale objecten wordt voorkomen. Uit het meetonderzoek kan
geconcludeerd worden dat zowel de horizontale als verticale
temperatuurgradiënt voldoet aan de gestelde eisen.
Het in- en uitschakelen van de LED-verlichting heeft een, conform
het P.v.E. voor omloopvitrines, acceptabele temperatuursverandering
tot gevolg. Op basis van de gehanteerde uitgangspunten
laten simulatieresultaten zien dat de klimaatvitrine in
toonzaalomgeving voldoet aan de gestelde eisen voor luchttemperatuur
en relatieve luchtvochtigheid. Bij vitrinezijdige installatie-uitval
blijkt de relatieve luchtvochtigheid in de vitrine veel
sneller te reageren op storingen dan de luchttemperatuur in de
vitrine. Een storing van de centrale klimaatinstallatie veroorzaakt
een aanzienlijke versnelling in tijd van het buiten de
grenswaarden treden van zowel de luchttemperatuur als ook de
relatieve luchtvochtigheid in de vitrine.

R.P.W. Maas
Een vergelijking tussen CFDsimulaties
en metingen van het
windstromingspatroon in het
Koning Boudewijnstadion
Afstudeerrichting
Physics of the Built Environment
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
36
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. M.H. de Wit
Dr. ir. B.J.E. Blocken
Ing. J.F.L. Diepens
Prof. dr. Ir. J.E. Carmeliet
Ir. H. Plomp
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Wind kan grote invloed hebben op sportprestaties in open
sportstadions. Bij het ontwerpen van een open sportstadion zal
het windstromingspatroon in het stadion ontworpen moeten
worden om zo optimale sportprestaties te garanderen.
Simulaties met Computational Fluid Dynamics (CFD) kunnen
het windstromingspatroon in een open sportstadion voorspellen,
mits het simulatiemodel gevalideerd is.
In dit project wordt een start gemaakt met deze validatie door
CFD-simulaties en metingen van het windstromingspatroon in
het Koning Boudewijnstadion te Brussel te vergelijken.
De resultaten hiervan laten zien dat het windstromingspatroon
in het stadion variabel en complex is. Transiënte CFD-simulaties
met Detached Eddy Simulation (DES) geven hierbij een betere
gelijkenis met de metingen dan stationaire CFD-simulaties.
Trefwoorden
Wind
Sportstadion
Computational Fluid Dynamics (CFD)
Detached Eddy Simulation (DES)
Atletiek
Afbeelding 1 Koning Boudewijnstadion te Brussel
Afbeelding 2 Metingen met ultrasone anemometers in het Koning
Boudewijnstadion
Veel verschillende sporten worden bedreven in open sportstadions.
Deze sportstadions geven een groot aantal sportfans de
kans om een sportprestatie live te aanschouwen.
Het zijn dan ook voornamelijk de toeschouwers waar een stadion
voor wordt ontworpen. Bij het uitoefenen van sport spelen
de omstandigheden een belangrijke rol bij de uiteindelijke
prestatie die wordt neergezet. Zo kan bij atletiek de windweerstand
die een atleet ondervindt invloed hebben op het eindresultaat.
Om 'fair play' te garanderen heeft de International
Association of Athletics Federations (IAAF) regels ingesteld.
Zo is bij de 100 m en 200 m sprint, bij het verspringen en het
hink-stap-springen een limiet aan de hoeveelheid rugwind die
een atleet mag ondervinden ingesteld. Indien een atleet tijdens
het neerzetten van een prestatie een record vestigt, maar meer
rugwind ondervindt dan 2 m/s, dan is het record niet geldig.
De windsnelheid tijdens een prestatie wordt gemeten op één
positie langs de piste. Het is echter de vraag of de gemeten
windsnelheid overeenkomt met de windsnelheid die een atleet
heeft ondervonden tijdens de prestatie.
Naar aanleiding hiervan is het wenselijk om het windstromingspatroon
ten tijde van een atletische prestatie te beheersen.
Dit kan reeds bij het ontwerpproces van het stadion worden
gedaan door ook het windstromingspatroon in het stadion te
ontwerpen. Indien gebruik gemaakt wordt van simulaties van
het windstromingspatroon in open sportstadions, dan zal dit
moeten worden gedaan met een gevalideerd model.
Een dergelijk model bestaat op dit moment nog niet. Het hoofddoel
van dit project is dan ook het onderzoeken van de mogelijkheid
tot het voorspellen van het windstromingspatroon in een
open sportstadion met behulp van simulaties met
Computational Fluid Dynamics (CFD). Het huidige project kan
echter slechts een eerste stap zijn tot het bereiken van dit hoofddoel.
In het huidige project worden metingen vergeleken met
CFD-simulaties van het windstromingspatroon in het Koning
Boudewijnstadion te Brussel (Afbeelding 1).

Afbeelding 3 Mesh van het Koning Boudewijnstadion
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 4 z-component van de windsnelheid op de 100m baan in laan 1, laan 5, laan 9 en op de positie van de officiële windmeting tijdens atletiek
wedstrijden. Gemiddelde van transiënte CFD-simulatie met DES over 10s.
37
Het eerste deel van dit project bestaat uit metingen in het
Koning Boudewijnstadion (Afbeelding 2). Deze metingen hebben
een groot inzicht gegeven in de complexiteit van het windstromingspatroon
in dit stadion. Hierbij is naar voren gekomen
dat het windstromingspatroon in het stadion variabel is.
De meetdata is verwerkt tot 10-minuut gemiddelden om zo een
bruikbare en betrouwbare weergave te krijgen van het windstromingspatroon
in het stadion.
Het tweede deel van dit onderzoek bestaat uit CFD-simulaties
van het windstromingspatroon in het Koning Boudewijnstadion.
Vuistregels uit de literatuur en een gridsensitiviteitanalyse hebben
de basis gevormd voor het CFD-model (Afbeelding 3).
Vervolgens zijn stationaire CFD-simulaties gemaakt, waarbij is
gekeken naar de werking van verschillende turbulentiemodellen
(Spalart-Allmaras model, Standard k-_ model, RNG k-_ model,
Realizable k-_ model, Standard k-_ model, Shear Stress k-_
model). Deze CFD-simulaties laten zien dat de keuze voor een
turbulentiemodel weinig invloed heeft op het windstromingspatroon
dat in het stadion berekend wordt. Daarnaast laat een
vergelijking met de meetresultaten zien dat de CFD-simulaties
slecht in staat zijn het windstromingspatroon in het Koning
Boudewijnstadion te voorspellen.
Een belangrijke oorzaak van het verschil tussen de meetresultaten
en de resultaten van de stationaire CFD-simulaties kan zijn
dat deze CFD-simulaties stationair zijn, waardoor tijdsafhankelijke
fenomenen niet worden meegenomen. Naar aanleiding
hiervan zijn transiënte CFD-simulaties gemaakt met Detached
Eddy Simulation (DES). De resultaten van de transiënte CFDsimulaties
laten een goede overeenkomst zien met de resultaten
van de metingen. Hierbij is zowel de instantane data als de
gemiddelde data van de metingen en de CFD-simulaties vergeleken.
Het lijkt dan ook dat transiënte CFD-simulaties beter in
staat zijn om het windstromingspatroon in het Koning Boudewijnstadion
te voorspellen dan stationaire CFD-simulaties.
De aanleiding van dit project komt voor een belangrijk deel
voort uit de mogelijke onbetrouwbaarheid van de windmeting
die wordt gebruikt bij officiële atletiekwedstrijden. Wanneer de
resultaten van de metingen en de transiënte CFD-simulaties van
het windstromingspatroon in het Koning Boudewijnstadion
worden bekeken, dan lijkt de officiële windmeting niet representatief
te zijn voor de windweerstand die wordt ondervonden door
de atleet (Afbeelding 4). Daarnaast kan een atleet in laan 1 een
andere windweerstand ondervinden als een atleet in laan 5, of
laan 9, waardoor niet altijd sprake kan zijn van fair play
(Afbeelding 4).
Het hoofddoel van dit project is het onderzoeken van de mogelijkheid
tot het voorspellen van het windstromingspatroon in
een open sportstadion met behulp van CFD-simulaties.
In dit onderzoek is gebleken dat transiënte CFD-simulaties in
staat zijn het complexe windstromingspatroon in het Koning
Boudewijnstadion te voorspellen. Hierbij moet aangetekend
worden dat dit project slechts een aanzet is tot het voorspellen
van het windstromingspatroon in een open sportstadion.
De resultaten van dit project gelden dan ook alleen voor het
windstromingspatroon in het Koning Boudewijnstadion onder
de omstandigheden die tijdens de metingen aanwezig waren.
Het zal dan ook niet verstandig zijn om de resultaten van dit
onderzoek te generaliseren voor open sportstadions in het
algemeen onder alle denkbare omstandigheden.

R.L.J.T. Nijsen
The Roca Railway Gallery
Perception as a strategic tool for the redevelopment of
Barracas, an old industrial zone in Buenos Aires, Argentina
Afstudeerrichting
Architectuur en stedebouw
Afstudeercommissie
Dr. ir. A.H.J. Bosman
Prof. dr. ir. B.E.J. de Meulder
O.T.J. Devisch
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
38
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Barracas, a historical, industrial zone around a railway in
Buenos Aires, formed the area for a deep analysis.
The perception of train traveler and flaneur and the interaction
between the huge scale of the railway and the small scale of the
underlying neighborhood formed the basis of the project.
The analyses resulted in a strategy of six acupunctural interventions
around the railway which resolutely choose for the scale
and potential of the neighborhood. One of these interventions
has been worked out in a design of a station area which is
modestly embedded in the urban tissue and is constructed
around the close interaction between train traveler and flaneur.
Trefwoorden
Urban redevelopment
Perception
Collective memory
Flaneur vs. train traveler
Train station
Afbeelding 1 The basis of the mental analysis of the project is the
diagram of the perception of flaneur and train traveler
Afbeelding 4 Design of the station area
The collective memory of Buenos Aires has been affected by
doctrines and traditional concepts of the city. The working class
district of Barracas and even the whole South zone of the city
are thought to be dangerous and desolate. Even the famous
Argentine writer Jorge Louis Borges described the zone as a
more mature area of the city; a different world.
Over the last century, the south zone changed into an area
which is crossed and divided by infrastructure and abandoned
voids. Roads and railways provide transportation for millions
of people per day from their homes to their work and vice versa.
Rich and poor, different cultures, S, M, L, XL and local and
global activities cross each other.
Traveler and local are confronted with each other for just a few
seconds, to continue their journey or turn back to their everyday
lives. However, the area is more than just deteriorated and
grown together by urban scars. Barracas' central position in the
metropolis and the proximity of the city centre are essential elements
for new possible urban developments in the near future.
The position and the historical and industrial character of the
South zone can be a hinge for the development of the entire
zone and the abandoned Riachuelo river valley.
After a broad analysis in which I detected and documented
some negatively experienced barriers in Barracas, I zoomed in
on the "General Roca" railway. The railway is an important line
connecting the South of the city of Buenos Aires with the South
of Argentina. In its first kilometers from the Constitución
terminus it cuts through the urban landscape of Barracas.
With its changing route - a recessed railway yard, a hill and a
historical viaduct - the railway has a dynamic relationship with
the underlying landscape. The traveler as well as the local flaneur
experiences this cut in a dynamic way of presence and
absence, of manifesting and hiding. However, the cut of the viaduct
causes unique confrontations and occupations,

Afbeelding 2 Plan of the station area. Embedded in the urban tissue,
between viaduct, railway yard and hospital garden
Afbeelding 3 Present situation. Desolate street with a closed railway
viaduct (1904)
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 North-west entrance. The stairs and the roof are the main
elements of the station
the enormous extra-territorial structure of the railway and the
small scaled tissue of the neighborhood seem to clash with each
other and do not seem to be in a fertile dialogue.
The aim of this project is to make a start with the redevelopment
of the high potential of Barracas by means of relatively
small interventions on specific places in the urban tissue.
The interventions try to re-define the relationship between the
two scales by processing the physical and mental value of the
area into a total model. The experiences of train traveler and
flaneur are essential parts in this investigation. These form the
point of departure for where and how to design new interventions
for urban development. The result of this investigation is
a definition of six acupunctural interventions around the railway,
which will have a big impact on the surrounding area.
At these places the train traveler and the local flaneur, which
represent the extra large scale of the railway and the small scale
of the neighborhood, will interact with each other in order to
re-find their relationship. The interventions are accompanied by
a series of design principles, which are conceptual descriptions
on how to design for the specific place, while maintaining the
special aspects of the neighborhood.
In the last part of the project one of these interventions in the
heart of Barracas was worked out into an architectural plan for
a new station area. The result is an open station area which
stitches itself into the urban tissue. It is a constellation of public
spaces which interacts with the existing railway viaduct and the
surrounding buildings. The design embodies the interaction
between extra large en small and it expresses the fascination for
the ambiguity of the city. It opens up and reveals the rear and
front side of the city and folds public and private, formal and
informal, flaneur and the train traveler.
The station itself is nothing more than a functional program of
platforms and ticket boxes. Other functions like bars, restaurants
and shops are not part of the program.
Afbeelding 6 Central station concourse. An open square accentuated
with sunlight and shadows
The aim of this basic program is to activate the surrounding and
underlying area by only the presence of this station.
The area will be able to provide space for informal activities in
the first years after construction and more formal developments,
such as shops and restaurants in the upcoming decades.
The open spaces provide places to meet, hang out, and change
trains. The station reacts to the character of the neighborhood.
It refers both to the brutal industrial history and the friendly
small scaled character. It accentuates the sphere in the area.
The construction of the station will work on two levels.
The station will change the perception of the area in the heart of
Barracas, which used to be in the mind as desolate and
deteriorated. A stop at this place will provide a detailed view over
the area and will, when new developments of the surrounding
area follow, affect the collective memory of the city.
The construction of this station will also provide a new social
and economical actor in the urban tissue of Barracas, which
stimulates new developments in the future.
With its architectural expression and urban sensibility, it shows
how the future should be in Barracas. It will be a new step
towards the development of the area.
39

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
W.H. Poelstra
De ontwikkeling van marktconforme
R&D huisvesting
Afstudeerrichting
Construction Management & Engineering
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. B. de Vries
Ir. H.A.J.A. Appel - Meulenbroek
Ing. T.J.G. de Haas
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Door de toenemende focus op kennis en innovatie als essentiële
factoren voor economisch succes is er meer aandacht voor
Research een Development (R&D). Het onderzoek is gespitst op
de vraag of de ontwikkeling van R&D gebouwen door projectontwikkelaars
gedaan kan worden. Hiervoor is er gekeken naar
welke karakteristieken van R&D gebouwen bepalend zijn voor
de marktconformiteit van deze gebouwen en welke marktconforme
waarden hierbij horen. Daarnaast is er een exploratief onderzoek
gedaan naar de gebruikers en de volumes in vierkante
meters van de mogelijke markt voor dit soort gebouwen.
Trefwoorden
R&D
Commercieel vastgoed
Technostarters
Gebouwkenmerken
Marktonderzoek
Door de globalisering van de wereldeconomie en de daarmee
gepaard gaande verschuiving van het economische zwaartepunt
richting het oosten, wordt het steeds belangrijker om innovatieve
producten en processen te ontwikkelen. In het Lissabon
akkoord van 2000 werd de doelstelling geformuleerd om van de
Europese Unie in 2010 de meest competitieve en dynamische
kenniseconomie van de wereld te maken.
In dit akkoord staat onder meer dat in ieder land Onderzoek &
Ontwikkeling, oftewel R&D, minimaal 3% van het Bruto
Binnenlands Product zou moeten gaan uitmaken. Hier zou 2/3
moeten gefinancierd worden door investeringen vanuit de privésector
en 1/3 door overheidsuitgaven.
Doordat er meer aandacht is voor R&D ontstaan er nieuwe
marktperspectieven voor het ontwikkelen van een huisvesting
hiervoor. Er worden meer bedrijven opgericht met een hightech
karakter, dat wil zeggen dat ze een significant deel van hun
middelen aan R&D besteden, en eveneens worden er gebieden
ontwikkeld waar bedrijven, universiteiten en onderzoeksinstellingen
bij elkaar zitten en nauw samenwerken.
Dit zijn de zogenaamde kennisclusters of science parks.
Het onderzoek richt zich op de beantwoording van de vraag of
vastgoedontwikkelaars een rol kunnen spelen bij de ontwikkeling
van R&D huisvesting en of hier een (gunstig) rendement
bij te behalen valt. Waarden voor gebouwkarakteristieken die
bepalend zijn in hoeverre een R&D gebouw voldoet aan de
marktvraag, dus marktconform is, worden in dit onderzoek
geïnventariseerd aan de hand van een aantal cases.
Het gaat hierbij vooral om dimensies en installatietechnische
specificaties. Er wordt een vergelijking gemaakt met kantoorgebouwen
omdat deze markt grotendeels commercieel is en dus
bij uitstek marktconform. Aan de hand hiervan wordt er een
marktconform gebouwprofiel gedefinieerd voor R&D.
Voor beleggers in vastgoed is het voornamelijk belangrijk om te
weten welk rendement er behaald kan worden op een investe-
40

ing. Een belangrijke methode hiervoor is het Bruto Aanvangs
Rendement (BAR). Het BAR wordt ook wel yield genoemd, de
meest gebruikelijke definitie is het percentage bruto theoretische
kasstroom op jaarbasis als percentage van de totale initiële
investering. De bruto theoretische kasstroom komt overeen met
de bruto jaarhuur bij volledige verhuur tegen marktprijzen in
het beginjaar. Uit berekeningen blijkt dat een fictief R&D pand
in vergelijking met een fictief kantoorpand met dezelfde oppervlakte
en op dezelfde locatie een minder gunstig rendement
oplevert. De oorzaak hiervoor is te vinden in hogere investeringskosten
voor R&D en een lagere verhuurbaarheid
(vormfactor). Dit is weer een gevolg van een groter aandeel van
technische voorzieningen en ruimten in het gebouw.
De investering in R&D vastgoed kan alleen gerechtvaardigd worden
door hogere huren te vragen, de berekende (theoretische)
huurprijs kan oplopen tot wel twee keer de markthuurprijs voor
kantoorruimte op dezelfde plek.
Om een beeld te krijgen van de markt voor R&D vastgoed in
Nederland is er onderzoek gedaan naar het aantal startende
hightech ondernemingen, de zogenaamde technostarters.
In de steden en regio's in Nederland waar zich een grote concentratie
van innovatieve bedrijvigheid en universiteiten bevindt
is een inventarisatie gemaakt van hoeveel technostarters zich er
bevinden en wat hun wensenprofiel is voor een nieuwe R&D
huisvesting. Met deze data is er een schatting gemaakt van het
aantal benodigde vierkante meters R&D voor de komende vijf
jaar. Ook hier is de vergelijking met de kantorenmarkt gemaakt;
Het marktvolume is voor R&D vastgoed een stuk kleiner, zo'n
7% van de kantorenmarkt. Door de hoge kosten en risico's van
een investering en de onbekendheid en de relatief kleine grootte
van de markt is R&D huisvesting dus voor projectontwikkelaars
en beleggers een weinig aantrekkelijk gebied.
Voor de ontwikkeling op risico van een marktconforme R&D
huisvesting is samenwerking met de overheid en onderzoeksbedrijven
voorlopig dan ook noodzakelijk.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
41

M.H.J. Schriek
Dynamic Lighting
Energy savings by use of atypical daylight responsive lighting
control
Afstudeerrichting
Physics of the Built Environment
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. M.H. de Wit
Dr. ir. M. Knoop
Ir. M.P.J. Aarts
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
42
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Due to new European regulations for the energy performance of
buildings, the high energy consumption of algorithmic lighting
solutions, such as Dynamic Lighting, forms a mayor issue.
To provide higher levels of illuminance and correlated colour
temperature, the total installed lighting load needs to be much
greater than that of regular lighting systems.
By making use of daylight the energy consumption of these
systems can be reduced. It was found in this report that with
daylight responsive control it is possible to achieve annual
savings up to 67%, while accurately maintaining the illuminance
curve. It should, however, be born in mind that: (1)
Dynamic Lighting cannot be used in zones directly behind the
window, and (2) the correlated colour temperature curve cannot
be achieved in daylit environments.
Trefwoorden
Daylight
Simulation
Energy saving
Colour mixing
Dynamic lighting
Figure 1
Dynamic Lighting illuminance and CCT curves during the workday
Problem statement
Today, building regulations secure that every lighting system
provides a constant illuminance level that allows visual tasks to
be performed comfortably, prevents discomfort from glare, and
ensures good colour rendering. Dynamic Lighting systems aim
to further improve the overall quality of the design by also
controlling the timing, duration, and colour of the light in such
a way that the wellbeing of office workers is optimized.
However, since this is a relatively new field of lighting application,
several aspects still need to be investigated. One important
field of research in this regard is the energy use of the system.
Due to the higher level of illuminance provided by Dynamic
Lighting systems at certain moments of the workday, these
systems consume more energy than regular lighting systems.
The recent introduction of a new EC directive on the energy
performance of buildings further emphasizes the necessity of
accurately investigating energy saving measures.
It was therefore assessed whether it is possible to save energy
in offices by installing daylight responsive control, while maintaining
the desired illuminance and colour temperature 'curves'.
Based on this assessment, several strategies are proposed to
successfully implement Dynamic Lighting in daylit office
environments.
Aim and methodology
To make a reliable assessment of the annual energy savings by
daylight responsive control, it is crucial to create a good estimate
of the amount of daylight that is transmitted through the
windows onto the work plane over the course of a year, and to
match this with corresponding values of the correlated colour
temperature (CCT) of daylight. Since the of CCT of Dynamic
Lighting systems fluctuates roughly between 3,000 K and 5,000
K, and the normative CIE-value for daylight is set to 6,500 K,
it is apparent that daylight will not only disrupt the required
illuminance curve of the Dynamic Lighting system, but it will

Figure 2 Mixing range of Dynamic Lighting system and the CIE daylight
locus
also disrupt the required CCT-curve.
Based on this observation, the aim of this project was to
quantify the amount and colour of daylight that reaches the
work plane of a standard open plan office over the course of one
year, and to assess whether or not it is possible to maintain the
Dynamic Lighting curves. This data was obtained for different
window orientations and sizes, and repeated for four geographical
locations in Europe (approximately 1,000 km apart).
Automatic blinds blocked out any direct sunlight, and standard
clear glazing was applied.
The amount of daylight was accurately simulated with DAYSIM,
an add-on program to Radiance that efficiently calculates the
work plane illuminance for any location and geometry.
Additionally, one-year measurements of the daylight CCT in
Lyon, France (courtesy of ENTPE) were processed and analysed
to obtain factual values for the bandwidth of daylight CCT over
the course of one year. In these measurements, the daylight
CCT was logged every 10 minutes for 12 months and for four
orientations.
After the amount and colour of daylight had been quantified,
day-by-day curves were constructed that evaluated: (1) how much
the lighting system could be dimmed in response to the influx
of daylight, i.e. the daily energy savings; and (2) if it was
possible to maintain the CCT-curve by adapting the CCT of the
lighting system in response to the colour of daylight. These
results were then contrasted to a less complex energy saving
solution: time switching, which simply turns off the lighting
system when a threshold-value is crossed. From this analysis
several implementation strategies for Dynamic Lighting systems
in daylit offices were put together.
Conclusions
First, it was found that with daylight responsive control the
Dynamic Lighting illuminance curve could be maintained very
Figure 3 Calculation of average illumination of the control area of a light
sensor
well in the second and third zone behind the window over a
long period of time. Energy savings up to 67% are achievable in
these zones. However, in the first zone behind the window it
was found to be much more difficult to maintain the illuminance
curve. This is because the system is dimmed completely over
long periods of time, resulting in an illuminance curve that
follows the colour and luminance of the sky. It is therefore
better to use a different lighting concept for this zone, for
instance a regular 500 lx lighting solution. It is not possible to
maintain the correlated colour temperature curve by mixing
daylight with the artificial light. This curve is disrupted too
much by daylight to maintain over long periods of time.
Second, the results of this study indicate that with time switching,
comprising a much simpler modification of the original
lighting system, it is also possible to use Dynamic Lighting in
daylit offices. This method does not use real-time measurements
but uses a pre-set condition for each month: the lighting system
either provides the Dynamic Lighting curve for the whole
month, or it provides a constant output of 500 lx.
This resulted in far lower annual energy savings (up to 12%) for
the second and third zone behind the window. Similarly to the
first strategy, it is also better to use a regular lighting solution
for the zone directly behind the window since this the Dynamic
Lighting curve cannot be realised for the larger part of the year.
Also, it is not possible to maintain the required CCT curve.
In general, therefore, it can be concluded that Dynamic Lighting
can be successfully implemented in daylit offices bearing in
mind that: (1) it cannot be used in zones directly behind the
window, and (2) the correlated colour temperature cannot be
controlled. With a simple modification of the original system it
is possible to achieve small energy savings. A drawback of this
method is that the illuminance curve is always distorted by
daylight. With a more complex modification of the original
system it is possible to achieve larger energy savings, while
maintaining the illuminance curve very accurately.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
43

L.L.Soons
SHED2.0
De Timmerfabriek als kunstbroedplaats
Afstudeerrichting
Architecture
Afstudeercommissie
Ir. M.H.P.M. Willems
Prof. ir. R.H. van Zuuk
Dr. J.C.T. Voorthuis
Datum afstuderen
26 februari 2008
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
44
Samenvatting
Hoe kan er binnen een bestaand gebouw met behulp van geprefabriceerde
elementen en minimale aanpassingen een woonwerk-
en ontmoetingsplaats voor beginnende kunstenaars
gecreëerd worden?
Een product is bij de herbestemming van de Timmerfabriek
ingezet om te kunnen beantwoorden aan het tijdelijke karakter
van het wonen. Een doorstroming van gebruikers en het verlangen
naar individualiteit binnen het collectief vragen om een
flexibele benadering van de atelierwoning. Een kast, die door
elke kunstenaar naar eigen wens met de benodigde functies
ingevuld kan worden en de vrije gebruiksruimte die daardoor
vrijkomt, maakt het voor de kunstenaar mogelijk een maatpak
met behulp van confectie samen te stellen.
Trefwoorden
Mode
Herbestemming
Product en architectuur
Kunst
Kader
Generieke ruimte
Afbeelding 1 Stedenbouwkundige situatie Timmerfabriek
Afbeelding 4 Tentoonstellingsroute bepaald aan de hand van kenmerkende
karakteristieken van Timmerfabriek
Als ‘het wonen’ voorop wordt gesteld, moet er aandacht zijn
voor tijdelijkheid, identiteit en daarmee samenhangend flexibiliteit.
Enerzijds wordt er gestreefd naar een woning als maatpak,
anderzijds naar prefabricage en standaardisatie. De woningbouw
zou zich een voorbeeld aan de mode, waar de consument
met confectie een maatpak kan creëren, moeten nemen.
Een bouwsysteem geeft een universele oplossing voor elke onbekende
gebruiker en levert flexibiliteit op, echter identiteit en
context ontbreken; belangrijke ingrediënten voor het creëren
van een maatpak. Product en architectuur lijken niet samen te
gaan. Met het loskoppelen van deze is in dit afstudeerproject
een poging gedaan deze te verenigen. Kan een product, dat veranderlijk
van aard is, ingezet worden bij het maken van architectuur
die juist permanent is?
Hoe kan er binnen een bestaand gebouw met behulp van
geprefabriceerde elementen en minimale aanpassingen een
woon- werk- en ontmoetingsplaats voor beginnende kunstenaars
gecreëerd worden?
“A house is not a car” 1, met de titel van zijn onderzoek zegt
ir. M.H.P.M. Willems het al; een woning kan niet met een auto
vergeleken worden. Toch werd deze vergelijking gemaakt naar
aanleiding van de ontwikkelingen in de auto-industrie in de
twintigste Eeuw. Het efficiënte produceren en assembleren
wilde men in de bouwindustrie volgen, toch is dit in de woningbouw
nooit een succes gebleken.
Het loskoppelen van product en architectuur heeft een onderscheid
tussen een permanent en veranderend onderdeel, tussen
tijdelijkheid en tijdloosheid, oud en nieuw, uniformiteit en identiteit
opgeleverd. Een product is binnen een bestaand gebouw
ingezet om te kunnen beantwoorden aan het tijdelijke karakter
van het wonen. Een product is ingezet om een industrieel erfgoed
opnieuw te laten functioneren.
De Timmerfabriek (1905) in Maastricht is een industrieel erfgoed
van de Sphinx; een fabriek waar men glas en aardewerk
fabriceerde. In dit gebouw, dat een visitekaartje voor het hele
Sphinxterrein was, werden kisten getimmerd om producten te
vervoeren en op te slaan. De Timmerfabriek, gelegen aan de
binnenhaven ‘t Bassin en onderdeel van het herbestemmingplan
Belvédère, schrijft een culturele invulling van deze voor. Kunst
wordt ingezet om het industrieel erfgoed te behouden en zal van
betekenis zijn voor zijn omgeving. Met de herbestemming van
de Timmerfabriek tot kunstbroedplaats zal de levendigheid,
bedrijvigheid en creativiteit in het gebied aan ’t Bassin teruggebracht
worden.

Afbeelding 2 De Timmerfabriek aan de Boschstraat
Afbeelding 3 Tentoonstellingsroute en dienende elementen in de
Timmerfabriek
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Begane grond; route en dienende elementen
Kunstenaars van verschillende disciplines worden in de
Timmerfabriek samengebracht. De beginnende kunstenaar die
een kunstopleiding heeft afgerond, krijgt zo de mogelijkheid
zich, binnen het collectief, individueel verder te ontwikkelen.
Hij mag voor een periode van één jaar gebruik maken van de
aangeboden collectieve faciliteiten (werkplaatsen, lezingruimten
en begeleidingen) en de individuele atelierwoning.
Met name de ontmoetingen met andere kunstenaars en het kunnen
tentoonstellen van product en proces zal van grote betekenis
voor de kunstenaar zijn. Het verblijf in de Timmerfabriek
wordt dan ook beschouwd als een kans voor de kunstenaar.
De doorstroming van gebruikers, maar ook het verlangen naar
individualiteit binnen het collectief, vraagt voor een flexibele
benadering van de atelierwoning.
Gebaseerd op de theorie van Bernard Leupen2; kader en generieke
ruimte, is er een onderscheid gemaakt in een permanent
en veranderend onderdeel. Het kader dat bestaat uit de bestaande
draagconstructie; de stalen kolommen- en balkenstructuur en
de bakstenen gevel, is het permanente deel.
De tentoonstellingsroute, die de bezoeker door het gebouw gaat
leiden, maar ook de scheiding tussen bezoeker en kunstenaar
definieert, is ontworpen aan de hand van de bestaande karakteristieken
van de Timmerfabriek. Deze route sluit op een eigen
manier aan op de rationele structuur, maakt gebruik van de
bestaande vides en stuurt de blik van de bezoeker, waarbij de
aandacht wordt gevestigd op de “hoogtepunten” van de
Timmerfabriek.
De tweede laag wordt gevormd door de dienende elementen.
Deze zijn toegevoegd om alle nieuwe functies, nodig om de
Timmerfabriek als kunstbroedplaats te laten functioneren,
onder te brengen. Door het clusteren van deze functies, nemen
deze zo min mogelijk ruimte van de Timmerfabriek in beslag en
definiëren deze de vrije gebruiksruimte voor de kunstenaar.
Afbeelding 6 De atelierwoning met dienend element
Op begane grond zijn deze elementen ingezet om de verschillende
werkplaatsen in te delen. Op de eerste verdieping, waar
zich de atelierwoningen bevinden, werken ze woningscheidend,
waardoor elke kunstenaar een woning krijgt met een “eigen”
travee van het sheddak. Het dienende element dat is vormgegeven
als een stalen frame, biedt ruimte aan de individuele wensen
van de kunstenaar. Deze is als een kast die flexibel en op
eenvoudige wijze door de kunstenaar met standaard elementen
ingevuld kan worden. Zowel de keuken, de douche als het bed
kunnen binnen dit frame opgenomen worden. Een schuifsysteem
van stalen persrooster-panelen sluit deze zone af en
definieert deze als zich repeterende en herkenbare elementen.
Ze zorgen voor een industrieel karakter en filteren het zicht op
de achterliggende, noodzakelijke functies. Daarnaast maken ze
snelle en eenvoudige bevestigingen mogelijk, voor het ophangen
van een schilderij of jas. De achterliggende functies zijn te
gebruiken na het verschuiven van panelen, dat plaats kan vinden
door het openvouwen van twee panelen.
Flexibiliteit en identiteit komen tot uiting in de vrije gebruiksruimten
en de mogelijkheid het stalen frame naar eigen wens
in te vullen. De kunstenaar kan met behulp van confectie een
maatpak creëren. “De kunstenaars zijn zelf verantwoordelijk
voor de chaos die ik op het einde wil zien.” [Beecroft, V.3]
In zijn shed, kan de kunstenaar doen en laten wat hij wil,
net als in het kleine schuurtje achter in de tuin...
[1] Willems, M.H.P.M. (2004) A house is not a car . Eindhoven;
Technische Universiteit
[2] Leupen, B. (2002) Kader en generieke ruimte; een onderzoek naar de
veranderbare woning op basis van het permanente. Rotterdam;
010 Publishers
[3] Vermassen, J. (2005) Tableau Vivant op hoge hakken, Vanessa Beecroft.
Snoecks 05. pag.224-233
45

I. Sopjes
Vibration reduction index
of junctions with double leaf
separating walls
Afstudeerrichting
Physics of the Built Environment
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir. M.H. de Wit
Dr. ir. M. Knoop
L. Zonneveldt
Ir. M.G.D.M. Cox
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
46
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
Over de invloed van de positie van beglazing in gekromde
gevelvlakken op de daglichtkwaliteit is weinig bekend.
In dit project is een vergelijking gemaakt tussen de daglichtkwaliteit
in een traditioneel gebouw en een blobgebouw op basis
van de daglichtverdeling, verblinding, luminantieverhoudingen
en verticale verlichtingssterkte. Omdat er in het blobgebouw
problemen worden verwacht met betrekking tot de daglichtkwaliteit,
is onderzoek gedaan naar architectonisch acceptabele
oplossingen voor zon- en helderheidswering in geval van dubbel
gekromde glasvlakken.
Trefwoorden
Daglichtkwaliteit
Visueel comfort
Positionering beglazing
Blobarchitectuur
Zon- en helderheidswering
Figure 1 BMW Bubble [www.vitruvius.com.br]
Curved façades are more or less synonymous with blob
architecture, which can be described as the phenomenon in
architecture to design buildings with the outstanding use of
curved façades, but it is expected that (partly) curved façades will
get more common in the 'normal' rectangular buildings due to
developments in materials and production techniques. However,
less is known about the influence of (the position of) glazing in
curved façades on the visual comfort inside the room.
The objective of this master thesis is in the first place to get an
overview of the consequences of glazing in buildings with
curved façades and in the second place to find a way to suppress
brightness in an architectural acceptable way and to use shading
systems and glare protection in case of curved glazing.
To get an overview of the consequences of glazing in buildings
with curved façades a comparison between a blob building and a
comparable 'normal' building is made based on daylighting
quality. The buildings are comparable regarding floor area,
volume and illuminance. The daylighting quality is described by
daylight distribution in an overcast sky situation, requirements
regarding glare (3900 cd/m2), requirements regarding the
luminance ratio on the transition between wall and window
(1:30) and vertical illuminance. These evaluation criteria for
daylighting quality are based on requirements for an exhibition
room, which nowadays is a common function for blob buildings.
A lighting simulation program, Radiance, is used to get
results regarding these criteria. To make the comparison, a blob
building had to be chosen. Based on its realistic design and its
dimensions the BMW bubble designed by ABB Architects was
chosen (figure 1). Based on the floor area and the volume of the
BMW Bubble the dimensions of the rectangular building were
determined. The placement of openings in this building is
based on a Canadian daylighting guide, which gives the opportunity
to optimize the amount of daylight inside the building.
This resulted in an average daylight factor for the rectangular
building. Openings in the bubble were added in order to get a
similar daylight factor in this building.
The final model is shown in figure 3.

Figure 2 Model rectangular building
Figure 3 Model bubble
Both models were simulated in Radiance and this resulted in
the conclusion that regarding the overall daylighting quality
none of the buildings is significantly better than the other one.
The daylight distribution is better in the bubble, due to the
possibility of the different placement of the openings.
In a simulation with a sunny sky with sun glare occurs in both
buildings in the compared north-facing viewpoints, caused by
reflections on the wall, on the floor or on reveals. In the southfacing
viewpoints glare is also caused by the sky.
From the simulations with the overcast sky is concluded that
glare will occur at a free field luminance of 14024 lux in the
bubble and of 14937 lux in the rectangular building. Regarding
the luminances, these are variable depending on the sky used in
the simulation and the position of the window. None of the buildings
is distinctively better in this criterion.
Regarding the luminance ratios it is depending on the type of
sky which building is better. In an overcast sky situation the
luminance ratios are lower in the bubble; in a situation with a
sunny sky the rectangular building gives lower luminance ratios.
But in both situations with the north-facing viewpoints the
requirement is exceeded, due to low luminances on the wall.
The vertical illuminance turned out to be too complex to make a
fair comparison.
In the end some recommendations are made regarding
solutions for the problems concerning daylighting quality and
regarding interesting additional research. Solutions for the glare
in the north-facing positions are changing the angle under
which the window is placed and increasing the absorption factor
of the reveals. A solution for the problems concerning the
luminance ratio is to increase the luminances on the wall by
artificial lighting. Furthermore the suggestion is done to create a
tool for designers to make them aware of the influence of the
sun in order to make the right decision regarding the
positioning of the openings during the design process.
In order to find a way to suppress brightness in an architectural
acceptable way in buildings with curved glazing an overview is
made of existing glare protection and sun-shading systems.
These systems are divided into four groups: external systems,
glass systems, systems in the cavity of the glazing and internal
systems. A selection of these systems was made based on their
applicability to double curved glazing. The selected systems are
judged based on seven criteria: the influence on the indoor
climate, the adjustability of the system, maintenance, the
manufacturing procedure, the light transmission, the costs and
whether the system is active or passive. This resulted in the so
called switchable systems being the most suitable systems for
double curved glazing. Switchable systems are photochromic,
thermochromic, thermotropic and electrochromic glass and
gas-chromatic systems. Of these systems electrochromic glass is
chosen to evaluate its influence by implementing it in the
simulation models.
Electrochromic glass has, even in a clear state, a significantly
lower transmittance than normal clear glass. This has a transmittance
of 0.8, while the transmittance of electrochromic glass
is 0.5 in clear state and 0.15 in shaded state. This resulted in a
large decrease of the amount of light entering the building.
Where in the original situation the building was qualified in an
overcast sky situation as being well lit by daylight, the
qualification in case of clear electrochromic glass degraded to
moderately lit and in case of shaded electrochromic glass to
dark. Nevertheless, the exceeding of the luminance ratios still
occurred in the overcast sky situation, because the luminance on
the wall also decreased due to the smaller amount of light entering
the building.
The recommendations regarding glare protection and sun-shading
in buildings with curved façades are to develop shading
scenarios for different times and days. In these scenarios only
the windows for which shading is necessary at that time are
shaded. Concerning further research it is recommended to look
at the implementation of double curved glass in the
manufacturing procedures of glare protection and sun-shading
systems.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
47

J.R. Sterrenburg
Hoge wandliggers in kalkzandsteen
Afstudeerrichting
Constructief Ontwerpen
Afstudeercommissie
Prof. ir. D.R.W. Martens
Dr. ir. A.T. Vermeltfoort
Ing. H. Verkleij
Dr. ir. M.A.N. Hendriks
Datum afstuderen
29 januari 2008
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
48
Samenvatting
In dit project is ingegaan op een probleem dat zich voordoet bij
de constructie van hoge gebouwen. In hoge gebouwen moeten
vaak overspanningen worden gemaakt. Kan een overspanning,
ofwel een constructie als hoge wandligger, in kalkzandsteen
worden uitgevoerd? De beantwoording van het probleem is
gedaan door een literatuuronderzoek, een experimenteel onderzoek
naar een schaalmodel van een reële situatie en een numeriek
onderzoek. Verschillende factoren zijn hierbij onderzocht,
zoals stijfheid van boven- en onderbalk, constructiehoogte en
scheurvorming. Geconcludeerd wordt dat bij relatief lage
belastingen scheurvorming optreedt in de wand. Deze scheurvorming
kan worden voorkomen door het aanbrengen van een
verticale voeg die de drukzone niet snijdt.
Trefwoorden
Wandligger
Kalkzandsteen
Drukboog
Samenwerking
Experimenten
Afbeelding 1 Onderzochte constructie
Afbeelding 4 Scheurenpatroon proef B2
Inleiding
In de woningbouw wordt veel gebruik gemaakt van kalkzandsteen
als constructiemateriaal. De kalkzandsteenindustrie is op
zoek naar mogelijkheden om het materiaal ook toe te passen in
hogere gebouwen. Om dit mogelijk te maken is onderzoek naar
de eigenschappen van dit soort constructies noodzakelijk.
In dit onderzoek is ingegaan op een probleem dat zich voordoet
bij de constructie van hoge gebouwen, namelijk het maken van
een overspanning. Vaak wordt dan gebruik gemaakt van hoge
wandliggers in beton. Kan een overspanning, ofwel een constructie
als hoge wandligger, ook in kalkzandsteen worden
uitgevoerd?
Het doel van het onderzoek was het bepalen van de krachtswerking
in een hoge wandligger in kalkzandsteen, afbeelding 1.
De onderzochte constructie bestond uit een kalkzandsteen
wand, samenwerkend met een onderbalk en een bovenbalk om
een overspanning te maken tussen twee kolommen.
Voor deze constructie werd bepaald wat de invloed is van de
buigstijfheid van de onderbalk, de buigstijfheid van de bovenbalk
en de constructiehoogte op de krachtswerking. Tevens werd
de invloed van scheurvorming op de krachtswerking bepaald.
De doelstelling is bereikt aan de hand van een literatuur-,
experimenteel en numeriek onderzoek.
Onderzoek
Over de samenwerking tussen wanden en balken zijn verschillende
rekenmethodes gevonden in de literatuur. Onder andere
Wood maakt duidelijk dat zich in de wand een drukboog en in
de onderste balk een trekband ontwikkeld. De theorieën geven
methodes om onder andere de maximale spanningen in de
wand en de balk te berekenen.

Afbeelding 2 Bezweken hoge wandligger in baksteen metselwerk
Afbeelding 3 Proefopstelling voor de experimenten op hoge wandliggers
in kalkzandsteen
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Verticale spanningen aan de onderzijde van de wand (_y)
uitgezet tegen de lengte van de wand (X)
Om te onderzoeken wat de maatgevende factoren in de constructie
zijn en wat de invloed is van de buigstijfheid van de
onderbalk op de krachtswerking, is experimenteel onderzoek
uitgevoerd. Eerst zijn zes proeven uitgevoerd op hoge wandliggers
van baksteen metselwerk in combinatie met een voorgespannen
betonnen latei, afbeelding 2. Hieruit blijkt dat de hoogste
spanningen worden gevonden bij de opleggingen, dat de
zwaartelijn op ongeveer een derde van de hoogte ligt en dat de
drukboog bij de oplegging een steile helling heeft.
Deze gegevens zijn gebruikt bij de inrichting van de proeven
met kalkzandsteen hoge wandliggers, afbeelding 3.
Bij de experimenten is een deel uit een gebouw op schaal 1:3
beproefd. Twee proeven zijn uitgevoerd op een wandligger met
een onderbalk met een lage buigstijfheid (proefstukken A) en
twee proeven zijn uitgevoerd op een wandligger met een onderbalk
met een hoge buigstijfheid (proefstukken B).
Uit de experimenten wordt geconcludeerd dat drie fases zijn te
onderscheiden: het scheuren van de kimvoeg, het ontstaan van
een verticale scheur in het midden van de wand en het ontstaan
van diagonale scheuren aan de linker en de rechterzijde van de
wand, afbeelding 4. De scheurvorming trad bij de vier proeven
bij ongeveer een gelijk belastingniveau op. Bij een hoge buigstijfheid
van de onderbalk ging de scheurvorming gepaard met
grotere vervormingen dan bij een lage buigstijfheid van de
onderbalk. De grootste spanningen werden gevonden bij de
opleggingen en de scheurvorming heeft invloed op de verdeling
van deze spanningen, afbeelding 5.
Om een overzicht te krijgen van de krachtswerking in de hele
wand en om de invloed van de scheurvorming, de buigstijfheid
van de boven- en onderbalk en de constructiehoogte te onderzoeken,
is numeriek onderzoek uitgevoerd.
Afbeelding 6 Verloop van de drukboog getekend in het eindige elementen
model
Hierbij is de proef op de hoge wandliggers gesimuleerd in het
eindige elementen programma DIANA, afbeelding 6. Drie
modellen zijn hierbij vergeleken: een ongescheurd model, een
model met een gescheurde kimvoeg en een model met een
gescheurde kimvoeg en een verticale scheur in het midden van
de wand. Uit het numeriek onderzoek volgde dat de trekbandfunctie
deels door de kalkzandsteen wand wordt verzorgd.
Dit leidt, bij toenemende belasting, tot scheuren van de wand.
Bij een gescheurde kimvoeg nemen de horizontale spanningen
in de wand sneller toe bij een toename van de belasting.
Een verticale scheur heeft invloed op de krachtswerking als deze
de drukboog snijdt. Hogere spanningen zijn dan het gevolg.
Worden openingen aangebracht die de drukboog niet snijden
dan hebben deze weinig invloed op de krachtswerking.
Een hogere stijfheid van de onderbalk zorgt voor een gelijkmatigere
spreiding van spanningen in de wand. Tevens zorgt
een hogere stijfheid voor een hogere trekkracht in de balk.
Een hogere stijfheid van de bovenbalk zorgt voor een grotere
pijl van de drukboog en een lagere trekkracht in de onderbalk.
Conclusie
Bij relatief lage belastingen ontstaat een verticale scheur in de
wand. Het ontstaan van een verticale scheur kan worden voorkomen
door de constructie zo uit te voeren dat geen horizontale
trekspanningen in de wand kunnen ontstaan, bijvoorbeeld door
het vooraf aanbrengen van een verticale voeg. De volledige trekbandfunctie
wordt dan door de onderbalk vervuld. De verticale
voeg dient de drukzone van de drukboog niet te snijden om
grote drukspanningen te vermijden.
49

Ing. C.F.M. de Vaan
Wat is duurzaam wonen?
Een onderlinge vergelijking tussen verschillende duurzaamheidsindicatoren
Afstudeerrichting
Physics of the Built Environment
Afstudeercommissie
Prof. dr. ir J.L.M. Hensen
Prof. ir. P.G.S. Rutten
Dr. ir. ing. A.W.M. van Schijndel
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
50
Datum afstuderen
26 februari 2008
Samenvatting
Duurzaamheid is een moeilijk te omschrijven begrip.
Op verschillende manieren wordt geprobeerd dit begrip getalmatig
uit te drukken, bijvoorbeeld door het energieverbruik, het
exergieverbruik en de uitgestoten emissie te bepalen.
Daarnaast zijn er verschillende gebouwprestatietools
(zoals LEED, GPR en CASBEE). In dit onderzoek zijn deze verschillende
'duurzaamheidsindicatoren' met elkaar vergeleken en
is bepaald of deze verschillende manieren voor het uitdrukken
van duurzaamheid kunnen leiden tot een verschil in de
beoordeling van een systeem. Ook is bepaald wat de invloed is
van de gekozen systeemgrens.
Trefwoorden
Exergie
Gebouwprestatie
Energieprestatie
Emissie
Energieanalyse
Duurzaamheid
Afbeelding 1 Opbouw deelonderzoek 1; 5 systemen geanalyseerd voor
4 indicatoren voor twee systeemgrenzen.
Duurzaamheid is een begrip geworden waarmee iedereen, dankzij
de grote publiciteit en initiatieven van bijvoorbeeld All Gore
en Bill Clinton, bekend is, maar daadwerkelijk een definitie
plaatsen bij dit begrip blijkt een moeilijkere opgave.
Hoe moeten we duurzaamheid definiëren als er al zo veel verschillende
manieren zijn waarop we het kunnen uitdrukken?
In dit onderzoek worden verschillende duurzaamheidsindicatoren
met elkaar vergeleken: te noemen energieverbruik, exergieverbruik,
emissie, de energieprestatiecoëfficiënt, LEED, GPR
en CASBEE. Hoewel de achterliggende gedachte gelijk is, drukt
ieder van deze 'duurzaamheidsindicatoren' toch iets anders uit.
De vraag is of de keuze voor een bepaalde duurzaamheidsindicator
van invloed is op het oordeel van een gebouw of
systeem. Met andere woorden: kan het zijn dat op basis van de
ene indicator een ander systeem wordt geprefereerd dan op
basis van een andere? En welk van deze indicatoren is het meest
geschikt in welke situatie ongeacht de eventuele verschillen?
Want wat is duurzaam? En waar wordt dit op gebaseerd?
Het onderzoek is opgesplitst in twee verschillende deelonderzoeken.
In het eerste deelonderzoek worden vijf verschillende
verwarmingsconcepten voor een referentietussenwoning geanalyseerd
op energieverbruik, exergie'verbruik' de uitgestoten
emissies en de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) (afbeelding 1).
De energie, exergie en emissie van het systeem zijn hierbij
bekeken voor twee verschillende systeemgrenzen: primair- en
finaal verbruik. De resultaten werden ten opzichte van elkaar
vergeleken en de relatieve verschillen geanalyseerd. In het tweede
deelonderzoek werden de gebouwevaluatietools, LEED, GPR
en CASBEE, met elkaar vergeleken op basis van de puntenwaardering
per geëvalueerde factor. Daaruit is bepaald in hoeverre
deze tools qua beoordeling en opzet van elkaar verschillen.

Afbeelding 2 Staafdiagrammen van het energievelies en exergieverlies
voor alle processen binnen de energieketen.
Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat de gekozen indicator
en systeemgrens wel degelijk van invloed is op het oordeel
(afbeelding 2). Daarnaast blijkt echter dat op grond van een
exergie analyses voor bouwkundige installaties vaak niet meer
informatie wordt verkregen dan op basis van een energieanalyse.
Het exergieconcept op zich en begrip voor de theorie leidt
echter wel tot een beter inzicht in de thermodynamica.
Gebouwevaluatietools (zoals LEED, GPR en CASBEE) verschaffen
een totale evaluatie van een gebouw en de installaties en
geven daadoor een completer beeld, maar zijn minder specifiek.
Daarnaast verschillen de gebouwevaluatietools veel ten opzichte
van elkaar (afbeelding 3). Voor de bepaling van de duurzaamheid
is de primaire systeemgrens het meest zeggend, daarbij
moet men zich echter wel bewust zijn dat de invloed van de
energievoorziening op de output groot is. De aandacht voor
duurzame technologie is in hoofdzaak het gevolg van twee verschillende
ontwikkelingen. Enerzijds zijn dat de gevolge die het
energieverbruik klaarblijkelijk heeft op ons milieu en daarnaast
de politieke en economische afhankelijkheid die deze met zich
mee brengt. Analyses met de eerste genoemde ontwikkeling als
drijfveer zouden het beste de emissie als indicator kunnen toepassen
voor de tweede genoemde ontwikkeling is een energieanalyse
waarschijnlijk het meest geschikt.
Afbeelding 3 Procentueel aandeel van individuele factoren op de totaal
score voor LEED, GPR en CASBEE.
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
51
In dit onderzoek werden verschillende energiesystemen geanalyseerd.
'Onbedoeld' kunnen op deze manier meer resultaten worden
afgeleid dan enkel het antwoord op de onderzoeksvraag.
Om die rede werden ook het comfort, de kosten, de implementatie
van een warm tapwatersysteem en het effect van energiebesparingen
op de resultaten van de systeemanalyse besproken.

P.M.J. Verschuren
7-8-9
Serie die zich contextueel gedraagt
Afstudeerrichting
Architectuur
Afstudeercommissie
Dr. ir. A.H.J. Bosman
Dipl. ing. H.H. Yegenoglu
Ir. L.A. van Schaijk
Datum afstuderen
26 februari 2008
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
52
Samenvatting
In de luwte van de hectische binnenstad van Rotterdam ligt het
Laurenskwartier. Verwaarloosde wederopbouwarchitectuur naast
een Gotische kerk maakt van dit stukje binnenstad een vreemde
gewaarwording. Toch is dit de plek waar Rotterdam ooit is ontstaan!
In deze gefragmenteerde omgeving, met veel opzichzelf
staande beelden, is gekozen voor een autonome ingreep die
door confrontatie een samenhang in het gebied ervaarbaar
maakt. Drie nieuwe strook elementen maken het gebied rondom
de kerk herkenbaar als een plek voor rust. De stroken zijn
uitgewerkt tot woonpootgebouwen. De typologie van de woonpoot
vormt een alternatief op de hedendaagse tendens van
woontorens en wooncomplexen.
Trefwoorden
Rotterdam
Woongebouw
Stadsbeeld
Dialoog
Confrontatie
Afbeelding 1 Achtpoot gezien van Kerkplein
Afbeelding 4 Inpassing in de context
Probleemstelling
In vergelijking met andere steden in Nederland wonen er in de
binnenstad van Rotterdam weinig mensen. Men is hard doende
het imago van Rotterdam als woonstad te verbeteren.
Het Laurenskwartier is een van de gebieden waar het imago van
een Rotterdamse binnenstad als aangename woonomgeving
gestalte moet krijgen. Een belangrijke opgave die hierbij tot doel
werd gesteld was het verbeteren van de ruimtelijke samenhang
in het gebied.
Vele plannen voor het Laurenskwartier zijn door de jaren heen
in de prullenmand verdwenen. Totale regie van de ontwikkelingen
bleek een onhaalbare kaart. Het eind van het verhaal is
dat er nu in het Laurenskwartier her en der op zichzelf staande
woningbouw projecten worden gerealiseerd.
Het probleem is dat zodoende de belangrijkste opgave voor het
Laurenskwartier, namelijk het verbeteren van de stedenbouwkundige
samenhang, niet wordt aangepakt.
Een visie met stedelijke ambities ontbreekt.
Doelstelling
Het doel van het project was om van het gebied rondom de
Laurenskerk een aangename verblijfsruimte te maken.
Dit gebied heeft de potentie een intieme stadsruimte te zijn.
Een plek waar je afstand kunt nemen van de drukte van de hectische
binnenstad. Het gebied rondom de Laurenskerk is nu
moeilijk leesbaar als een stedelijke kamer. Op een aantal karaktervolle
elementen na, mist de plek een ruimtelijke samenhang.
Er zijn te weinig elementen die een gebaar maken naar de stedelijke
ruimte. Ik wil met mijn ingreep ervoor zrogen dat het
gebied als stedelijke rustkamer in de hectische binnenstad
herkenbaar wordt. Het gebied rondom de Laurenskerk moet
zich ontwikkelen tot een ‘wonen in de luwte van de hectische
binnenstad van Rotterdam’.

Afbeelding 2 Negenpoot gezien vanaf Binnenrotte
Afbeelding 3 Woonpootgebouw
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Interieur van een woonpoot
7-8-9
7-8-9 is een serie woongebouwen die de beleving van de stedelijke
ruimte rondom de Laurenskerk in de binnenstad van Rotterdam
meer ervaarbaar maakt door structuren open te breken en
verborgen lagen in het systeem naar boven te halen en de elementen
die de stedelijke ruimte vormen met elkaar te laten
samenwerken. Ik wil graag ruimte geven aan bestaande ruimte.
De bestaande stedelijke ruimte bestaat hoofdzakelijke uit
modernistische wederopbouwarchitectuur. 7-8-9 knipt deze
structuur open en introduceert een drietal nieuwe strook elementen
die zich op subtiele wijze in het bestaande voegen.
De ontworpen serie is zich ervan bewust niet alleen op de
wereld te zijn. De gebouwen vormen een samenspel met de
bestaande monumenten in het gebied. Samen met de Laurenskerk
en bestaande bebouwing klemmen ze stadsruimte in.
In de stroken zijn, op een stramien van vijf meter, sleuven aangebracht.
De sleuven zijn op vast ritme aangebracht zodat er een
vaste afwisseling ontstaat tussen leegte en massa.
Het aanbrengen van sleuven geeft de gebouwen geleding en het
zorgt voor luchtigheid in het gebied. Opeens ontstaat er de
mogelijkheid om vanaf de ene straat door het gebouw te lopen
naar de andere kant. De stroken zijn nu kammen of pootgebouwen,
zoals ik ze liever noem, geworden. Een hoekverdraaiing in
het gebied zorgt ervoor dat er een serie ontstaat van pootgebouwen:
een gebouw met 7 poten, een gebouw met 8 poten, en een
gebouw met 9 poten. Ieder pootgebouw overspant zijn locatie.
Woonpootgebouw
Het woonpootgebouw vormt een alternatief op de hedendaagse
tendens van verdichting van binnenstedelijke locaties door middel
van woontorens en grootschalige wooncomplexen. Het idee
was om het gevoel van ‘wonen in een toren’ te vertalen naar de
condities rondom de Laurenskerk.
Afbeelding 6 Sleuf geeft zicht op Laurenskerk
De kwaliteit van een woontoren is het ruime zicht op de stad.
Voor het gebied rondom de Laurenskerk zou dit betekenen van
standaard wonen aan een straat te komen tot een wonen in het
gebied. In de massa van de strook zijn sleuven gemaakt waardoor
een kamvorm ontstaat met veel contactvlakken met de buitenwereld.
Door de openheid van de gebouwen stralen ze wonen
uit naar het gebied. De woonpoten refereren naar een kleinere
schaal van het rijhuis dat volop aanwezig was in dit gebied voor
het bombardement in 1940. Maar de gebouwen worden zelf
nooit alleen maar kleinschalig. De poten zijn onderdeel van het
grotere geheel. In de stedelijke context blijft het grote gebouw
overeind.
53

A.J.W. de Vries
Herbestemmen kantoor Centraal
Beheer
Van kantoor naar leefgemeenschap voor kunstenaars
Afstudeerrichting
Structural Design
Afstudeercommissie
Prof. ir. J.M. Post
Ir. J.P.M. Swagten
Dipl. ing. H.H. Yegenoglu
Prof. ir. P.G.S. Rutten
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
54
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
In dit tijdperk waarin de kantoormarkt vraagt om flexibiliteit
dreigde het beroemde kantoor Centraal Beheer gesloopt te worden
omdat het niet meer voldeed als kantoor. Ik heb het gebouw,
de architect Hertzberger en het strukturalisme onderzocht.
Mijn conclusie is dat de modulariteit en de ruimtelijkheid die
kenmerkend zijn voor dit gebouw het waard zijn behouden te
blijven, wel zijn er ingrepen noodzakelijk om de problemen
oriëntatie, hoofdingang, daglichttoetreding en het gebrek aan
privacy op te lossen. Mijn ontwerp is een poging de architectonische
en bouwtechnische uitdaging aan te gaan het gebouw als
struktuur te beschouwen en te denken aan andere invullingen.
Trefwoorden
Toekomst van het strukturalisme
Te socialistische architectuur
Ruimtelijkheid
Daglichttoetreding
Atelierwoningen
Afbeelding 1 Interieur Centraal Beheer
Afbeelding 3 Doorsnede: concept nieuw programma
Het thema van mijn afstudeerprojekt is het herbestemmen van
het kantoor Centraal Beheer in Apeldoorn. Hoe is het mogelijk
dat dit gebouw dreigde te worden gesloopt? Wat moet er gedaan
worden? Slopen of herbestemmen?
Eerst een poging beide partijen te begrijpen.
Herbestemmen is het opnieuw en anders gebruiken van gebouwen
die niet meer gebruikt worden of gesloopt zouden moeten
worden. Dit kan gedaan worden met rationale argumenten: het
kan goedkoper en sneller zijn dan nieuwbouw.
De middelen die ingezet worden zijn dan ook rationeel: delen
die nog bruikbaar zijn worden hergebruikt, delen worden
gesloopt en delen worden toegevoegd. Het resultaat is dat het
karakter van het gebouw verandert. De eigenaar van het gebouw
Centraal Beheer heeft een rationale beslissing genomen: het is
goedkoper nieuwbouw te plegen dus het oude gebouw moet
gesloopt worden. Inmiddels is het oude kantoor opgekocht en
wordt elders nieuwbouw gepleegd.
Een ander argument voor herbestemming is de historische of
architectonische waarde van het gebouw behouden.
Hier moet met minimale middelen het karakter van het gebouw
bewaard blijven. Het resultaat is een museumstuk.
Ik kies ervoor Centraal Beheer rationeel te herbestemmen maar
met behoud van de twee belangrijkste kwaliteiten: de ruimtelijkheid
en de modulariteit.
Ik heb onderzocht waarom het niet meer als kantoorgebouw
functioneert en wat anno 2008 een betere functie is.
Het slecht functioneren wordt vooral veroorzaakt door een
gebrek aan daglicht, een gebrek aan privacy, geluidsoverlast en

Afbeelding 2 Plattegrond tweede verdieping Centraal Beheer
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 4 Doorsnede: nieuwe gevel kunstenaarswoning
55
een onvindbare hoofdingang die het resultaat is van een niet
uitgevoerd stedebouwkundig plan.
Daar tegenover staan de kwaliteiten van het gebouw: de ruimtelijkheid
en de modulariteit. Deze kwaliteiten geven uitdrukking
aan het concept van het kantoor als een grote open kantoorruimte
die tevens openbaar domein is.
Het gebouw is tegelijkertijd gebouw als stad, een uniek concept
dat vernieuwend was in die tijd. Ik noem het een socialistische
kantoorstad omdat de gelijkheid van de modules geen andere
maat toestaat dan de maat van de werkmodule van 9mx9m.
Bovendien is elk onderdeel van het gebouw tot en met het
lampje op het bureau ontworpen wat refereert naar de dwang
van een totalitaire socialistische staat. Eufemistisch gezegd is
het gebouw ergonomisch ontworpen en wordt sociaal contact
gestimuleerd.
Het gebouw als stad, de modulariteit, het gebrek aan privacy en
de grote ruimte passen volgens mij bij een gemeenschap.
Ik kies ervoor het gebouw te herbestemmen voor een leefgemeenschap
van kunstenaars. Ze kunnen in een grote ruimte
werken, hun werk kan geëxposeerd worden in een galerie, er is
een museum ter inspiratie wat ook openbaar toegankelijk is, de
begane grond wordt weer publiek domein met een terras en restaurant
en de bovenste verdieping richt ik in als kunstenaarswoningen
rondom een gemeenschappelijk plein. Niet alleen ga
ik de uitdaging aan om 3 typen kunstenaarswoningen te ontwerpen
in de rigide grid-struktuur, ik kies er ook voor meerdere
functies te plaatsen in deze dwingende struktuur in een poging
aan te tonen dat de struktuur meerdere invullingen toestaat, dat
door diversiteit de dwang verdwijnt en dat de permanente struktuur
eeuwigheidswaarde bezit.
Door het contrast van het oude met het nieuwe wat ik in materiaal
uitdruk hoop ik dat hierdoor helderder wordt wat de permanente
struktuur is en wat tijdelijke invulling is.
Ik doe mijn ingrepen op vijf manieren:
1. een andere functie.
2. een nieuwe, duidelijke hoofdingang
3. het openbreken van het centrum om meer daglicht en
oriëntatie te creëren.
4. het vernieuwen van de gevel omdat de technische levensduur
voorbij is.
5. een bouwtechnisch ontwerp voor een kunstenaarswoning
waar op een kleinere schaal ook het concept is de ruimtelijkheid
en modulariteit te behouden. Wonen in een grote ruimte
is bijzonder en daarom kies ik ook bijzondere mensen die
erin kunnen wonen: kunstenaars.

Ing. M. van Westerlaak
CONTACT
Een informatiecentrum voor de bouw, om het contact tussen de
bouwwereld en de samenleving te versterken.
Afstudeerrichting
Architecture
Afstudeercommissie
Prof. ir. J. Westra
Prof. ir. C.S. Kleinman
Prof. dr. ir. J.J.N. Lichtenberg
Dr. ir. M. Knoop
Datum afstuderen
26 februari 2008
Afbeelding 1 Concept InformatieCentrum Bouw
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
56
Samenvatting
Voor het stimuleren van de informatievoorziening tussen de
samenleving en de bouwwereld is InformatieCentrum Bouw
opgericht. Als centraal punt in Nederland is het terrein van de
TU/e als locatie gekozen. Het ontwerp is een aanvulling op de
nieuwe plannen Campus 2020 en geeft een aanvulling op de
relaties met derden. Het gebouw straalt objectiviteit uit en is
opgenomen in de landschappelijke omgeving. Het gebouw is
rond het maaiveld gesitueerd. Om ruimten in de grond van daglicht
te voorzien, is er een daglichtsysteem ontwikkeld. Het concept
is gebaseerd op de gevel. Daglicht opvangen aan de gevel,
transporteren in de gevel en uitstralen aan de gevel.
Trefwoorden
InformatieCentrum Bouw
objectiviteit
maaiveld
SenseHelix
daglichtconcept
Bij de aanschaf van een DVD-speler krijgt de consument een
compleet boekwerk bijgeleverd, de handleiding. De handleiding
is vaak in zes of meer talen geschreven. Bij de aankoop van een
huis ontvangt de consument kleine handleidingen, van aanwezige
apparaten. Het verschil in aankoop bedrag van deze twee
‘artikelen’ is onevenredig groot. De consument dient geïnformeerd
te worden over het gebruik van zijn woning.
InformatieCentrum Bouw
De oplossing is een informatiecentrum die een brug creëert tussen
de bouwwereld en de samenleving. Kennis, productinformatie,
productvoorlichting en innovatie worden samengebracht.
Het InformatieCentrum Bouw is een kenniscentrum en creëert
contact tussen de bouwwereld, de samenleving en het onderwijs.
Marktpartijen doen samen met het onderwijs onderzoek
naar nieuwe productontwikkeling. Het InformatieCentrum
Bouw verstrekt richting de samenleving informatie over alle
functies van ruimten. Te denken valt aan wonen, werken en
recreëren. Door middel van simulaties en thematische exposities
kan de gebruiker de ruimte voelen en beleven. De zintuigen
worden geprikkeld. Deze stelling is gegoten in een architectuuropgave:
Is het mogelijk een gebouw te ontwerpen, wat rondom
het maaiveld is gesitueerd, waarbij contact met de samenleving,
maaiveld en daglicht in grote delen van het gebouw te ervaren
is?
Afbeelding 4 Plattegrond ontwerp, nivo 0
Locatie
Als geschikte locatie voor het InformatieCentrum Bouw is gekozen
voor het terrein van de Technische Universiteit Eindhoven.
Het terrein is door zijn centrale ligging vanuit de randstad goed
bereikbaar en het terrein heeft internationaal karakter.
Steeds meer partijen komen tot de conclusie dat research die
volledig aan één organisatie is gekoppeld niet de kwaliteit en de
snelheid kan leveren die nodig is bij de huidige markt.
Bedrijven, organisaties en instituten werken samen met het
onderwijs. Door de huisvesting op de campus kan een vruchtbare
samenwerking ontstaan. De straat De Zaale is een duidelijke
as over het terrein. De Zaale gaat onder het hoofdgebouw door.
Hierdoor krijgt het hoofdgebouw een vooraanstaande positie.
De Zaale heeft hierbij een begineindpunt. Aan de oostzijde loopt
De Zaale dood op een T-splitsing. Door het informatiecentrum
aan de andere kant van De Zaale te situeren heeft de straat ook
aan de oostzijde een begineindpunt. De twee gebouwen symboliseren
de tweedeling van functies op het terrein.
De context van de stedenbouwkundige visie is een landschapspark
met bebouwingen. Vanuit deze context is er gezocht naar
een bebouwingsconcept, dat het mogelijk maakt een groot aantal
vierkante meters te realiseren in een landschappelijke omgeving.
Het in de grond bouwen van het gebouw maakt het mogelijk
een balans te vinden met de stedenbouwkundige context.
Ook het parkeerprobleem van het terrein wordt in de grond
opgelost. Mogelijke oplossingen zijn tot het detail uitgewerkt.
Contact
Het doel van het onderzoek is een gebouw te ontwerpen, waarbij
in grote delen van het gebouw het maaiveld is te ervaren.
Er is gezocht naar een verbinding tussen de campus aan de
westkant en de koepel aan de oostkant van de locatie. Een drietal
sneden in het landschap vormen deze verbinding. De ruimten
tussen de drie sneden vormen een tweetal stroken. Het maaiveld
van de noordelijke strook wordt opgetild en het maaiveld van de
zuidelijke strook wordt naar beneden gedrukt.

Afbeelding 2 Concept architectuur
Afbeelding 3 Animatie gebouw
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 5 Interieur schets SenseHelix
De landschappelijke zone ondervindt geen onderbreking, gezien
van noord naar zuid. Onder het opgetilde maaiveld ontstaan
ondergrondse ruimten. De gebouwen boven het maaiveld, de
cluster, worden gevormd door een viertal bouwmassa’s.
De vier massa’s worden in compositie geplaatst op de stroken.
Van de vier massa’s zijn er drie in vorm, maat en architectonische
beleving identiek. De vierde, het hoofdgebouw, is een cilindervormige
massa, de SenseHelix. Door de drie massa’s identiek
uit te voeren wordt het hoofdgebouw, individu, versterkt in zijn
vorm en positie.
De massa’s prikken door het landschap, maaiveld, heen.
De verdiepte strook zorgt ervoor dat er een wand vrij komt,
waarachter ook ruimten kunnen worden gesitueerd, onder het
bestaande maaiveld. De verdiepte strook krijgt een pleinfunctie.
Het complex zal hoofdzakelijk benaderd worden vanuit de westkant.
De bezoekers komen met de trein, via het Dommeldal
richting het complex. De bezoekers die gebruik maken van de
auto, parkeren in één van de ondergrondse parkeergarages.
Wetenschappelijk potentieel komt vanuit de campus.
SenseHelix
De SenseHelix heeft een objectieve uitstraling. Rond, zodat vanuit
elke hoek hetzelfde beeld ontstaat. Wit van kleur, om geen
kleur te bekennen. Door het spiegeld effect van het daglichtsysteem,
wordt de omgeving opgenomen in de gevel.
De kern van de SenseHelix wordt uitgevoerd in beton. De kern
is het startpunt van de routing door het gebouw.
De kern is voorzien van een tweetal opgaande trappen en een
lift. De kern dient als drager van de vloeren en geeft het gebouw
stabiliteit. Om te komen tot een indrukwekkende uitvoering van
constructie is gezocht naar een patroon, welke toepasbaar is als
“vloer op ligger”-constructie, een structuur. De opbouw van een
zonnebloem heeft een structuur voor de perfecte groei.
Door de grote mate van transparantie, het contact tussen buiten
en de expositie, is ervoor gekozen een kolommenstructuur toe te
passen. Een dertiental kolommen vormen deze structuur.
Afbeelding 6 Principe daglichtconcept
Het energieconcept bestaat uit verschillende systemen die integraal
onderdeel van het gebouw zijn, elkaar waar mogelijk versterken
en op een dusdanige wijze in het gebouw ingepast worden
dat een aansprekend totaal ontstaat. Het concept met collectieve
installaties voor lage temperatuur verwarming (LTV), hoge
temperatuur koeling, betonkernactivering, warmte- en koude
opslag met warmtepomp, zonnestroom, vegetatiedak en een
integraal ventilatiesysteem in combinatie met het daglichtsysteem.
Daglichtconcept
Daglichtbenutting is een belangrijke bouw- en gebruiksopgave,
voor zowel de kwaliteit van het binnenklimaat als uit energieefficiënte
overwegingen. Daglicht leidt tot productiviteitsverbetering;
daglicht verhoogt inventiviteit, creativiteit en productiviteit.
Om ondergronds bouwen aantrekkelijk te maken is het vereist
de leefbaarheid te vergroten. Daglicht heeft hier een groot aandeel
in. Daglicht heeft biologische eigenschappen. De derde
receptorcel speelt hier een duidelijke rol. Buiten de biologische
effecten van onze activiteit, gaat het ook om beleving.
Het ervaren van een dag-nacht ritme, het weertype en wat leeft
er in mijn omgeving. Met dit gegeven is gekeken naar de ontwikkeling
van een nieuw daglichtsysteem. Uitgangspunt van het
concept is dat de buitenwand in zijn geheel licht geeft aan de
ruimte. Hierdoor ontstaat een natuurlijke verlichting van de
ruimte. Bij de benadering van boven, blijft het ondergrondse
gevoel. Het concept is geïntegreerd in het architectonische ontwerp.
Hierdoor ontstaat een eenheid in architectuur en functie.
Uitgangspunt van het systeem is de integrale benadering van
locatie, oriëntatie en gevelconcept. De toepassing van een daglichtconcept
vereist een nauwkeurigheid in de positie van de
massa’s onderling. Het is noodzakelijk dat het gebouw niet in de
schaduw staan van de andere. De positie is mede bepaald met
de hulp van een bezonningssimulatie.
Het systeem is getest in een daglichtkamer en de eerste resultaten
zijn positief.
57

afstudeerbundel faculteit bouwkunde
58
J.H. van Zanten
The influence of a non-uniform
building cross-section on its
structural behaviour
An analytical verification method of numerical studies
Afstudeerrichting
Structural design
Afstudeercommissie
Dr. Ir. M.C.M. Bakker
Dr. Ir. J.C.D. Hoenderkamp
Prof. Ir. H.H. Snijder
Datum afstuderen
29 januari 2008
Samenvatting
In dit project heb ik geprobeerd om een eenvoudige handberekeningsmethode
op te stellen, waarmee men een complexe
hoogbouw constructie kan dimensioneren en ontwerpen in het
beginstadium van een project. Hierbij heb ik met name de
nadruk gelegd op een mogelijke verandering in plattegrond van
het gebouw. Ik heb geprobeerd om een benaderingsmethode te
ontwikkelen, waarmee in een vroeg stadium de horizontale verplaatsingen
van zo’n gebouw kunnen worden bepaald met relatief
eenvoudige handberekeningen. Deze berekeningen kunnen
in een later stadium gebruikt worden om de complexe eindige
elementen modellen te toetsen.
Trefwoorden
Shear
High-rise
Analytical
Deflection
Bending
Problem, Goal
This project is a derivative of the problems involved in verifying
the finite element method models of complex structures.
The goal for this project was to design a simple hand calculation
method to analyse the deflections of a complex high-rise
structure with shifts in the neutral axes of the structure.
Approach
The original structure consists of eight storeys, each with a
different cross-section. This structure is simplified by making a
finite element method model with only three different crosssections,
each three storeys high. Complicating factors of the
design are, among others, the shifts in neutral axes of the
structure, the misalignment of the shear centre en centroid of
the middle cross-section, the discrete character of the structure,
and the torsional moments on the structure due to wind
loading. In this research, the structure is examined, subjected to
a point load and a torsional moment at the top of the structure.
The structure is approximated by means of an “equivalent
non-uniform column”. However, in order to be able to
investigate this non-uniform structure, first three uniform
structures are examined, that later combine to form the nonuniform
structure. These uniform structures are examined with
“equivalent uniform columns”.
The properties of the individual cross-sections are implemented
in the non-uniform column.
All cross-sections are examined for shear, bending and torsional
deflections, where the top cross-section is rotated compared to
the other two cross-sections, so this cross-section is subject to
“double bending”.
Boundary conditions
A number of boundary conditions are used to enable the
comparison of the 3D truss structures to the equivalent
columns. For example, the top floors of the uniform structures
are not only infinitely stiff in plane, but also infinitely stiff out of
plane. This is also the case for the floors at the connecting levels
of the non-uniform structure. This ensures that plain sections
remain plane, which is a boundary condition necessary for
applying Steiners theorem. This theorem is at the basis of the
equivalent column theory, so it must be applied in order to
compare the two types of structures. Another condition that
must be met is that all connections of all elements in the truss
must be hinged connections. The analysis itself is linear
elastic only, and finally, warping for the middle cross-section is
not taken into account. This is accomplished by transforming
the middle cross-section into a “Neuber tube”. This ensures that
no warping occurs, only pure torsion. The difference between
the “Neuber tube” of the middle cross-section, and the original
middle cross-section is assumed to account for the warping
stiffness. This assumption is still subject to debate, and requires
further research in order to be shown valid.
Results
If the results of the uniform and non-uniform structures are
compared with the hand calculations and the equivalent
columns, the shear deflections are found to correlate completely.
Between the results of the bending deflections the differences
are minimal (the maximum difference is less than 2%), and the
torsional deflections correlate exactly as well.
All of these differences are within the boundaries set in the goal
for this project (maximum difference of 5%), and furthermore,
the differences can be explained. The most important reasons
for the differences between the different models are the
discretization errors. For a nine storey uniform structure, the
discretization error can be computed to be 0.309%.
This matches the differences found for the uniform structures.
For the non-uniform structures the discretization error is larger,
but the deformations are all within the goals set for this project.
Due to the positioning of the equivalent columns (in the shear
centres) the Z-deflections of the equivalent non-uniform column
deviate from the Z-deflection of the simplified non-uniform
structure. The X- and Y-deflections however correlate completely.
This is expected, and it is suggested that accurate X- and Y-
deflections are more important.

Afbeelding 1
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
Afbeelding 2
Conclusions
Some important conclusions that can be drawn from this project
are: For structures where the shear centre and the centroid do
not coincide, the method applied is not fully applicable. It is
possible to examine part of the structural behaviour with the
equivalent columns, but this will require placing the equivalent
column in one of either centres. The choice, what centre to use
is dependant on the results that are required.
If a structure consists of braced frames (exclusively or not)
where the neutral axes of the braced frames do not coincide with
the neutral axis of the complete structure, the diagonals of these
braced frames also contribute to the bending stiffness.
This research has shown that the method of approximating a
non-uniform structure with a non-uniform column is an
insightful way to describe the structural behaviour of the nonuniform
structure. Especially in the preliminary design stages
the non-uniform column method has many benefits over
traditional methods in examining the structure.
Afbeelding 3
59

Technische Universiteit Eindhoven
jaargang 2007-2008
nummer 03
11 03 08
afstudeerbundel faculteit bouwkunde
60
Colofon
samenstelling:
Isabelle Kras
lay-out:
Ton van Gennip
druk:
Groels, Tilburg
oplage:
140
Afbeelding omslag:
Vertigo, nieuw gebouw
faculteit Bouwkunde
Opleidingsinstituut
Faculteit Bouwkunde
Postbus 513
5600 MB Eindhoven
Telefoon (040) 247 39 90
Telefax (040) 247 21 55
e-mail boo@bwk.tue.nl
Redactieadres
TU Eindhoven, faculteit Bouwkunde
Opleidingsdirecteur
Dr.ir. S.P.G. Moonen
Postbus 513, 5600 MB Eindhoven