Wat werkt bij overlast - Nederlands Jeugdinstituut

Wat werkt bij overlast?
Tijne Berg - le Clercq
Nederlands Jeugdinstituut
www.nji.nl
December 2012
Maatregelen tegen overlastgevende groepen jongeren kunnen onderverdeeld worden in
domeingerichte-, groepsgerichte- en persoonsgerichte maatregelen. Effectieve domeingerichte
maatregelen zijn de inzet van buurtwacht, verbetering van de (straat)verlichting, cameratoezicht en
gerichte inzet van politie. De verbetering van (straat)verlichting en cameratoezicht lijken vooral
effectief als ze worden gecombineerd met andere maatregelen. Over de effectiviteit van
groepsgerichte maatregelen is weinig bekend. Alleen van leerlingbemiddeling, waarbij leerlingen zelf
conflicten tussen medeleerlingen oplossen, is in het buitenland bekend dat dit werkt. Van
persoonsgerichte maatregelen is bekend dat straffen alleen niet effectief is. Cognitieve
gedragstherapie (CGT) lijkt effectief te zijn in het verminderen van recidive -wanneer sprake is van
delinquentie. Er kunnen nog geen conclusies getrokken worden over de effecten van CGT op het
voorkomen van betrokkenheid van jongeren bij een jeugdbende. Een veelomvattende aanpak is een
aanpak waarbij verschillende soorten maatregelen tegelijk worden ingezet. Over de effectiviteit van
een veelomvattende aanpak bij overlastgevende jongeren zijn de meningen verdeeld.
Voor de totstandkoming van dit document is een goede definitie van overlast noodzakelijk. Overlast
is geen eenduidig begrip; het heeft een subjectieve component. Bij overlast van jongeren gaat het om
groepsgedrag dat jongeren in de leeftijd tot 23 jaar in de openbare ruimte vertonen en dat andere
gebruikers van die openbare ruimte en omwonenden als hinderlijk of als overlast gevend ervaren.
Maar het gedrag dat anderen als overlast ervaren, is niet per definitie gedrag dat de groep zelf zo
ervaart of bedoelt (Beke, Van Wijk & Ferwerda, 2006). Daarbij komt ook het gegeven dat een goede
vertaling van overlast in het Engels ontbreekt (Martineau, 2006). Door dit alles is besloten de
zoektocht naar literatuur over de aanpak van overlast te verbreden met onderzoek naar effectieve
maatregelen voor de aanpak van problematische jeugdgroepen en jeugdbendes (gangs).
Dit document gaat in op de manier waarop overlast van jongeren(groepen) kan worden aangepakt en
beschrijft eventuele werkzame factoren bij verschillende soorten maatregelen op dit gebied. Dit
document is grotendeels gebaseerd op Nederlandse (overzichts)studies, maar ook is gebruik gemaakt
van internationale meta-analyses, systematische reviews en overzichtsartikelen over maatregelen ter
voorkoming en bestrijding van problematische jeugdgroepen. Hoewel overlastgevend gedrag uit
strafbare en niet strafbare gedragingen kan bestaan, gaat dit document vooral over de aanpak van
niet strafbare gedragingen. Voor interventies gericht op strafbare gedragingen verwijzen we naar het
dossier ‘Delinquentie’. Echter, sommige maatregelen zijn zowel voor criminaliteit als voor
overlastgevend gedrag van toepassing en komen zodoende wel in dit stuk aan bod.
Dit document maakt deel uit van het themadossier ‘Overlast’, het gehele dossier is in te zien op
www.nji.nl/overlast.
1

1. Jeugdgroepen die overlast veroorzaken
In Nederland behoren jongeren die zich in groepen begeven, maar zich gedragen binnen de normen
die de sociale omgeving stelt, tot de zogenaamde aanvaardbare jeugdgroep. Zij veroorzaken geen
hinder of overlast (Noorda & Veenbaas, 2006). Daarnaast onderscheiden Beke en collega’s (2006)
drie soorten problematische jeugdgroepen, namelijk de hinderlijke, overlastgevende en criminele
jeugdgroep. Deze worden hieronder kort toegelicht.
1. De belangrijkste bezigheden van de hinderlijke jeugdgroep bestaan uit het (on)bewust
veroorzaken van overlast en hinder voor hun omgeving. Deze groep hangt wat rond in de
buurt, is af en toe luidruchtig aanwezig en trekt zich van de omgeving niet zoveel aan. Soms
loopt het wel eens uit de hand en zijn er kleine schermutselingen. Dat is doorgaans echter
snel in de kiem gesmoord en vaak ook meer toeval dan gepland. Ook maakt de groep zich
incidenteel schuldig aan kleine vernielingen. Een beperkt aantal jongeren uit deze groep
maakt zich soms schuldig aan (veelal lichte) gewelds- en (in mindere mate)
vermogensdelicten. Over het algemeen is de groep nog voldoende ‘autoriteitsgevoelig’ en is
aanspreekbaar op zijn gedrag.
2. De overlastgevende jeugdgroep maakt zich in ruime mate schuldig aan verschillende
vormen van hinderlijk gedrag en de groepsleden zijn minder goed te corrigeren. Deze groep
is wat nadrukkelijker aanwezig, kan af en toe provocerend optreden, valt omstanders wel
eens lastig (uitschelden of intimideren), vernielt regelmatig allerlei zaken en laat zich veel
minder gelegen liggen aan andere mensen. Het gebruik van geweld wordt niet geschuwd. De
lichtere vormen van criminaliteit waar de groep zich schuldig aan maakt, worden meer
doelbewust gepleegd. Deze groep is ook meer bezig om te zorgen dat ze niet gepakt wordt.
3. De criminele jeugdgroep bestaat (in ieder geval voor een deel) uit jongeren die op het
criminele pad zijn geraakt en zijn al vaker met de politie in aanraking gekomen.
Kenmerkend voor dergelijke jongeren is dat ze meer criminaliteit plegen voor het financiële
gewin en niet voor het aanzien of voor de kick. De jongeren uit deze problematische
jeugdgroep schrikken niet terug voor het gebruik van geweld (Beke et al., 2006).
Het merendeel van de Nederlandse jeugdgroepen heeft geen tot weinig structuur. In de groepen zijn
veel wisselingen en er is weinig samenhang in de groep, weinig duidelijke leiding en/of hiërarchische
structuur. Aan de andere kant zijn er jeugdgroepen die zich duidelijker als een collectief
manifesteren. Deze ‘bendes’ hebben een georganiseerde groepsstructuur, een duidelijke hiërarchie
en maken zich over het algemeen schuldig aan meer ernstige vormen van criminaliteit. Er zijn twee
soorten bendes: straatbendes en jeugdbendes. De eerste groep vormt de top van de overlastgevende
jeugdgroepen, de tweede de top van de criminele jeugdgroepen. De straatbendes vormen vooral op
het gebied van de openbare orde een groot probleem, jeugdbendes in termen van opsporing. Terwijl
straatbendes vooral criminaliteit plegen met het oog op het verwerven van aanzien en status en in
mindere mate met het oog op het financieel gewin, is voor de tweede groep criminaliteit het middel
om inkomen te verwerven (Beke, Van Wijk & Ferwerda, 2006).
2. Maatregelen tegen overlast
De bestaande maatregelen tegen overlast, problematische jeugdgroepen en -bendes kunnen op
verschillende manieren worden ingedeeld. Hieronder wordt eerst een internationale indeling
2

uiteengezet, gevolgd door een Nederlandse indeling. Deze Nederlandse indeling vormt de kapstok
van de te bespreken maatregelen tegen overlast, problematische jeugdgroepen en -bendes.
2.1 Een internationale indeling
Wong, Gravel, Bouchard, Morselli en Descormiers (2012) delen in een systematische review naar de
effectiviteit van strategieën om jeugdbendes te beheersen, beschikbare maatregelen onder in vijf
categorieën. De auteurs definiëren een jeugdbende als een duurzaam, straat-georiënteerde groep
jongeren van wie de betrokkenheid bij illegale activiteiten deel uit maakt van hun groepsidentiteit.
De typen maatregelen en de effecten hiervan worden hieronder kort besproken.
1. Preventieve maatregelen zijn vooral gericht op het verminderen van risicovolle
omstandigheden en het voorkomen dat risico-jongeren lid worden van een jeugdbende. Dit
wordt gedaan door middel van bewustwordingsactiviteiten. Wong en collega’s (2012) geven
echter aan dat door de (te) brede preventieve benadering van deze maatregelen, deze weinig
effectief zijn. Er wordt namelijk ook ingezet op jongeren die nooit lid zouden worden van een
jeugdbende.
2. Maatregelen die gericht zijn op jongeren die al lid zijn van een jeugdbende wordt regulering
van de activiteiten van de jeugdbende genoemd. Het gaat hierbij om de preventie,
respectievelijk de onderdrukking van de activiteiten van een jeugdbende. Alleen de op
repressie gerichte programma’s later echter consequent positieve resultaten zien. Hoe
chronischer de problemen met de jeugdbendes, des te effectiever de repressieprogramma’s.
Verder bleken programma’s die louter gericht zijn op het bieden van zogenaamde prosociale
alternatieven voor bendelidmaatschap minder effectief dan programma’s gericht op het
voorkomen van delinquentie van de jeugdbende.
3. Justitiële maatregelen worden tijdens detentie van veroordeelde bendeleden aangeboden ter
voorbereiding op een ‘bende vrij’ leven. Het gaat dan bijvoorbeeld om gedragsprogramma’s
of reclassering. Vanwege het kleine aantal beschikbare aanpakken op dit gebied, is het echter
voor Wong en collega’s (2012) moeilijk om conclusies te trekken over de effectiviteit van dit
soort maatregelen. Alleen de cognitieve gedragsprogramma’s die werden aangeboden in een
Canadees psychiatrische instelling lieten tekenen van effectiviteit zijn. Bij deze programma’s
was sprake van een interdisciplinaire aanpak waarbij tijdens individuele- en groepstherapie
aandacht werd besteed aan vaardigheden gericht op het voorkomen van terugval.
Afhankelijk van de behoeften van de overtreder, werden verschillende gedragsprogramma’s
aangeboden.
4. Een veelomvattende aanpak omvat tenminste drie strategieën uit de eerste twee categorieën
maatregelen, waarbij één organisatie of persoon toeziet op de inzet van deze strategieën.
Geen enkele evaluatie leverde sterk bewijs op voor de effectiviteit van deze aanpak (Wong et
al., 2012).
5. Een andere gecombineerde aanpak is de holistische aanpak. Deze omvat ten minste vier
strategieën uit de eerste drie categorieën maatregelen, waarvan minstens twee strategieën
gericht zijn op preventie. Daarnaast ziet één organisatie of persoon toe op de inzet van deze
strategieën. Ook hier leverde geen enkele evaluatie enig sterk bewijs op voor de effectiviteit
van deze aanpak (Wong et al., 2012).
Wong en collega’s (2012) concluderen dat de resultaten van onderzoek naar de effectiviteit van
interventies om straatbendes te beheersen niet veelbelovend zijn. Wel blijkt uit de evaluaties dat
3

interventies die zich richten op een specifiekere doelgroep effectiever zijn. Zo zijn preventieve
bewustwordingsprogramma’s gericht op de algemene bevolking weinig effectief, in tegenstelling tot
programma’s die gericht zijn op het onderdrukken van bendeactiviteiten en bestemd zijn voor
actieve bendeleden die criminele activiteiten ontplooien.
2.2 Een Nederlandse indeling
In dit document gaan we uit van een in Nederland veel gehanteerde indeling van maatregelen tegen
overlast, problematische jeugdgroepen en jeugdbendes. In de handreiking ‘Aanpak problematische
jeugdgroepen’ (Ferwerda, 2010) wordt beschreven dat er sprake dient te zijn van een
meersporenaanpak die bestaat uit verschillende soorten maatregelen :
Domeingerichte maatregelen: het gaat hierbij bijvoorbeeld om het plaatsen of weghalen van
bankjes of het aanpassen van verlichting.
Groepsgerichte maatregelen: het gaat hierbij bijvoorbeeld om sportactiviteiten om contact
op te bouwen met de jongeren uit een groep.
Persoonsgerichte maatregelen: hierbij maken politie en Openbaar Ministerie afspraken over
individuele trajecten voor leden van een groep en/of hun ouders.
Bij de aanpak van de hinderlijke jeugdgroep ligt de nadruk ligt op de domein-, groeps- of
persoonsgerichte maatregelen, bij criminele groepen op de persoonsgerichte maatregelen en bij
overlastgevende groepen op een combinatie van deze drie soorten maatregelen (Ferwerda, 2010).
Hieronder wordt dieper ingegaan op de effectiviteit van specifieke aanpakken die onder deze drie
soorten maatregelen vallen. Daarnaast wordt de effectiviteit van een veelomvattende aanpak, waarin
verschillende soorten maatregelen tegelijk worden ingezet, besproken.
2.2.1 Domeingerichte maatregelen
Domeingerichte maatregelen zijn maatregelen die gericht zijn op de gehele gemeenschap waarin
sprake is van overlast van jongeren. De volgende domeingerichte maatregelen worden hieronder
besproken: buurtwacht, (straat)verlichting en cameratoezicht, inzet van de politie en andere
maatregelen. Studies naar domeingerichte maatregelen richten zich veelal op het tegengaan van
criminaliteit, maar het inzetten van deze maatregelen is ook toepasbaar bij overlast van
jeugdgroepen.
Buurtwacht
Uit twee systematische reviews en meta-analyses van Bennett, Holloway en Farrington (2006; 2008)
blijkt dat buurtwacht (neighborhood watch) in het buitenland leidt tot een significante afname van
misdaad tussen de 16 en 26%. De auteurs kunnen in hun onderzoek geen duidelijke verklaring
geven, maar de theorie suggereert dat buurtwacht kan leiden tot meer surveillance van politie, het
verminderen van mogelijkheden voor criminaliteit en de verhoging van sociale controle.
(Straat)verlichting en cameratoezicht
Uit diverse systematische reviews van Welsh en Farrington (2004; 2009) naar de inzet van
verbeterde straatverlichting en/of cameratoezicht blijkt dat beide maatregelen leiden tot een
significante afname van criminaliteit. De maatregelen zijn meer effectief in het verminderen van
diefstal, inbraak en voertuigmisdrijven dan in het reduceren van geweldsmisdrijven. Wanneer
gekeken werd naar het verschil in effecten van cameratoezicht en verlichting, bleek dat beide
maatregelen even effectief waren. Alleen in de stadscentra bleek verlichting meer effectief te zijn dan
4

cameratoezicht (Welsh & Farrington, 2004). Cameratoezicht is het meest effectief voor het
verminderen van misdaad op parkeerterreinen (Welsh & Farrington, 2009). Niet overal is dit effect
even groot, het gebruik van straatverlichting en cameratoezicht om misdaad te voorkomen lijkt meer
effectief te zijn in het Verenigd Koninkrijk dan in de Verenigde Staten (Welsh & Farrington, 2004;
2009).
In Nederland is niet veel onderzoek gedaan naar de effecten van straatverlichting. Extra
buitenverlichting werkt wel preventief. Het laten branden van lichten heeft echter alleen een
preventieve werking tegen geslaagde inbraken en niet tegen pogingen daartoe (Wilsem, 2003 in Van
Noije & Wittebrood, 2008). Cameratoezicht is in Nederland vooral nuttig om snel politie-ingrijpen te
bevorderen en opsporing te faciliteren (Van Noije & Wittebrood, 2009).
Inzet van de politie
Telep en Weisburd (2012) zijn op basis van onderzoeksbevindingen voorstanders van onder meer
gericht patrouilleren door de politie in gebieden met veel wapengeweld. Willekeurig preventief
patrouilleren is volgens hen niet effectief.
Hieronder wordt dieper ingegaan op een aantal vormen van politie-inzet:
gerichte politie inzet op plaatsen waar veel misdaad plaatsvindt;
proactief problemen aanpakken;
vertrouwen winnen van de omgeving;
gerichte afschrikmethodes.
In het buitenland leidt gerichte politie-inzet op plaatsen waar veel misdaad plaatsvindt tot een
significant minder beroep van de burger op de politie op deze plekken. Ook heeft dit een significant
effect op het beroep op de politie voor openbare orde verstoringen, maar niet op bezit- en
geweldmisdrijven. Dit blijkt uit een systematische review van Braga (2005) van vijf randomized
controlled trials (RCT) naar de effecten van het concentreren van de inzet van de politie op plekken
waar veel misdaad plaatsvindt. Al deze vijf afzonderlijke onderzoeken tonen aan dat deze gerichte
inzet niet noodzakelijkerwijs leidt tot een verplaatsing van de criminaliteit. Uit een update van deze
review blijkt verder dat deze vorm van politie-inzet leidt tot kleine verminderingen in misdaad en
kleine, maar significante voordelen heeft voor de gebieden in de directe nabijheid. In deze gebieden
was namelijk sprake van een afname van misdaad of wanorde (Braga, Papachristos & Hureau, 2012).
In Nederland heeft niet alleen de inzet van gerichte politiesurveillance op bepaalde plekken, maar
ook op bepaalde tijdstippen een positief effect op de sociale veiligheid, zo blijkt uit de bespreking van
Van Noije en Wittebrood (2009) van een drietal in Nederland uitgevoerde onderzoeken op dit
gebied. Zo laten de studies zien dat overlast en criminaliteit dalen door extra politiecapaciteit, door
strenger politieoptreden en door een politieoptreden dat meer gericht is op specifieke plekken en
tijdstippen. Dit strenger en gerichter optreden leidt daarnaast ook tot een vermindering van
gevoelens van onveiligheid. In één studie kwam echter naar voren dat intensievere surveillance door
de politie bij een parkeergelegenheid wellicht leidde tot minder inbraken in auto’s, maar ook tot een
geografische verplaatsing van criminaliteit en van een functionele verplaatsing (dat wil zeggen, een
toename in het plegen van andere delicten) (Van Noije & Wittebrood, 2008; 2009).
Een specifieke vorm van gerichte politie-inzet is het proactief aanpakken van problemen door het
analyseren van onderliggende factoren en niet door het reageren op incidenten en oproepen.
5

Uit een systematische review die Weisburd, Telep, Hinkle en Eck (2008) hebben uitgevoerd naar
(quasi) experimentele onderzoeken over deze vorm van politie-inzet, al dan niet in combinatie met
andere maatregelen blijkt dat dit een beperkte, maar significante invloed heeft op het verminderen
van criminaliteit en wanorde. Daarnaast blijkt uit de recente en eerder besproken systematische
review van Braga en collega’s (2012) dat op plekken waar veel misdaad plaatsvindt, de effecten van
programma’s waarbij gebruik wordt gemaakt van het proactief aanpakken van problemen groter zijn
dan die van ‘traditionele’ activiteiten van de politie.
Het vertrouwen winnen van de omgeving door de politie heeft een tweeledig doel. De politie wil
hiermee aan de ene kant kunnen profiteren van informatie vanuit de gemeenschap die helpt bij de
opsporing. Aan de andere kant zal dit een geruststellende werking op de buurtbewoners hebben,
waardoor die zich veiliger voelen. In een overzicht van Van Noije en Wittebrood (2009) blijkt dat het
draagvlak van en het vertrouwen in de politie versterkt wordt door daders, slachtoffers en burgers
een luisterend oor te bieden en door hen correct te bejegenen. Wanneer de politie legitimiteit onder
de burgers geniet, dan neemt hun bereidheid om zich aan de wet te houden toe. Daarnaast leidden
volgens een review van Dagleish en Myhill (2004) een grotere zichtbaarheid van en vertrouwdheid
met de politie tot meer tevredenheid met de politie. Meer surveillance te voet leidt bovendien tot
meer gevoelens van veiligheid (Dagleish & Myhill, 2004). Daarentegen geven Van Noije en
Wittebrood (2009) ook aan dat er nog heel wat barrières beslecht moeten worden voordat deze
tactiek in Nederland (en België) succesvol wordt. De eigen taakopvatting, gebrek aan steun vanuit de
organisatie en gebrek aan middelen weerhoudt veel buurtagenten er in de huidige praktijk van om
zich in lokale problemen te verdiepen.
De politie kan ook zogenaamde gerichte afschrikmethodes inzetten. In deze benadering ligt de
nadruk niet alleen op het verhogen van de pakkans van de overtreders, het gaat hierbij ook om
innovatieve aanpakken zoals het informeren van de overtreders over de (verschillende soorten)
prikkels en sancties, inclusief de aanwezige maatschappelijke voorzieningen (Braga & Weisburd,
2011; 2012). De inzet van gerichte afschrikmethodes is volgens Braga en Weisburd (2011) een erg
veelbelovende manier om misdaad te verminderen. Wel is voorzichtigheid nodig bij het
interpreteren van de onderzoeksbevindingen gezien het gebrek aan RCT over dit onderwerp (Braga
& Weisburd, 2012). Ook stellen andere onderzoekers in hun systematische review en meta-analyse
van het beschikbare empirisch bewijs dat er meer onderzoek nodig is (Braga & Weisburd, 2011).
Telep en Weisburd (2012) beschrijven tot slot een aantal gemeenschappelijke elementen van een
effectieve inzet van politie:
een specifieke focus, bijvoorbeeld op bepaalde plaatsen, gericht op een specifieke soort
criminaliteit of misdadiger;
inzoomen op kleine geografische gebieden;
proactief (in plaats van reactief) optreden;
niet alleen misdaad aanpakken door rechtshandhaving en arrestaties te verrichten, maar ook
door bijvoorbeeld samen te werken met andere partijen.
Andere maatregelen
Van Noije en Wittebrood (2008) concluderen dat functioneel toezicht door horeca- of
winkelpersoneel of door bewaking veelbelovend is in het terugdringen van overlast, criminaliteit en
onveiligheidsgevoelens. Daarnaast is ook technische beveiliging van panden en goederen zoals
6

gestimuleerd door keurmerken veelbelovend in het voorkomen van criminaliteit. Tot slot moeten vrij
onschuldige tekenen van normschendingen snel worden aangepakt; het gaat hierbij bijvoorbeeld om
het snel repareren van vernielingen (Van Noije & Wittebrood, 2008; 2009).
2.2.2 Groepsgerichte maatregelen
Uit een systematische review van Fisher, Montgomery en Gardner (2008a) naar de effectiviteit van
preventieve interventies met betrekking tot betrokkenheid bij een jeugdbende, blijkt dat er weinig
bekend is over de effectiviteit van groepsgerichte maatregelen. Zij concluderen dan ook dat meer
goed onderzoek nodig is. Daarnaast is ook door het gebrek aan relevant (inter)nationaal onderzoek
weinig bekend over de effecten van allerlei initiatieven voor en door buurtbewoners, zoals
(jongeren)buurtbemiddeling, op overlast en verloedering (Van Noije & Wittebrood, 2008; 2009).
Er is één maatregel waarvan uit buitenlands onderzoek bekend is dat die werkt: leerlingbemiddeling.
Uit een Amerikaanse meta-analyse van de uitkomsten van leerlingbemiddeling in een
schoolomgeving blijkt dat 93% van de bemiddelingspogingen tot een overeenstemming leidt en dat
88% van de deelnemers tevreden is met de bereikte overeenstemming. Daarnaast heeft
leerlingbemiddeling een significant positief effect op het schoolklimaat en leidt het tot een afname
van disciplinaire maatregelen door de schoolleiding, zoals schorsingen. Tot slot leidt
leerlingbemiddeling tot meer kennis bij leerlingen over interpersoonlijke conflicten, tot een
verandering in de manier waarop ze die conflicten oplossen en tot het kunnen volgen van de
voorgeschreven stappen van leerlingbemiddeling (Burbell, Zirbel & Allen, 2003). Van Noije en
Wittebrood (2009) constateren dat er in Nederland geen effectonderzoek is gedaan naar
conflictbemiddeling door leerlingen op school. Wel blijkt uit een door hen aangehaalde planevaluatie
dat betrokkenen gunstig oordelen over de bijdrage van leerlingbemiddeling aan de sfeer op school en
aan conflictoplossing (Dekker & Krooneman, 2008 in Van Noije & Wittebrood, 2009). Het schaarse
wetenschappelijke onderzoek wijst bovendien uit dat leerlingbemiddeling in het basisonderwijs een
positief effect heeft op het bijbrengen van sociale vaardigheden en op het oplossen van conflicten
(Van Noije & Wittebrood, 2009).
2.2.3 Persoonsgerichte maatregelen
Bij persoonsgerichte maatregelen maken politie en Openbaar Ministerie afspraken over individuele
trajecten voor leden van een groep en/of hun ouders. Hieronder worden (de gecombineerde inzet
van) de volgende persoonsgerichte maatregelen uiteengezet: straf, Halt en zorg.
Straf
In een overzichtsstudie van Van Noije en Wittebrood (2009) concluderen de auteurs dat straffen die
de bewegingsvrijheid van delinquenten beperken (meldingsplicht, intensief reclasseringstoezicht en
huisarrest) ineffectief zijn in het verlagen van recidive. Ditzelfde blijkt ook uit Nederlandse
effectevaluaties naar de jeugdreclassering, hoofdzakelijk wanneer de straf alleen door controle en
toezicht wordt ingevuld, zonder vorm van behandeling of begeleiding (Van Noije & Wittebrood,
2009).
Halt
Halt is de afkorting van Het ALTernatief, bedoeld voor jongeren tussen de 12 en 18 jaar oud die een
licht strafbaar feit plegen. Een jongere die door de politie wordt doorverwezen naar Halt voert –
samen met zijn ouder(s) – een of meerdere gesprekken met een Halt-medewerker, biedt excuses aan
7

het slachtoffer aan en verricht werkzaamheden en/of een leeropdracht. Daarnaast betaalt de jongere
eventuele schade aan het slachtoffer. Met een interventie door Halt wordt beoogd de jongeren
bewust te maken van hun gedrag en recidive te voorkomen. Door te kiezen voor een Halt-afdoening
ontlopen jongeren een strafblad. Uit een onderzoek door Ferwerda, Van Leiden, Arts en Hauber
(2006) naar de effectiviteit van de Halt-afdoening blijkt dat jongeren die een Halt-afdoening hebben
gehad na een half jaar geen ander recidivepatroon laten zien dan jongeren die zijn vrijgesteld van de
Halt-afdoening. Beide groepen jongeren blijken even vaak terug te vallen in strafbaar gedrag; een op
de drie jongeren komt binnen een jaar opnieuw in contact met de politie wegens strafbaar gedrag.
Het gaat dan vooral om delicten als overlast, baldadigheid, vandalisme en diefstal. Spijtbetuiging
door de jongere blijkt van positieve invloed te zijn op het crimineel gedrag van de jongere in de
toekomst. Jongeren die hun excuses aan het slachtoffer aanbieden, plegen na de Halt-afdoening
minder en/of minder ernstige strafbare feiten. Overige elementen van de Halt-afdoening zoals het
type en aantal uren straf, het aantal gesprekken, de aanwezigheid van een relatie tussen straf en
gepleegde feit en een schaderegeling zijn niet van invloed op recidive. De auteurs concluderen dat de
Halt-afdoening niet in dezelfde vorm voor elke jongere even effectief is wanneer het gaat om
positieve gedragsbeïnvloeding. Screening van de jongeren door professionals en maatwerk lijken van
essentieel belang om met Halt te bereiken wat ermee beoogd wordt. Jongeren die negatief gedrag
vertonen, waarbij sprake is van bredere problematiek of waarvan de recidivekans hoger wordt
ingeschat, zouden met andere woorden intensiever begeleid dienen te worden. Bij jongeren waar dit
niet het geval is, zou bijvoorbeeld kunnen worden volstaan met een gesprek met het gezinssysteem
en een professional én met het aanbieden van excuses aan het slachtoffer (Ferwerda et al., 2006).
In de Databank Effectieve Jeugdinterventies staat de interventie Haltafdoening alcohol. Deze
interventie is gericht op jongeren tussen de 12 en 18 jaar die overmatig alcohol gebruiken in de
openbare ruimte met ongewenste neveneffecten voor de maatschappij als gevolg. De interventie is
gericht op het bevorderen van alcoholmatiging om daarmee de negatieve effecten van
alcoholgebruik, zoals vernieling en vandalisme, te verminderen. De Haltafdoening bestaat uit een
leeropdracht van ofwel twee bijeenkomsten en een telefoongesprek ofwel vier bijeenkomsten. Tot nu
toe zijn er geen resultaten beschikbaar naar de Haltafdoening Alcohol. Wel zijn er onderzoeken
gedaan naar voorlopers van de maatregel. Deze lieten positieve effecten zien (Bovens, 2010).
Haltafdoening alcohol is door de Erkenningscommissie Interventies beoordeeld als theoretisch goed
onderbouwd.
Straf en zorg
De meeste studies wijzen op de effectiviteit van behandeling tijdens detentie en re-integratie. Een
systematische review van Garrido en Morales (2007) naar de effectiviteit van behandelprogramma’s
in gevangenissen voor serieuze (chronische of gewelddadige) jeugddelinquenten toont aan dat bij
mannen vooral cognitieve (gedrags) maatregelen effectief zijn. Educatieve niet-gestructureerde
programma’s leiden daarentegen niet tot een vermindering van recidive. Daarnaast blijkt uit een
meta-analyse en een systematische review dat cognitieve gedragstherapie - aangeboden tijdens
voorarrest, tijdens verblijf in de gevangenis, tijdens reclassering of voorwaardelijke vrijlating- net zo
effectief is in het verminderen van recidive bij volwassenen als bij jeugdige delinquenten
(Landenberger & Lipsey, 2005; Lipsey, Landenberger & Wilson, 2007). Uit een systematische review
naar de effectiviteit van cognitieve gedragsmaatregelen op het voorkomen van betrokkenheid van
jongeren van 7 tot 16 jaar bij een jeugdbende, konden door Fisher, Montgomery en Gardner (2008b)
vanwege het ontbreken van RCT’s, echter geen conclusies getrokken worden. Van Noije en
8

Wittebrood (2009) concluderen dat bij bestraffing zonder zorg de recidive doorgaans hoger is dan
wanneer er individuele behandelprogramma’s aan de straf worden gekoppeld. Daarnaast zijn
reïntegratieprogramma’s die gericht zijn op het bieden van een stabiele maatschappelijke toekomst
(opleiding, betaald werk en een woning) veelbelovend in het terugdringen van recidive. Verder is
nazorg- mits dit bestaat uit toezicht, controle en hulpverlening- essentieel voor een succesvolle
resocialisatie.
De interventie ‘Nieuwe Perspectieven’ is een Nederlandse interventie die ook past binnen dit soort
persoonsgerichte maatregelen. Dit is een interventie voor jeugdigen van ongeveer 12 (soms 10) tot 23
jaar die zijn vastgelopen of dreigen vast te lopen en maatschappelijke overlast veroorzaken, hetgeen
zich uit in (de neiging tot) delinquent gedrag. De interventie duurt drie maanden. Zij biedt de
jeugdigen nieuwe kansen via een ambulant, kortdurend en activerend traject, waarbij de jongere
wordt geleerd gebruik te maken van zijn positief ingestelde sociale contacten (netwerk). Daarbij
worden ook zo veel mogelijk de ouders betrokken. Nieuwe Perspectieven heeft niet de pretentie alle
problemen in drie maanden tot een oplossing te kunnen brengen, maar vervult voor de jongeren een
brugfunctie naar reguliere maatschappelijke instituties (Elling, 2009). Nieuwe Perspectieven is door
de Erkenningscommissie Interventies beoordeeld als theoretisch goed onderbouwd.
2.2.4 Veelomvattende aanpak
Over de effectiviteit van een veelomvattende aanpak die bestaat uit verschillende soorten
maatregelen ten aanzien van problematische jeugdgroepen en overlast, zijn de meningen verdeeld.
Aan de ene kant constateert de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) in haar rapport
‘Tussen flaneren en schofferen- een constructieve aanpak van het fenomeen hangjongeren’ dat
“maatregelen beter werken als ze […] een combinatie vormen van ondersteunende en correctieve
ingrediënten. Ten tweede werken maatregelen beter als ze zich niet uitsluitend richten op jongeren,
maar ook op hun fysieke en sociale omgeving” (RMO, 2008: p. 10). Verder concludeert Esbensen
(2000) dat jeugdbendes het beste aangepakt kunnen worden met een allesomvattende strategie die
bestaat uit primaire, secundaire en tertiaire preventie. Primaire preventie is gericht op de gehele
bevolking, secundaire preventie op jongeren die het meeste risico lopen op delinquentie en tertiaire
preventie op jongeren die lid zijn van een jeugdbende (Esbensen, 2000). Tot slot blijkt uit een
systematische review van Hodgkinson en collega’s (2009) dat een veelomvattende aanpak een
positief, maar niet significant effect heeft op het verminderen van criminaliteit. Echter, komt uit
eerdergenoemde publicatie van Wong en collega’s (2012) naar voren dat geen enkele veelomvattende
aanpak enig sterk bewijs voor effectiviteit liet zien.
3. Werkzame factoren
In dit document is uitgegaan van drie soorten maatregelen die ingezet kunnen worden voor de
aanpak van overlast. Hier worden de werkzame factoren van deze maatregelen en van het
combineren daarvan in een veelomvattende aanpak, besproken.
Domeingerichte maatregelen
Voor een aantal van de verschillende vormen van preventie is bekend wat de werkzame factoren zijn:
Buurtwacht: dit leidt tot een significante afname van misdaad, maar het is niet duidelijk hoe
en waarom het werkt.
9

Straatverlichting: verbetering van de (straat)verlichting lijkt vooral effectief als dit wordt
gecombineerd met de inzet van andere maatregelen.
Cameratoezicht: dit lijkt het meest effectief op parkeerterreinen (in combinatie met andere
maatregelen).
Inzet van de politie: werkzame elementen van politie inzet omvatten het hebben van een
specifieke focus (bijvoorbeeld op bepaalde plaatsen, gericht op een specifieke soort
criminaliteit of misdadiger); het inzoomen op kleine geografische gebieden; proactief (in
plaats van reactief) optreden en niet alleen misdaad aanpakken door rechtshandhaving en
arrestaties te verrichten, maar ook door bijvoorbeeld samen te werken met andere partijen.
Groepsgerichte maatregelen
Aangezien er weinig bekend is over de effectiviteit van groepsgerichte maatregelen op de aanpak van
overlast, kan er weinig gezegd worden over de werkzame factoren. Leerlingbemiddeling, waarbij
leerlingen zelf conflicten tussen medeleerlingen oplossen, wordt als veelbelovend gezien, maar
hiervan zijn de werkzame factoren niet bekend.
Persoonsgerichte maatregelen
Alleen straffen is niet effectief, maar (in combinatie met) zorg wel. De werkzame factor van
persoonsgerichte maatregelen lijkt dus het bieden van zorg.
Veelomvattende aanpak
Over de effectiviteit van een veelomvattende aanpak die bestaat uit verschillende soorten
maatregelen ten aanzien van problematische jeugdgroepen en de overlast die zij veroorzaken zijn de
meningen verdeeld. Dit maakt het lastig om werkzame factoren van deze aanpak aan te wijzen.
Literatuur
Beke, B. M. W. A., Wijk, A. van, & Ferwerda, H. B. (2006). Jeugdcriminaliteit in groepsverband
ontrafeld: Tussen rondhangen en bendevorming. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Bennett, T., Holloway, K., & Farrington, D. P. (2006). Does neighborhood watch reduce crime? A
systematic review and meta- analysis. Journal of Experimental Criminology, 2, 437-458.
Bennett, T., Holloway, K., & Farrington, D. P. (2008). The effectiveness of neighborhood watch.
Campbell Systematic Reviews, 18, 1-48.
Bovens, R. (2010). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving 'Haltafdoening alcohol'.
Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload op 7-2-2013 van www.nji.nl
Braga, A. A. (2005). Hot spots policing and crime prevention: A systematic review of randomized
controlled trials. Journal of Experimental Criminology, 1, 317-342.
Braga, A. A., Papachristos, A. V., & Hureau, D. M. (2012). The effects of hot spots policing on crime:
An updated systematic review and meta-analysis. Justice Quarterly, 1-31.
Braga, A. A., & Weisburd, D. L. (2011). The effects of focused deterrence strategies on crime: A
systematic review and meta-analysis of the empirical evidence. Journal of Research in
Crime and Delinquency, 1-36.
Braga, A. A., & Weisburd, D. L. (2012). The effects of “pulling levers” focused deterrence strategies
on crime. Campbell Systematic Reviews, 6, 1-90.
Burrell, N. A., Zirbel, C. S., & Allen, M. (2003). Evaluating peer mediation outcomes in educational
settings: A meta-analytic review. Conflict Resolution Quarterly, 23(1), 7-26.
10

Dagleish, D., & Myhill, A. (2004). Reassuring the public: A review of international policing
interventions. Londen: Home Office Research, Development and Statistics Directorate.
Elling, M. W. (2009). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving 'Nieuwe Perspectieven'.
Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload op 7-2-2013 van
www.nji.nl/jeugdinterventies
Esbensen, F. A. (2000). Preventing adolescent gang involvement. Office of Juvenile Justice and
Delinquency Prevention Bulletin.
Ferwerda, H. (2010). Aanpak problematische jeugdgroepen: Handreiking voor gemeenten. Den
Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Ferwerda, H.B., Leiden, I.M.G.G. van, Arts, N.A.M., & Hauber, A.R. (2006). Halt: Het Alternatief?
De effecten van Halt beschreven. Den Haag: Boom Juridische uitgevers, Advies- en
Onderzoeksgroep Beke, WODC.
Fisher, H., Montgomery, P., & Gardner, F. (2008a). Cognitive-behavioural interventions for
preventing youth gang involvement for children and young people (7-16). Campbell
Systematic Reviews, 8, 1-35.
Fisher, H., Montgomery, P., & Gardner, F. (2008b). Opportunities provision for preventing youth
gang involvement for children and young people (7-16). Campbell Systematic Reviews, 7, 1-
32.
Garrido, V., & Morales, L. A. (2007). Serious (violent or chronic) juvenile offenders: A
systematic review of treatment effectiveness in secure corrections. Campbell Systematic
Reviews, 7, 1-31.
Hodgkinson, J., Marshall, S., Berry, G., Newman, M., Reynolds, P., Burton, E., Dickson, K., &
Anderson, J. (2009). Reducing gang related crime: A systematic review of ‘comprehensive’
interventions. London: EPPI-Centre, Social Science Research Unit, Institute of Education,
University of London.
Landenberger, N. A., & Lipsey, M. W. (2005). The positive effects of cognitive–behavioral programs
for offenders: A meta-analysis of factors associated with effective treatment. Journal of
Experimental Criminology, 1, 451–476.
Lipsey, M. W., Landenberger N. A., & Wilson, S. J. (2007). Effects of cognitive-behavioral programs
for criminal offenders. Campbell Systematic Reviews, 6, 1-27.
Martineau, E. M. (2006). Too much tolerance: Hang-around youth, public space, the problem of
freedom in the Netherlands. New York: City University.
Noije, L. van, & Wittebrood, K. (2008). Sociale veiligheid ontsleuteld: Veronderstelde en werkelijke
effecten van veiligheidsbeleid. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Noije, L. van, & Wittebrood, K. (2009). Overlast en verloedering ontsleuteld: Veronderstelde en
werkelijke effecten van het Actieplan Overlast en Verloedering. Den Haag: Sociaal en
Cultureel Planbureau.
Noorda, J. J., & Veenbaas, R. H. (2006). Rondhangende jongeren. Den Haag: Wetenschappelijk
Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC).
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2008). Tussen flaneren en schofferen: Een constructieve
aanpak van het fenomeen hangjongeren. Den Haag: Raad voor Maatschappelijke
Ontwikkeling.
Telep, C. W., & Weisburd, D. (2012). What is known about the effectiveness of police practices in
reducing crime and disorder? Police Quarterly, 1-27.
Weisburd D., Telep C. W., Hinkle J. C., & Eck, J. E. (2008). The effects of problem-oriented policing
on crime and disorder. Campbell Systematic Reviews, 14, 1-88.
11

Welsh, B. P., & Farrington, D. P. (2004). Surveillance for crime prevention in public space: Results
and policy. Criminology and public policy, 3(3), 497-526.
Welsh, B. P., & Farrington, D. P. (2009). Public area CCTV and crime prevention: An updated
systematic review and meta-analysis, Justice Quarterly, 26(4), 716 -745.
Wong, J., Gravel, J., Bouchard, M., Morselli, C., & Descormiers, K. (2012). Effectiveness of street
gang control strategies: A systematic review and meta-analysis of evaluation studies.
Research and National Coordination Organized Crime Division, Law Enforcement and
Policy Branch Public Safety Canada.
12