Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
WWW.KIJKMAGAZINE.NL NR. 2 / <strong>2017</strong> / € 5,95<br />
VERLEGT JE HORIZON<br />
KIJK ANTWOORDT<br />
WAAROM ZIJN WE<br />
BANG VOOR SPINNEN?<br />
WAT IS HET DUURSTE<br />
MATERIAAL?<br />
ZIE JE WAT MET EEN<br />
LOSHANGEND OOG?<br />
DE NIEUWE<br />
EINSTEIN?<br />
THEORIE ZET<br />
ZWAARTEKRACHT<br />
OP Z’N KOP<br />
SMOGPROBLEEM<br />
VIJF SLIMME<br />
OPLOSSINGEN<br />
DOODZIEK<br />
VAN H ET<br />
KANTOOR<br />
GEZONDE WERKPLEK GEZOCHT<br />
SUKKELSEKS<br />
WAAROM MANNEN<br />
ER NIET OVER PRATEN<br />
COMPLOT!<br />
‘TRUMP IS HET<br />
SCHOOTHONDJE<br />
VAN POETIN’<br />
LITTLE RIP<br />
HET TRAGE<br />
EINDE VAN<br />
HET HEELAL<br />
BATTERIJCRISIS<br />
HEBBEN WE STRAKS<br />
NOG WEL GENOEG<br />
LITHIUM?
Tekst: Naomi Jansen | Beeld: Iurie Belegurschi/Caters/BSR<br />
2 2/<strong>2017</strong>
Schone<br />
slaapster<br />
Hoewel de Thrihnukagigur-vulkaan<br />
op IJsland al duizenden jaren niet tot<br />
een hoogtepunt is gekomen, blijft het<br />
riskant om naar de magmakamer van<br />
deze vuurspuwende berg af te reizen.<br />
Toch waagde een aantal daredevils –<br />
onder wie een fotograaf – het erop.<br />
Met behulp van een metalen bak<br />
en een hijskraan lieten ze zich naar<br />
een afschrikwekkende diepte van<br />
120 meter zakken. Het leverde deze<br />
prachtige foto op. Vanuit de magmakamer<br />
legde de kiekjesschieter de<br />
opening van de slapende vulkaan op<br />
de gevoelige plaat vast. En als je goed<br />
kijkt, zie je helemaal onderaan een<br />
van de andere waaghalzen. Misschien<br />
hadden we een vergrootglas bij deze<br />
KIJK-editie moeten doen…<br />
2/<strong>2017</strong> 3
6<br />
BRANDSTOFLOOS<br />
NIEUWS De EmDrive, een onmogelijk<br />
geacht aandrijfsysteem voor ruimtevaartuigen,<br />
kan misschien toch. En meer<br />
wetenschaps- en technologienieuws.<br />
13 LOVESICK<br />
COLUMN Verliefdheid iets moois? Nee<br />
hoor, het is eerder te vergelijken met<br />
een dwangneurose, een oogziekte of<br />
de griep. Erg romantisch wordt het dit<br />
keer niet bij Ronald Giphart.<br />
14 DWANGARBEID<br />
FEATURE Mensen die op een kantoor<br />
werken, kennen het: dag in, dag uit op<br />
je kont zitten, turend naar een beeldscherm.<br />
Kan dat ook anders?<br />
30<br />
24<br />
doelwit<br />
DUBIEUZE DONALD<br />
COMPLOT! De Amerikaanse president<br />
Donald Trump gelooft in behoorlijk wat<br />
complottheorieën, maar is nu zelf ook het<br />
van wilde samenzweringsverhalen.<br />
IN ‘T ZONNETJE<br />
NEDERTECH Voor ons is de zon opzoeken<br />
makkelijk: we vertrekken gewoon<br />
even naar een warm land. Zonnecellen<br />
hebben deze luxe niet, maar gelukkig<br />
helpen nieuwe sensors ze toch de zon<br />
te vinden.<br />
42 ONTMASKERD<br />
BITES Anthony kon zijn geluk niet op<br />
toen zijn mobiel eindelijk werd gestolen;<br />
met behulp van een virus was hij in<br />
staat de dief te volgen. En dat leverde<br />
een intrigerende docu op.<br />
54 REVOLUTIONAIR?<br />
FEATURE Met een nieuwe zwaartekrachttheorie<br />
rekent de Nederlandse<br />
natuurkundige Erik Verlinde af met<br />
donkere materie en donkere energie.<br />
Snijden zijn ideeën hout?<br />
60 GADGETS!<br />
TECH-TOYS Een koptelefoon zonder<br />
speakers, een fiets met ingebouwde<br />
smartphone-oplader, een slim horloge<br />
dat een baby zijn kleine beetje privacy<br />
ontneemt, en ander leuk spul.<br />
61<br />
62<br />
BIG BROTHER<br />
COLUMN Trump wil<br />
encryptie verbieden,<br />
zodat de overheid al<br />
je berichten kan lezen.<br />
En dat vindt Rolf Hut<br />
eng. Maar onze handige<br />
columnist heeft al een<br />
mooie oplossing in de vorm<br />
van een onkraakbaar doosje.<br />
OPEN GRENZEN<br />
FEATURE We kennen de beelden inmiddels<br />
maar al te goed: vluchtelingen<br />
die staan te dringen om een land binnen<br />
te komen. Kunnen we dit probleem<br />
niet oplossen door de poorten gewoon<br />
open te gooien?<br />
68 TIPTOP<br />
TO DO Welke boeken moet je beslist<br />
lezen en welke tentoonstellingen zijn<br />
absoluut de moeite waard om naartoe<br />
te gaan? De tips van deze maand.<br />
70 SMOGVRETERS<br />
FEATURE Van een smog-etende<br />
straat tot een gigantische stofzuiger:<br />
er wordt van alles geopperd om het<br />
hardnekkige smogprobleem aan te<br />
pakken. Welke uitvindingen hebben de<br />
meeste kans om ons van deze vorm van<br />
luchtvervuiling af te helpen?<br />
76 LUGUBER<br />
KIJK ANTWOORDT Kun je je oogbol<br />
uit zijn kas halen en er vervolgens nog<br />
steeds mee kijken? Deze en andere…<br />
eh… levensvragen beantwoord.<br />
79 DOMBOZUIPEN?<br />
COLUMN Een avondje doorzakken<br />
blijft niet zonder gevolgen. De dag<br />
erna heb je een flinke kater, en je zou<br />
door de drank een grote hoeveelheid<br />
hersencellen kwijt zijn. Ronald Veldhuizen<br />
zocht uit of dit echt het geval is.<br />
36<br />
Kunnen<br />
Word<br />
abonnee!<br />
Zie pagina<br />
10<br />
33<br />
LEGE BATTERIJ<br />
FEATURE De elektrische auto<br />
zorgt voor een enorme groei in<br />
de vraag naar lithium-ion-accu's.<br />
we er wel genoeg maken?<br />
MANNENZAKEN<br />
INTERVIEW Seksuoloog Wim Slabbinck<br />
weet alles van mannen met<br />
problemen tussen de lakens. KIJK<br />
vroeg hem het hemd van het lijf.<br />
4 2/<strong>2017</strong>
54<br />
70<br />
33<br />
22<br />
46<br />
Gordon<br />
24<br />
22<br />
MARTELGANG<br />
FAR OUT Als ons heelal uit elkaar wordt<br />
gescheurd, gebeurt dat misschien heel<br />
langzaam. Oftewel: een Little Rip in plaats<br />
van een Big Rip of een Big Freeze.<br />
WATERWEZENS<br />
BEELDREPO Negen bizarre dieren die<br />
je helaas niet in de sloot achter je huis<br />
tegenkomt. Dankzij fotograaf Luke<br />
kunnen we ze toch bewonderen.<br />
14<br />
76<br />
36<br />
EDITORIAL<br />
KESSELER<br />
Vakkundig<br />
W<br />
e hebben een mooi vak. Als KIJKredacteur<br />
mag je namelijk op kosten<br />
van de baas rondkijken in de wereld<br />
van wetenschap en techniek. Je zuigt daarbij zo<br />
ongeveer alle informatie op die je kunt vinden,<br />
filtert het in een speciaal kamertje onder het<br />
schedeldak en brouwt er dan een fraai artikel van.<br />
Dat doen we bij KIJK volgens de ‘wet’ van de<br />
Romeinse retoricus Quintilianus (ongeveer 25 tot<br />
110 na Christus). Toen ik zo’n 25 jaar geleden als<br />
piepjong journalistiekstagiairtje, met de natte<br />
Achterhoekse klei nog achter de oren voor KIJK<br />
ging werken, werd die wijsheid er stevig in<br />
gehamerd: ‘Men moet zo schrijven dat de lezer het<br />
begrijpt, of hij wil of niet.’ Quintilianus’ spreuk<br />
werd lang geleden op een stuk wit karton geplakt<br />
en staat sindsdien op een redactiekast.<br />
Af en toe is het verrotte lastig om je aan die wet te<br />
houden. Maar als het goed is, lukt het uiteindelijk<br />
om jullie als lezer door alle belangrijke onderdelen<br />
van een bepaald onderwerp te leiden. En na de<br />
laatste punt weet je dan wat je weten moet.<br />
Collega Leo Polak haalt graag een spreuk van de<br />
negentiende-eeuwse schrijver Nathaniel Hawthorne<br />
aan: ‘Easy reading is damn hard writing’.<br />
Nu de Achterhoekse klei vrij aardig is opgedroogd,<br />
weet ik hoe waar dat is en kijk ik met Hawthorne<br />
in het achterhoofd graag naar het werk van collega’s.<br />
Uiteraard staat deze KIJK vol met goede artikelen,<br />
maar zonder de rest van onze schrijvers tekort<br />
te willen doen, las ik het verhaal van Bruno van<br />
Wayenburg met extra bewondering (zie pagina<br />
54). Het gaat over de nieuwe zwaartekrachttheorie<br />
van Erik Verlinde, hoogleraar theoretische<br />
fysica aan de Universiteit van<br />
Amsterdam. Op dat gebied<br />
ben ik net zozeer een lezer als<br />
jullie, maar Bruno leidt ons<br />
vakkundig langs de gekromde<br />
ruimtetijd van Einstein,<br />
mysterieuze donkere<br />
materie, quantummechanica,<br />
entropie, en<br />
de wanorde van krioelende<br />
moleculen<br />
in een kopje<br />
thee. Bruno<br />
leverde een knap<br />
stukje werk en bij<br />
de laatste punt aangekomen,<br />
begreep<br />
ik (of ik wilde of niet)<br />
waar Verlinde jarenlang<br />
over heeft nagedacht.<br />
Onze ‘Quinti’ kan<br />
trots zijn.<br />
André Kesseler is coördinerend redacteur van KIJK.<br />
Reageren op deze column?<br />
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.<br />
BEELD COVER: ISTOCK/GETTY IMAGES/STUDIO ROOSEGAARDE, BOB BRONSHOF/HH, INHOUDSOPGAVE: SPL/ANP, GETTY IMAGES, ISTOCK/GETTY IMAGES, LUKE GORDON/BARCROFT MEDIA/BSR<br />
2/<strong>2017</strong> 5
ieuws<br />
Nieuws uit de wereld van wetenschap en technologie<br />
heet van de naald lezen? Reageren op een bericht?<br />
Ga naar www.kijkmagazine.nl!<br />
Tekst: Naomi Jansen, Maartje Cooijman, André Kesseler en Jean-Paul Keulen<br />
FF WACHTEN NOG…<br />
Jongens of meisjes op scooters<br />
pizza’s laten rondbrengen? Wat<br />
ouderwets! Domino’s stuurde onlangs<br />
voor het eerst een drone naar<br />
hongerige klanten in Whangaparaoa<br />
(Nieuw-Zeeland). Met 30 kilometer<br />
per uur leverde het onbemande<br />
vliegtuigje twee pizza’s af bij een huis<br />
dat het wist te vinden met behulp<br />
van gps. Op dit moment kun je alleen<br />
in Nieuw-Zeeland bij Domino’s een<br />
pizza door een drone laten bezorgen,<br />
maar het bedrijf wil de dienst onder<br />
meer uitbreiden naar Nederland en<br />
België. Yes!<br />
Bronnen: New Atlas, Quartz<br />
NET ECHT<br />
Bij de opleiding van verloskundigen<br />
worden oefenmodellen gebruikt. Ze<br />
bestaan meestal uit een vrouwelijke<br />
romp en een namaakbaby. Maar die<br />
baby blijkt niet altijd zo nep te zijn<br />
geweest. Conservator Mieneke te<br />
Hennepe ving namelijk een glimp op<br />
van botmateriaal in een achttiendeeeuwse<br />
zeemleren oefenpop uit de<br />
collectie van het Leidse Museum<br />
Boerhaave. Ze besloot deze pop<br />
onder de CT-scan te leggen. En zo<br />
ontdekte ze dat er een compleet<br />
skelet in was verwerkt. Of de Leidse<br />
studenten die jarenlang met deze<br />
pop oefenden dit hebben geweten,<br />
is onduidelijk.<br />
Bron: Museum Boerhaave<br />
ASTRONAMOLOGIE<br />
Sirius, Betelgeuze, Rigel… Allemaal<br />
geaccepteerde namen van sterren die<br />
prominent aan de hemel staan. Maar<br />
officieel heetten ze tot voor kort<br />
respectievelijk Alfa Canis Majoris,<br />
Alfa Orionis en Beta Orionis, waarbij<br />
de Griekse letters staan voor de<br />
helderheid van de ster. De Internationale<br />
Astronomische Unie heeft daar<br />
verandering in gebracht door 227<br />
sterrennamen officieel te accepteren.<br />
Een aantal daarvan klinkt bekend:<br />
Regulus, Vega, Bellatrix… Andere<br />
namen, zoals Zubenelgenubi en<br />
Zubeneschamali, zijn wat obscuurder.<br />
Bron: IAU<br />
Nieuwe hoop voor<br />
brandstofloze ruimtevaart<br />
NASA-onderzoekers vinden aanwijzingen dat een<br />
‘onmogelijk’ aandrijfsysteem misschien toch te<br />
realiseren is.<br />
Zonder brandstof snel door de ruimte reizen: al bijna<br />
vijftien jaar beweren verschillende onderzoekers dat<br />
het met de zogeheten EmDrive zou kunnen. Anderen<br />
zijn sceptisch, omdat dit aandrijfsysteem de natuurwetten<br />
lijkt te tarten.<br />
De EmDrive moet elektrische energie in een stuwende<br />
kracht omzetten door microgolven in een<br />
afgesloten ruimte heen en weer te laten kaatsen.<br />
NASA-onderzoekers hebben nu aangetoond dat dit<br />
aandrijfsysteem in vacuüm een stuwkracht van 1,2<br />
millinewton per kilowatt kan produceren.<br />
“Dat is niet veel”, mailt de Nederlandse ruimtevaartdeskundige<br />
Erik Laan. “Een dergelijke kracht voel je<br />
niet eens met je hand. Maar als je in de ruimte bent en<br />
je kunt het systeem onbeperkt aan laten staan, dan<br />
gaat het letterlijk en figuurlijk al snel heel hard.” Laan<br />
laat zich dan ook enthousiast uit over de studie. “Dit<br />
is gedegen werk van betrouwbare onderzoekers, dat<br />
de natuurkunde echt op zijn kop kan zetten.”<br />
Het heeft allemaal te maken met de derde wet van<br />
Newton, oftewel de wet van behoud van impuls.<br />
Volgens deze wet volgt er op een actie altijd een<br />
reactie. Met andere woorden: een object kan alleen<br />
stuwkracht produceren als het een massa uitstoot.<br />
De EmDrive lijkt deze wet aan zijn laars te lappen.<br />
Toch zijn er volgens Laan nog wel een paar dingen<br />
te doen voordat we echt van een werkende Em-<br />
Drive kunnen spreken. Zo benadrukt hij – net als de<br />
NASA-onderzoekers trouwens – dat de uitzetting ten<br />
gevolge van warmte tijdens het uitgevoerde experiment<br />
effect kan hebben gehad op de meetresultaten.<br />
Dit moet worden uitgesloten. Daarnaast moet het<br />
experiment met nieuwe hardware en nieuwe testfaciliteiten<br />
te herhalen zijn.<br />
Ook sterrenkundige Lucas Ellerbroek juicht het<br />
onderzoek toe. “Dit betekent dat meer wetenschappers<br />
de uitdaging zullen aangaan om deze vondst te<br />
weerleggen”, mailt hij. “Zo zullen we inzicht krijgen in<br />
de vraag of de EmDrive er ooit gaat komen, of dat het<br />
idee voorgoed in de ijskast kan worden gezet.” NJ<br />
Bronnen: Journal of Propulsion and Power, Forbes, Medium<br />
6 2/<strong>2017</strong>
ALAIN HERZOG/EPFL<br />
Breinzendertje<br />
laat verlamde<br />
aap weer lopen<br />
Voor het eerst zijn wetenschappers erin<br />
geslaagd een deels verlamde primaat te laten<br />
lopen met behulp van een draadloos hersenimplantaat.<br />
Al tijden wordt er gezocht naar een manier om<br />
verlamde mensen weer te laten lopen, zodat ze<br />
niet meer aan hun rolstoel zijn gebonden. De<br />
Zwitserse onderzoeker Grégoire Courtine heeft<br />
het nu samen met enkele collega’s voor elkaar<br />
gekregen om deels verlamde resusaapjes letterlijk<br />
op de been te helpen dankzij een zendertje<br />
in de hersenen.<br />
Dat werkt als volgt. Het draadloze breinimplantaat<br />
vangt signalen op als de apen – die een<br />
beschadigd ruggenmerg hebben – hun benen<br />
willen bewegen. Deze activiteit gaat in realtime<br />
naar een computer die hem ‘vertaalt’ en de signalen<br />
vervolgens doorseint naar een apparaatje<br />
in de apenrug. Het implantaat stuurt op zijn<br />
beurt een groepje beenspieren aan. Dankzij dit<br />
systeem was een van de resusaapjes zes dagen<br />
na het implanteren van het zendertje in staat<br />
om weer vrij redelijk te lopen. Een tweede aap –<br />
met een ergere beschadiging aan zijn ruggenmerg<br />
– kon dat na twee weken.<br />
De meeste componenten in het apparaat zijn<br />
veilig voor gebruik bij mensen. Dus laat het<br />
zendertje binnenkort bijvoorbeeld dwarslaesiepatiënten<br />
weer lopen? Dat lijkt te<br />
optimistisch. Een rechtop lopend organisme<br />
zoals de mens is op deze manier lastiger op de<br />
been te krijgen dan een viervoeter, wat een resusaap<br />
hoofdzakelijk is. Dit heeft met de balans<br />
te maken. Ook werkt het systeem (nog) niet bij<br />
heel ernstige gevallen.<br />
Wel denkt Courtine dat het zendertje binnen vijf<br />
jaar mensen met een beschadigd ruggenmerg<br />
kan helpen bij het revalideren. Daardoor zal de<br />
verbinding tussen het brein, de wervelkolom en<br />
de benen van de patiënt sneller herstellen. NJ<br />
Bronnen: Nature, The Guardian, Washington Post<br />
AAN HET WOORD<br />
‘Ranomi had<br />
opnieuw goud<br />
kunnen pakken’<br />
Hoe moet je je vingers houden<br />
om zo snel mogelijk te kunnen<br />
zwemmen? Josje van Houwelingen<br />
(TU Eindhoven) en haar<br />
collega’s zochten het uit.<br />
Wat hebben jullie ontdekt?<br />
“Wij hebben aangetoond dat je de voortstuwende<br />
werking van de handen tijdens het<br />
zwemmen kunt vergroten door een kleine<br />
vingerspreiding te gebruiken. Een halve<br />
vingerbreedte is het beste.”<br />
Hoe hebben jullie dit ontdekt?<br />
“We voerden onder andere computersimulaties<br />
uit met 3D-modellen van handen die<br />
verschillende vingerspreidingen hadden. Ook<br />
hebben we deze virtuele handen uitgeprint<br />
met een 3D-printer en er in een windtunnel<br />
experimenten mee gedaan.”<br />
Waarom is dit van belang?<br />
“Het zou uiteraard heel interessant kunnen<br />
zijn voor topzwemmers. Nu weet ik niet<br />
hoe makkelijk het is om je vingers in deze<br />
optimale positie te houden, maar aangezien<br />
sommige zwemkampioenen hun starthouding<br />
door intensief oefenen zeer nauwkeurig kunnen<br />
aanpassen, lukt ze dat misschien ook met<br />
hun vingers.”<br />
En hoeveel seconden tijdwinst<br />
kan dat dan opleveren?<br />
“Uit een grove schatting blijkt dat het gebruik<br />
van de optimale vingerspreiding op de<br />
50 meter vrije slag tot een verbetering van<br />
0,6 seconde ten opzichte van ‘gesloten handen’<br />
leidt. Als we kijken naar de damesfinale<br />
op die afstand tijdens de laatste Olympische<br />
Spelen in Rio de Janeiro, waar de nummers<br />
één tot en met zes binnen 0,12 seconde van<br />
elkaar eindigden, zou dat een heel ander<br />
erepodium betekenen. Ranomi Kromowidjojo<br />
had dan zomaar, net als in 2012 in Londen,<br />
goud kunnen pakken.” NJ<br />
TU/E, BART VAN OVERBEEKE<br />
2/<strong>2017</strong> 7
ieuws<br />
GIECHELBUI<br />
Ratten hebben de grootste lol<br />
wanneer ze worden gekieteld. Ze<br />
lachen dan zelfs. Weliswaar op een<br />
toonhoogte die wij niet kunnen<br />
horen, maar toch. Met behulp van<br />
elektrodes hebben onderzoekers nu<br />
achterhaald welke hersengebieden<br />
actief zijn wanneer ratten plezier beleven<br />
aan kriebelen. Hieruit blijkt dat<br />
de dieren het leuk vonden om op hun<br />
buik, onder de pootjes en op de rug<br />
te worden gekieteld. Maar dat is niet<br />
het geval als je ze op een fel verlicht<br />
vlak zet, want daardoor raken ze<br />
gestrest en zijn de ‘kietelgebieden’ in<br />
het rattenbrein veel minder actief.<br />
Bronnen: Science, New Scientist<br />
BROKKENPILOOT<br />
De bouw van de USS Zumwalt,<br />
het eerste ‘stealth-ship’ van de<br />
Amerikaanse marine, ging gepaard<br />
met veel financiële en technische<br />
problemen. Maar afgelopen najaar<br />
was hij dan eindelijk onderweg naar<br />
zijn nieuwe thuishaven, San Diego.<br />
Tijdens die reis kwam de Zumwalt<br />
nogal onzacht in aanraking met een<br />
wand van het Panamakanaal. Het 4<br />
miljard euro kostende schip kon pas<br />
verder nadat het was gerepareerd.<br />
Volgens de planning gaat de Zumwalt<br />
in 2018 deel uitmaken van de<br />
United States Pacific Fleet. Maar dan<br />
moet hij natuurlijk niet steeds overal<br />
tegenaan varen, want dan duurt het<br />
wellicht nog een paar jaar langer.<br />
Bronnen: Popular Mechanics, The Drive<br />
STRIPPROBLEEM<br />
Kunstmatige intelligentie is in staat<br />
om ons te verslaan met schaken of<br />
het Aziatische bordspel go, en lost<br />
ook een Rubiks kubus veel sneller<br />
op. Maar de mens is in ten minste<br />
één ding nog altijd beter dan A.I.:<br />
voorspellen hoe stripverhalen<br />
aflopen. Om tot deze conclusie te<br />
komen, leerden onderzoekers uit de<br />
VS computers allereerst hoe ze een<br />
stripverhaal konden lezen. Vervolgens<br />
moesten de apparaten uit een<br />
reeks kiezen welk plaatje het verhaal<br />
zou afsluiten. Hoewel mensen hier<br />
weinig problemen mee hebben, blijkt<br />
kunstmatige intelligentie de plank<br />
volledig mis te slaan.<br />
Bron: ArXiv.org<br />
Oeroud ijs moet<br />
klimaatgeschiedenis<br />
onthullen<br />
BAS<br />
Europese onderzoekers boren in Antarctica naar ijs<br />
uit het verre verleden, om inzicht te krijgen in het<br />
klimaat van nu.<br />
Een team van Europese wetenschappers is onlangs<br />
naar het oostelijke deel van Antarctica afgereisd<br />
om extreem diepe ijsboringen te verrichten. Aan<br />
de hand van de zo verkregen ijskernen willen ze 1,5<br />
miljoen jaar teruggaan in de klimaatgeschiedenis<br />
van de aarde. In het ijs zitten luchtbelletjes opgesloten.<br />
Dat zijn in feite tijdcapsules met lucht uit de<br />
periode waarin het ijs bevroor. De samenstelling van<br />
die lucht kan wetenschappers veel vertellen over<br />
het klimaat dat er toen heerste.<br />
In 2000 hebben wetenschappers al ijs omhoog<br />
gehaald met 800.000 jaar oude lucht erin. “Nu willen<br />
we die periode verdubbelen om een belangrijke<br />
verschuiving in het klimaat van de aarde te kunnen<br />
onderzoeken”, zegt Robert Mulvaney, de chef van<br />
de ploeg wetenschappers. “Die vond ongeveer<br />
1 miljoen jaar geleden plaats.”<br />
Deze klimaatverschuiving is van belang voor de<br />
aarde van nu, legt Mulvaney uit. “We willen kunnen<br />
voorspellen hoe ons klimaat reageert op de<br />
uitstoot van broeikasgassen. Daarom moeten we<br />
de interactie begrijpen tussen de atmosfeer en het<br />
klimaat onder verschillende omstandigheden in de<br />
geschiedenis van de aarde.”<br />
De onderzoekers hebben goede hoop op het vinden<br />
van nog veel ouder Antarctica-ijs. Daarvoor zullen<br />
ze overigens heel diep moeten boren: tot minstens<br />
3 kilometer onder het oppervlak. KL<br />
Bronnen: BAS, BBC<br />
“Er is een<br />
grote kans dat we<br />
een universeel<br />
basisinkomen krijgen<br />
– of iets in die richting –<br />
door automatisering.”<br />
Elon Musk denkt dat hetzelfde basisinkomen<br />
voor iedereen een oplossing is als<br />
robots onze banen overnemen.<br />
Bronnen: Gizmodo,<br />
The Independent<br />
8 2/<strong>2017</strong>
SPECS<br />
Naam: XB-1 Supersonic Demonstrator<br />
Spanwijdte: 5,2 meter<br />
Lengte: 20,7 meter<br />
Startgewicht: 6100 kilogram<br />
Uiteindelijke snelheid: 2335 km/u<br />
Vliegbereik: 1852 kilometer<br />
TOM COOPER/GETTY IMAGES<br />
Cijfers<br />
127<br />
Aantal mensen dat is overleden<br />
bij het nemen van een selfie sinds<br />
maart 2014, de eerste keer dat een<br />
selfie death in het nieuws kwam.<br />
76<br />
Aantal selfie deaths in India; meer<br />
dan de helft van het wereldwijde<br />
totaal. Deze hoge score wordt deels<br />
verklaard door de Indiase gewoonte<br />
om met een vriend of vriendin bij<br />
of op een treinspoor te poseren,<br />
als symbool voor eeuwigdurende<br />
vriendschap.<br />
‘Stil’ supersoon<br />
vliegtuig in aantocht<br />
Onlangs is het prototype van een nieuw supersoon<br />
passagierstoestel gepresenteerd: de XB-1 Supersonic<br />
Demonstrator.<br />
Zijn koosnaampje luidt Baby Boom, maar voluit<br />
heet hij XB-1 Supersonic Demonstrator. We hebben<br />
het over het prototype van een vliegtuig om<br />
nieuwe technologieën voor supersoon vliegen te<br />
testen. Over vijf tot tien jaar hoopt de ontwikkelaar<br />
ervan, Boom Technology, op basis van deze<br />
kleine voorloper een passagierstoestel te hebben<br />
gebouwd dat sneller dan het geluid kan vliegen.<br />
De Baby Boom is een 1-op-3-schaalmodel van dat<br />
geplande verkeersvliegtuig. Hij kan twee personen<br />
vervoeren en heeft een spanwijdte van iets meer<br />
dan 5 meter. Het uiteindelijke toestel moet een<br />
spanwijdte van 18 meter krijgen en 61 passagiers<br />
kunnen vervoeren. Tegen het einde van dit jaar<br />
zal de Baby Boom in Denver subsone testvluchten<br />
maken. Daarna moet op Edwards Air Force Base in<br />
Californië sneller dan het geluid worden gevlogen.<br />
Het laatste supersone passagiersvliegtuig was<br />
uiteraard de in 2003 ‘gepensioneerde’ Concorde.<br />
Maar die mocht alleen boven de oceaan zijn maximumsnelheid<br />
halen, omdat het doorbreken van<br />
de geluidsbarrière voor een behoorlijk harde knal<br />
zorgt. Dankzij betere materialen en efficiëntere<br />
straalmotoren moet deze sonic boom bij toekomstige<br />
supersone vliegtuigen minder luidruchtig zijn.<br />
Door voormalige medewerkers van onder andere<br />
SpaceX, Boeing en Lockheed Martin in dienst te<br />
nemen, zet Boom Technology in elk geval een stap<br />
in de goede richting. Een aantal van deze bedrijven<br />
werkt namelijk ook aan technieken voor relatief<br />
stille supersone toestellen. NJ<br />
Bronnen: Extreme Tech, Flight Global<br />
Bron: MIT Technology Review<br />
47<br />
Aantal gemummificeerde krokodillenbaby’s<br />
dat het Rijksmuseum van<br />
Oudheden onlangs ontdekte in een<br />
2000 jaar oude krokodillenmummie<br />
uit de egyptologische collectie.<br />
Bronnen: ScienceAlert, BBC<br />
4425<br />
De hoeveelheid satellieten die<br />
SpaceX wil lanceren om iedereen ter<br />
wereld toegang tot het internet te<br />
geven.<br />
Bron: Futurism<br />
VOOR TROUWE KIJKERS<br />
In elke editie van KIJK belonen we een<br />
aantal van onze trouwste abonnees<br />
met een leuke prijs.<br />
Deze keer geven we De kloten van de<br />
mus weg. In deze paperback is een<br />
reeks nieuwe, droogkomische dierencolumns<br />
van bioloog (en ex-KIJKcolumnist!)<br />
Kees Moeliker gebundeld.<br />
Kost € 19,99 in de winkel, maar<br />
de volgende vijf lezers krijgen het<br />
boek gratis toegestuurd:<br />
J. Beijert, Assen<br />
T. Gronloh-Mey, Amstelveen<br />
J. Berckmans, Balen (BE)<br />
R. v.d. Wereld, Oude Wetering<br />
F. Kloosterman, Utrecht<br />
300.000.000<br />
Aantal dollar (omgerekend: 283<br />
miljoen euro) dat een groep rijke<br />
Texanen uitgeeft om de ultieme<br />
survival bunker te bouwen. Die moet<br />
ondergrondse kamers, luchtsluizen<br />
en zelfs een kamer voor DNA-opslag<br />
krijgen.<br />
Bron: Popular Mechanics<br />
2/<strong>2017</strong> 9
WORD NU ABONNEE<br />
12x KIJK +<br />
SCHEURKALENDER <strong>2017</strong><br />
+<br />
Ook<br />
leuk als<br />
cadeau!<br />
RUIM 52 % KORTING!<br />
NU VOOR MAAR<br />
€ 39, 95<br />
GA NAAR KIJKMAGAZINE.NL/JAARKALENDER OF BEL 085 - 888 56 61
Cijfers<br />
China test verontrustende raket<br />
Het wordt een zorgwekkende ontwikkeling voor<br />
het Westen genoemd: een geavanceerde air-toair-raket<br />
van Chinese makelij.<br />
Onlangs vuurde een Chinese J-16 straaljager een<br />
nieuwe langeafstandsraket af die succesvol een<br />
drone vernietigde. Volgens experts gaat het om<br />
een indrukwekkend stuk oorlogstechniek.<br />
De raket heeft naar schatting een lengte van 5,7<br />
meter en een middellijn van zo’n 30 centimeter.<br />
Hij zou doelen op 300 kilometer afstand kunnen<br />
raken. Dat is vier keer zo ver als de Amerikaanse<br />
AIM-120, die onder andere onze eigen luchtmacht<br />
heeft voor de F-16’s. Maar het maximale bereik van<br />
deze Chinese VLRAAM (very long-range air-to-air<br />
missile) is waarschijnlijk nog groter: tussen de 400<br />
en 500 kilometer.<br />
Ook het feit dat de raket dankzij een bijzonder<br />
krachtige motor zesmaal de geluidssnelheid haalt,<br />
kun je verontrustend noemen. De AIM-120 gaat<br />
niet harder dan viermaal de geluidssnelheid.<br />
Nadat de radargeleide raket op 15 kilometer<br />
hoogte is gelanceerd, klimt hij nog eens 15 kilo-<br />
meter. De ijle lucht daar biedt minder weerstand.<br />
Een heel eind verderop moet het wapen zich van<br />
boven op zijn doelwit storten, dat gezien het<br />
bereik en de snelheid van de raket weinig overlevingskansen<br />
heeft.<br />
De vraag is of de Amerikanen snel een antwoord<br />
zullen vinden op deze machtige raket. Anders kan<br />
die tot een verschuiving in de militaire machtsbalans<br />
tussen China en het Westen leiden. KL<br />
Bronnen: Popular Science, Defense World<br />
160<br />
Snelheid in kilometers per uur die<br />
de 12 gram wegende guanovleermuis<br />
in horizontale vlucht kan bereiken,<br />
zo blijkt uit nieuw onderzoek.<br />
Daarmee is hij het snelste vliegende<br />
dier ter wereld. Horizontaal gezien<br />
dan; de slechtvalk haalt bijvoorbeeld<br />
snelheden van 350 kilometer<br />
per uur tijdens een duikvlucht.<br />
112<br />
Snelheid in kilometers per uur die<br />
de vorige recordhouder in horizontale<br />
vlucht bereikte: de gierzwaluw.<br />
Batterijen van diamant<br />
als kernopslag?<br />
Wetenschappers hopen de wereld een beetje<br />
schoner te maken door kernafval op te slaan in<br />
batterijen. Of is dat een te ambitieus idee?<br />
Bij het opwekken van kernenergie komt een<br />
hoop gevaarlijk afval vrij. En opslagmethodes<br />
uit het verleden blijken lang niet altijd zo veilig<br />
als was voorzien. Dus wat te doen? Onderzoekers<br />
van de Universiteit van Bristol hebben een<br />
mogelijke oplossing voor dit probleem bedacht.<br />
Ze willen kernafval inkapselen in diamanten en<br />
het zo omtoveren tot een batterij.<br />
De nucleaire deeltjes moeten een interactie<br />
aangaan met het kristalrooster van de diamanten,<br />
wat elektriciteit oplevert. De diamanten<br />
krijgen een coating om de schadelijke straling<br />
van het kernafval ‘binnenboord’ te houden.<br />
Op dit moment is met behulp van nikkel-63<br />
een prototype van de diamantbatterij<br />
gemaakt. Nikkel-63 is een<br />
instabiele isotoop met een<br />
halveringstijd van ruim een<br />
eeuw, wat betekent dat<br />
hij vijftig jaar zal werken.<br />
Maar de onderzoekers zien<br />
koolstof-14 als een betere<br />
kandidaat. Deze isotoop,<br />
die een halveringstijd van<br />
maar liefst 5730 jaar heeft,<br />
willen ze uit de grafietblokken<br />
halen die in kerncentrales worden gebruikt.<br />
Een batterij die honderden of duizenden jaren<br />
meegaat, zou natuurlijk fantastisch zijn. Maar<br />
we mogen niet te vroeg juichen. Er is bijvoorbeeld<br />
nog geen wetenschappelijk artikel over<br />
dit onderwerp gepubliceerd. Ook moeten de<br />
onderzoekers nog bewijzen dat koolstof-14 echt<br />
werkt in een ‘kernbatterij’. Los daarvan zou het<br />
uiteindelijk niet om grote hoeveelheden energie<br />
gaan, zodat op dit moment nauwelijks te zeggen<br />
valt welke apparaten er in de toekomst mee<br />
kunnen worden uitgerust. NJ<br />
Bronnen: New Atlas,<br />
Engadget<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
Bronnen: Royal Society Open Science,<br />
Science News<br />
1,5<br />
miljoen<br />
Aantal euro dat een nieuwe studie<br />
naar brood gaat kosten. Nederland<br />
zal in dit onderzoek het voortouw<br />
nemen. De studie moet internetverhalen<br />
over gezondheidsklachten<br />
door granen bevestigen of er juist<br />
mee afrekenen.<br />
Bron: Volkskrant<br />
120<br />
Aantal tekeningen van boten dat<br />
is gevonden in een 3800 jaar oude<br />
tombe in Egypte. Hierin lagen ook<br />
de resten van een houten boot. Gedacht<br />
wordt dat deze ‘bootput’ aan<br />
farao Senoeseret III toebehoorde.<br />
Bronnen: The International Journal of<br />
Nautical Archeology, National Geographic<br />
2/<strong>2017</strong> 11
ieuws<br />
J. ROGERS, NORTHWESTERN UNIVERSITY<br />
DRIE VRAGEN<br />
Pleister checkt<br />
je gezondheid<br />
met zweet<br />
1<br />
Wat is er ontwikkeld?<br />
Amerikaanse onderzoekers<br />
hebben een pleister ontwikkeld die<br />
de drager ervan kan laten weten<br />
hoe het is gesteld met de algemene<br />
gezondheid en de vochtbalans van<br />
zijn of haar lichaam. Dat doet deze<br />
pleister door zweet op te vangen en<br />
het naar verschillende compartimenten<br />
te vervoeren. Hier reageert het<br />
met chemicaliën, wat voor verkleuringen<br />
zorgt. Deze kleuren worden<br />
vervolgens naar een smartphone-app<br />
gestuurd, die ze interpretereert. Zo<br />
krijg je onder andere informatie over<br />
de zuurgraad en het glucosegehalte.<br />
Is deze ster<br />
de rondste<br />
van allemaal?<br />
De meeste sterren zijn niet perfect rond. Toch is er<br />
eentje die aardig in de buurt komt.<br />
Kepler 11145123 is vele lichtjaren van ons verwijderd,<br />
maar dat weerhield wetenschappers van<br />
het Max Planck Instituut er niet van om hem op te<br />
meten. En daar kwam een verrassende uitslag uit:<br />
deze ster lijkt bijna perfect rond te zijn.<br />
Over het algemeen hebben sterren en planeten een<br />
ellipsvorm. Zo is de zon circa tien kilometer breder<br />
dan hij lang is. Maar bij Kepler 11145123 is dat verschil<br />
minimaal. Hoewel de ster met een middellijn<br />
van 1,5 miljoen kilometer groter dan de zon is, puilt<br />
hij bij zijn evenaar maar ongeveer 3 kilometer uit. Op<br />
zo’n grote schaal is dat te verwaarlozen.<br />
Om de omtrek van de ster te meten, maakten de<br />
wetenschappers gebruik van de natuurlijke trillingen<br />
die het hemellichaam uitzendt. Deze trillingen<br />
verraden de vorm van de ster. Hoogleraar sterrenkunde<br />
Paul Groot (Radboud Universiteit Nijmegen)<br />
vergelijkt de techniek met een bel. “Als een bel niet<br />
exact de goede vorm heeft, krijg je een ‘vals’ geluid<br />
met boventonen. Aan het geluid kun je dus de vorm<br />
van de bel afleiden. Hier is hetzelfde gedaan. Door<br />
de trillingen nauwkeurig te meten en te vergelijken,<br />
kun je vaststellen welke vorm een ster heeft.”<br />
De wetenschappers zijn niet van plan om nu met<br />
hun onderzoek te stoppen. Ze willen de methode<br />
op meerdere hemellichamen toepassen. Wie weet<br />
komen ze dan een écht perfecte bol tegen. MC<br />
Bronnen: Science Advances, MPG, New Atlas<br />
2<br />
Waarom is dat<br />
belangrijk?<br />
Er zijn al apparaten die aan de hand<br />
van ons zweet kunnen vaststellen<br />
hoe het ervoor staat met onze<br />
gezondheid. Deze systemen bevatten<br />
echter vaak elektronica die gauw<br />
stukgaat door bewegingen. Bij deze<br />
slimme pleister is dat niet het geval.<br />
Verder heeft hij tijdens tests, waarbij<br />
proefpersonen de plakkers op hun<br />
armen en benen droegen, betrouwbaardere<br />
resultaten gegeven dan die<br />
andere apparaten.<br />
Deneb<br />
Vega<br />
SPECS<br />
Naam: Kepler 11145123<br />
Middellijn: 1,5 miljoen kilometer<br />
Afstand tot de aarde: 5000 lichtjaren<br />
Uitpuiling: ongeveer 3 kilometer<br />
Melkweg<br />
3<br />
Wat moet er nu<br />
gebeuren?<br />
Uitgebreide tests met meer proefpersonen<br />
zijn nodig voordat de<br />
pleisters in productie kunnen worden<br />
genomen. Vervolgens vormen<br />
sporters een voor de hand liggende<br />
doelgroep, maar de wetenschappers<br />
hopen dat ook ziekenhuizen deze<br />
pleisters gaan gebruiken. Ze willen<br />
namelijk varianten ontwikkelen die<br />
bloed kunnen screenen op diabetes<br />
en taaislijmziekte, zodat prikken niet<br />
meer nodig is. NJ<br />
Bronnen: Science Translational Medicine,<br />
Digital Trends, Volkskrant<br />
MARK A. GARLICK<br />
Kepler 11145123<br />
Zon<br />
12 2/<strong>2017</strong>
MATJAZ KUNTNER<br />
“Wees je bewust<br />
van de geschiedenis<br />
van je vakgebied<br />
– de terugloop van<br />
bibliotheken maakt het<br />
makkelijk deze<br />
te vergeten.”<br />
Advies van de oudste Australische<br />
wetenschapper, de 102-jaar oude David<br />
Goodall, aan jonge onderzoekers.<br />
Bron: Newscientist<br />
Spin speelt<br />
voor blad<br />
Camouflage ten top: een spin die nauwelijks is te onderscheiden<br />
van het blad van een boom.<br />
Ben je als de dood voor spinnen en houd je ze het liefst in het<br />
vizier? Met het exemplaar dat onlangs in het zuidwesten van<br />
China opdook, gaat dat niet zo gemakkelijk: het achtpotige dier<br />
ziet eruit als een blad. En het heeft zo zijn best gedaan om op<br />
iets plantaardigs te lijken dat de patronen op zijn lijf heel erg op<br />
nerven lijken.<br />
Matjaz Kuntner van het Smithsonian Institution is bedreven in<br />
het zoeken naar spinnen – hij liever dan wij. Maar deze spin had<br />
de Sloveense arachnoloog bijna over het hoofd gezien. Tijdens<br />
een wandeling in het regenwoud van de provincie Yunnan ontdekte<br />
hij een zijden draadje tussen een blad en een boomtak.<br />
Dat blad bleek dus een spin te zijn.<br />
En alsof de spin zo al niet gecamoufleerd genoeg is, verzamelt<br />
hij ook bladeren om zich heen om nog minder op te vallen. Of<br />
het dier dit doet om zich voor roofdieren te verstoppen of om<br />
een prooi te kunnen besluipen, is nog niet duidelijk. Maar waarschijnlijk<br />
komt het bij allebei van pas.<br />
Het is de eerste keer dat Kuntner en zijn collega’s deze spin<br />
hebben gezien. Ze vermoeden dan ook dat het om een nieuw<br />
ontdekte soort gaat. Maar genetische tests moeten uitwijzen of<br />
we hier daadwerkelijk te maken hebben met een onbekend<br />
exemplaar of dat dit creepy beestje al op de soortenlijst staat.<br />
NJ<br />
Bronnen: Journal of Arachnology, National Geographic<br />
COLUMN<br />
GIPHART<br />
Oogziekte<br />
V<br />
erliefdheid is een oogziekte. Dat zegt de Vlaamse seksuoloog<br />
Wim Slabbinck in het interview verderop in deze KIJK. Deze<br />
mooie zin komt van professor Alfons Vansteenwegen, een<br />
Vlaamse goeroe op het gebied van seksualiteit. Vansteenwegen heeft er<br />
in vele boeken op gehamerd dat verliefdheid en liefde vaak door elkaar<br />
worden gehaald.<br />
Verliefdheid is eigenlijk een gemoedstoestand die te vergelijken valt<br />
met griep. Wie verliefd is, wordt overvallen door een intens gevoel<br />
van aantrekkingskracht voor een ander. In zijn bestseller Liefde is een<br />
werkwoord legt Vansteenwegen uit dat verliefdheid een obsessie is<br />
die letterlijk blind maakt en<br />
anders doet kijken naar de<br />
wereld en het object van liefde.<br />
Verliefden zien hun beminde<br />
door een roze bril, ze adoreren,<br />
smachten en projecteren. Hun<br />
‘oogziekte’ zorgt ervoor dat ze<br />
bij hun geliefde dingen zien die<br />
‘Verliefde mensen<br />
adoreren, smachten<br />
en zien bij hun geliefde<br />
dingen die er niet zijn’<br />
er niet zijn. Het beeld van een geliefde kan – in de ogen van de verliefde<br />
– onrealistische, vaak mythische proporties krijgen.<br />
‘Oogziekte’ is niet de enige metafoor die de wetenschap heeft bedacht<br />
voor verliefdheid. Andere wetenschappers (zoals de Vlaamse seksuoloog<br />
Ilse Reynders) noemen verliefdheid een ‘dwangneurose’. De Italiaanse<br />
psychiater Donatella Marazziti deed onderzoek naar verliefdheid<br />
en vergeleek het serotoninegehalte in de hersenen van smoorverliefde<br />
mensen met patiënten die worden geplaagd door dwangneuroses. Ze<br />
nam twintig personen die onlangs smoorverliefd waren geworden en<br />
vergeleek deze met twintig mensen die waren gediagnostiseerd met<br />
een obsessieve-compulsieve stoornis en twintig ‘normale mensen’.<br />
Het resultaat was een sterke gelijkenis tussen lieden in an early romantic<br />
phase en patiënten die leden aan dwangneuroses. Het deed de<br />
wetenschappers concluderen dat verliefdheid sporen van geestesziekte<br />
in zich draagt.<br />
Met andere woorden: verliefdheid maakt mensen op<br />
een bepaalde manier handelingsonbekwaam. Verliefden<br />
hebben geen realistisch beeld van de werkelijkheid<br />
en nemen vaak beslissingen die ze<br />
niet zouden hebben genomen als ze niet<br />
‘verblind waren door liefde’.<br />
Uit ander onderzoek blijkt dat verliefdheid<br />
een fase is die mensen niet oneindig<br />
blijft plagen. Gemiddeld duurt een stevige<br />
verliefdheid (oogziekte of dwangneurose)<br />
anderhalf tot twee jaar, waarna het serotoninegehalte<br />
in de hersenen zich weer<br />
herstelt naar normale waarden. Bij mensen<br />
die dat overkomt, komt langzamerhand<br />
de werkelijkheid weer binnen: zij gaan<br />
hun geliefde steeds minder door een roze<br />
bril zien. Wat aan het begin van een heftige<br />
verliefdheid nog een geweldige karaktertrek<br />
leek, wordt gaandeweg steeds vervelender.<br />
Hier klopt ook de vergelijking met de griep<br />
weer beter: verliefdheid kan je grijpen en in<br />
korte tijd besmetten, maar na verloop van<br />
tijd houdt het gesnotter vanzelf weer op.<br />
Ronald Giphart schreef twintig boeken, waaronder Phileine zegt sorry,<br />
Ik omhels je met duizend armen en Lieve. In zijn column behandelt hij de<br />
wetenschap achter liefde en seks. Reageren? info@kijkmagazine.nl<br />
ERIK DE KLEIN<br />
2/<strong>2017</strong> 13
Tekst: Elleke Bal<br />
Mensen zijn niet gemaakt om de hele dag binnen<br />
stil te zitten. Werken op kantoor kan zelfs venijnig<br />
ongezond zijn. Daarom zijn wetenschappers op<br />
zoek naar de werkplek die ons fit houdt. Wat is het<br />
geheim van een gezond kantoor?<br />
WAAROM WORDEN WE ZIEK VAN HET<br />
KANTOORLEVEN EN HOE KAN HET BETER?<br />
Gezond<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
GEZO<br />
14 2/<strong>2017</strong>
kantoor<br />
CHT<br />
2/<strong>2017</strong> 15
Gezond kantoor gezocht<br />
Kantoorfeiten<br />
Licht, lucht, geluid en temperatuur zijn<br />
belangrijk voor het binnenklimaat van een<br />
kantoorgebouw en daarmee voor onze<br />
gezondheid.<br />
T<br />
imothy Ryan is gek op botten.<br />
Als paleoantropoloog onder -<br />
zoekt hij aan de Ameri kaanse<br />
Penn State University de skeletten van<br />
onze voorouders. Een vraag waar hij<br />
zich al jaren over buigt, is hoe het komt<br />
dat wij moderne mensen zo’n fragiel<br />
skelet hebben. We verslijten meer heupen<br />
dan ooit en bot ont kal king begint<br />
epidemische vormen aan te nemen. Al<br />
meer dan een derde van de vrouwen boven<br />
de vijftig heeft er last van.<br />
Zulke broze botten hadden onze voorouders<br />
niet. Ryan onderzocht samen<br />
met een internationaal team de dijbeenbotten<br />
van vroege primaten, jagers en<br />
verzamelaars, en de eerste landbouwers.<br />
Conclusie: ons skelet werd lichter<br />
en fragieler toen we landbouw gingen<br />
bedrijven en ons settelden. Dat zette<br />
hem op het spoor van de theorie dat die<br />
verandering in levensstijl een cruciale<br />
rol speelt in de afname van onze botmassa.<br />
Hoe minder mobiel en actief een<br />
bevolking, hoe minder botmassa. “We<br />
zien een glijdende schaal.”<br />
Dat roept de vraag op hoe het met ons<br />
is gesteld nu ons bestaan in niets meer<br />
lijkt op het leven van de landbouwers<br />
van zo’n 10.000 jaar geleden. We zijn<br />
massaal naar binnen getrokken en<br />
hebben al zittend op de bank en typend<br />
achter computers in onze kantoren<br />
plaatsgenomen. Of zoals de gerenommeerde<br />
paleoantropoloog Daniel<br />
Lieberman het zegt: “De afgelopen miljoenen<br />
jaren heeft niets zo’n grote verandering<br />
in het energieverbruik van de<br />
mens teweeggebracht als het gegeven<br />
dat we zijn gaan zitten en ons werk met<br />
behulp van op elektriciteit draaiende<br />
machines zijn gaan verrichten.”<br />
Ryans onderzoek suggereert dat we<br />
DAVID SIM/FLICKR<br />
Minstens 3<br />
miljoen Nederlanders<br />
brengen<br />
hele dagen door<br />
op kantoor. Ze<br />
krijgen weinig<br />
buitenlucht, werken<br />
bij kunstlicht<br />
en gebruiken hun<br />
spieren weinig. Is<br />
ons lichaam wel<br />
opgewassen tegen<br />
het moderne<br />
kantoorleven?<br />
over tienduizend jaar als een plumpudding<br />
in elkaar zullen zakken als we niet<br />
gauw uit onze kantoorstoelen komen.<br />
Hij lacht om die suggestie, maar zegt<br />
ook: “Onze lichamen zijn niet geëvolueerd<br />
voor het milieu waarin we nu leven.”<br />
Niet alleen zijn we veel meer gaan<br />
zitten, ook brengen we een groot gedeelte<br />
van de dag door in een omgeving<br />
waar we weinig buitenlucht krijgen en<br />
we kunstlicht in plaats van zonlicht op<br />
onze huid laten schijnen. We gebruiken<br />
onze spieren nauwelijks en onze ogen<br />
Vierkante ogen<br />
Het Computer Vision Syndrome is in<br />
opkomst: prikkende ogen, wazig zicht<br />
en hoofdpijn door te veel beeldschermwerk.<br />
Is langdurig computergebruik<br />
inderdaad slecht voor onze ogen, en<br />
wordt ons zicht daardoor slechter?<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
16 2/<strong>2017</strong>
Hoofdpijn, droge ogen, ademhalingsklachten,<br />
allergische reacties, stress: het zijn veelgehoorde<br />
klachten van werknemers in gebouwen met een<br />
slecht binnenmilieu.<br />
In een recente studie naar de gezondheid<br />
van medewerkers in 167 Europese kantoren<br />
bleek ‘droge ogen’ de meest gehoorde<br />
klacht.<br />
TU DELFT<br />
TU DELFT<br />
n In de testkamers van het Senselab<br />
aan de TU Delft kunnen toekomstige<br />
architecten ervaren hoe het is om te<br />
werken in een bedompt kantoor of<br />
tijdens continue geluidsoverlast.<br />
staren urenlang naar beeldschermpjes.<br />
Is ons lichaam wel opgewassen tegen<br />
het moderne kantoorleven?<br />
Splinternieuw lab<br />
In de afgelopen eeuw heeft zich een<br />
massale verschuiving voorgedaan in<br />
onze manier van werken. Rond het<br />
jaar 1900 deed in Nederland nog maar<br />
10 procent van de beroepsbevolking<br />
kantoorwerk, tegenwoordig brengen<br />
minstens 3 miljoen Nederlanders – een<br />
derde van de beroepsbevolking – zo’n<br />
Proefpersonen<br />
worden in dit<br />
testlokaal aan<br />
verschillende<br />
temperaturen,<br />
ventilatiemogelijkheden<br />
en<br />
lichtsterktes blootgesteld.<br />
TU Delft<br />
wil zo uitvinden<br />
wat de optimale<br />
werkomstandigheden<br />
zijn.<br />
acht uur per dag door op kantoor, waarvan<br />
het grootste gedeelte achter hun<br />
bureau.<br />
Niemand wil terug naar het bestaan van<br />
de bizonjagers en bessenplukkers, maar<br />
wetenschappers zijn massaal op zoek<br />
naar manieren om een kantooromgeving<br />
te bouwen waarin meer rekening<br />
wordt gehouden met hoe ons lichaam<br />
functioneert en wat het nodig heeft om<br />
gezond te blijven. Een van die wetenschappers<br />
is Philomena Bluyssen. Als<br />
hoogleraar binnenmilieu aan de TU<br />
Delft doet ze onderzoek naar de optimale<br />
omstandigheden om in te werken<br />
en leren.<br />
Speciaal voor dat onderzoek heeft<br />
Bluyssen een splinternieuw lab ontworpen:<br />
het Senselab. Vandaag geeft ze een<br />
rondleiding door haar lab in aanbouw.<br />
Ze wijst naar vier op elkaar gestapelde<br />
containers die worden omgetoverd tot<br />
testruimtes. Studenten en bezoekers<br />
kunnen er met behulp van technische<br />
snufjes en virtual reality ervaren hoe<br />
het is om te werken aan een bureau bij<br />
Volgens Caroline Klaver, oogarts en epidemioloog bij het Erasmus<br />
Medisch Centrum, is er sprake van een misverstand. Niet per se het<br />
computerwerk, maar het dichtbij werken, kan branderige en vermoeide<br />
ogen veroorzaken. Urenlang lezen van papier heeft hetzelfde effect. Als<br />
je langdurig dichtbij kijkt, vergeet je te knipperen en ben je heel veel aan<br />
het accommoderen, legt Klaver uit, met als gevolg dat je ogen vermoeid<br />
raken.<br />
Slechter zicht<br />
Als het om slechter zicht gaat, moeten we een verschil maken tussen kinderen<br />
en volwassen, vertelt Klaver. De ogen van kinderen groeien nog.<br />
Als kinderen door schermgebruik heel veel dichtbij-activiteit hebben,<br />
dan worden hun ogen langer en worden ze bijziend. Naar buiten dus, die<br />
kids, want hoe meer tijd een kind buiten speelt, hoe kleiner de kans om<br />
bijziendheid te ontwikkelen. Overigens is het mogelijk dat je ogen nog<br />
tot je twintigste doorgroeien. Tot die tijd is het dus extra opletten.<br />
Volwassenen kunnen door veel computergebruik niet meer bijziend<br />
raken, zegt Klaver. Maar hun ogen zijn er niet voor gemaakt om langdurig<br />
en zonder onderbreking dichtbij te kijken. Voor kantoorklerken is het<br />
raadzaam om na drie kwartier even pauze te nemen en tien minuutjes<br />
ander werk te doen, zegt Klaver.<br />
“En iedere tien secondes een keer knipperen; even de ruiten wissen. Het<br />
hoornvlies moet vochtig blijven, anders ontstaan uitdrogingsverschijnselen”,<br />
voegt ze toe. Ons hoornvlies wordt kwetsbaarder als we langdurig<br />
droge ogen hebben, onder meer voor binnendringende bacteriën. Afwisseling<br />
is daarom heel belangrijk.<br />
2/<strong>2017</strong> 17
Gezond kantoor gezocht<br />
Volgens de Australische verzekeraar Medibank<br />
is zijn hoofdkantoor het gezondste ter wereld. Het<br />
gebouw heeft een sportveld, een groen dakterras<br />
en 2300 planten.<br />
In het kantoor van Medibank kunnen werknemers<br />
kiezen uit 26 werksettings. Ze worden<br />
aangemoedigd afwisselend staand, zittend en<br />
bewegend te werken.<br />
DAVID SIM/FLICKR<br />
slechte lichtinval, in een bedompt<br />
vergaderzaaltje of tijdens continue<br />
geluidsoverlast.<br />
Verder heeft Bluyssen een klaslokaal<br />
laten bouwen, omgeven door wanden<br />
van glas, waar onderzoekers computergestuurd<br />
de temperatuur, het licht<br />
en de ventilatiemogelijkheden kunnen<br />
regelen. Het plan is om hier kinderen<br />
en volwassenen te laten werken en<br />
leren, terwijl ze aan verschillende<br />
temperaturen, ventilatiemogelijkheden<br />
en lichtsterktes worden blootgesteld.<br />
Intussen zal het team van Bluyssen in<br />
de gaten houden hoe de proefkonijnen<br />
daarop reageren, bijvoorbeeld door hun<br />
hartslag of bloeddruk te meten.<br />
Zieke gebouwen<br />
Kantoren worden weinig ontworpen<br />
vanuit het idee dat ze zijn bestemd<br />
voor mensen, zegt Bluyssen. Ze zijn<br />
weliswaar steeds luxer, ruimer en geavanceerder<br />
geworden, maar uit recent<br />
onderzoek blijkt dat technologieën als<br />
klimaatbeheersing niet altijd bevorderlijk<br />
zijn voor onze gezondheid. Geluidsoverlast<br />
in open kantoren draagt bij aan<br />
stress en een hoge bloeddruk. Slecht<br />
onderhouden ventilatiesystemen of verkeerd<br />
afgestelde airco’s kunnen onder<br />
meer leiden tot ademhalingsproblemen.<br />
Of neem bijvoorbeeld kunstlicht. Steeds<br />
meer onderzoek wijst uit dat dit ons<br />
bioritme kan verstoren, wat vooral een<br />
probleem is voor mensen die ’s avonds<br />
of ’s nachts werken.<br />
Bluyssen werkte meer dan twintig jaar<br />
als expert bij kennisorganisatie TNO<br />
en werd regelmatig gevraagd om een<br />
kantoor te inspecteren waar medewerkers<br />
klaagden over hoofdpijn, tranende<br />
ogen, irritatie of ademhalingsklachten.<br />
Het sick building syndrome wordt dat<br />
ook wel genoemd, als kantoormedewerkers<br />
klachten ervaren die te maken<br />
hebben met het verblijf in een bepaalde<br />
ruimte. Deze term werd in 1986 voor<br />
het eerst gebruikt door de Wereldgezondheidsorganisatie.<br />
Die schatte<br />
dat medewerkers van maar liefst 30<br />
Een kantoortuin<br />
is een grote, open<br />
omgeving waar<br />
mensen werken.<br />
Zo’n ruimte is vaak<br />
te rumoerig en<br />
niet voor iedereen<br />
comfortabel te<br />
maken, met stress<br />
en concentratieverlies<br />
tot gevolg.<br />
procent van de westerse kantoren<br />
gezonheidsproblemen had vanwege het<br />
slechte binnenmilieu. Lawaai, drukte,<br />
ontoereikende verlichting, luchtverontreiniging<br />
of tocht kunnen dit soort<br />
problemen veroorzaken, zegt Bluyssen.<br />
Een studie door de Harvard School of<br />
Public Health wees onlangs nog uit hoe<br />
groot de verschillen zijn tussen een<br />
gezond en een ‘ziek’ kantoor. De Amerikaanse<br />
universiteit heeft een speciaal<br />
Healthy Buildings-onderzoeksteam dat<br />
109 medewerkers in tien kantoorgebouwen<br />
onderzocht. Zes van die kantoren<br />
hadden een groen certificaat. In deze<br />
gebouwen werden minder verontreinigende<br />
stoffen in de lucht gemeten en<br />
werd veel aandacht besteed aan ventilatie<br />
van frisse lucht en lampen die zoveel<br />
mogelijk natuurlijk licht nabootsen. Dat<br />
loont: medewerkers rapporteerden 30<br />
De meeste kantoren worden niet<br />
echt ontworpen vanuit het idee dat<br />
ze voor mensen zijn bestemd<br />
18 2/<strong>2017</strong>
De Wereldgezondheidsraad schrijft voor:<br />
minstens 150 minuten per week fysieke activiteit.<br />
Van de Nederlanders haalt zo’n 40 procent die<br />
norm niet.<br />
3 onderschatte<br />
kantoorproblemen<br />
Geluidsoverlast<br />
Een van de grootste ergernissen op<br />
kantoor. Het gaat dan niet alleen<br />
om die telefoongesprekken van de<br />
collega tegenover je, maar ook over<br />
het constante gezoem van bijvoorbeeld<br />
een ventilatiesysteem. Dat<br />
lijken misschien kleine irritaties,<br />
maar ze verhogen het stressniveau<br />
in ons lichaam, onze bloeddruk en de<br />
afgifte van adrenaline. Door al die<br />
factoren stijgt de kans op hart- en<br />
vaatziektes.<br />
procent minder sick-building-syndromeklachten<br />
dan in de kantoren zonder<br />
groen label. Ook sliepen ze beter en verbeterden<br />
hun cognitieve functies – hun<br />
concentratievermogen en besluitvaardigheid<br />
namen toe. Een groen kantoor<br />
is dus niet alleen goed voor het milieu,<br />
maar ook voor onze gezondheid.<br />
Omdat de invloed van het binnenklimaat<br />
zo groot is, pleit Bluyssen voor andere<br />
meetsystemen van binnenmilieus<br />
in alle kantoren. Ze verbaast zich erover<br />
dat in kantoren soms alleen maar wordt<br />
bijgehouden hoe warm of koud het er is.<br />
Ideeën voor betere indicatoren heeft ze<br />
genoeg: hoe een kantoorgebruiker zich<br />
voelt, het onderhoud en de schoonmaak<br />
van systemen, met welke materialen<br />
een kantoor is gebouwd, en de toevoer<br />
van frisse lucht.<br />
Actieve kantoortijgers<br />
Terwijl wetenschappers als Bluyssen<br />
zich richten op het binnenmilieu in<br />
kantoren en andere gebouwen, ligt<br />
ook het gedrag van de hardwerkende<br />
kantoortijger onder de loep. Ruim<br />
achthonderd medewerkers van de<br />
Banco Santander in Madrid moeten er<br />
de komende maanden aan geloven. Ze<br />
Een gezond<br />
kantoor biedt<br />
flexibiliteit,<br />
zeggen experts:<br />
laat werknemers<br />
zelf kiezen waar<br />
en hoe ze willen<br />
werken, en geef<br />
mogelijkheden<br />
om zelf licht en<br />
temperatuur aan<br />
te passen.<br />
doen mee aan een leefstijlveranderingsprogramma:<br />
minder zitten, meer bewegen,<br />
gezonder eten en twaalf sessies<br />
met een leefstijlcoach. Zo krijgen ze een<br />
zit-sta-bureau, een activity tracker om<br />
hun bewegingen te meten en medische<br />
controles.<br />
Onderzoekers van het VU medisch centrum<br />
gaan hen nauwlettend in de gaten<br />
houden. “Langetermijngedragsverandering,<br />
daar zijn we naar op zoek”,<br />
vertelt Hidde van der Ploeg. Hij doet<br />
al jaren onderzoek naar het effect van<br />
bewegen en zitgedrag op onze gezondheid.<br />
Op dit moment nodigt de kantooromgeving<br />
nog niet genoeg uit tot een<br />
gezonde leefstijl, zegt Van der Ploeg.<br />
Er zijn te weinig alternatieven voor de<br />
traditionele bureau-met-bureaustoelsetting.<br />
En dat terwijl de bewijzen zich opstapelen<br />
dat te veel zitten slecht is voor<br />
mensen. Een studie waar Van der Ploeg<br />
aan meewerkte, wees uit dat mensen<br />
die acht tot elf uur per dag zitten een<br />
15 procent hogere kans hebben om<br />
vroegtijdig te sterven dan mensen die<br />
minder dan vier uur per dag zitten. En<br />
mensen die elf of meer uur per<br />
dag zitten, hebben zelfs een meer<br />
DURSTON SAYLOR<br />
Klimaatbeheersing<br />
Filters en ventilatiekanalen in<br />
systemen voor klimaatbeheersing<br />
zijn veel voorkomende bronnen<br />
van luchtverontreiniging in<br />
kantoren. Er wordt bijvoorbeeld<br />
weinig onderhoud aan gepleegd.<br />
Verrassend vaak komen klachten<br />
over het binnenklimaat uit moderne<br />
gebouwen waar geen ramen kunnen<br />
worden geopend. Hierdoor kunnen<br />
ademhalingsproblemen ontstaan,<br />
die chronisch kunnen worden.<br />
Kunstlicht<br />
Natuurlijk licht verandert continu<br />
van intensiteit en kleur en beïnvloedt<br />
daarmee hormonen in ons<br />
lichaam. Bovendien hebben we<br />
zonlicht nodig voor het aanmaken<br />
van vitamine D. Kunstlicht heeft al<br />
die voordelen niet. In veel kantoren<br />
is het donker en staat het kunstlicht<br />
de hele dag aan. Ook komt het er<br />
op aan hoe dit licht is afgesteld; het<br />
mag bijvoorbeeld niet te fel branden.<br />
Een verkeerde afstelling kan<br />
leiden tot slaapstoornissen, stress<br />
en hoofdpijn.<br />
2/<strong>2017</strong> 19
Gezond kantoor gezocht<br />
Hoger opgeleiden in Nederland zitten<br />
doordeweeks gemiddeld 10,1 uur per dag,<br />
lager opgeleiden 7,7 uur. Bureauwerk<br />
verklaart het verschil.<br />
dan 40 procent hogere kans om te<br />
overlijden. Nu denk je misschien<br />
dat je zelf niet zoveel uren zittend<br />
doorbrengt, maar schrik niet: volgens<br />
de meest recente Eurobarometer uit<br />
2013 telt Nederland met 32,1 procent het<br />
hoogste percentage ‘langzitters’ (meer<br />
dan 7,5 uur per dag) van Europa.<br />
Niet lijdzaam toezien<br />
Waarom is zitten nu zo slecht voor je?<br />
Als je zit, gebruik je je spieren nauwelijks,<br />
vertelt Van der Ploeg. Met<br />
name je beenspieren, en dat zijn de<br />
grootste spieren in je lichaam. Door het<br />
samentrekken van de spieren wordt<br />
de bloedsomloop geactiveerd; als je je<br />
spieren niet gebruikt, worden vet en<br />
suiker uit je bloed minder snel opgenomen.<br />
En wanneer het afleveren van die<br />
voedingsstoffen regelmatig spaak loopt,<br />
wordt dat ingenieuze lichamelijke proces<br />
steeds minder effectief, waardoor<br />
de risico’s op hart- en vaatziektes en<br />
diabetes type 2 toenemen.<br />
Met het botonderzoek van Timothy<br />
Ryan nog in het achterhoofd zouden<br />
we dan kunnen concluderen dat we<br />
een fragiele en ongezonde toekomst<br />
tegemoet gaan als we in onze stoelen<br />
blijven zitten. Van der Ploeg: “Tja, als je<br />
niks doet, worden je spieren en botten<br />
zwakker.” Maar het is ook wel heel knap<br />
hoe we het ons zo ontzettend gemakkelijk<br />
hebben gemaakt in de afgelopen<br />
honderd jaar, zegt hij. “Onze welvaart<br />
is enorm toegenomen, we leven langer<br />
en wellicht zijn we ook gelukkiger.” Het<br />
vele zitten noemt hij een ‘bijproduct’<br />
van die vooruitgang. Zijn boodschap:<br />
we hoeven niet lijdzaam toe te zien, we<br />
kunnen er iets aan doen; zowel wijzelf<br />
als onze werkgevers. “Laten we onze<br />
technologie aanwenden om te zorgen<br />
dat we weer meer gaan bewegen.”<br />
Langzamerhand kiezen sommige<br />
bedrijven er al voor om hun kantoor<br />
anders in te richten, zegt Van der Ploeg;<br />
bijvoorbeeld door zit-sta-bureaus of<br />
fietsbureaus neer te zetten. De hele dag<br />
staan, is overigens ook niet goed; daar<br />
kun je spataderen van krijgen en last<br />
van je nek en je rug. Het beste is om een<br />
balans tussen zitten, staan en bewegen<br />
MARKANT<br />
te vinden. En om bij te houden of je al<br />
genoeg beweging hebt gehad, kun je<br />
dan weer een activity tracker gebruiken.<br />
Op gevoel<br />
Of het nu om zitten, staan, kou, warmte<br />
of geluidsoverlast in je werkomgeving<br />
gaat, uit onderzoek blijkt vooral dat<br />
controle houden in het kantoorleven<br />
belangrijk is. Mensen weten zelf vaak<br />
wel waar ze behoefte aan hebben. En<br />
als de mogelijkheden er zijn om zelf<br />
te bepalen of ze willen zitten, staan of<br />
wandelen, hun raam open willen zetten<br />
of juist niet, dan zou dat al een boel problemen<br />
voorkomen, denkt Philomena<br />
Bluyssen. Daarom hekelt ze de groei<br />
van het aantal kantoortuinen. “Er zijn<br />
altijd problemen in zo’n setting. Niet<br />
alleen geluidsoverlast, maar ook het feit<br />
dat zo’n ruimte moeilijk voor iedereen<br />
comfortabel te maken is.”<br />
Ze pleit dan ook voor meer flexibiliteit<br />
Elleke Bal is wetenschapsjournalist. Voor dit artikel sprak zij met hoogleraar binnenmilieu prof. dr.<br />
ir. Philomena Bluyssen (TU Delft), onderzoeker dr. Hidde van der Ploeg (VUmc), oogarts prof. dr.<br />
Caroline Klaver (Erasmus MC) en paleoantropoloog dr. Timothy Ryan (Penn State University). Verder<br />
raadpleegde ze onder meer de volgende literatuur: Daniel E. Lieberman: Het verhaal van het menselijk<br />
lichaam, Atlas Contact (2014) | Philomena M. Bluyssen: Wat je moet weten over binnenlucht, Delft Academic<br />
Pres (2015).<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagazine.nl/artikel/gezond-kantoor<br />
De bewijzen<br />
stapelen zich op:<br />
te veel zitten is<br />
slecht voor je. Het<br />
beste is om iedere<br />
dag een balans<br />
te zoeken tussen<br />
zitten, staan en<br />
bewegen. Sommige<br />
kantoren<br />
hebben daarom al<br />
zit-sta-bureaus of<br />
fietsbureaus.<br />
TNO bedacht Oxidesk en Markant ontwikkelde<br />
het: een fietsbureau, zodat je kan<br />
werken en fietsen tegelijk. Kosten: zo’n<br />
2000 euro.<br />
in kantoren. Het lokaal verwarmen van<br />
oppervlaktes, zoals bureaustoelen, zou<br />
mogelijk moeten worden, net als het bedienen<br />
van eigen lampen en ventilatiemogelijkheden.<br />
Dat advies gaat tegen de<br />
stroom in: in veel grote kantoren wordt<br />
tegenwoordig alles centraal geregeld.<br />
Soms kan er zelfs geen enkel raam open<br />
en is het helemaal niet mogelijk om aan<br />
een zit-sta-bureau te werken. Terwijl je<br />
het zelf meestal heel goed aanvoelt als<br />
er iets niet klopt, zegt Bluyssen. “Volg<br />
dat gevoel.” n<br />
Bottomline<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Ons lichaam is niet opgewassen<br />
tegen de moderne kantoorwereld.<br />
We worden er ziek en zwak van.<br />
Wetenschappers proberen uit te<br />
vinden hoe een gezond kantoor<br />
eruitziet en wat mensen nodig<br />
hebben om gezond te kunnen<br />
werken.<br />
Stelregels zijn: flexibiliteit en<br />
afwisseling. Laat werknemers zelf<br />
kiezen hoe ze het liefste werken<br />
en daag ze uit om in beweging te<br />
komen.<br />
20 1/<strong>2017</strong>
Wat als...<br />
50 scenario’s die de<br />
wereld op zijn kop zetten<br />
Hoe zou ons bestaan eruit<br />
zien als 9/11 niet had<br />
plaatsgevonden? En wat voor<br />
gevolgen heeft het als robots<br />
écht intelligenter worden<br />
dan mensen? KIJK heeft<br />
vijftig van dit soort scenario’s<br />
– soms eng, vaak vrolijk en<br />
altijd intrigerend – gebundeld<br />
in één boek. En dat haal je in<br />
huis voor slechts 14,95 euro!<br />
‘Wat als…<br />
bestaat uit geweldige<br />
gedachte-experimenten,<br />
die slim en verrassend zijn<br />
uitgewerkt. Wat als iedereen<br />
dit boek zou lezen en er lering<br />
voor de toekomst uit trekt?’<br />
RONALD GIPHART<br />
KOOP HEM NU IN DE BOEKHANDEL OF VIA KIJKMAGAZINE.NL/WATALS
SPL/ANP<br />
Tekst: Jean-Paul Keulen<br />
WORDT ONS HEELAL STRAKS<br />
LANGZAAM VERSCHEURD?<br />
Kosmische<br />
martelgang<br />
In deze rubriek elke maand een speculatief idee uit de<br />
natuur- of sterrenkunde. Deze keer: staat het universum<br />
een oneindig lange doodsstrijd te wachten?<br />
n Bij een Big Rip wordt alles in het<br />
heelal uit elkaar gescheurd: van sterrenstelsels<br />
(links) tot atomen (rechtsboven).<br />
Bij een Little Rip gebeurt<br />
hetzelfde, maar dan uitgesmeerd over<br />
een heel lange tijd.<br />
H<br />
oewel we allemaal lang en<br />
breed onder de groene zoden<br />
zullen liggen als het gebeurt,<br />
blijft het toch een intrigerende vraag:<br />
hoe komt ons universum aan zijn eind?<br />
Het huidige standaardscenario is dat<br />
alles in het heelal verder en verder uit<br />
elkaar drijft, totdat er een koude leegte<br />
overblijft: de Big Freeze. Maar er ligt<br />
ook een gewelddadiger alternatief op<br />
de loer: de Big Rip, waarbij alles in ons<br />
universum uit elkaar wordt gescheurd.<br />
Portugese en Spaanse wetenschappers<br />
hebben nu drie Big-Rip-varianten met<br />
elkaar vergeleken en concluderen dat<br />
een zogenoemde Little Rip het meest<br />
22 2/<strong>2017</strong>
waarschijnlijk is. Dat wil zeggen: ja,<br />
alles in het heelal wordt uit elkaar<br />
gescheurd – maar dat gebeurt dan<br />
wel uitgesmeerd over een heel lange<br />
periode.<br />
Big Freeze<br />
SPL/ANP<br />
Broertje van de Big Rip<br />
Dat ons heelal uitdijt, is al decennialang<br />
een algemeen geaccepteerd gegeven.<br />
Maar in 1998 werd ontdekt dat die<br />
uitdijing versnelt. Alle sterrenstelsels<br />
bewegen nu ten gevolge van de<br />
zogeheten donkere energie harder van<br />
elkaar vandaan dan enkele miljarden<br />
jaren geleden, een verschijnsel dat aan<br />
de zogenoemde donkere energie wordt<br />
geweten. Gevolg hiervan is dat het<br />
heelal waarschijnlijk nooit meer ineen<br />
zal storten (een Big Crunch), maar in<br />
plaats daarvan tot in het oneindige blijft<br />
uitdijen (de al genoemde Big Freeze).<br />
Tenminste, als het getalletje dat die<br />
versnelde uitdijing bepaalt constant is.<br />
Daar gaan we wel van uit – wat heet,<br />
we noemen het zelfs de kosmologische<br />
constante – maar misschien klopt die<br />
aanname niet. Het zou op zich kunnen<br />
dat de kosmologische constante in<br />
werkelijkheid steeds groter wordt. Dat<br />
leidt tot een Big Rip: alles in het heelal,<br />
van sterrenstelsels tot en met atomen,<br />
wordt op een bepaald moment in de<br />
toekomst uit elkaar gescheurd. En dat<br />
zou zelfs al over 2,8 miljard jaar kunnen<br />
gebeuren, zo claimden Portugese onderzoekers<br />
vorig jaar.<br />
Maar een Big Rip is niet de enige<br />
mogelijkheid. Het kan ook zo zijn dat<br />
het uit elkaar trekken van het heelal<br />
zich tergend langzaam voltrekt.<br />
Dan hebben we te maken met wat<br />
kosmologen een Little Rip noemen –<br />
een proces dat pas oneindig ver in de<br />
toekomst helemaal zal zijn voltooid.<br />
In 2015 kwamen wetenschappers<br />
bovendien op de proppen met een<br />
variant daarop: de Little Sibling of the<br />
Big Rip, oftewel ‘het kleine broertje (of<br />
zusje) van de Big Rip’.<br />
Geen snelle dood<br />
Dat roept natuurlijk de vraag op: met<br />
wat voor Rip krijgen wij te maken?<br />
(Nou ja, ‘wij’... Op zijn best onze verre,<br />
verre nazaten.) Een voorlopig antwoord<br />
geven Imanol Albarran, Mariam<br />
Bouhmadi-López en João Morais in<br />
een nieuw artikel, dat nog niet officieel<br />
is gepubliceerd. Met behulp van<br />
gegevens die met de ruimtetelescopen<br />
WMAP en Planck zijn verzameld,<br />
keken ze naar gebieden in ons heelal<br />
waar meer materie is te vinden dan<br />
Big Rip<br />
De bekendste<br />
manieren waarop<br />
ons heelal zou<br />
kunnen eindigen,<br />
zijn een Big Rip,<br />
een Big Crunch of<br />
een Big Freeze.<br />
Daarnaast is<br />
nog een aantal<br />
varianten voorgesteld,<br />
zoals<br />
de Little Rip en<br />
de Modified Big<br />
Freeze.<br />
Modified Big Freeze<br />
tijd<br />
Big Crunch<br />
universum van nu<br />
uitdijend<br />
heelal<br />
oerknal<br />
elders. Dat heeft namelijk invloed op<br />
de manier waarop de boel uit elkaar<br />
wordt gedreven, en dat kan ons weer<br />
meer vertellen over hoe de versnelde<br />
uitdijing van het heelal in de toekomst<br />
zal verlopen.<br />
De conclusie die Albarran en collega’s<br />
uiteindelijk trekken: een Little Rip past<br />
het beste bij de huidige waarnemingen.<br />
Oftewel: het uiteen gescheurd worden<br />
van het universum zal geen snelle<br />
dood zijn, maar een oneindig lange<br />
martelgang. Waarbij de onderzoekers<br />
wel aantekenen dat hun artikel nog de<br />
nodige zaken bevat die beter moeten<br />
worden uitgezocht. “Onze resultaten<br />
moeten vooral worden gezien als een<br />
richtlijn voor een preciezere studie die<br />
we in de toekomst hopen uit te voeren.”<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagazine.nl/artikel/little-rip<br />
Modified Big Freeze<br />
Big Rip<br />
Of toch een Big Freeze?<br />
Ondertussen is het belangrijk om je<br />
te realiseren dat een Big Freeze nog<br />
steeds het meest voor de hand liggende<br />
lot van ons heelal is. Alle Big-Ripvarianten<br />
komen pas in beeld als de<br />
uiteendrijvende krachten in ons heelal<br />
hoe langer hoe sterker worden. Echt<br />
goede redenen om dat te geloven, zijn<br />
er niet – al kan ook niemand het op dit<br />
moment uitsluiten. En sowieso wordt<br />
het een heel ander verhaal als donkere<br />
energie bij nader inzien niet blijkt te<br />
bestaan, zoals een team van Britse<br />
wetenschappers onlangs suggereerde.<br />
Maar mocht je willen wedden op de<br />
manier waarop ons heelal straks aan<br />
zijn eind komt, dan is een Big Freeze<br />
dus nog steeds je best bet. n<br />
Jean-Paul Keulen is wetenschapsjournalist, gespecialiseerd in natuur- en sterrenkunde. Voor dit<br />
artikel raadpleegde hij de volgende literatuur: Imanol Albarran, Mariam Bouhmadi-López en João<br />
Morais: Cosmological perturbations in an effective and genuinely phantom dark energy universe,<br />
ArXiv.org (1 november 2016).<br />
2/<strong>2017</strong> 23
HEEFT DE NIEUWE AMERIKAANSE<br />
PRESIDENT EEN DUBBELE AGENDA?<br />
Trumps<br />
DANIEL ACKER/BLOOMBERG/GETTY IMAGES<br />
TRUKEN<br />
24 2/<strong>2017</strong>
Tekst: Anouk Broersma<br />
Als ergens iets onverklaarbaars of<br />
geheimzinnigs gebeurt, zijn er altijd<br />
mensen die roepen dat het om een<br />
samenzwering gaat. Hoe ontstaan die<br />
verhalen en wat is ervan waar? Deze<br />
keer: de theorieën dat Donald Trump als<br />
staatshoofd van de VS allerlei belangen<br />
gaat dienen, maar niet die van de<br />
Amerikaanse burgers.<br />
E<br />
en dag nadat deze KIJK in<br />
de winkel ligt, wordt Donald<br />
Trump beëdigd als 45ste president<br />
van de Verenigde Staten. Dat hij<br />
afgelopen november de verkiezingen<br />
won, verraste nogal wat mensen. Gedurende<br />
zijn hele campagne deed Trump<br />
namelijk uitspraken die hem volgens de<br />
deskundigen kansloos maakten. Zo liet<br />
hij herhaaldelijk weten dat hij in allerlei<br />
complottheorieën gelooft. Hij riep onder<br />
andere dat het broeikaseffect een<br />
verzinsel van de Chinezen is. En ook dat<br />
de Amerikaanse presidentsverkiezingen<br />
doorgestoken kaart zouden zijn<br />
omdat het ‘establishment’ wilde verhinderen<br />
dat hij in het Witte Huis kwam.<br />
Maar je schopt het natuurlijk niet tot<br />
staatshoofd van de VS zonder zélf doelwit<br />
te worden van samenzweringsverhalen.<br />
Zo zou Trump met de Russen<br />
samenwerken, of nota bene met zijn<br />
aartsrivaal Hillary Clinton. Ook wordt<br />
beweerd dat hij niet op Amerikaans<br />
grondgebied ter wereld is gekomen.<br />
DOOS<br />
Donald Trump behoort tot de zogeheten<br />
birthers: de mensen die weigeren te<br />
geloven dat Barack Obama in de VS is<br />
geboren en dat hij daarom volgens de<br />
Amerikaanse grondwet nooit president<br />
van het land had mogen worden.<br />
Pikant dus dat over Trump nu hetzelfde<br />
gerucht de ronde doet. De Pakistaanse<br />
nieuwzender Neo News meldde kort na<br />
de presidentsverkiezingen dat Trump<br />
eigenlijk Dawood Ibrahim Khan heet<br />
en ter wereld kwam in Waziristan, een<br />
Pakistaanse regio aan de grens met<br />
Afghanistan. Volgens dit verhaal was<br />
hij al op jonge leeftijd wees en werd hij<br />
door een Amerikanens gezin geadopteerd.<br />
Als bewijs toonde het tv-station<br />
een foto van een blond kereltje met<br />
bolle wangen dat met een beetje fantasie<br />
inderdaad op Trump lijkt.<br />
De meeste complotdenkers maken<br />
zich echter niet druk over het geboorteland<br />
van Trump, maar vooral over<br />
de mensen voor wie hij zou werken.<br />
Voor de Russen, bijvoorbeeld. Want<br />
waarom verkondigt hij anders dat hij<br />
veel ontzag heeft voor zijn Russische<br />
collega, Vladimir Poetin? En dat het<br />
wat Trump betreft helemaal niet<br />
vanzelfsprekend is dat de VS met hem<br />
als president én opperbevelhebber<br />
Estland, Letland en Litouwen<br />
2/<strong>2017</strong> 25
Tijdlijn<br />
Van huisbaas tot president<br />
1946<br />
Op<br />
14 juni wordt Donald John<br />
Trump geboren in Queens (New<br />
York), als vierde in een gezin van<br />
vijf kinderen.<br />
SPENCER PLATT/GETTY IMAGES<br />
gaan beschermen als die ooit door<br />
Rusland worden aangevallen. Op<br />
hun beurt spraken Russische media,<br />
die tegenwoordig voornamelijk de visie<br />
van het Kremlin uitdragen, tijdens de<br />
Amerikaanse verkiezingscampagne<br />
lovend over de controversiële Republikeinse<br />
kandidaat. Ze zagen hem<br />
duidelijk graag winnen – omdat Poetin<br />
hoopte dat dat in zijn voordeel zou zijn<br />
of omdat hij daar al zeker van was?<br />
Ook Bill en Hillary Clinton worden<br />
door complotdenkers opvallend vaak<br />
genoemd als geheime partners van<br />
Trump. In de aanloop naar de verkiezingen<br />
dook het gerucht op dat<br />
zij Trump hadden ingehuurd om de<br />
Republikeinse Partij in de problemen te<br />
brengen. Volgens deze lezing was het<br />
zijn taak om tijdens de campagne zulk<br />
absurd gedrag te vertonen dat de kiezers<br />
zich massaal zouden afwenden van<br />
de Republikeinen en op de Democratische<br />
kandidaat Hillary Clinton zouden<br />
President dankzij de Russen?<br />
De CIA maakte in december bekend Rusland ervan te verdenken achter de overwinning<br />
van Donald Trump te zitten. Russische hackers zouden de Amerikaanse<br />
presidentverkiezingen moedwillig hebben beïnvloed, onder meer door e-mails<br />
van Democraten te stelen en aan WikiLeaks door te spelen. Die vermoedens<br />
waren niet nieuw, maar eerder werd gedacht dat de Russen daarmee in de VS<br />
het wantrouwen in het politieke systeem wilden aanwakkeren. Nu concludeerde<br />
de inlichtingendienst dat het doel specifieker was: Trump aan de macht helpen.<br />
Welke aanwijzingen de CIA daarvoor heeft, is op het moment van schrijven nog<br />
onduidelijk. Trump vond er ondertussen het zijne van. “Kun je je voorstellen dat<br />
de verkiezingsuitslag andersom was geweest en wij de Rusland/CIA-kaart hadden<br />
gespeeld? Dat zou dan een complottheorie worden genoemd!”, twitterde hij.<br />
Volgens sommige<br />
complotdenkers<br />
is Trump<br />
ingehuurd door<br />
Hillary Clinton<br />
om zich tijdens<br />
de verkiezingen<br />
zó belachelijk te<br />
gedragen dat de<br />
kiezers naar haar<br />
zouden rennen.<br />
Die missie is dan<br />
wel mislukt.<br />
stemmen. Die samenzweringstheorie<br />
wordt onder andere onderbouwd met<br />
foto’s van Trumps trouwfeest in 2005,<br />
waarop de Clintons te gast waren. Maar<br />
betekent zijn verkiezing dan dat dit<br />
plan is mislukt, of vormt het er juist een<br />
onderdeel van? Er wordt namelijk ook<br />
geopperd dat Trump de opdracht heeft<br />
om zo’n slechte president te zijn dat hij<br />
de Republikeinse Partij de komende jaren<br />
helemaal met de grond gelijkmaakt.<br />
Verder doet op internet het gerucht de<br />
ronde dat Trump lid is van de<br />
Illuminati, een geheim<br />
genootschap dat overal<br />
ter wereld achter<br />
de schermen de<br />
touwtjes stevig<br />
in handen zou<br />
hebben.<br />
De fanatieke<br />
complotdenker<br />
David Vose zette<br />
een filmpje op<br />
YouTube waarin<br />
hij probeert aan<br />
te tonen dat Trump<br />
handgebaren maakt die<br />
door de Illuminati worden<br />
26 2/<strong>2017</strong>
1968<br />
In<br />
mei behaalt Trump zijn bachelordiploma<br />
economie aan de Universiteit van<br />
Pennsylvania. Hij is dan binnen het familiebedrijf<br />
al actief als vastgoedhandelaar.<br />
1977<br />
Op<br />
9 april treedt hij in het huwelijk<br />
met het Tsjechische fotomodel Ivana<br />
Zelnickova Winklmayr. In 1992 scheiden<br />
ze; Trump hertrouwt daarna tweemaal.<br />
PETRAS MALUKAS/AFP/ANP<br />
n Is de nieuwe Amerikaanse president<br />
in het zadel geholpen door<br />
Poetin? Deze muurtekening in Vilnius,<br />
de hoofdstad van Litouwen,<br />
verraadt de angst dat Trump de<br />
Russen niet zal tegenhouden als<br />
ze dit Baltische land binnenvallen.<br />
gebruikt. Zo ‘betrapte’ hij Trump erop<br />
dat die met zijn vingers het duivelse<br />
cijfer zes vormde.<br />
Tot slot zijn er mensen die verkondigen<br />
dat Trump alleen voor zichzelf werkt.<br />
Eigenlijk wilde hij misschien helemaal<br />
geen president worden. Voor hem was<br />
zijn hele verkiezingscampagne slechts<br />
een spelletje, of een enorme marketingcampagne<br />
voor zijn bedrijven. Of<br />
anders vormde het presidentschap met<br />
het oog op zijn zakenimperium juist wél<br />
het ultieme doel. Sommigen beweren<br />
dat Trump het Witte Huis simpelweg<br />
beschouwt als een nieuwe vestiging van<br />
The Trump Organization, zijn overkoepelende<br />
bedrijf dat zich onder andere<br />
bezighoudt met projectontwikkeling<br />
en vastgoedbeheer. Trump zou slechts<br />
interesse hebben in het versterken van<br />
zijn financiële en economische positie,<br />
en niet in ‘making America great again’,<br />
zoals zijn verkiezingskreet luidde.<br />
Om maar meteen te beginnen met het<br />
verhaal dat Donald Trump in Pakistan<br />
De tv-zender<br />
Neo News kwam<br />
afgelopen november<br />
met het<br />
bericht dat Trump<br />
in Pakistan is geboren!<br />
Waardoor<br />
hij geen president<br />
van de VS zou<br />
mogen worden…<br />
NEO NEWS<br />
is geboren: volgens de officiële papieren<br />
kwam hij zeventig jaar geleden<br />
in New York ter wereld. Zijn vader is<br />
daar ook geboren, als kind van Duitse<br />
immigranten. Trumps moeder kwam<br />
uit Schotland. Een volledig Europese<br />
familiegeschiedenis dus. Mogelijk<br />
is het ‘nieuws’ over zijn Pakistaanse<br />
roots ontstaan door een Twitterbericht<br />
waarin iemand voor de grap de foto<br />
van een blond jongetje in het Midden-<br />
Oosten naast een foto van Trump zette.<br />
Behalve die Pakistaanse zender nam<br />
eigenlijk niemand dat serieus.<br />
Is de theorie dat Trump met de Russen<br />
samenwerkt dan geloofwaardiger? Dat<br />
de kersverse Amerikaanse president af<br />
en toe een veer in Poetins achterwerk<br />
steekt, wil nog niet zeggen dat hij op<br />
een geheime missie voor hem is. Wel<br />
zou het kunnen dat hij Moskou graag<br />
te vriend houdt omdat hij als vastgoedmagnaat<br />
veel samenwerkt met<br />
Russische investeerders. Een andere<br />
mogelijke verklaring is dat hij tegen<br />
Poetin opkijkt vanwege diens manier<br />
van regeren. Trump heeft wel vaker<br />
gezegd dat hij autoritaire leiders waardeert,<br />
zonder het per se met hen eens<br />
te zijn. Over de Iraakse dictator Saddam<br />
Hussein liet hij zich ooit zo uit: “Hij was<br />
een heel slechte man, maar weet je wat<br />
hij goed deed? Hij doodde terroristen.”<br />
En hij vervolgde dat door te zeggen<br />
dat het huidige Irak juist als een soort<br />
universiteit voor terroristen dient. Ook<br />
toonde hij respect voor de Noord-<br />
Koreaanse leider Kim Jong-un, die<br />
2/<strong>2017</strong> 1/<strong>2017</strong> 27
1983<br />
De<br />
Trump Tower in Manhattan wordt<br />
geopend. Het gebouw bestaat uit een<br />
winkelcentrum van zes verdiepingen,<br />
kantoren en peperdure appartementen.<br />
1991<br />
Het<br />
eerste faillissement, na een<br />
mislukte investering in een casino.<br />
Ook in 1992, 2004 en 2009 gaan er<br />
Trump-ondernemingen over de kop.<br />
3 Trumpschandalen<br />
n De Trump Tower in New York,<br />
het symbool van Trumps zakelijke<br />
imperium. Veel mensen betwijfelen<br />
of hij een onpartijdige president<br />
wordt die de belangen van de<br />
Amerikaanse burgers vooropstelt.<br />
HH<br />
In 1973 klaagde het Amerikaanse<br />
1 ministerie van Justitie zowel<br />
Donald Trump als zijn vader aan vanwege<br />
discriminatie. Bij het verhuren<br />
van appartementen in New York<br />
zouden ze mensen met een donkere<br />
huidskleur hebben geweigerd. Trump<br />
noemde dat belachelijk en bekende<br />
nooit schuld, maar kwam uiteindelijk<br />
wel tot een schikking met de overheid.<br />
GETTY IMAGES<br />
Al decennialang zijn er geruchten<br />
2 over connecties tussen Trump<br />
en de maffia. Volgens sommigen is<br />
het voor een grote ondernemer in<br />
de wereld van vastgoed en casino’s<br />
vrijwel onvermijdelijk om af en toe<br />
contact te hebben met onfrisse<br />
types. Dat Trump daarbij zelf iets<br />
illegaals heeft gedaan, is bij diverse<br />
onderzoeken nooit aan het licht<br />
gekomen.<br />
GETTY IMAGES<br />
Trump is geregeld beschuldigd<br />
3 van seksuele intimidaties. Zelfs<br />
zijn eerste vrouw zei tijdens de<br />
echtscheidingszaak dat hij haar in<br />
1989 had verkracht. Later zwakte ze<br />
die verklaring af. Hij had zich anders<br />
dan normaal gedragen en ze voelde<br />
zich misbruikt, maar ze bedoelde<br />
‘verkrachting’ niet als een misdrijf.<br />
DAVID WILLIAMS/BLOOMBERG/GETTY IMAGES<br />
Als zakenman heeft Trump in twintig<br />
landen investeringen gedaan, wat zijn<br />
buitenlandpolitiek kan beïnvloeden<br />
dan misschien wel een maniak is,<br />
maar toch maar mooi als twintiger<br />
het stokje vastberaden van zijn vader<br />
overnam.<br />
Het idee dat Trump door Bill en Hillary<br />
Clinton is ingehuurd, lijkt te zijn<br />
bedacht door de vredesactivist Justin<br />
Raimondo. Die schreef er vorig jaar zomer<br />
een blogpost over. In latere blogs en<br />
tweets was Raimondo een stuk milder<br />
over Trump, maar toen zwierf zijn complottheorie<br />
al online rond. Bewijs voor<br />
het verhaal is er niet, op de contacten<br />
uit het verleden na. Maar die gingen<br />
waarschijnlijk niet veel verder dan<br />
de normale omgang tussen machtige<br />
politici en een machtige zakenman. Het<br />
feit dat Trump nu zelf in het Witte Huis<br />
komt, is een sterke aanwijzing dat het<br />
absoluut niet zijn doel was om Hillary in<br />
het zadel te helpen. Anders had hij beter<br />
vlak voor de verkiezingen de handdoek<br />
in de ring kunnen gooien.<br />
En de theorie dat Trump eigenlijk helemaal<br />
geen president wilde worden?<br />
Die is lastig te bewijzen of te weerleggen.<br />
We weten natuurlijk niet wat er in<br />
Trumps hoofd omging toen hij besloot<br />
zich kandidaat te stellen en zelf is hij<br />
waarschijnlijk de laatste die daarover<br />
een boekje open zal doen. Ook zal hij<br />
niet zomaar toegeven dat hij alleen<br />
maar president wilde worden om zijn<br />
zakenimperium uit te breiden. Slechts<br />
één voorbeeld: Trump heeft investeringen<br />
lopen in minstens twintig<br />
verschillende landen, wat zijn buitenlandpolitiek<br />
zou kunnen beïnvloeden.<br />
Trump deed overigens wel iets om die<br />
vrees voor belangenverstrengeling weg<br />
te nemen. Drie weken nadat hij de presidentsverkiezingen<br />
had gewonnen, zei<br />
28 2/<strong>2017</strong>
2004<br />
Op<br />
8 januari begint het eerste seizoen<br />
van The Apprentice, waarin Trump elke<br />
aflevering een kandidaat wegstuurt<br />
met de woorden “You’re fired!”<br />
2015<br />
Op<br />
16 juni maakt Trump officieel<br />
bekend dat hij als kandidaat van de<br />
Republikeinse Partij mee zal doen aan<br />
de race naar het Witte Huis.<br />
CHRISTOPHER GREGORY/GETTY IMAGES<br />
hij dat hij zich “volledig uit het zakenleven<br />
zal terugtrekken”. Maar bijvoorbeeld<br />
zijn dochter Ivanka en haar man<br />
hebben nog wel een enorme vinger in<br />
de pap bij zijn ondernemingen, terwijl<br />
ze de afgelopen maanden ook intensief<br />
betrokken waren bij de voorbereidingen<br />
op zijn presidentschap. Zo adviseerde<br />
Ivanka haar vader bij de selectie van<br />
zijn ministers en deed ze mee aan allerlei<br />
belangrijke vergaderingen.<br />
In november buitte ze haar nieuwe<br />
machtspositie slim uit: nadat ze een tvinterview<br />
over haar vader had gegeven,<br />
kwam haar eigen sieradenbedrijf direct<br />
met een bericht over de armband van<br />
10.000 euro die ze tijdens dat gesprek<br />
droeg. Goede marketingtruc? Of een<br />
eerste hint dat de zakelijke en politieke<br />
belangen van de Trumps in de praktijk<br />
niet eenvoudig uit elkaar zijn te trekken?<br />
Ivanka Trump is<br />
nauw betrokken<br />
bij de commerciële<br />
én politieke<br />
activiteiten van<br />
haar vader. Een<br />
voorbode van<br />
de belangenverstrengeling<br />
die de<br />
VS (en de wereld)<br />
te wachten staat?<br />
Anouk Broersma is wetenschapsjournalist. Voor dit artikel raadpleegde ze onder meer de volgende<br />
bronnen: David A. Graham: The many scandals of Donald Trump. A cheat sheet, The Atlantic<br />
(22 november 2016) | Will Rahn: A guide to the conspiracy theories about Donald Trump, CBS News<br />
(4 augustus 2016) | Donald Trump. A list of potential conflicts of interest, BBC News (1 december 2016)<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagazine.nl/artikel/complot-trump<br />
Waarschijnlijk niet. Nu al, aan het<br />
begin van zijn ambtstermijn, is Donald<br />
Trump niet bepaald de meest populaire<br />
president ooit. De komende tijd<br />
duiken er heus nog wel meer verhalen<br />
op over dubbele agenda’s en vriendjespolitiek.<br />
Sommige daarvan zullen<br />
net zo vergezocht zijn als het idee dat<br />
hij voor de Clintons werkt of tot de<br />
Illuminati behoort, andere zijn misschien<br />
realistischer. Het is bijvoorbeeld<br />
een heel relevante vraag of Trump<br />
zijn zakeninstinct in het Oval Office<br />
écht kan uitschakelen. Zal hij zich als<br />
staatshoofd voldoende afzijdig houden<br />
van alle bedrijven en investeringen die<br />
onder The Trump Organization vallen?<br />
Daarnaast is het op een heleboel terrei-<br />
nen allesbehalve duidelijk welke koers<br />
hij gaat varen. Zijn daden en uitspraken<br />
zullen door velen argwanend in de<br />
gaten worden gehouden, en zeker door<br />
complotdenkers. n<br />
Bottomline<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Complotdenkers geloven onder<br />
meer dat Donald Trump in opdracht<br />
van de Clintons of zelfs de<br />
Russen een gooi naar het presidentschap<br />
heeft gedaan.<br />
Anderen maken zich zorgen over<br />
de mogelijkheid dat Trump zijn<br />
politieke macht alleen maar wil<br />
gebruiken om zijn eigen positie als<br />
zakenman te versterken.<br />
Er zijn geen bewijzen dat Trump<br />
een geheime agenda heeft, maar<br />
of hij belangenverstrengeling<br />
zal weten te vermijden, moet de<br />
komende jaren blijken.<br />
2/<strong>2017</strong> 29
Tekst: Nick Kivits<br />
Technische hoogstandjes van eigen bodem zijn<br />
er genoeg. In NederTech elke maand een mooi<br />
voorbeeld. Deze keer: sensors die zonnecellen<br />
helpen de zon te vinden, op aarde én in de ruimte.<br />
NICK KIVITS<br />
NOORDWIJKSE STARTUP VERHOOGT<br />
RENDEMENT ZONNECELLEN<br />
Zoeken naar<br />
DE ZON<br />
30 2/<strong>2017</strong>
n Johan Leijtens<br />
deed van 2000<br />
tot 2011 bij TNO<br />
onderzoek naar<br />
digitale zonnesensors.<br />
In april<br />
2012 richtte hij<br />
Lens R&D op.<br />
E<br />
en zonnebloem waarvan de<br />
bloemknop nog niet is geopend,<br />
draait de hele dag<br />
met de zon mee. Dat doet hij om zo de<br />
maximale hoeveelheid licht te vangen,<br />
die hij omzet in energie. Hetzelfde<br />
principe wordt toegepast in zonnecentrales,<br />
waarbij honderden spiegels<br />
zonlicht opvangen en naar één punt<br />
weerkaatsen. De spiegels of lenzen<br />
draaien richting de zon, voor een<br />
optimaal rendement.<br />
De spiegels draaien niet vanzelf: ze<br />
reageren op de input van een sensor<br />
die continu naar de positie van de zon<br />
zoekt. Zulke sensors krijgen nogal wat<br />
te voortduren. “Ze staan op plekken<br />
waar het overdag ontzettend warm<br />
is en ’s nachts heel erg koud”, zegt<br />
Johan Leijtens. Sinds 4,5 jaar werkt<br />
hij aan nieuwe zonnesensors, met zijn<br />
in Noordwijk gevestigde startup Lens<br />
R&D. Daarbij laat Leijtens zich inspireren<br />
door de ruimtevaart. Want net als<br />
zonnecentrales halen ook satellieten<br />
hun power uit de zon.<br />
gen. “Is dat niet het geval, dan berekent<br />
de sensor waar de zon staat en hoe hij<br />
moet worden gedraaid om wél midden<br />
in de zon te liggen.”<br />
Aanvankelijk was er volgens Leijtens<br />
genoeg interesse voor zijn vinding,<br />
vooral dankzij de lage prijs. “Sensors<br />
die de stand van de zon meten, worden<br />
vaak op maat gemaakt en kosten<br />
meer dan tienduizend euro per stuk.<br />
Onze sensors zijn allemaal hetzelfde.<br />
Daardoor kunnen wij een automatische<br />
productielijn opzetten. De montage van<br />
onze sensors is dus eigenlijk lopendebandwerk.<br />
Daar ligt de besparing.”<br />
Bovendien zouden de sensors van<br />
Lens R&D zo’n 2 tot 3 procent meer<br />
opbrengst kunnen genereren dan de<br />
meeste andere sensors.<br />
Ondanks die voordelen zijn de sensors<br />
van Lens nog niet wijdverspreid. In<br />
2015 stortte namelijk de markt voor<br />
zonnecentrales in. Dat was vlak voordat<br />
Leijtens en zijn inmiddels vijfkoppige<br />
team sensors zouden gaan leveren<br />
aan een van de grootste fabrikanten<br />
van zonnecentrales (Soitec). Gewone<br />
zonnepanelen waren in 2015 echter<br />
al zoveel goedkoper geworden dat<br />
ze prijstechnisch gezien de voorkeur<br />
kregen.<br />
Toch wil dat niet zeggen dat Leijtens’<br />
uitvinding nooit zal worden gebruikt.<br />
Dankzij het lopendebandwerk zijn de<br />
zonnezoekers van Lens R&D goedkoper<br />
te produceren dan de satellietsensors<br />
waardoor Leijtens zich liet inspireren.<br />
En dat is interessant voor de ruimtevaart.<br />
“De Europese ruimtevaartorganisatie<br />
ESA heeft ons gevraagd honderd<br />
Geen maatwerk<br />
De sensors die Leijtens bedacht, zijn<br />
even vernuftig als klein. De BiSon64<br />
bijvoorbeeld is net iets groter dan een<br />
muntstuk van 2 euro. “Het is eigenlijk<br />
niet meer dan een behuizing met een<br />
fotodiode en een membraan”, vertelt de<br />
Brabander. De fotodiode bestaat uit vier<br />
vlakken en wordt afgeschermd door<br />
een membraan met een klein gat erin.<br />
De vlakken meten het zonlicht dat door<br />
het gat valt. Het uitgangspunt is dat alle<br />
vlakken evenveel zonlicht moeten krijunits<br />
te bouwen om aan te tonen dat<br />
onze sensors ongekalibreerd werken.<br />
Dat betekent dat je ze niet eerst hoeft<br />
uit te lijnen, maar ze gewoon vanuit de<br />
verpakking direct op een satelliet kunt<br />
plakken. Dat scheelt de ESA een hoop<br />
werk.”<br />
Verwoestende straling<br />
In de ruimte gelden echter wel wat<br />
andere standaarden: de temperatuurverschillen<br />
zijn er extremer en de<br />
aanwezige ruimtestraling kan elektronica<br />
vernietigen. In nieuwe versies van<br />
de sensors, zoals de BiSon74ET-RH,<br />
worden andere materialen gebruikt,<br />
zodat ze helemaal zijn voorbereid op<br />
het functioneren buiten de dampkring.<br />
Zo hebben ze een membraan van saffier<br />
(in plaats van glas) dat elektronicaverwoestende<br />
ruimtestraling tegenhoudt.<br />
De behuizing is gemaakt van<br />
titanium (in plaats van aluminium). Die<br />
twee stoffen zetten ongeveer evenveel<br />
uit als ze warm worden, wat meetfouten<br />
voorkomt.<br />
Als alles meezit, worden de sensors van<br />
Lens R&D in de toekomst gebruikt om<br />
op een goedkopere manier de fotovoltaïsche<br />
cellen van satellieten richting<br />
de zon te draaien. In eerste instantie<br />
alleen bij satellieten tot 50 kilogram,<br />
maar de hierboven al genoemde BiSon-<br />
74ET-RH kan beter tegen straling en is<br />
ook voor grotere satellieten geschikt.<br />
“Over een paar jaar zouden we zomaar<br />
eens onze eerste sensors in de ruimte<br />
kunnen hebben.” n<br />
Zonnezoeker<br />
SPECS<br />
Naam: BiSon64<br />
Afmetingen: 49 bij 49 bij 10 millimeter<br />
Gewicht: 21,7 gram met 2 gram<br />
speling<br />
Temperatuurbereik: werkzaam bij<br />
temperaturen van -40 graden Celsius<br />
tot +85 graden Celsius<br />
Verwachte prijs: 3750 euro per stuk<br />
Toekomstige modellen: BiSon64ET<br />
(temperatuurbereik -125 graden<br />
tot 125 graden Celsius, 7500 euro<br />
per stuk); BiSon74ET-RH (bredere<br />
licht invalshoek, hogere stralingsweerstand,<br />
8500 euro per stuk).<br />
Vier-kwadrantige<br />
fotodiode<br />
LENS R&D<br />
Connector met<br />
communicatiepennetjes<br />
Behuizing<br />
Membraan<br />
2/<strong>2017</strong> 31
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
SEKSUOLOOG WIM SLABBINCK:<br />
‘Porno is als een goede<br />
appeltaart. Als je die<br />
ruikt, ga je kwijlen’<br />
Tekst: Jop de Vrieze<br />
Mannen lopen te lang met seksuele problemen rond, constateerde seksuoloog<br />
Wim Slabbinck. Dat heeft deels te maken met hardnekkige mythes, zoals dat<br />
mannen altijd zin zouden hebben. Een gesprek over erectieproblemen, sukkelseks<br />
en masturbatie als emancipatie.<br />
W<br />
im Slabbinck was veertien toen hij<br />
een wel heel interessant boek in<br />
de kast van zijn vader zag staan:<br />
Human sexual response stond er op de rug. Het<br />
was een standaardwerk uit 1966, geschreven<br />
door het koppel William Masters en Virginia<br />
Johnson, Amerikaanse pioniers in de seksuologie.<br />
Hij had toen net een qua seks nog onwennige<br />
eerste verkering achter de rug, dus hij kon<br />
wel wat nieuwe kennis gebruiken. Slabbinck<br />
kwam in het boek allerlei onderwerpen tegen<br />
waarover hij op school nooit iets had gehoord:<br />
de erogene zones, de fases van opwinding bij<br />
man en vrouw, het orgasme, en masturbatie.<br />
Eigenlijk besloot hij toen al dat hij seksuoloog<br />
wilde worden.<br />
Dat voornemen vervulde hij na wat omzwervingen<br />
negen jaar geleden. Op de seksuologieopleiding<br />
bleken er nog twee mannen te zijn,<br />
tegenover 25 vrouwen. Ook inhoudelijk ging<br />
het zoveel vaker over de vrouw dat het hem<br />
begon te storen. Het deed hem denken aan een<br />
plaatje dat hij eens op internet zag over seksu-<br />
aliteit, waarbij de vrouw wordt uitgebeeld door<br />
een raderwerk met duizenden knoppen en de<br />
man door één schakelaar. Een beeld dat hij absoluut<br />
niet herkende bij zichzelf en bij andere<br />
mannen die hij erover sprak. Hij besloot zich te<br />
gaan specialiseren in mannelijke seksualiteit.<br />
Sinds vier jaar ontvangt hij vooral mannen in<br />
zijn praktijk in Gent, en afgelopen september<br />
publiceerde hij zijn eerste boek: Waarom mannen<br />
geen seksboeken kopen.<br />
Bestaan er zoveel misverstanden over<br />
mannelijke seksualiteit?<br />
“Jazeker. Mannen praten veel te weinig over<br />
seks. Ze worden nog altijd geacht hun problemen<br />
zelf op te lossen. Daardoor lopen ze<br />
ermee door en baseren ze hun beeld van seks<br />
op allerlei mythes. Ikzelf ben bijvoorbeeld<br />
opgegroeid met de zevensecondenregel. Die<br />
stelt dat mannen elke zeven seconden aan seks<br />
denken. Dat ben ik eens gaan uitzoeken en<br />
toen bleek dat het ooit door een of ander<br />
boekje is gepropageerd, zonder enige<br />
ANNELIES VANHOVE<br />
2/<strong>2017</strong> 33
Interview met AWim Slabbinck<br />
Wie is<br />
Wim<br />
Slabbinck?<br />
n Veel mannen schamen zich<br />
voor hun erectieproblemen bij<br />
onenightstands. Die problemen<br />
ontstaan door onwennigheid en<br />
de enorme druk tot presteren<br />
die ze zichzelf opleggen.<br />
Wim Slabbinck (1982) is antropoloog en<br />
seksuoloog en heeft een seksuologische<br />
praktijk in Gent en Roeselare, gespecialiseerd<br />
in mannelijke seksproblemen.<br />
Tijdens zijn studie antropologie<br />
schreef Slabbinck een scriptie<br />
over de strijd van feministen in de<br />
jaren zeventig tegen porno.<br />
Na zijn studie maakte hij vijf jaar<br />
lang deel uit van het succesvolle<br />
elektropopduo Waxdolls, waarmee<br />
hij door Europa tourde.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
onderbouwing, en dat anderen het gretig<br />
hebben overgenomen.”<br />
Hoe vaak denken mannen dan aan seks?<br />
“Het loopt uiteen, maar gemiddeld eens per<br />
42 minuten, dus 34 keer per dag. Bij vrouwen<br />
is het 19 keer per dag, dus elke 77 minuten. Dat<br />
verschil lijkt best groot, maar mannen denken<br />
bijvoorbeeld 29 keer per dag aan slaap en 25<br />
keer per dag aan eten, tegen 15 en 13 keer bij<br />
vrouwen. Mannen denken dus vaker aan ál<br />
hun alledaagse behoeften.”<br />
Er zit toch nog een groter verhaal achter die<br />
mythe, dat mannen altijd zin horen te hebben?<br />
“Er is de laatste tijd terecht veel aandacht<br />
geweest voor ‘nee is nee’: dat wanneer een<br />
vrouw nee zegt tegen seks, het ook een nee<br />
moet zijn. Maar zowel mannen als vrouwen<br />
redeneren dat bij de man de nee toch altijd een<br />
ja moet zijn. Als je geen zin hebt, ben je geen<br />
echte man. Mannen gaan er daardoor toch<br />
tegen hun zin in mee.”<br />
Uiteindelijk vinden ze het toch wel lekker, is<br />
de gedachte.<br />
“Ja, terwijl dat niet altijd zo hoeft te zijn.<br />
Sommige mannen die bij mij aankloppen,<br />
hebben bijvoorbeeld erectieproblemen tijdens<br />
onenightstands. Daar schamen ze zich voor,<br />
maar het is heel logisch. Je kent die ander nog<br />
niet en voelt je niet op je gemak. Mijn collega<br />
Goedele Liekens noemt onenightstands niet<br />
voor niks ‘sukkelseks’. Vaak is het ook een<br />
nacht met alcohol; niet het beste moment voor<br />
‘Van de mannen die geen echte<br />
Viagra maar een placebo kregen,<br />
zei 40 procent dat het hielp’<br />
je erectie en je kans op een orgasme. Dus het<br />
is beter om de lat wat lager te leggen. De volgende<br />
ochtend voel je je al meer op je gemak<br />
en kun je gerust nog een rondje.”<br />
Zijn dat de meest voorkomende problemen?<br />
Erecties en orgasmes?<br />
“Dat zijn de problemen waarmee mannen naar<br />
mijn praktijk komen, ja. Gewoonlijk zijn ze ook<br />
wat opgenaaid; ze willen snel een oplossing.<br />
Ze zijn meestal al naar de dokter geweest, voor<br />
erectiepilletjes of antidepressiva om langer<br />
te kunnen vrijen. Maar uiteindelijk draait het<br />
meestal om intimiteit, emotionele overeenstemming<br />
en het tonen van hun gevoel.”<br />
En dan werken die pilletjes niet?<br />
“Ik ben zeker niet tegen erectiepillen. Het is<br />
goed dat ze er zijn, want vroeger moest je een<br />
injectie in je penis zetten om een erectie op te<br />
wekken. Maar ik denk dat huisartsen ze veel te<br />
snel voorschrijven. Ook omdat ze het vaak zelf<br />
moeilijk vinden om erover te praten. Er zijn<br />
mannen die een perfecte ochtenderectie hebben<br />
en bij masturbatie geen problemen; dan is<br />
er met de erectie niets mis.”<br />
Waarom hebben die mannen dan een erectieprobleem?<br />
“Meestal is het angst. Uiteindelijk komt het<br />
vaak hierop neer: de man moet weer vertrouwen<br />
en plezier krijgen. Soms raad ik aan om<br />
even een tijdje niet te doen aan penetratieseks.<br />
Als daar de focus te veel op ligt, kan het<br />
geforceerd worden. Vaak willen mannen met<br />
erectieproblemen zodra ze een stijve hebben<br />
als een soort brandweerman uitrukken. Maar<br />
die erectie kan dan ook weer afzakken. Het is<br />
niet altijd zo dat wanneer je een stijve hebt, je<br />
ook al opgewonden bent. Net zoals mannen<br />
met een ochtenderectie lang niet altijd zin<br />
hebben om te vrijen. Los van de vraag of de<br />
vrouw er al klaar voor is op het moment van<br />
uitrukken. Kort samengevat: bezint eer ge begint.<br />
Vaak heb je die erectiepil niet nodig. Dat<br />
blijkt ook uit een grote studie naar het effect<br />
van Viagra. De helft van de mannen kreeg het<br />
echte blauwe pilletje, de helft een placebo. Van<br />
die laatste groep zei 40 procent dat het hielp.<br />
Probeer dus eerst in jezelf te geloven. Voor<br />
wie met erectieproblemen kampt, is zelfvertrouwen<br />
namelijk het sterkste erectiemiddel.”<br />
34 2/<strong>2017</strong>
Tijdens zijn studie seksuologie schreef<br />
hij opnieuw een scriptie, nu over hoe<br />
mannelijke en vrouwelijke opwinding<br />
werkt.<br />
Slabbinck schrijft onder andere in<br />
de Vlaamse krant De Morgen en is de<br />
huisseksuoloog van het hippe Charlie<br />
Magazine.<br />
Afgelopen najaar verscheen<br />
Slabbincks boek Waarom mannen<br />
geen seksboeken kopen bij uitgeverij<br />
Manteau.<br />
ROBIN DE RAEDT<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
n Wim Slabbinck: “Porno<br />
niks voor vrouwen? Onzin<br />
natuurlijk. Zet je schroom<br />
opzij en kijk samen eens naar<br />
een opwindende film.”<br />
Hoe zit dat dan met opwinding? Een erectie is<br />
toch gewoon een erectie?<br />
“Nee, er is een verschil tussen de reflex, dus<br />
je erectie, en of je ook in je hoofd opgewonden<br />
bent. Bij vrouwen is dat fenomeen bekender.<br />
Zelfs een vrouw die verkracht wordt, kan<br />
bijvoorbeeld nat zijn. Maar het kan bij zowel<br />
mannen als vrouwen ook omgekeerd voorkomen:<br />
dat je wel zin hebt, maar niet nat of<br />
stijf wordt. Vooral mannen op leeftijd zijn vaak<br />
teleurgesteld dat ze geen erectie krijgen. Maar<br />
als ze hun penis in het voorspel betrekken,<br />
lukt het vaak wel. Er zijn trouwens bij zowel<br />
mannen als vrouwen gradaties van opwinding:<br />
ook bij een vrouw kunnen de schaamlippen<br />
bij grote opwinding enorm opzwellen,<br />
samen met de clitoris. “<br />
De clitoris, dat is toch dat knopje?<br />
“Dat dacht je. Dat kleine erwtje bovenaan in de<br />
vulva, dat trouwens ook een voorhuidje heeft,<br />
is er maar een heel klein deel van. Negen<br />
tiende van de clitoris bevindt zich binnenin.<br />
Dat is pas in 1998 aan het licht gekomen, bijna<br />
dertig jaar nadat we Neil Armstrong op de<br />
maan hadden gezet. Het zegt genoeg over onze<br />
wetenschappelijke prioriteiten. Alles bij elkaar<br />
zijn de penis en de clitoris bijna even groot. Ik<br />
heb in mijn praktijk een 3D-clitoris. Mensen<br />
staan er versteld van.”<br />
Bij mannen en seks denken we al snel aan<br />
porno. Hoe kijk jij daar tegenaan?<br />
“Porno wordt vaak gezien als iets voor single<br />
mannen. Als je het binnen je relatie doet, is<br />
het een belediging voor je partner. Ik heb dat<br />
zelf ook lang gedaan: ik keek porno, gooide<br />
het zakdoekje weg, wiste mijn geschiedenis…<br />
Masturbatie is eeuwenlang gezien als onzedelijk<br />
en ongezond. Maar masturberen is juist<br />
een vorm van emancipatie.”<br />
Masturbatie als emancipatie?<br />
“De enige fase waarin je alleen naar je partner<br />
verlangt, is de verliefdheid. Dat is een soort<br />
oogziekte die ervoor zorgt dat je naar niemand<br />
anders kijkt. Als die na een aantal maanden<br />
eenmaal van de baan is, kom je in het echte<br />
leven. Uit onderzoek blijkt dat 90 procent van<br />
de mannen en 80 procent van de vrouwen in<br />
een relatie weleens over een derde fantaseert<br />
bij masturbatie. Als zoveel mensen dat doen,<br />
is dat niet abnormaal. Toch denken we dat<br />
vaak. Als de sleur in onze relatie kruipt, gaan<br />
we meestal eerst met onszelf in discussie.<br />
We schamen ons soms voor soloseks, voor de<br />
verliefdheid die afneemt, voor de seksuele<br />
verschillen in de relatie, voor het feit dat we<br />
verliefd worden op een ander. Die twijfels<br />
bespreken we al te vaak vooral níet met de<br />
partner. Want dat doorbreekt de monogame<br />
illusie. We mogen echter niet vergeten dat<br />
monogamie eerst en vooral een culturele<br />
keuze is. De Ethnographic Atlas vertelt ons dat<br />
15,1 procent van alle culturen strikt monogaam<br />
is. Maar 84,6 procent is polygaam – één man,<br />
meerdere vrouwen – en 0,3 procent is polyandrisch,<br />
oftewel één vrouw met meerdere<br />
mannen. Cijfers om toch even bij stil te staan,<br />
denk ik dan. Begrijp me niet verkeerd: monogamie<br />
is een mooi streven, maar het is geen<br />
koud kunstje. Je moet er echt voor kiezen. Veel<br />
koppels lijken zo naïef als de deelnemers van<br />
Temptation Island. Ze geloven dat echte liefde<br />
alle verleidingen kan weerstaan.”<br />
Dus je pleit voor meer eerlijkheid over<br />
fantasieën?<br />
“Klopt. Vaak vraag ik koppels of ze masturberen.<br />
Dan kijken ze wat ongemakkelijk opzij.<br />
En als de vrouw zegt dat ze porno kijkt, dan<br />
zie je de man verschieten. Zo van: ‘Dat is toch<br />
niks voor jou?’ Maar waarom zou dat niet zo<br />
zijn? Porno is als een goede appeltaart. Als je<br />
die ruikt, ga je kwijlen; als je naar porno kijkt,<br />
krijg je zin. Mannen zijn wel wat visueler ingesteld<br />
en de meeste porno is voor hen gemaakt.<br />
Maar als je goed zoekt, is er voor<br />
elk wat wils.” n<br />
Jop de Vrieze is medisch bioloog en wetenschapsjournalist. Vorig jaar publiceerde hij<br />
samen met Stephan van Duin het boek De karakterman. Voor dit interview raadpleegde<br />
hij onder meer de volgende literatuur: Wim Slabbinck: Waarom mannen geen seksboeken<br />
kopen, Manteau (2016)<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagazine.nl/artikel/wim-slabbinck<br />
2/<strong>2017</strong> 35
KUNNEN WE GENOEG LITHIUM WINNEN OM ALLE<br />
ELEKTRISCHE AUTO’S VAN ACCU’S TE VOORZIEN?<br />
Even opla<br />
Tekst: Merel Segers<br />
Ze zitten in je mobiele telefoon, laptop,<br />
tablet, e-reader, schroefboormachine en<br />
robotstofzuiger: lithium-ion-batterijen. En als<br />
straks de elektrische auto echt doorbreekt, zijn<br />
er nog miljoenen extra batterijen nodig. Maar<br />
kunnen we die wel allemaal maken?<br />
CHRIS KEANE/BLOOMBERG /GETTY IMAGES<br />
36 2/<strong>2017</strong>
den<br />
as de lithium-ion-batterij (of<br />
Li-ion-batterij) niet uitgevonden,<br />
dan zag ons leven er een<br />
W<br />
tikje anders uit. Forenzen zouden grote<br />
rugzakken dragen om de batterij van<br />
hun mobiele telefoon in te vervoeren.<br />
Laptops bestonden dan niet, dus zouden<br />
hippe cafés het zonder de klandizie<br />
moeten stellen van koffiedrinkende<br />
flexwerkers, en robotstofzuigers zouden<br />
we alleen kennen uit de sciencefictionboeken<br />
van Isaac Asimov. Dat we<br />
tegenwoordig met allemaal handzame<br />
elektrische apparaten door het leven<br />
gaan, hebben we te danken aan de doorbraak<br />
van de Li-ion-batterij (of accu) in<br />
1991. Ondanks een relatief laag gewicht<br />
kan deze kleine krachtpatser veel elektriciteit<br />
opslaan.<br />
De lithium-ion-accu is momenteel hard<br />
op weg de autowereld te veroveren. Tesla<br />
bouwt een gigafabriek in de woestijn<br />
van de Amerikaanse staat Nevada. Daar<br />
moeten de batterijen voor een vloot<br />
van 500.000 elektrische auto’s worden<br />
gemaakt. Het bedrijf is van plan om in<br />
2020 tweemaal zoveel Li-ion-batterijen<br />
te produceren als in 2013 wereldwijd<br />
werd gedaan. De accu van de Tesla<br />
bestaat uit duizenden batterijen van het<br />
standaardtype 18650, dat net iets groter<br />
is dan de welbekende AA-batterij.<br />
Niet alleen Tesla gelooft in de doorbraak<br />
van de elektrische auto. Wouter Robers<br />
van de energiestart-up Peeeks: “Je ziet<br />
nu dat grote fabrikanten zoals Volkswagen,<br />
BMW en Audi ze ook ontwikkelen.<br />
Ik voorspel dat in 2018 de elektrische<br />
auto definitief doorbreekt.” Toyota<br />
investeerde zelfs 150 miljoen euro in<br />
een lithiummijn in Argentinië.<br />
De opkomst van de elektrische auto en<br />
onze liefde voor draadloze apparaten<br />
zorgen voor een enorme groei in de<br />
vraag naar Li-ion-batterijen. We winnen<br />
nu zo’n 200.000 ton lithium per jaar;<br />
in 2025 ligt dat waarschijnlijk rond<br />
de 500.000 ton. Gaat het ons lukken<br />
om aan die exploderende behoefte te<br />
voldoen?<br />
n De Amerikaan Jason Hughes<br />
besteedde bijna een jaar aan het<br />
ombouwen van een 181 kilo zware<br />
Tesla lithium-ion-batterij. Nu slaat<br />
deze accu de elektriciteit van zijn<br />
zonnepanelen op.<br />
CREDIT<br />
Kwetsbare zoutvlaktes<br />
Het goede nieuws is dat lithium een<br />
van de meest voorkomende metalen op<br />
aarde is. Je kunt het zelfs uit zeewater<br />
winnen, al is dat erg duur. Onder de<br />
hooggelegen zoutvlaktes van Bolivia<br />
en Chili bevindt zich het grootste<br />
lithiumveld ter wereld. Om het element<br />
te ontginnen, wordt het natte zout naar<br />
bassins gepompt, zodat het water daar<br />
kan verdampen. In het overblijfsel<br />
zit naast lithiumchloride ook<br />
2/<strong>2017</strong> 37
Even opladen<br />
De grootste lithiumvoorraad vind je<br />
in de oceaan. Er zijn technologieën om<br />
lithium uit zeewater te winnen, maar die<br />
kosten veel geld.<br />
Lithium is niet alleen een grondstof<br />
voor batterijen. Het wordt ook<br />
als medicijn gebruikt bij bijvoorbeeld<br />
depressies en clusterhoofdpijn.<br />
BLOOMBERG/GETTY IMAGES<br />
natriumchloride, beter bekend<br />
als keukenzout. De stoffen<br />
worden gescheiden door toevoeging<br />
van een extractiemiddel dat zich aan<br />
lithiumchloride bindt.<br />
Grondstofexpert Ester van der Voet<br />
van de Universiteit Leiden bezocht een<br />
lithiummijn in Bolivia: “Wanneer je<br />
over de veelzeggende ‘Weg des Doods’<br />
op de hoogvlakte bent gearriveerd, zie<br />
je mannen die er zout aan het scheppen<br />
zijn. Als we hier op grote schaal lithium<br />
willen gaan winnen, moet er nog heel<br />
wat gebeuren.” De prachtige, onaards<br />
aandoende zoutvlaktes zijn namelijk<br />
ook een toeristische trekpleister, en een<br />
gebied waar allerlei flamingo’s, cactussen<br />
en vicuña’s (een wilde lamasoort)<br />
voorkomen. Ook leven mensen er van<br />
de zoutwinning. De Boliviaanse organisatie<br />
CEDLA is bang voor de vervuiling<br />
die al het mijnafval zal veroorzaken. Er<br />
moet dus nog worden gezocht naar een<br />
manier om de mijnen zo in te richten<br />
dat de zoutvlaktes aantrekkelijk blijven<br />
voor toeristen, ze geen bedreiging vormen<br />
voor het milieu en niet nadelig zijn<br />
voor de lokale bevolking.<br />
Niet alleen de ontwikkeling van duurzame,<br />
verantwoorde mijnen vormt een<br />
struikelblok. De vraag is ook wie de<br />
controle over de winning van lithium<br />
in handen mag hebben: de landen zelf<br />
of de maar al te happige buitenlandse<br />
mijnbouwbedrijven? De Boliviaanse<br />
president Evo Morales nationaliseerde<br />
bijvoorbeeld de lithiumontginning,<br />
aangezien hij uit het verleden heeft geleerd<br />
dat grote bedrijven vooral zichzelf<br />
verrijken in plaats van een bijdrage te<br />
leveren aan de welvaart van zijn land.<br />
Maar Bolivia heeft weinig ervaring<br />
met lithiumwinning, wat het risico op<br />
fouten groot maakt.<br />
Eigen lithium eerst<br />
Voor zover bekend bevindt zich in<br />
Chili en Bolivia ongeveer de helft van<br />
’s werelds winbare lithiumvoorraad.<br />
De rest is verdeeld over China, Noord-<br />
Amerika, Argentinië, Brazilië, Congo,<br />
Servië, Finland, Australië en Canada.<br />
Mijnwerkers<br />
nemen pekelmonsters<br />
op de<br />
Salar de Uyuni.<br />
Onder deze Boliviaanse<br />
zoutvlakte<br />
ligt ’s werelds<br />
grootste lithiumveld.<br />
Op het forteiland<br />
Pampus slaat een<br />
oude autobatterij<br />
elektriciteit op<br />
van dieselgeneratoren,<br />
zonnepanelen<br />
en<br />
windturbines. Zo<br />
kan het licht ook<br />
aan als de generator<br />
uit is, de zon<br />
niet schijnt of de<br />
wind niet waait.<br />
RAYMOND VAN OLPHEN/HH<br />
38 2/<strong>2017</strong>
Naast lithium-ion-batterijen zijn de<br />
loodaccu, nikkel-cadmium (NiCd) en<br />
nikkel -metaalhydride (NiMH) veelgebruikte<br />
oplaadbare batterijen.<br />
De fabriek waar Tesla in de staat Nevada<br />
lithium-ion-batterijen wil gaan produceren,<br />
is groter dan 1650 voetbalvelden. De bouw<br />
ervan kost zo’n 5 miljard dollar.<br />
n Deze opengewerkte Li-ion-accu<br />
van een Chevrolet Bolt EV bevat<br />
288 Li-ion-cellen en weegt 435<br />
kilo. De accu is bijna net zo groot<br />
als de onderkant van de auto.<br />
GENERAL MOTORSW<br />
Recyclingprobleem: vers gewonnen<br />
lithium is op dit moment vijf keer<br />
goedkoper dan herbruikbaar lithium<br />
Niet alle lithium ligt onder zoutvlaktes.<br />
Het zit ook in rotsen, maar het eruit<br />
halen kost meer geld en is dus minder<br />
aantrekkelijk. Tesla is slim; om zich<br />
van de aanvoer van voldoende lithium<br />
te verzekeren, bouwt het bedrijf zijn<br />
reuzenfabriek in de buurt van een<br />
lithiummijn. Het is namelijk altijd een<br />
risico om grondstoffen van ver te halen,<br />
want wat als een land geen zaken meer<br />
met je wil doen?<br />
Die onzekerheid is een van de redenen<br />
waarom Europa lithium op het<br />
eigen continent wil winnen; zo zijn we<br />
minder afhankelijk van niet-Europese<br />
landen. Op dit moment zijn Servië en<br />
Finland kandidaten voor ontginning.<br />
Europa wil het openen van mijnen<br />
combineren met een goed recyclingsysteem,<br />
zodat er minder lithium<br />
hoeft te worden gewonnen. Recyclen<br />
vermindert de schade aan het milieu,<br />
het bespaart energie en beperkt de<br />
hoeveelheid chemisch afval. Bovendien<br />
doen we op die manier langer met de<br />
bestaande lithiumreserves. Van der<br />
Voet: “Want die voorraad is groot en<br />
gaat best lang mee, maar niet eeuwig.”<br />
Er moeten dan natuurlijk wel oude<br />
batterijen beschikbaar komen om te<br />
recyclen. Een gepensioneerde auto laat<br />
je niet zomaar voor de deur staan; die<br />
breng je terug naar de garage, waar ze<br />
vervolgens de accu met de recycler kunnen<br />
meegeven. Maar hoe kleiner het apparaat,<br />
hoe moeizamer het inzamelen<br />
gaat; de batterijen uit telefoons, laptops<br />
en boormachines liggen veelal in lades<br />
te verstoffen. Deze ‘mijnen’ worden<br />
nauwelijks ontgonnen.<br />
En wat nu als je een goed inzamelsysteem<br />
hebt, doordat je bijvoorbeeld<br />
statiegeld op oude elektronica heft? Dan<br />
nog is recycling problematisch; vers<br />
gewonnen lithium is op dit moment<br />
namelijk vijf keer goedkoper dan herbruikbaar<br />
lithium. Er zijn wel bedrijven<br />
die Li-ion-batterijen recyclen, zoals<br />
Umicore in België, maar die halen het<br />
lithium er niet uit op een manier dat<br />
het kan worden verwerkt in nieuwe<br />
batterijen. Materialen zoals nikkel,<br />
koper en mangaan zitten ook in die<br />
batterijen en zijn voor het bedrijf veel<br />
lucratiever om eruit te scheiden. Het<br />
lithium verdwijnt in de slakken (het<br />
afval van het recyclingproces) en wordt<br />
uiteindelijk gebruikt als ondergrond in<br />
de wegenbouw.<br />
Maar de doorbraak van de elek-<br />
2/<strong>2017</strong> 39
Even opladen<br />
3<br />
bijzondere<br />
batterijen<br />
In 2015 werd 25 miljard geïnvesteerd<br />
in lithium-ion-batterijen. Elke<br />
dag wordt er aan de ontwikkeling<br />
van nieuwe types gewerkt. Hieronder<br />
de drie opvallendste.<br />
Als je een lithium-ion-batterij sterk verhit of<br />
er een mes in steekt, kan er kortsluiting ontstaan,<br />
met oververhitting, gasvorming en zelfs<br />
explosies tot gevolg.<br />
Lithium-ion-batterijen verouderen doordat<br />
er na verloop van tijd steeds minder actief<br />
materiaal overblijft en het reactieoppervlak<br />
kleiner wordt.<br />
Batterijen tanken<br />
1 Toekomstmuziek: je rijdt het benzinestation<br />
(of elektrostation) binnen<br />
en sluit de vacuümpomp op de<br />
tank aan. Als hij leeg is, vul je hem<br />
met honderden vers opgeladen Liion-batterijtjes.<br />
Jouw lege batterijen<br />
worden vervolgens opgeladen en<br />
zijn gereed voor de volgende klant.<br />
Het bedrijf TankTwo ontwikkelt deze<br />
technologie.<br />
2Barbapapa-kwaliteiten<br />
Stel je voor: een mobieltje dat<br />
meebuigt als je erop gaat zitten, of<br />
een buigbare pacemaker. Hartstikke<br />
handig, alleen moet de batterij dan<br />
ook van vorm kunnen veranderen.<br />
Een groep Amerikaanse en Chinese<br />
technici ontwikkelde een Li-ionbatterij<br />
die alle kanten op kan buigen<br />
en drie keer zo lang wordt als je hem<br />
uitrekt.<br />
3<br />
CAI-potentieel<br />
Het is Amerikaanse onderzoekers<br />
gelukt om een Li-ion-batterij zo<br />
klein als een zandkorrel te printen.<br />
Deze microbatterij kan elektriciteit<br />
leveren aan medische miniatuurimplantaten,<br />
spionagecamera’s voor<br />
in brillen en robotinsecten.<br />
JCI POWER SOLUTIONSANK<br />
trische auto en de miljoenen Liion-batterijen<br />
die hiervoor nodig<br />
zijn, kan daar verandering in brengen.<br />
Doordat de vraag toeneemt, kunnen<br />
de prijzen stijgen, wat recycling wél<br />
haalbaar maakt. Daarnaast moeten we<br />
de recyclingtechnieken verder ontwikkelen<br />
om terugwinning van lithium<br />
goedkoper te maken.<br />
Goed voor Pampus<br />
Voordat dit recyclingsysteem goed<br />
werkt, is er voor oude Li-ion-accu’s al<br />
een mooie oplossing: hergebruik. Het<br />
forteiland Pampus in het IJmeer bij<br />
Amsterdam wil zijn dieselgeneratoren<br />
vervangen door duurzame energiebronnen,<br />
zoals wind en zon. Maar die doen<br />
het alleen wanneer de zon schijnt of de<br />
wind waait; ’s avonds en op windstille<br />
dagen heb je er weinig aan. Een Liion-autoaccu<br />
uit een oude elektrische<br />
Volkswagen Golf uit 2008 brengt hier<br />
verandering in. Hij slaat elektriciteit<br />
uit wind en zon op, zodat Pampus altijd<br />
stroom heeft.<br />
Als de elektrische auto doorbreekt, zit-<br />
Een werknemer<br />
van het Amerikaanse<br />
bedrijf<br />
Johnson Controls<br />
zet een Li-ionaccu<br />
in elkaar.<br />
Johnson Controls<br />
levert onder<br />
andere accu’s<br />
aan het automerk<br />
Land Rover.<br />
ten we tien jaar later met een gigantische<br />
hoeveelheid van zulke ‘oude’<br />
autoaccu’s. Naarmate de batterij ouder<br />
wordt, vermindert namelijk de capaciteit,<br />
waardoor de actieradius van de<br />
auto afneemt. Daarnaast sjouwt een<br />
auto veel dood gewicht mee als de accu<br />
niet meer volledig oplaadt – en dat is<br />
zonde. Op dat moment moet de accu of<br />
de gehele auto worden vervangen. “De<br />
economische levensduur van Li-ionbatterijen<br />
is tweeduizend cycli”, zegt<br />
David Beijer van de eerdergenoemde<br />
energiestart-up Peeeks. “Dan heeft de<br />
batterij 80 procent van de capaciteit die<br />
hij in het begin had. Maar dat betekent<br />
niet dat hij onbruikbaar is geworden.”<br />
Voor plekken als Pampus is de accu namelijk<br />
nog wel interessant. Daar maakt<br />
het niet uit hoe zwaar en groot hij is<br />
vergeleken met de hoeveelheid elektriciteit<br />
hij kan opslaan; het ding ligt toch<br />
stil. Door bejaarde Li-ion-accu’s voor<br />
de opslag van elektriciteit in te zetten,<br />
hoef je geen nieuwe batterijen te produceren.<br />
Dit vermindert de vraag naar<br />
lithium. En het is goed nieuws voor<br />
40 2/<strong>2017</strong>
Een specifiek Nederlands product waar vaak<br />
Li-ion-batterijen in zitten, is de elektrische<br />
fiets; alleen oudere modellen hebben soms nog<br />
NiMH-accu’s.<br />
In de batterij van een smartphone zit<br />
ongeveer 3 gram lithium, in die van laptops<br />
30 tot 40 gram en in boormachines 40 tot<br />
60 gram.<br />
JAMES GLOVER/REUTERS/ANP<br />
ons elektriciteitsnet. Wat voor Pampus<br />
werkt, kan namelijk ook voor Nederland<br />
als geheel werken.<br />
Zo berichtte de NOS op 18 juli vorig jaar<br />
dat er in Groningen te veel zonnepanelen<br />
zijn. Als de zon hard schijnt, willen<br />
die panelen hun overvloed aan opgewekte<br />
elektriciteit terugleveren aan het<br />
energienet. Maar als de netspanning<br />
te hoog oploopt, schakelen de omvormers<br />
van zonne-installaties zichzelf<br />
automatisch uit. De elektriciteit gaat<br />
dan verloren. Een oplossing is om via<br />
batterijen zonne-energie tijdelijk op te<br />
slaan en pas aan het net te leveren wanneer<br />
dat het aankan. Oude autoaccu’s<br />
In de Amerikaanse<br />
staat Nevada laat<br />
Tesla een gigantische<br />
batterijenfabriek<br />
bouwen.<br />
Vlakbij ligt een<br />
lithiummijn, waardoor<br />
het bedrijf<br />
van voldoende<br />
grondstof is<br />
verzekerd.<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagazine.nl/artikel/lithium<br />
kunnen hier op een prachtige manier<br />
uitkomst bieden. Het duurt alleen nog<br />
wel een tijdje voordat het zover is. Op<br />
dit moment komen Li-ion-autobatterijen<br />
vooral uit gecrashte auto’s. De accu’s<br />
van de elektrische en hybride auto’s die<br />
nu rondrijden, zijn nog niet oud genoeg<br />
om te vervangen.<br />
Maar op termijn zullen we niet alleen<br />
nieuwe manieren moeten vinden om<br />
batterijen te hergebruiken, maar ook<br />
technieken om het lithium uit oude<br />
exemplaren te recyclen. Want hoewel<br />
lithium nodig is om milieuvriendelijke<br />
auto’s te laten rijden, is het verre<br />
van milieuvriendelijk om daarvoor<br />
Merel Segers is duurzaamheidsdeskundige en journalist. Voor dit artikel sprak ze met ir. David<br />
Beijer en ir. Wouter Robers van de energiestart-up Peeeks, en met grondstofexpert dr. Ester van<br />
der Voet (Universiteit Leiden). Verder gebruikte ze de volgende literatuur: Linda Gaines: The<br />
future of automotive lithium-ion battery recycling, Sustainable Materials and Technologies (december 2014)<br />
| Polinares: Fact sheet: lithium, Europese Commissie (maart 2012) | Sheng Xu ea.: Stretchable batteries with<br />
self-similar serpentine interconnects and integrated wireless recharging systems, Nature Communications<br />
(26 februari 2013).<br />
alle prachtige zoutvlaktes van Zuid-<br />
Amerika om te spitten. Zuinig met<br />
lithium omgaan, en ook met de natuur,<br />
dat wordt de grootste uitdaging voor de<br />
komende jaren. n<br />
Bottomline<br />
1<br />
2<br />
3<br />
De vraag naar lithium-ion-batterijen<br />
verdubbelt de komende tien<br />
jaar. Dit komt vooral door de doorbraak<br />
van de elektrische auto.<br />
Lithium is een van de meest<br />
voorkomende elementen op aarde.<br />
De uitdaging is om er de komende<br />
jaren genoeg van te winnen om<br />
aan de vraag te voldoen.<br />
Maar de winning van lithium<br />
schaadt het milieu en de voorraad<br />
is eindig. Daarom moeten<br />
we betere manieren vinden om<br />
lithiumbatterijen te recyclen.<br />
2/<strong>2017</strong> 41
Wat speelt er allemaal in de<br />
digitale wereld? KIJK bespreekt<br />
de laatste ontwikkelingen.<br />
Tekst: Naomi Jansen<br />
De transformatie<br />
van de aardkloot<br />
Dankzij een grote update laat<br />
Google Earth Timelapse nu<br />
gedetailleerder dan ooit zien<br />
hoe de wereld in 32 jaar tijd is<br />
veranderd.<br />
Wil je ontdekken hoe de ultrageheime Amerikaanse<br />
luchtmachtbasis Area 51 door de jaren<br />
heen vorm kreeg, of hoe steden als Parijs en<br />
Dubai de afgelopen decennia zijn uitgebreid?<br />
Dan moet je echt eens een kijkje nemen op<br />
Google Earth Timelapse, een interactieve onlinetool<br />
die duidelijk maakt hoe een bepaalde omgeving<br />
tussen 1984 en 2016 is veranderd.<br />
Nu zijn er ongetwijfeld lezers die denken:<br />
heb ik niet al eens een bezoekje gebracht<br />
aan Google Earth Timelapse? Dat kan.<br />
De online-kaart bestaat namelijk sinds 2013.<br />
Maar onlangs kreeg hij een update; de grootste<br />
tot nu toe. Vier jaar aan gegevens en foto’s<br />
werden toegevoegd, bij elkaar goed voor<br />
vele petabytes aan data. Deze gegevens<br />
zijn geleverd door twee nieuwe satellieten:<br />
de Amerikaanse Landsat 8 en de Europese<br />
Sentinel-2. Ze brengen onze veranderende<br />
aarde gedetailleerder in beeld dan ooit tevoren.<br />
Helaas komen hierdoor ook wat minder rooskleurige<br />
dingen aan het licht. Zo blijven<br />
de ontbossing in Ethiopië en de stijgende<br />
zeespiegel in de Amerikaanse staat Maryland<br />
niet onopgemerkt. Maar je hoeft die ellende niet<br />
op te zoeken. Je kunt ook gewoon even lekker<br />
met Google Earth Timelapse spelen. Nou ja,<br />
even… Als je er eenmaal aan begint, ben je er<br />
voor je het weet uren zoet mee.<br />
Ga naar bit.ly/GE_timelapse<br />
42 2/<strong>2017</strong>
VIRAL!<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES STANFORD UNI-<br />
Zuur bericht<br />
Heb je laatst een fles azijn en glasreiniger<br />
gekocht? Dan stond je er<br />
vast niet bij stil dat deze spullen<br />
ooit van pas kunnen komen bij het<br />
verzenden van berichten.<br />
Om via apparaten te communiceren, heb je –<br />
surprise, surprise – elektriciteit nodig. Maar wist<br />
je dat je met behulp van wat spullen uit het<br />
gootsteenkastje ook een heel eind kunt komen?<br />
Het tekstbericht dat je op de foto hierboven ziet,<br />
is namelijk verstuurd met behulp van azijn en<br />
een goedje waarmee je vette vingers van glazen<br />
voorwerpen kunt halen. En kijkend naar de letters<br />
op het schermpje zal het je niet verbazen dat<br />
knappe koppen van de Amerikaanse Stanforduniversiteit<br />
achter dit idee zitten.<br />
Data overbrengen met behulp van chemicaliën<br />
dus. Hoe krijgen ze dat voor elkaar? Welnu, men<br />
neme een heel kleine computer waarin een tekstje<br />
wordt getikt. Net als andere systemen werkt dit<br />
bericht met behulp van een binaire code. Maar<br />
in plaats van enen en nullen wordt onderscheid<br />
gemaakt tussen zuur (azijn) en basisch (glasreiniger).<br />
De chemicaliën gaan via plastic buisjes naar een<br />
grotere computer die aan de hand van verschillen<br />
in de zuurgraad de boodschap ontrafelt. Niet<br />
draadloos dus. Maar voor de toepassing die de<br />
wetenschappers voor het systeem in gedachten<br />
hebben, hoeft dat ook niet per se. Ze willen deze<br />
techniek gebruiken om apparaten in het lichaam,<br />
denk aan een pacemaker, met elkaar te laten<br />
communiceren. Met elektrische signalen levert<br />
dat vaak problemen op.<br />
Overigens werd eerst naar wodka gegrepen voor<br />
het uitwisselen van data. Maar dat drankje werkte<br />
niet goed. Of wilden de onderzoekers het gewoon<br />
liever naar binnen gieten dan in een apparaatje<br />
gooien? Ach, daar zouden we wel begrip voor<br />
hebben.<br />
Bekijk een filmpje van de machine op<br />
kijkmagazine.nl/chembericht<br />
Zachtjes praten zodat kunstmatige<br />
intelligentie systemen je<br />
niet verstaan, heeft geen nut. Ze<br />
zijn namelijk meesters in<br />
liplezen.<br />
Ga er maar aan staan: dag in, dag uit BBCprogramma’s<br />
bestuderen om het liplezen<br />
onder de knie te krijgen. Googles kunstmatige<br />
intelligentieprogramma DeepMind moest deze<br />
training ondergaan. Het systeem zag maar liefst<br />
5000 uur aan filmpjes voorbijkomen waarin<br />
mensen door elkaar heen kakelen.<br />
Gelukkig heeft al dit gezwoeg wel iets goeds<br />
opgeleverd. Computers kunnen nu met behulp<br />
van DeepMind heel accuraat liplezen. Bijna de<br />
helft (46,8 procent) van alle woorden die ze op<br />
hun bordje kregen, wisten ze te ontcijferen. Dat<br />
valt nogal tegen, zou je zeggen. Totdat je leest<br />
dat professionele liplezers niet verder komen<br />
Heerlijk om naar te kijken: deze<br />
complexe LEGO-machine die enkel<br />
en alleen is gebouwd om balletjes<br />
van A naar B te verplaatsen.<br />
bit.ly/lego_machine<br />
Een van de meest uitgevoerde projecten<br />
op de middelbare school:<br />
het maken van een vulkaan die een<br />
vloeistof kan uitbraken. The King<br />
of Random doet het beter.<br />
bit.ly/vulkaan_4m<br />
Hoe konden jachtvliegtuigen uit<br />
WO I met een mitrailleur door hun<br />
propeller heen schieten, zonder de<br />
bladen te raken? The Slow Mo Guys<br />
brengen het in beeld.<br />
bit.ly/prop_slowmo<br />
A.I. in de buurt? Hand voor je mond!<br />
dan 12,4 procent. Bovendien is de test erg<br />
streng: het missen van één letter in een woord<br />
wordt al keihard afgestraft.<br />
Rest de op zich niet onbelangrijke vraag:<br />
wat schieten we hiermee op? Daar hebben<br />
de onderzoekers een antwoord op. Met dit<br />
systeem zou het gemakkelijker worden om je<br />
smartphone via beeld instructies te geven in<br />
een rumoerige omgeving. De virtuele assistent<br />
Siri moppert bijvoorbeeld nogal eens dat ze je<br />
niet kan verstaan.<br />
Ook kan het trucje van DeepMind het in de<br />
toekomst mogelijk maken om gesproken<br />
teksten direct om te zetten in woorden op<br />
een beeldscherm. Daarbij kun je bijvoorbeeld<br />
denken aan het ondertitelen van films of tvprogramma’s.<br />
Verder sluiten we niet uit dat<br />
geheime diensten nog wel een paar klusjes<br />
voor het liplezende programma hebben…<br />
2/<strong>2017</strong><br />
43
CIJFER<br />
130<br />
Pieksnelheid in petaflops van de<br />
supercomputer die de Japanners voor<br />
ogen hebben. Hiermee willen ze de<br />
Chinese Sunway TaihuLight, de snelste<br />
supercomputer ter wereld met een<br />
snelheid van 125 petaflops, voorbijschieten.<br />
Al hebben de Chinezen alweer<br />
een computer van 930 petaflops<br />
aangekondigd…<br />
Ontmaskerd door een virus<br />
Een peperduur mobieltje bewust<br />
laten stelen? Klinkt niet erg slim.<br />
Maar student Anthony deed het<br />
toch en maakte er een bijzondere<br />
docu over.<br />
Je kent het gevoel wel. Je bent naarstig op<br />
zoek naar je mobiele telefoon, maar je kunt<br />
hem nergens vinden. Je krijgt het er warm van.<br />
Gelukkig zit het toestel meestal ergens onderin<br />
je tas of in die jaszak waarin je al honderd keer<br />
hebt gevoeld. Maar niet iedereen heeft zoveel<br />
geluk. Elke week worden er in Nederland ruim<br />
driehonderd aangiftes van smartphonediefstal<br />
gedaan.<br />
De mobiele telefoon van Anthony van der Meer<br />
werd ook gejat. Maar hij deed geen aangifte,<br />
want het was juist de bedoeling dat zijn smartphone<br />
werd gestolen. Hij had het toestel<br />
namelijk uitgerust met HTC-spyware. Dankzij<br />
dit virus kon Anthony de dief volgen én filmen.<br />
Over zijn bevindingen maakte hij een spannende<br />
minidocumentaire genaamd Find my phone.<br />
Anthony deed dit omdat hij wilde weten wie die<br />
telefoonpikkers eigenlijk zijn. En hij wilde de dief<br />
leren kennen. Dat lukte. Waarschijnlijk kwam de<br />
student zelfs meer over de onverlaat te weten<br />
dan hem lief was. Zo kon Anthony achterhalen<br />
dat de nieuwe ‘eigenaar’ van zijn smartphone<br />
HTC<br />
regelmatig met sekslijnen belde en legde hij<br />
zelfs vast welke handelingen de dief verrichtte<br />
als hij naar porno keek…<br />
Geinig detail: het was voor Anthony nog niet<br />
zo gemakkelijk om zijn mobiel te laten stelen.<br />
Vier dagen lang liet hij het toestel enigszins<br />
onbeheerd achter in Rotterdam. Maar niemand<br />
die het in zijn hoofd haalde om de smartphone<br />
mee te nemen. In Amsterdam duurde het ook<br />
nog twee dagen voordat het apparaat werd<br />
gepakt door de – in dit geval – ongelukkige dief.<br />
De documentaire bekijken?<br />
Ga naar kijkmagazine.nl/smartphone-dief<br />
Op afstand bestuurbare agent<br />
Een Nederlandse diender op een plaats delict met<br />
een Google Glass op zijn hoofd. Het kan weleens een<br />
vertrouwd beeld worden.<br />
Stel, je bent politieagent en komt als eerste aan bij een<br />
illegaal drugslab. Overal staan glazen potjes en buisjes en je ziet door<br />
de bomen het bos niet meer. Want wat moet je in vredesnaam als bewijs<br />
meenemen? Gelukkig duikt er in je blikveld plotseling een grote groene<br />
pijl op die naar een potje bij je rechterhand wijst. Ah, dat moet je hebben!<br />
Deze vorm van augmented reality (toegevoegde realiteit of AR) wil de<br />
Nederlandse politie inzetten. Niet alleen bij een drugslab, maar op allerlei<br />
plekken waar bewijsmateriaal moet worden verzameld. De bedoeling is dat<br />
politieagenten op hun smartphone of Google Glass een AR-versie van de<br />
locatie te zien krijgen. Zelf zenden ze via een in hun uniform ingebouwde<br />
camera beelden door, zodat de CSI-collega’s vanuit het bureau mee<br />
kunnen kijken. Deze forensisch deskundigen plaatsen vervolgens de<br />
virtuele symbolen of andere aanwijzingen, waardoor de agent ter plekke<br />
weet wat hem te doen staat.<br />
Absoluut geinig, maar is het ook echt nuttig? Jazeker. Geüniformeerde<br />
agenten, die vaak als eerste op een plaats delict arriveren, zijn doorgaans<br />
niet de best gekwalificeerde politiemensen om bewijsmateriaal te beoordelen.<br />
Dankzij deze AR-technologie is het mogelijk om snel experts in<br />
te schakelen. Bovendien lopen er op deze manier minder mensen op een<br />
crime scene rond, wat de kans op verstoring van eventueel belangrijke<br />
aanwijzingen kleiner maakt.<br />
DRAGOS DATCU<br />
44<br />
2/<strong>2017</strong>
WORD NU ABONNEE<br />
24 NUMMERS +<br />
APOCALYPSE DVD-BOX<br />
55%<br />
KORTING<br />
VOOR<br />
€ 94, 95<br />
(i.p.v. € 212,80)<br />
Deze aanbieding is geldig tot en met 31 december <strong>2017</strong>. Prijswijzigingen, druk- en zetfouten voorbehouden. KIJK kost in de winkel € 5,95 en verschijnt<br />
12 keer per jaar. Je abonneert je tenminste voor de opgegeven periode en tot wederopzegging. Opzeggen is heel eenvoudig en kan na de opgegeven periode<br />
per maand. Op deze abonnementsovereenkomst zijn de leveringsvoorwaarden van New Skool Media B.V. van toepassing.<br />
KIJK OP KIJKMAGAZINE.NL/APOCALYPSE OF BEL (085) 888 56 61
Tekst: Koen van Ekeren • Foto′s: Luke Gordon/BSR<br />
Het valt niet mee om<br />
zeedieren te fotograferen.<br />
Ten eerste omdat ze<br />
natuurlijk in het water<br />
leven, en ten tweede<br />
omdat ze vaak heel goed<br />
zijn in verstoppertje<br />
spelen. Toch wist Luke<br />
Gordon een paar fraaie<br />
exemplaren te betrappen.<br />
9 BIZARRE BEESTEN<br />
UIT DE OCEAAN<br />
Schitterende<br />
46 2/<strong>2017</strong>
Lichtvisje<br />
Deze foto van een dwerginktvis<br />
bewijst het: niet alle dieren in de<br />
donkerste krochten van de oceaan<br />
zijn onderwatergriezels. Deze<br />
aandoenlijke ongewervelde heeft<br />
een bijzondere manier om zichzelf<br />
te beschermen. Hij beschikt over<br />
lichtgevende bacteriën waarmee hij<br />
’s nachts het maanlicht nabootst.<br />
Zodoende elimineert hij zijn eigen<br />
schaduw en blijft hij onopgemerkt<br />
door roofdieren. Heel groot wordt<br />
het kleurrijke beestje niet: hij is ongeveer<br />
even groot als je duim.<br />
schepsels<br />
2/<strong>2017</strong> 47
Gemene steen<br />
Op de bodem van de Indische Oceaan<br />
en de Rode Zee leeft een vis die perfect<br />
op een steen lijkt: de – jawel<br />
– steenvis. Het gif in de veertien<br />
stekels op zijn rug kan naar verluidt de<br />
ergst mogelijke pijn veroorzaken. De<br />
oorspronkelijke inwoners van Australië<br />
kennen de gevaren van de vis en voeren<br />
dansrituelen uit om te waarschuwen<br />
voor deze ‘horrorsteen’. Daarbij<br />
toont de danser de verschrikkelijke<br />
lijdensweg die uiteindelijk resulteert<br />
in de dood.<br />
No worries?<br />
In zijn jacht op kleine vissen en ongewervelde dieren glijdt<br />
een platkopvis over de zeebodem. Deze roofvis kan zijn<br />
lichaamskleur aanpassen aan zijn omgeving, waardoor het<br />
zeer lastig is om hem waar te nemen. Het dier komt voor<br />
in de kustwateren van de Indische en de Stille Oceaan en is<br />
een geliefd maaltje voor Australische lekkerbekken. Duikers<br />
zijn minder tuk op de platkopvis. Ze moeten goed uitkijken<br />
voor de giftige stekels op zijn rug. Als je die aanraakt, is dat<br />
uitermate pijnlijk – maar gelukkig niet dodelijk.<br />
48 2/<strong>2017</strong>
Transseksueel<br />
Met zijn lange, dunne lichaam<br />
en hoge rugvinnen is deze<br />
murenensoort een excentriek<br />
schepsel dat lijkt op een<br />
mythische Chinese draak.<br />
Saillant detail: het dier gebruikt<br />
zijn bijzonder grote neusgaten<br />
om prooien naar zich toe te<br />
trekken. Ook eigenaardig is dat<br />
deze beesten allemaal als man<br />
worden geboren. Ze zijn dan<br />
blauw met gele accenten rond<br />
de bek en de rugvin. Bij het<br />
bereiken van een zekere lengte<br />
verandert het flamboyante dier<br />
in een compleet geel beest.<br />
Het ontwikkelt dan vrouwelijke<br />
lichaamsdelen en kan uiteindelijk<br />
zelfs eieren leggen.<br />
2/<strong>2017</strong> 49
Nachtjager<br />
Een geringde slangaal steekt zijn kop<br />
uit het zand. In deze zachte ondergrond<br />
voelt hij zich in zijn element.<br />
Overdag ligt de slangaal erin verstopt<br />
en pas als het nacht is, verlaat hij de<br />
vertrouwde fijne korrels op de zeebodem<br />
om jacht te maken op kleine<br />
vissen en ongewervelde dieren. De<br />
slangaal is ongevaarlijk, maar toch<br />
zwem je liever de andere kant op als<br />
je hem tegenkomt. Hij lijkt namelijk<br />
als twee druppels zeewater op de<br />
zeer giftige slangen die tot het geslacht<br />
van de platstaarten behoren.<br />
50 2/<strong>2017</strong>
Na-aper<br />
De spookfluitvis komt relatief veel<br />
voor in de Stille en de Indische Oceaan,<br />
maar toch is hij voor de meeste<br />
duikers ongrijpbaar. Spookfluitvissen<br />
zijn namelijk meesters in het<br />
vermommen. Ze houden zich graag<br />
schuil bij zeelelies, algen, sponzen<br />
en zeegras en bootsen de kleur en de<br />
vorm daarvan perfect na. Ondertussen<br />
hangen ze vrijwel altijd op hun<br />
kop. Zo kunnen ze hun lange snuit<br />
optimaal inzetten om schaaldieren<br />
van de zeebodem op te zuigen.<br />
2/<strong>2017</strong> 51
Gekuifde killer<br />
Wanneer deze roodachtige vis zijn rugvin spreidt, zwemt hij<br />
rond met een schitterende kuif op zijn kop. Bij het vangen van<br />
prooien gaat deze vis doordacht te werk: hij imiteert een stuk<br />
zeewier dat op het zeewater drijft. Garnalen en andere schaaldieren<br />
naderen nietsvermoedend zijn bek, zodat hij ze kan<br />
opslokken. Zijn naam is er overigens eentje om te onthouden<br />
voor het volgende potje galgje: de schommelvoorhoofdsvinvis.<br />
52 2/<strong>2017</strong>
Klein venijn<br />
Met een zeer indringende en furieuze<br />
blik lijkt deze vis kenbaar te maken<br />
dat hij niet is gediend van een<br />
fotosessie. Hij behoort tot de familie<br />
van de napoleonvissen en net als de<br />
voormalige Franse keizer moet de<br />
straalvinnige vissensoort het niet<br />
hebben van een overdreven grote<br />
lichaamslengte: het beestje haalt<br />
hooguit 10 centimeter. Maar ongevaarlijk<br />
is hij niet. Het knorrig ogende<br />
dier heeft namelijk stekels die zijn<br />
voorzien van gifklieren.<br />
Slijmbal<br />
Op deze foto zijn de textuur en de<br />
patronen van een jonge kogelvis<br />
fraai vastgelegd. Het geelzwarte<br />
beestje oogt door zijn boze blik niet<br />
bijster knuffelbaar. En dat is het ook<br />
absoluut niet, want het lichaam van<br />
deze kogelvissensoort is bedekt met<br />
giftig slijm. Het eten van die huid of<br />
het vlees van het dier kan een mens<br />
daardoor fataal worden. Volgens<br />
verschillende wetenschappers is de<br />
kogelvis na de gouden gifkikker het<br />
giftigste gewervelde dier op aarde.<br />
2/<strong>2017</strong> 53
NEDERLANDSE WETENSCHAPPER SCHOPT<br />
DE HEILIGE HUISJES VAN DE KOSMOS OMVER<br />
Is de nieuwe<br />
EINSTE<br />
OPGESTAAN?<br />
54 2/<strong>2017</strong>
Tekst: Bruno van Wayenburg<br />
Zwaartekracht in het heelal is een<br />
illusie. Dat stelt natuurkundige<br />
Erik Verlinde in een artikel dat de<br />
wetenschappelijke gemoederen al<br />
een paar maanden flink bezighoudt.<br />
KIJK houdt zijn revolutionaire<br />
theorie tegen het licht.<br />
H<br />
et is een glorieuze dag voor<br />
de vaderlandse wetenschap.<br />
Op 7 november 2016, de dag<br />
voordat Donald Trump tot president<br />
van Amerika wordt gekozen, lanceert<br />
de Nederlandse natuurkundige Erik<br />
Verlinde zijn eigen revolutie. Emergent<br />
gravity and the dark universe heet het 51<br />
pagina’s lange artikel dat hij dan op de<br />
voorpublicatieserver Arxiv plaatst. Hij<br />
legt erin uit hoe informatie het weefsel<br />
van het heelal vormt. En hoe daaruit<br />
alle raadsels van de zwaartekracht kunnen<br />
worden verklaard, van de gekromde<br />
ruimtetijd van Einstein tot en met<br />
het versnelde uitdijen van het heelal,<br />
en ook de mysterieuze donkere materie<br />
die astronomen wel waarnemen, maar<br />
niet zien.<br />
In eigen land wordt Verlinde prompt<br />
op het schild gehesen. Nationale<br />
natuurkunde-iconen als Vincent Icke<br />
en Robbert Dijkgraaf spreken vol lof<br />
over deze dappere eenling. Bij De<br />
wereld draait door wordt Verlinde zelfs<br />
de opvolger van Einstein genoemd –<br />
wat hij zelf niet tegenspreekt. Maar<br />
Gerard ’t Hooft, de Nederlandse<br />
wetenschapper die in 1999 de Nobelprijs<br />
voor natuurkunde kreeg en aan<br />
de Universiteit Utrecht Verlindes<br />
afstudeerbegeleider was, reageert<br />
zuinig dat hij meer vertrouwen heeft<br />
in een andere aanpak. En voorbij de<br />
Nederlandse grens zijn de reacties<br />
ook niet overdreven enthousiast. Zo<br />
zegt een andere Nobelprijswinnaar,<br />
de Amerikaan Frank Wilczek, in NRC<br />
Handelsblad het artikel van Verlinde<br />
pas te gaan lezen als iemand die hij<br />
vertrouwt het hem aanraadt. Is zijn<br />
scepsis terecht of hebben we hier wel<br />
degelijk te maken met een theorie die<br />
de wetenschap op zijn kop kan zetten?<br />
IN<br />
ILVY NJIOKIKTJIEN<br />
Quantumzwaartekracht<br />
Maar eerst een andere vraag: waar<br />
gaat het eigenlijk over? Verklaart<br />
de algemene relativiteitstheorie uit<br />
1915 al niet op bevredigende wijze<br />
hoe ruimte, tijd en zwaartekracht in<br />
elkaar zitten? Volgens de bedenker<br />
ervan, Albert Einstein, vervormt de<br />
massa van een ster (zoals de zon)<br />
de ruimte als een bowlingbal die op<br />
een strakgespannen rubberen zeil<br />
ligt. In die gekromde ruimte ‘denkt’<br />
de aarde dat hij een rechte lijn volgt,<br />
maar de werkelijke baan is een ellips.<br />
Begin 2016 werd Einsteins theorie<br />
nog eens spectaculair bevestigd door<br />
de langverwachte detectie van<br />
zwaartekrachtsgolven.<br />
2/<strong>2017</strong> 55
Is de nieuwe Einstein opgestaan?<br />
De geschiedenis<br />
van de<br />
ZWAARTEKRACHT<br />
1585<br />
De Nederlander Simon Stevin laat<br />
twee loden ballen van de Nieuwe<br />
Kerk in Delft vallen, een zware en een lichte. Beide<br />
bereiken tegelijkertijd de grond.<br />
Isaac Newton schrijft over<br />
1726 de vallende appel die hem<br />
de inspiratie leverde voor zijn zwaartekrachttheorie;<br />
al viel die appel niet op zijn hoofd.<br />
theorieën voorspellen. De eerste is<br />
donkere materie. In sterrenstelsels<br />
lijken de buitenste sterren sterker<br />
naar het midden van het stelsel te<br />
worden getrokken dan op grond van<br />
de zichtbare materie, zoals sterren<br />
en gas, verklaarbaar is. De oplossing:<br />
blijkbaar zit er in sterrenstelsels ook<br />
een onzichtbare vorm van materie, die<br />
met zijn zwaartekracht extra hard aan<br />
de sterren trekt. Maar waaruit deze<br />
‘donkere materie’ dan zou bestaan,<br />
is een raadsel. Als het tot nu toe<br />
onbekende elementaire deeltjes zijn,<br />
weten die zich goed te verbergen, want<br />
ondanks uitgebreide zoektochten zijn<br />
ze nooit gedetecteerd.<br />
De problemen werden nog groter toen<br />
in de loop van de jaren negentig bleek<br />
dat het heelal niet alleen uitdijt, wat<br />
met de algemene relativiteitstheorie<br />
goed te begrijpen valt, maar dat ook<br />
steeds sneller doet. Kosmologen noemen<br />
dit effect ‘donkere energie’, en ook<br />
daarvoor hebben we nog geen echte<br />
verklaring.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
De algemene relativiteitstheorie<br />
is vooral van toepassing op de<br />
schaal van sterren, zwarte gaten en<br />
het complete heelal. Op kleine schaal<br />
hebben we de quantummechanica, de<br />
vreemde theorie waarin deeltjes op<br />
meerdere plaatsen tegelijk kunnen zijn.<br />
In de tweede helft van de twintigste<br />
eeuw wisten natuurkundigen bovendien<br />
een stortvloed aan nieuw ontdekte<br />
deeltjes, van pionen tot quarks,<br />
onder te brengen in de quantummechanische<br />
theorie die nu bekendstaat<br />
als het standaardmodel. Het<br />
sluitstuk daarvan, het higgsdeeltje,<br />
56 2/<strong>2017</strong><br />
konden ze in 2011 in de trofeeënkast<br />
zetten.<br />
Toch wringt er iets: als de natuurkunde<br />
één geheel is, moeten de<br />
quantummechanica en de algemene<br />
relativiteitstheorie eigenlijk varianten<br />
zijn van een grote, overkoepelende<br />
theorie, die we hier gemakshalve<br />
‘quantumzwaartekracht’ zullen<br />
noemen. Maar daar krijgen natuurkundigen<br />
nu al decennialang niet echt<br />
de vinger achter.<br />
Tot overmaat van ramp zien astronomen<br />
in het heelal ook nog eens twee<br />
verschijnselen die geen van beide<br />
Precieze wiskundige<br />
Erik Verlinde (1962) studeerde theoretische natuurkunde in Utrecht.<br />
In 1985 studeerde hij af bij hoogleraar Gerard ’t Hooft. Tot zijn<br />
studiegenoten behoorden zijn identieke tweelingbroer Herman en<br />
Robbert Dijkgraaf (van de DWDD-colleges). In 1988 promoveerde<br />
Verlinde op een proefschrift over quantumveldentheorie en snarentheorie.<br />
Hij staat bekend als een precieze wiskundige, maar ook als<br />
iemand met een sterke natuurkundige intuïtie. In 2011 kreeg Verlinde de<br />
hoogste Nederlandse wetenschappelijke onderscheiding, de Spinozapremie.<br />
In Albert Einsteins<br />
algemene relativiteitstheorie<br />
is de<br />
zwaartekracht een<br />
gevolg van het<br />
kromtrekken van<br />
ruimte en tijd zelf.<br />
Einstein zag de<br />
ruimtetijd als een<br />
strakgespannen<br />
rubberen zeil met<br />
ballen erop.<br />
Steeds meer wanorde<br />
Het is extreem lastig om een theorie<br />
te verzinnen die dit alles wél kan<br />
verklaren, stelt Sabine Hossenfelder<br />
van het Frankfurt Institute for<br />
Advanced Studies. Zij is een van de<br />
eerste natuurkundigen die op haar<br />
blog Backreaction uitgebreid inging<br />
op het artikel van Verlinde. “Ik heb<br />
waardering voor zijn poging,” zegt ze,<br />
“ook al is die nog schetsmatig en voor<br />
mij lastig te volgen.”<br />
In zijn artikel brengt Verlinde<br />
een groot aantal gebieden van de<br />
natuurkunde samen: de fysica van<br />
zwarte gaten, quantuminformatica en<br />
quantumcomputers, de astronomie van<br />
donkere materie, maar ook thermodynamica<br />
(waar het normaal gesproken<br />
over temperaturen en warmte<br />
gaat), en zelfs de natuurkunde van<br />
vervormingen in staal.<br />
Zijn basis gedachte is de ontdekking<br />
dat zwarte gaten een temperatuur<br />
hebben, en ook een entropie. Dat is<br />
een wat abstract maar krachtig<br />
natuurkundig begrip dat staat<br />
voor wanorde; bijvoorbeeld<br />
de wanorde van krioelende<br />
moleculen in een kopje thee.<br />
BOB BRONSHOFF/HH<br />
Dat kopje thee heeft een entropie,<br />
en een beetje melk ook. Maar<br />
als je de twee bij elkaar gooit, vermengen<br />
ze zich en zal de totale<br />
entropie veel groter worden<br />
dan de som van de delen. Sterker
Albert Einstein publiceert zijn algemene<br />
1915 relativiteitstheorie, die de zwaartekracht<br />
verklaart als een neveneffect van het krommen van de<br />
ruimte zelf.<br />
1915-1916<br />
De Duitse natuurkundige Karl<br />
Schwarzschild vindt een oplossing<br />
voor Einsteins vergelijkingen en beschrijft wat later bekend zal<br />
worden als een zwart gat.<br />
n Einsteins algemene relativiteitstheorie<br />
is vooral van toepassing op<br />
grote schaal, zoals die van zwarte<br />
gaten. Maar op kleine schaal, zoals<br />
de quantummechanica, strookt de<br />
theorie niet helemaal. Die van Erik<br />
Verlinde zou deze natuurkundige<br />
gebieden wel samenbrengen.<br />
NASA<br />
Het centrale idee van Verlinde is<br />
dat informatie de basis is waaruit<br />
de ruimte zelf ontstaat<br />
nog: de tweede hoofdwet van de<br />
thermodynamica stelt dat entropie –<br />
wanorde dus – altijd toeneemt, en nooit<br />
af. Daarom zie je in je geroerde thee<br />
nooit een wolkje melk verschijnen.<br />
Maar waar we ons bij de wanorde van<br />
moleculen in een kop thee nog wel iets<br />
kunnen voorstellen, is het lastiger om<br />
bij zwarte gaten een beeld te krijgen van<br />
wat er dan precies wanordelijk is. Dit<br />
heeft te maken met alle informatie die<br />
ooit in het zwarte gat is verdwenen.<br />
Stel, je gooit een telefoonboek in<br />
een zwart gat. In dat telefoonboek<br />
zit veel informatie opgesloten (telefoonnummers,<br />
maar ook de positie<br />
van elk atoompje in de papiervezels<br />
of de drukinkt). Door het opslokken<br />
wordt het zwarte gat ietsje zwaarder<br />
en de horizon ervan ietsje groter, en<br />
dus de entropie van het zwarte gat<br />
ook. Informatie en entropie zijn nauw<br />
verwant: hoe wanordelijker een situatie<br />
is, hoe meer informatie je nodig hebt<br />
om hem te beschrijven.<br />
Zwarte gaten bleken op deze manier<br />
een entropie te hebben die afhankelijk<br />
is van hun oppervlak. Vertaald in<br />
informatie komt het erop neer dat er<br />
per eenheid een vast aantal bits aan<br />
informatie in het zwarte gat past. Later<br />
breidde onder anderen Gerard ’t Hooft<br />
dat idee verder uit tot het holografisch<br />
principe: ieder volume in de ruimte<br />
– dus niet alleen zwarte gaten – wordt<br />
beschreven door een hoeveelheid<br />
informatie die past op het oppervlak<br />
van dat volume.<br />
Kosmische spaghetti<br />
Het centrale idee van Verlinde is dat dit<br />
holografisch principe geen bijkomstigheid<br />
is, maar dat informatie de basis<br />
is waaruit de ruimte zelf ontstaat,<br />
inclusief de zwaartekracht, zwarte<br />
gaten, donkere energie en donkere<br />
materie. Waarover die informatie gaat,<br />
is daarbij overigens niet helemaal<br />
duidelijk: mogelijk gaat het om een<br />
soort microscopische elementen, of<br />
misschien supersnaren. Maar vreemd<br />
genoeg doet dat er niet eens zoveel<br />
toe; het belangrijkste is dat de losse<br />
elementen zijn verbonden door<br />
quantumverstrengeling.<br />
Quantumverstrengeling is de enigszins<br />
mysterieuze connectie tussen twee<br />
quantumdeeltjes. Samen kunnen ze<br />
informatie delen die in geen van de<br />
twee deeltjes afzonderlijk is aan te<br />
wijzen, zelfs als er een flinke afstand<br />
tussen die deeltjes zit. Verlinde beschrijft<br />
hoe je de quantumverstrengelingen<br />
kunt zien als een soort<br />
kosmische spaghettislierten, die samen<br />
een kosmische knoedel vormen. Op die<br />
manier ontstaat de ruimte dus uit pure<br />
quantum verstrengelings informatie.<br />
In een publicatie uit 2010 suggereerde<br />
Verlinde al hoe de veranderende<br />
entropie van die verstrengelingen<br />
2/<strong>2017</strong> 57
Is de nieuwe Einstein opgestaan?<br />
1919<br />
De Engelse sterrenkundige Arthur Eddington<br />
meet tijdens een zonsverduistering hoe sterrenlicht<br />
wordt afgebogen door de zon, precies zoals Einstein<br />
heeft voorspeld.<br />
De Zwitser Fritz Zwicky berekent de massa<br />
1933 van een waargenomen sterrenstelsel en<br />
komt veel te hoog uit. Het verschil noemt hij ‘donkere<br />
materie’.<br />
ESO<br />
Einsteins zwaartekrachtsvergelijkingen<br />
verklaart. Maar eigenlijk,<br />
zegt Sabine Hossenfelder, is dat niet<br />
genoeg. “Je wilt een theorie die méér<br />
kan, en die meer voorspelt dan wat we nu<br />
toch al hebben. Dan kun je hem testen.”<br />
Een immens netwerk<br />
In het artikel dat Verlinde afgelopen<br />
november publiceerde, komt hij<br />
over de brug. Hij oppert dat de<br />
korteafstandsverstrengelingen de<br />
ruimte vormen en à la Einstein in de<br />
buurt van massa’s doen krommen.<br />
Maar ook dat er daarnaast een<br />
ander, uiterst subtiel effect is: dat<br />
van quantumverstrengeling over<br />
veel langere afstanden. In Verlindes<br />
berekeningen gaat deze zogenoemde<br />
volumebijdrage pas meetellen op een<br />
schaal van tienduizenden lichtjaren.<br />
En dat is nu precies de schaal waarop<br />
de eigenaardige effecten van donkere<br />
materie zich doen gelden.<br />
Wat wij als donkere materie waar -<br />
nemen, ontstaat volgens Verlinde<br />
ongeveer zo: de lege ruimte is een<br />
immens netwerk van quantumverstrengelingen,<br />
en de energie die<br />
Gat vol informatie<br />
De entropie (wanorde) van een zwart gat, in wezen hetzelfde<br />
als de informatie die het bevat, is evenredig aan<br />
het oppervlak van het zwarte gat. Op iedere vier Planckoppervlakken<br />
past één bit aan informatie.<br />
JAN WILLEM BIJL<br />
Gebeurtenishorizon<br />
(‘oppervlak’)<br />
van het<br />
zwarte<br />
gat<br />
Eén Planck oppervlak<br />
(2,6 x 10 -64 mm 2 )<br />
Eén entropieeenheid<br />
(omvat vier<br />
Planck-oppervlakken)<br />
in dat netwerk zit opgesloten, is de<br />
raadselachtige donkere energie die het<br />
heelal versneld doet uitdijen. Maar op<br />
sommige plaatsen is uit de lege ruimte<br />
materie ontstaan. De verstrengelingen<br />
zijn er uitgekristalliseerd tot elementaire<br />
deeltjes, atomen en moleculen;<br />
het bouwmateriaal voor gas, sterren en<br />
uiteindelijk planeten.<br />
De quantuminformatie die nog in<br />
de lege ruimte zit, is op die plaatsen<br />
logischerwijs afgenomen en vormt een<br />
soort geboortelitteken van de tastbare<br />
materie. Om het effect daarvan te<br />
berekenen, haalt Verlinde natuurkundige<br />
formules van stal die worden<br />
gebruikt om spanningen in uitkristalliserend<br />
staal te berekenen. Dat lijkt<br />
heel aardig te werken: de voorspelde<br />
relatie tussen de schijnbaar aanwezige<br />
donkere materie en de wel zichtbare<br />
materie komt overeen met wat Verlinde<br />
voorspelt.<br />
Wachten op de vuurdoop<br />
Verlinde kreeg in december een belangrijk<br />
steuntje in de rug van Margot<br />
Brouwer (Universiteit Leiden) en Edwin<br />
Valentijn (Rijksuniversiteit Groningen).<br />
58 2/<strong>2017</strong>
Astronomen komen erachter dat<br />
1990-2000 het heelal niet alleen uitdijt, maar<br />
ook steeds sneller. Dit verschijnsel wordt toegeschreven aan ‘donkere<br />
energie’.<br />
2106<br />
Eindelijk meten natuurkundigen<br />
voor het eerst zwaartekrachtsgolven,<br />
de rimpelingen in de ruimtetijd die optreden<br />
als zwarte gaten botsen.<br />
ESO<br />
n Erik Verlinde studeerde<br />
samen met snarentheoreticus<br />
Robbert Dijkgraaf, die met zijn<br />
heldere verteltrant uitgroeide<br />
tot een van de bekendste<br />
wetenschappers in Nederland.<br />
Dijkgraaf is vol lof over de durf<br />
en ideeën van collega Verlinde.<br />
PIROSCHKA VAN DE WOUW/KIPPA/ANP<br />
Samen met enkele andere astronomen<br />
hebben ze 33.000 sterrenstelsels doorgemeten<br />
met OmegaCAM, een camera<br />
die is geïnstalleerd op de Very Large<br />
Telescope in Chili. De gemeten donkere<br />
materie komt voor alle sterrenstelsels<br />
tamelijk precies overeen met Verlindes<br />
voorspellingen, zegt Valentijn. “Terwijl<br />
het heel veel sterrenstelsels zijn, en ook<br />
van heel verschillende soorten. Mijn<br />
conclusie is: we moeten de ideeën van<br />
Verlinde heel serieus nemen.”<br />
En inmiddels leggen ook andere<br />
onderzoekers de theorie onder het<br />
vergrootglas. Steffano Ettori van het<br />
Astronomisch Observatorium van<br />
Bologna schreef onlangs met collega's<br />
een artikel over de verdeling van<br />
Met de Omega-<br />
Cam, geïnstalleerd<br />
op de VLT<br />
Survey Telescope<br />
in Chili (zie de<br />
foto linksboven),<br />
bestudeerden<br />
Nederlandse<br />
wetenschappers<br />
33.000<br />
sterrenstelsels<br />
om de theorie<br />
van Verlinde te<br />
toetsen.<br />
donkere materie in de sterrenstelsels<br />
Abell 2142 en Abell 2319. In dit geval<br />
bleek de verdeling niet helemaal<br />
te kloppen met voorspellingen<br />
van Verlindes formules, dus het<br />
wetenschappelijk debat is geopend.<br />
De echte vuurdoop, vindt Hossenfelder,<br />
zijn situaties waar Verlindes<br />
rekenmethodes nog niet voor werken,<br />
zoals complexe botsende sterrenstelsels.<br />
Ook de geschiedenis van<br />
het heelal, inclusief de oerknal (waar<br />
Verlinde zelf overigens niet in gelooft)<br />
en de vorming van sterrenstelsels, zal<br />
opnieuw moeten worden beschreven.<br />
Daarnaast moet de theorie helderder<br />
worden gemaakt. Hossenfelder: “Het<br />
is nu nog meer een verzameling van<br />
veelbelovende ideeën, niet een theorie<br />
die heel duidelijk stelt: dit zijn de<br />
aannames en deze voorspellingen<br />
volgen daaruit.”<br />
Toch is dat niet als kritiek op Verlinde<br />
bedoeld, zegt de Duitse wetenschapper.<br />
Want bij veel andere theorieën is het<br />
ook zo gegaan: eerst heb je ideeën, en<br />
pas achteraf wordt duidelijk hoe alles in<br />
elkaar past. En hoe eenvoudig het<br />
in wezen is. n<br />
Bottomline<br />
1<br />
De zwaartekrachttheorie die de<br />
natuurkundige Erik Verlinde in<br />
november publiceerde, zorgt voor<br />
verdeeldheid onder collega’s.<br />
Bruno van Wayenburg is wetenschapsjournalist en animator. Voor dit artikel sprak hij met de<br />
theoretisch natuurkundigen prof. dr. Sabine Hossenfelder (Frankfurt Institute for Advanced<br />
Studies), dr. Juan Maldaceña (Institute of Advanced Study), dr. Sean Carroll (California Institute<br />
of Technology) en de sterrenkundige prof. dr. Edwin Valentijn (Rijksuniversiteit Groningen). Verder<br />
raadpleegde hij onder meer de volgende bronnen: Sabine Hossenfelder: Can dark energy and dark matter<br />
emerge together with gravity?, Backreaction (2 december 2016) | Erik Verlinde: Emergent gravity and the<br />
dark universe, ArXiv.org (7 november 2016).<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagzine.nl/artikel/zwaartekrachttheorie<br />
2<br />
3<br />
Ze zijn sceptisch tot optimistisch,<br />
en vinden dat zijn theorie met<br />
experimenten op de proef moet<br />
worden gesteld.<br />
Verlindes belangrijkste idee is dat<br />
de zwaartekracht ontstaat uit een<br />
netwerk van quantumverstrengelingen<br />
die de lege ruimte vormen.<br />
2/<strong>2017</strong> 59
Videobomb<br />
Met Prynt kun je smartphonevideo’s afdrukken.<br />
Soort van. Je klikt het hoesje op je telefoon, schiet<br />
een foto en print het plaatje meteen op een polaroidachtige<br />
sticker. Maar het apparaat heeft tijdens<br />
het fotograferen ook stiekem een filmpje gemaakt:<br />
als je de afdruk met je gsm scant, verschijnt die<br />
video op het scherm – waardoor je prentjes ‘tot<br />
leven komen’. Een nieuw type verborgen camera<br />
dus. Soort van.<br />
Check: www.prynt.co (zonder ‘m’, want da’s hip).<br />
Doortrapt<br />
Het komt de verkeersveiligheid misschien niet<br />
meteen ten goede om een elektrische fiets te<br />
voorzien van twee hifi-speakers. Zeker wanneer je die<br />
recht op de bestuurder mikt (om ‘overlast’ voor ‘omstanders’<br />
te beperken). En ook een ingebouwde smartphone-oplader zal verantwoordelijk gedrag<br />
niet meteen stimuleren. Aan de andere kant: van deze exclusieve Noordung Angel Edition<br />
worden slechts vijftien exemplaren gemaakt. Dus waar hebben we het over?<br />
Wees er snel bij, via www.noordung.com<br />
KICKSTART!<br />
UKKIETRACKER<br />
De vívofit jr. van Garmin is een activity<br />
tracker voor kinderen: de kleurrijke (en<br />
zwembadbestendige) rekenarmband<br />
houdt de stappen, slaapjes en inspanningen<br />
van kleine spruiten bij. Ook<br />
biedt hij spelletjes om beweging te<br />
stimuleren én geeft hij ouders (via een<br />
app) de mogelijkheid om actie aan te<br />
moedigen, uit te dagen, te belonen<br />
en (vooral) te monitoren. Ideaal voor<br />
meelevende moeders, prekerige papa’s<br />
en big brothers.<br />
Voor tachtig dollar ben je eindelijk een<br />
goede ouder, via www.garmin.com<br />
Tekst: Rik Peters<br />
Selfievlieger<br />
Is het al maart? Dan verschijnt namelijk de AirSelfie,<br />
een via crowdfunding betaalde minidrone speciaal<br />
voor het schieten van langeafstandsselfies. De lichte<br />
(52 gram) en kleine (9,5 bij 6,7 bij 1,0 centimeter)<br />
vliegmachine met camera (5 megapixel) bestuur je<br />
met je smartphone, waarna je vanuit de lucht foto’s<br />
kunt maken. Je kunt de vraag stellen of 300 dollar<br />
Fotogenie<br />
Nee nee, deze Loupedeck is dus géén hipperdepipnieuwe synthesizer. Helaas. Het is een<br />
photo editing console waarmee je middels draaiknopjes en schuifjes en speciale toetsen nog<br />
beter je digitale afbeeldingen kunt bewerken (vooralsnog in het Adobe-programma Lightroom).<br />
Hij zou je creativiteit stimuleren, je focus verscherpen en zelfs je lichaamshouding<br />
verbeteren. Allemaal top, maar jammer dat uit zo’n knap ding geen muziek komt.<br />
Meer op www.loupedeck.com<br />
60 2/<strong>2017</strong>
Tabletbezit<br />
Steeds meer Nederlanders hebben<br />
een tablet. Volgens onderzoek van<br />
onder meer GfK steeg het percentage<br />
mensen met zo’n apparaat van<br />
56 procent in 2014 naar 59 procent<br />
in 2016.<br />
Tabletgesurf<br />
Maar volgens hetzelfde onderzoek<br />
bleek dat het online-gebruik ervan<br />
steeds minder wordt: in 2014 werd<br />
de tablet nog 28 uur per maand<br />
surfend gebruikt, in 2016 was dat<br />
gedaald tot 23 uur.<br />
ONGEHOORD<br />
Een koptelefoon zonder speaker: dat is de Trekz Titanium van Aftershokz. Dit snuisterijtje<br />
blaast geluid je kop binnen met bone conduction oftewel botgeleiding: zogenoemde<br />
transducers brouwen een ultrasone geluidsgolf, die via het kaakbeen wordt<br />
doorgegeven aan het binnenoor, waardoor popsongs je slakkenhuis bereiken zónder<br />
het trommelvlies te belasten. Eerst horen, dan geloven – maar het klinkt alvast goed!<br />
<strong>Kijk</strong> gerust eens op https://aftershokz.com/<br />
Knapkrab<br />
Uiteraard zijn televisies met 4K-resolutie<br />
vet. Vanzelfsprekend zijn randloze<br />
supersmartphones interessant. En<br />
natuurlijk zijn virtual-reality-brillen,<br />
het Internet of Things en zelfrijdende-auto-drones-met-genetisch-gemanipuleerde-stemherkenning-en-draadlozebitcoin-quantumprocessors<br />
tamelijk cool.<br />
Maar soms, heel soms, zie je gewoon een<br />
Zwitsers zakmes in de vorm van een krab<br />
– de Crab Multi Tool – en dan weet je dat je<br />
de allergaafste gadget van het moment<br />
hebt gevonden.<br />
Kost 20 euro op https://kikkerlandeu.com<br />
COLUMN<br />
HUT<br />
Ik ben bang<br />
N<br />
ormaal is het nieuwe jaar een tijd voor<br />
optimisme. Maar een dag nadat deze KIJK<br />
in de winkel ligt, wordt Donald Trump<br />
geïnstalleerd als president van de VS. Hij heeft<br />
gezegd encryptie te willen verbieden, zodat de<br />
overheid altijd, overal mee kan lezen. Dat maakt<br />
me bang. Bang dat mensen niet meer tegen elkaar<br />
durven te zeggen dat ze lesbisch zijn, of moslim.<br />
Want het staatsapparaat luistert en kijkt mee. Ik<br />
ben bang voor V for Vendetta- of Das leben der<br />
anderen-achtige toestanden.<br />
Twee maanden geleden pleitte ik in deze columnumn<br />
voor staats-Wi-Fi. Nu ben ik bang voor een<br />
meelezende overheid. Is dat tegenstrijdig? Niet<br />
helemaal: ik wil dat de overheid de postbezorging<br />
regelt, maar als ik mijn envelop heb dichtgeplakt,<br />
wil ik niet dat de overheid hem daarna stiekem<br />
opent en meeleest.<br />
De wiskunde achter encryptie is bewezen waterdicht,<br />
maar in de software die het uitvoert, kunnen<br />
foutjes of opzettelijke backdoors zitten. De FBI<br />
heeft al eens aan Apple gevraagd een backdoor<br />
in iPhones te maken. Dat weigerde Apple, met als<br />
argument dat als de FBI erin kan, iedereen dat kan.<br />
Ik ben bang dat Trump grote bedrijven wettelijk<br />
gaat verplichten om dergelijke achterdeurtjes in<br />
hun encryptiesoftware te bouwen.<br />
Wat ik wil, is een doosje met aan de buitenkant een<br />
lichtsensor, een lampje, en wat metalen contactjes.<br />
In het doosje zit een computertje dat door mij<br />
geschreven encryptiesoftware draait. Verder is het<br />
hele doosje volgegoten met epoxy, zodat niemand<br />
erbij kan. Als twee van deze doosjes met hun<br />
metalen contactjes tegen elkaar worden gehouden,<br />
kiezen ze samen een sleutel. Een van de doosjes<br />
geef je aan de persoon met wie je wilt communiceren.<br />
Berichten worden ver- of ontsleuteld door<br />
met flitsen een bericht aan de sensor<br />
aan te bieden. Het lampje flitst<br />
het antwoord. Behalve licht komt<br />
er niets uit het doosje, dus is er<br />
geen backdoor. Het werkt alleen<br />
voor berichten tussen jou en de<br />
gebruiker van het andere kastje,<br />
maar mocht het verzet zich<br />
willen organiseren, dan is<br />
dit beter dan in een geheime<br />
kelder of een donker bos af<br />
te spreken. Met mijn waterdichte<br />
encryptie verwacht ik<br />
dat er over dertig jaar minder<br />
inspiratie is om opvolgers<br />
van V for Vendetta of Das<br />
leben der anderen te maken.<br />
Daar kan ik mee leven.<br />
Rolf Hut is onderzoeker aan de TU Delft, maker<br />
en schrijver. In deze column vraagt Rolf zich elke<br />
maand af waarom een bepaald ding nog niet bestaat.<br />
Reageren? info@kijkmagazine.nl<br />
ERIK DE KLEIN<br />
2/<strong>2017</strong> 61
WAAROM HET EUROPESE<br />
MIGRATIEBELEID OP DE SCHOP MOET<br />
GRENZEN AAN<br />
DE GRENS<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
62 2/<strong>2017</strong>
De afgelopen jaren<br />
nam het aantal<br />
vluchtelingen naar<br />
Europa flink toe.<br />
Met patrouilleboten,<br />
wachtposten en<br />
hekwerken controleert<br />
de EU de grenzen.<br />
Maar die krijg je<br />
op geen enkele<br />
manier potdicht.<br />
Bovendien werkt<br />
het huidige strenge<br />
grensbeleid averechts,<br />
menen Nederlandse<br />
deskundigen.<br />
Tekst: Merijn van Nuland<br />
U<br />
itpuilende kampen op de<br />
Griekse eilanden, honderden<br />
wrakkige bootjes op de Middellandse<br />
Zee en tot voor kort een krottenwijk<br />
bij de Franse havenstad Calais:<br />
de laatste jaren werd Europa geconfronteerd<br />
met een grote toestroom van<br />
vluchtelingen. Alleen al in 2014 en 2015<br />
kwamen er zo’n 1,75 miljoen mensen<br />
binnen. De Europese Unie doet er alles<br />
aan om dat aantal terug te dringen.<br />
Op de Middellandse Zee patrouilleren<br />
marineschepen en kustwachtvliegtuigen<br />
van het grensbewakingsagentschap<br />
Frontex. En sinds maart mag<br />
Griekenland ‘irreguliere’ immigranten<br />
terugsturen naar Turkije.<br />
Dit grensbeleid werkt echter niet meer,<br />
zeggen verschillende Nederlandse migratiewetenschappers.<br />
Politiek geograaf<br />
Henk van Houtum en migratiehistoricus<br />
Leo Lucassen publiceerden in oktober<br />
het boek Voorbij Fort Europa. Een<br />
nieuwe visie op migratie. Daarin doen<br />
ze tien aanbevelingen die het huidige<br />
grensbeleid van de Europese Unie flink<br />
op zijn kop zetten. De wetenschappers<br />
stellen bijvoorbeeld voor om arbeidsmigratie<br />
en migratie zonder paspoort<br />
te legaliseren. Ook roepen ze op om<br />
buiten de EU plekken in te richten waar<br />
mensen asiel kunnen aanvragen<br />
zonder eerst de gevaarlijke oversteek<br />
naar Europa te maken.<br />
2/<strong>2017</strong> 63
Grenzen aan de grens<br />
Tijdlijn<br />
100 jaar migratie<br />
1914<br />
Naar<br />
schatting 1 miljoen Belgische vluchtelingen<br />
steken in de Eerste Wereldoorlog<br />
de grens over naar het neutrale Nederland.<br />
ANDREAS SOLARO/AFP PHOTO/ANP<br />
n Een schip van de Maltese hulporganisatie<br />
MOAS onderschept<br />
een boot met vluchtelingen. Deze<br />
mensen hebben geluk gehad, want<br />
lang niet alle bootvluchtelingen<br />
overleven hun tocht.<br />
Waarom komen Van Houtum en<br />
Lucassen met voorstellen die zo<br />
radicaal anders zijn dan het huidige<br />
beleid? En wat is er mis met de manier<br />
waarop de grensbewaking nu is geregeld?<br />
Om dat in te kunnen zien, moeten<br />
we ons volgens deze en andere wetenschappers<br />
eerst bewust zijn van de<br />
lastige dilemma’s van grensbewaking.<br />
Economisch onwenselijk<br />
De Europese Unie heeft 43.000 kilometer<br />
aan buitengrenzen op zee. Tel daar<br />
nog eens 8000 kilometer aan landsgrenzen<br />
bij op, en je begrijpt hoe lastig<br />
het is om de EU volledig af te sluiten<br />
voor immigranten. Zelfs als we de hele<br />
grens van hekwerken zouden voorzien,<br />
zullen immigranten en vluchtelingen<br />
nog manieren vinden om binnen te<br />
komen, vermoeden Van Houtum en<br />
Lucassen. De Verenigde Staten bouwden<br />
zo’n hek aan de grens met Mexico,<br />
maar nog ieder jaar komen er veel<br />
Latino’s binnen. Het is dan ook een<br />
illusie dat de Europese buitengrenzen<br />
helemaal op slot kunnen.<br />
Economisch gezien is het bovendien<br />
niet wenselijk om de grenzen volledig<br />
te sluiten. Op het vliegveld merk je het<br />
direct: grenscontroles en paspoortchecks<br />
zorgen voor flinke vertraging.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
Het bewaken van<br />
gesloten grenzen<br />
brengt extra<br />
kosten met zich<br />
mee. Denk aan<br />
grenscontroles die<br />
flinke vertraging<br />
opleveren voor<br />
het internationale<br />
vrachtverkeer.<br />
Niet alleen voor personen, maar ook<br />
voor vrachtverkeer. “Europa heeft<br />
enorme belangen bij soepele circulatie<br />
van kapitaal, goederen en mensen”,<br />
schrijft Thomas Spijkerboer, hoogleraar<br />
migratierecht aan de Vrije Universiteit,<br />
in een opiniestuk.<br />
We zouden dus wat bescheidener moeten<br />
zijn over wat immigratiecontrole<br />
werkelijk kan bereiken, zegt ook Hein<br />
de Haas, migratiesocioloog aan de Universiteit<br />
van Amsterdam. In zijn oratie<br />
liet hij zien dat de netto-immigratie<br />
naar Nederland grofweg dezelfde trend<br />
volgt als het bruto nationaal product.<br />
Het lijkt er dus sterk op dat de immigratie<br />
toeneemt zodra de economie<br />
aantrekt, ongeacht of er nou een streng<br />
migratieklimaat heerst of juist niet.<br />
Stel dat we de buitengrenzen wél kunnen<br />
afsluiten, dan lopen we direct tegen<br />
een ander dilemma aan. Volgens het<br />
Vluchtelingenverdrag van de Verenigde<br />
Naties hebben vluchtelingen namelijk<br />
het recht om asiel aan te vragen. Dit<br />
geldt ook voor de Europese Unie, want<br />
die heeft dat verdrag geratificeerd. Van<br />
Houtum: “Door de buitengrenzen te<br />
sluiten, ontneem je vluchtelingen die<br />
mogelijkheid. Ook als ze in eigen land<br />
worden bedreigd. Hiermee gaat de<br />
Europese Unie feitelijk in tegen haar<br />
eigen beleid.”<br />
Zo ontstaat volgens Van Houtum en<br />
Lucassen uiteindelijk de paradoxale<br />
situatie waarin vluchtelingen stiekem<br />
de Europese Unie moeten binnenkomen<br />
om legaal asiel aan te kunnen vragen.<br />
Als de vluchtelingen eenmaal zijn aangekomen,<br />
blijkt hun asielverzoek vaak<br />
gegrond. Van de grote groepen Syrische<br />
en Eritrese asielzoekers in Nederland<br />
kreeg in 2015 meer dan 90 procent asiel.<br />
Mensensmokkel<br />
Vooral de mensensmokkelaars profiteren<br />
van deze situatie. Hoe meer<br />
patrouilleboten, hoe talrijker de grens-<br />
64 2/<strong>2017</strong>
1933<br />
Hitler<br />
komt aan de macht. Veel Duitse<br />
Joden vluchten naar Nederland. De<br />
regering stelt immigratie-eisen op:<br />
alleen rijkere Joden zijn welkom.<br />
1949<br />
Indonesië wordt onafhankelijk. Grote<br />
aantallen Nederlanders en bevriende<br />
Indonesiërs vertrekken in het kader van<br />
de ‘repatriëring’ naar Nederland.<br />
n Begin 2016 besloten veel<br />
Oost-Europese landen hun<br />
grenzen te sluiten, om zo<br />
de vluchtelingenstroom<br />
te stoppen. Deze situatie<br />
ontstond daardoor aan de<br />
grens tussen Griekenland<br />
en Macedonië.<br />
“Als we het<br />
vluchtelingen -<br />
probleem niet kunnen<br />
oplossen, staat het<br />
hele Europese project<br />
ter discussie.”<br />
Christian Kern, bondskanselier van<br />
Oostenrijk, tijdens een topoverleg<br />
met zijn Duitse collega<br />
Angela Merkel.<br />
wachten en hoe hoger de hekken, hoe<br />
meer geld mensen betalen voor een gids<br />
die hen de Europese Unie binnen kan<br />
loodsen. Zo worden vluchtelingen en<br />
immigranten als het ware in de armen<br />
van smokkelaars gedreven. “Mensensmokkel<br />
is een gevolg van de strenge<br />
migratiecontrole, niet andersom”, zegt<br />
migratiesocioloog Hein de Haas.<br />
Dat die mensensmokkelaars daar goed<br />
aan verdienen, bleek uit The migrants’<br />
files die een groep journalisten uit de<br />
EU in juni 2015 publiceerde. Sinds 2000<br />
haalden de smokkelaars zo’n 15 miljard<br />
euro binnen. Dat is jaarlijks ongeveer<br />
evenveel als de 1 miljard euro die Eu-<br />
ropa uittrekt voor grensbewaking.<br />
Een bijkomend effect is volgens De<br />
Haas dat steeds meer economische<br />
migranten asiel aanvragen. In de jaren<br />
zestig en zeventig werden gastarbeiders<br />
nog met open armen ontvangen.<br />
Tegenwoordig staat de deur alleen nog<br />
voor vluchtelingen op een kiertje. “We<br />
zien dat de klassieke arbeidsmigranten<br />
simpelweg in andere categorieën gaan<br />
migreren. Ze verblijven illegaal in Nederland<br />
of melden zich als asielzoeker.”<br />
Het leidt regelmatig tot fraude bij de<br />
asielaanvraag.<br />
De dodelijkste grens<br />
Hoe moeilijker Europa te bereiken is,<br />
hoe meer risico vluchtelingen en mensensmokkelaars<br />
moeten nemen<br />
om binnen te komen, vermoedt promovendus<br />
Tamara Last (Vrije Universiteit<br />
Amsterdam). Met enkele collega’s telde<br />
zij de afgelopen jaren het aantal vluchtelingen<br />
dat stierf tijdens de overtocht<br />
naar Europa. De Europese Unie en haar<br />
lidstaten houden geen cijfers bij, dus<br />
moest ze in iedere kustgemeente in<br />
Spanje, Italië, Gibraltar, Malta en Griekenland<br />
het personenregister opvragen.<br />
Uiteindelijk kwam Last tot een sterftecijfer<br />
van 3188 vluchtelingen in de<br />
onderzoeksperiode van 1990 tot 2013.<br />
Maar dit zijn enkel de vluchtelingen die<br />
aan de Europese kant aanspoelden. Veel<br />
lichamen belandden echter in Libië, Tunesië<br />
en Turkije, en andere zijn nooit teruggevonden.<br />
En dan zijn de piekjaren<br />
sinds 2014 nog niet meegeteld. Alleen al<br />
in 2016 kwamen zeker 4220 migranten<br />
om. Het maakt de EU-grens de dodelijkste<br />
op aarde, meldde de Internationale<br />
Organisatie van Migratie (IOM).<br />
De onderzoekers van de Vrije Universiteit<br />
vermoeden dat de steeds strengere<br />
Europese grensbewaking een belangrijke<br />
rol speelt. “Voorheen staken<br />
veel immigranten op relatief veilige<br />
plekken over, bijvoorbeeld van Marokko<br />
naar Spanje. De straat van Gibraltar is<br />
maar een paar kilometer breed”, zegt<br />
Last. “Door intensieve grenscontroles<br />
moeten ze nu andere routes nemen,<br />
bijvoorbeeld van Libië naar Lampedusa.<br />
Dat is stukken verder, met meer kans op<br />
ongelukken.”<br />
Politiek geograaf Van Houtum is stelliger<br />
in zijn conclusies. Volgens hem zijn<br />
de sterfgevallen aan de grens een direct<br />
gevolg van het Europese beleid. Wie in<br />
een arm of islamitisch land is geboren,<br />
heeft vaak amper reguliere mogelijkheden<br />
om naar Europa te verhuizen.<br />
Van Houtum: “Sinds de invoering<br />
van een gemeenschappelijk<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
2/<strong>2017</strong> 65
Grenzen aan de grens<br />
1960-80 1975<br />
3<br />
vreemde<br />
vluchtroutes<br />
Het lijkt soms alsof alle vluchtelingen<br />
in gammele bootjes naar<br />
Europa komen. Er zijn echter nog<br />
gevaarlijkere manieren.<br />
De wederopbouw van Nederland<br />
verloopt razendsnel: er zijn gastarbeiders<br />
nodig. Eerst uit Spanje en<br />
Italië, later uit Turkije en Marokko.<br />
Suriname wordt onafhankelijk.<br />
Tienduizenden inwoners<br />
verhuizen op het laatste<br />
moment naar Nederland.<br />
Onder een vliegtuig: soms<br />
1 verstopt een vluchteling zich in<br />
het landingsgestel van een vliegtuig.<br />
Sinds 1947 zijn er meer dan honderd<br />
van dit soort vliegende verstekelingen<br />
gevonden. Meestal gaat het<br />
fout. Op vlieghoogte heerst een<br />
tekort aan zuurstof en kan het wel<br />
60 graden vriezen.<br />
ANTONIO MASIELLO/NURPHOTO/GETTY IMAGES<br />
Zwemmend: begin 2015<br />
2 spoelden in Nederland en<br />
Noorwegen twee lichamen aan met<br />
identieke wetsuits. In elk geval één<br />
van de mannen bleek een vluchteling<br />
die van Frankrijk naar Engeland wilde<br />
zwemmen. De Syrische vluchteling<br />
Ameer Mehtr had meer succes: hij<br />
zwom in zeven uur van Turkije naar<br />
Griekenland.<br />
Lopend: regelmatig proberen<br />
3 vluchtelingen door de Kanaaltunnel<br />
van Frankrijk naar Engeland<br />
te lopen. De voorbijrazende treinen<br />
maken de 50 kilometer lange oversteek<br />
levensgevaarlijk. Anderen<br />
verstoppen zich in, op of onder de<br />
vrachtwagens die per veerboot naar<br />
Engeland gaan.<br />
visumbeleid in de jaren negentig<br />
staan ze op een zwarte lijst. In<br />
totaal zijn dat 135 landen, samen goed<br />
voor zo’n 80 procent van de wereldbevolking.<br />
Een Nederlander kan zonder<br />
visum naar 143 landen reizen, een<br />
Syriër naar slechts 48.”<br />
De strenge visumverplichtingen maken<br />
een groot deel van de mensheid tot<br />
‘gevangenen door geboorte’, meent Van<br />
Houtum. Veel Aziaten en Afrikanen<br />
hebben weinig kans om op een legale<br />
manier uit hun armoedige of gewelddadige<br />
omgeving te ontsnappen. “Zo<br />
is reizen een privilege geworden dat je<br />
alleen door afkomst kunt verkrijgen.<br />
Kom je door de geboorteloterij op de<br />
verkeerde plek ter wereld, dan heb je<br />
een enorme achterstand.” Wat rest zijn<br />
de gevaarlijke routes. Dat er daardoor<br />
steeds meer doden vallen, is volgens<br />
Van Houtum niet verwonderlijk.<br />
Hoge prijs<br />
“Tel deze dilemma’s bij elkaar op en<br />
je moet concluderen dat het Europese<br />
grensbeleid failliet is”, zegt Van Houtum.<br />
“We kunnen het huidige ontmoedigingsbeleid<br />
voortzetten, maar dan<br />
betalen we daarvoor een hoge prijs. In<br />
mensenlevens, maar ook in juridisch<br />
opzicht. Om over onze internationale<br />
Bij het Griekse<br />
eiland Lesbos<br />
kwam een vluchtelingenboot<br />
in botsing met<br />
een schip van de<br />
kustwacht. Deze<br />
man overleefde<br />
het ongeluk niet<br />
en wordt naar<br />
een lijkenzak.<br />
gedragen.<br />
geloofwaardigheid en reputatie op het<br />
gebied van mensenrechten nog maar te<br />
zwijgen.”<br />
Zoals gezegd doet Van Houtum in<br />
Voorbij Fort Europa samen met migratiehistoricus<br />
Leo Lucassen voorstellen<br />
om het grensbeleid stevig te herzien.<br />
Om het groeiende aantal verdronken<br />
bootvluchtelingen terug te dringen,<br />
moeten vluchtelingen bijvoorbeeld buiten<br />
de Europese Unie asiel aan kunnen<br />
vragen. Op die ‘veilige plekken’ moet de<br />
EU uitsluitsel geven over deze aanvragen.<br />
Wordt een aanvraag gehonoreerd,<br />
dan kan de vluchteling in kwestie veilig<br />
naar Europa doorreizen.<br />
Daarnaast moet de Europese Unie<br />
migratiemogelijkheden voor arbeidsmigranten<br />
toestaan, vinden Van<br />
Houtum en Lucassen. “Gesloten<br />
arbeidsmarktgrenzen verhinderen<br />
dat de arbeidsvraag en het -aanbod bij<br />
elkaar komen”, schrijven ze. Sterker<br />
nog: in sommige gevallen zorgen harde<br />
grenzen juist voor meer immigratie.<br />
Van Houtum: “Voorheen reisden bijvoorbeeld<br />
veel Marokkaanse seizoensarbeiders<br />
jaarlijks op en neer tussen<br />
Marokko en Spanje. Na de invoering van<br />
de visumplicht hebben velen van hen<br />
zich permanent in Spanje gevestigd,<br />
omdat de seizoensarbeid niet langer<br />
66 2/<strong>2017</strong>
1991 2014<br />
De burgeroorlog in voormalig Joegoslavië<br />
breekt uit. Het leidt tot een stevige<br />
vluchtelingenstroom. In sommige jaren<br />
meldden zich 40.000 asielzoekers.<br />
Het aantal vluchtelingen trekt<br />
weer aan, nu als gevolg van<br />
langdurige conflicten in Syrië,<br />
Irak en Afghanistan.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
mogelijk was. De visumplicht had dus<br />
een onbedoeld effect: hij doorbrak de<br />
circulaire migratie.”<br />
Vooral voordelen<br />
Critici zijn bang dat vrijere arbeidsmigratie<br />
voor banenverlies zorgt bij<br />
autochtone werknemers in het land<br />
van aankomst. Of dat migranten een<br />
flink beroep zullen doen op de sociale<br />
verzorgingsstaat. Die zorgen zijn niet<br />
helemaal onterecht, zegt Van Houtum<br />
in een interview met de Volkskrant.<br />
“Op korte termijn kunnen er nadelige<br />
effecten zijn voor werknemers in<br />
bepaalde sectoren. En je zou kunnen<br />
nadenken over een geleidelijke opbouw<br />
van sociale rechten voor migranten,<br />
zoals een bijstandsuitkering en stemrecht.<br />
Maar op de lange termijn is<br />
migratie voor iedereen voordelig.<br />
Meer openheid creëert nieuwe bedrijven,<br />
nieuwe ideeën, innovatie en<br />
Vluchtelingen<br />
op doorreis<br />
naar Duitsland<br />
overnachten op<br />
het hoofdstation<br />
van Boedapest.<br />
Kan een nieuw<br />
grensbeleid dit<br />
soort taferelen<br />
voorkomen?<br />
Merijn van Nuland is wetenschapsjournalist. Voor dit artikel sprak hij met promovendus Tamara<br />
Last (Vrije Universiteit Amsterdam), prof. dr. Henk van Houtum (hoofd van het Nijmegen Centre<br />
for Border Research van de Radboud Universiteit en hoogleraar grensstudies aan de Universiteit<br />
van Oost-Finland) en prof. dr. Leo Lucassen (directeur onderzoek van het Internationaal Instituut voor<br />
Sociale Geschiedenis en hoogleraar aan de Universiteit Leiden).<br />
Links naar meer informatie vind je op www.kijkmagazine.nl/artikel/migratie<br />
uiteindelijk meer werkgelegenheid.”<br />
Dat is vaak ook in het belang van de<br />
herkomstlanden. Uit onderzoek blijkt<br />
dat immigranten veel geld terugsturen<br />
naar familie en vrienden, meer zelfs<br />
dan het totaalbedrag dat westerse landen<br />
besteden aan ontwikkelingshulp.<br />
Het kan helpen bij de ontwikkeling van<br />
achtergestelde Afrikaanse en Aziatische<br />
economieën.<br />
Leiden deze maatregelen niet tot een<br />
stortvloed aan asielaanvragen? De<br />
wetenschappers menen van niet. Al<br />
decennialang is ongeveer 3 procent van<br />
de wereldbevolking vluchteling. En het<br />
overgrote deel van die vluchtelingen<br />
zoekt zijn toevlucht in buurlanden.<br />
“Veel mensen hebben het gevoel dat<br />
we tegenwoordig worden overspoeld<br />
door immigranten, dat dit een ongeëvenaarde<br />
situatie is”, zegt Lucassen.<br />
“Maar in de jaren negentig kregen we<br />
vergelijkbare aantallen vluchtelingen<br />
te verwerken. En ook toen kwamen ze<br />
voornamelijk uit islamitische landen.<br />
Het zijn dus niet de aantallen immigranten<br />
die sterk verschillen, maar de<br />
manier waarop we tegen hun komst<br />
aankijken. Dit is geen vluchtelingencrisis,<br />
maar een Europese crisis.” n<br />
Bottomline<br />
1<br />
2<br />
3<br />
De afgelopen jaren kreeg Europa<br />
een grote vluchtelingenstroom<br />
te verwerken. De Europese Unie<br />
reageerde door de grensbewaking<br />
aan te scherpen.<br />
Het volledig afsluiten van grenzen<br />
is echter niet mogelijk. Probeer<br />
je het toch, dan loop je tegen<br />
juridische, morele en economische<br />
problemen aan.<br />
Volgens sommige Nederlandse migratiewetenschappers<br />
is dit reden<br />
om het Europese migratiebeleid<br />
drastisch te veranderen.<br />
2/<strong>2017</strong> 67
To do<br />
Tekst: Jean-Paul Keulen, Hidde Boersma, Naomi Jansen<br />
Waar moet je deze maand absoluut heen,<br />
wat moet je lezen, welke documentaires<br />
mag je niet missen? En, minstens zo<br />
belangrijk: waar kun je je schaarse tijd<br />
beter niet aan besteden?<br />
100 jaar Schiphol<br />
JJJJJ<br />
Honderd jaar geleden werd een stukje boerenland in een militair<br />
vliegveld veranderd: het begin van Schiphol. Het Amsterdam Museum vertelt in<br />
de tijdelijke tentoonstelling 100 jaar Schiphol – Klaar voor vertrek de geschiedenis<br />
van de luchthaven, met een goed uitgebalanceerde mix van voorwerpen met<br />
toelichting, losse weetjes en interactieve opstellingen. Ook de aangesneden<br />
onderwerpen zijn divers: van stewardessenuniforms tot geluidsoverlast. Hoogtepunten<br />
zijn een game waarin je bepaalt welke reizigers zonder problemen door<br />
de paspoortcontrole mogen en een drietal ‘verrekijkers’ waarmee je de bizarre<br />
weg kunt volgen die een stuk bagage aflegt. Er is duidelijk veel moeite gedaan<br />
om de tentoonstelling leuk te maken voor bezoekers van alle leeftijden, waardoor<br />
zowel kinderen als volwassenen volop aan hun trekken komen. De samenstellers<br />
weten steeds de juiste informatie te brengen om iedereen geboeid te houden die<br />
weleens in een vliegtuig stapt. JPK<br />
Amsterdam Museum | entree volwassene € 12,50 | t/m 7 mei <strong>2017</strong><br />
Dieren met<br />
toekomstplannen<br />
JJJJJ<br />
Een komodovaraan bijt zijn prooi en kijkt er vervolgens niet<br />
meer naar om. Binnen een paar dagen – ongeveer wanneer<br />
de komodovaraan trek krijgt – bezwijkt het slachtoffer aan<br />
infecties en kan het roofdier van zijn maaltijd gaan genieten.<br />
Anders gezegd: de komodovaraan doet aan planning. Maar het<br />
is niet het enige dier met toekomstplannen, zo kun je lezen in<br />
dit boek van etholoog Frans van der Helm. Zelfs vissen hebben<br />
een agenda. Van der Helm schrijft beslist niet stoffig over dit<br />
bijzondere gedrag. Af en toe kun je zijn stijl zelfs poëtisch noemen.<br />
Helaas pakt dit niet altijd goed uit; sommige passages zijn<br />
hierdoor lastig te volgen. Maar de passie van de schrijver spat<br />
van de pagina’s af en dat maakt de lezer enthousiast. NJ<br />
312 pagina’s | € 19,95<br />
Koninginnen van de Nijl<br />
JJJJJ<br />
Vijf invloedrijke first ladies van het Oude Egypte: daar draait het<br />
om in de tentoonstelling Koninginnen van de Nijl. Van dat stel is Nefertiti zonder<br />
twijfel de bekendste naam bij het grote publiek. Maar ook Ahmose-Nefertari,<br />
Hatsjepsoet, Teje en Nefertari hadden behoorlijk wat in de melk te brokkelen.<br />
Helaas komen de dames niet écht tot leven in de tentoonstelling. Die draait toch<br />
vooral om spullen in vitrines en afbeeldingen aan de muren, voorzien van vrij<br />
droge tekstjes. Een wat ouderwetse museumervaring<br />
dus. Gelukkig bevat Koninginnen van de Nijl ook een<br />
onderdeel dat veel bezoekers wél zal bijblijven: een<br />
maquette en een nagebouwde kamer van het graf van<br />
koningin Nefertari. Hier krijg je eindelijk het gevoel<br />
dat je wordt meegenomen naar het Oude Egypte –<br />
een gevoel dat we bij de rest van de tentoonstelling<br />
graag ook vaker hadden gehad. JPK<br />
ROB OVERMEER<br />
Rijksmuseum van Oudheden,<br />
Leiden | entree<br />
volwassene € 12,50 |<br />
t/m 17 april <strong>2017</strong><br />
68 2/<strong>2017</strong>
Vooruitgang<br />
JJJJJ<br />
Een optimist loopt snel het risico naïef te<br />
worden gevonden. Hoe kun je immers positief zijn over een<br />
wereld met IS en Donald Trump? Maar hoogleraar geschiedenis<br />
Johan Norberg laat zich niet door de waan van de<br />
dag uit het veld slaan, zoals uit dit boek blijkt. Armoede,<br />
gezondheid, geletterdheid, vrijheid en milieu – alles staat<br />
er beter voor dan ooit, zo betoogt hij overtuigend. Het<br />
boek is hoognodig, want zoals Norberg zelf schrijft: 71<br />
procent van de Britten denkt dat het de verkeerde kant op<br />
gaat met de wereld. En zulke gedachtes drijven kiezers in de armen van populisten die<br />
beloven alles weer great te maken. HB<br />
256 pagina’s | € 24,50<br />
Hoe maak je een<br />
ruimteschip?<br />
JJJJJ<br />
Hij speelde ontegenzeggelijk een belangrijke rol in de<br />
ontwikkeling van de commerciële ruimtevaart: de Ansari X<br />
Prize. Daarbij werd 10 miljoen dollar beloofd aan het team<br />
dat als eerste een zelfgebouwde, bemande raket twee<br />
keer naar de ruimte kon laten vliegen in twee weken tijd.<br />
Hoe maak je een ruimteschip? beschrijft hoe die prijs – die<br />
uiteindelijk in 2004 werd uitgereikt – tot stand kwam, wat<br />
in de praktijk neerkomt op een biografie van initiatiefnemer<br />
Peter Diamandis. En die biografie is op zich heel netjes opgetekend, maar ook wel erg<br />
uitvoerig. Bijna vierhonderd pagina’s vol details over het leven van Diamandis en een<br />
aantal andere sleutelpersonen uit het X Prize-verhaal zal voor de meeste mensen toch<br />
wat veel van het goede zijn. Maar wie écht wil weten hoe de commerciële ruimtevaart<br />
letterlijk en figuurlijk van de grond kwam, kan zijn lol op met dit boek. JPK<br />
384 pagina’s | € 24,99<br />
KIJK dit!<br />
Engelengeduld<br />
Een zeventiende-eeuwse wereldkaart die behoorlijk zwaar gehavend was, is dankzij<br />
de nodige handarbeid goed opgeknapt. En deze verbijsterende restauratie kun je<br />
bewonderen.<br />
bit.ly/kaart_restaureren<br />
EN VERDER...<br />
Dossier plastic<br />
Plastic is handig, maar het milieu<br />
wordt er niet blij van. Hoe kunnen we de<br />
schadelijke effecten ervan beperken? Deze<br />
tentoonstelling in Museum Het Valkhof in<br />
Nijmegen belicht het antwoord op deze<br />
vraag van verschillende kanten.<br />
De haai, een ijzersterk design<br />
De kaskraker Jaws heeft de haai<br />
als monster laten zien, maar eigenlijk is<br />
hij een heel bijzonder dier en een van de<br />
grootste succesverhalen van de evolutie.<br />
Gelukkig geeft het Natuurhistorisch<br />
Museum Maastricht deze vissen wel de<br />
eer die ze toekomt.<br />
Turkije: de terugkeer van<br />
de sultan<br />
Waarom steunt meer dan de helft van de<br />
Turkse bevolking Erdogan door dik en<br />
dun? In dit 261 pagina’s tellende boek<br />
probeert politicoloog Dirk Rochtus het te<br />
achterhalen.<br />
Van big bang tot burnout<br />
We kennen tegenwoordig allemaal<br />
wel iemand die lijdt aan een depressie of<br />
een burn-out. Psychiater Witte Hoogendijk<br />
en journalist Wilma de Rek onderzoeken<br />
de toename aan stressgerelateerde<br />
aandoeningen en koppelen ze aan de<br />
evolutie van de mens.<br />
1600<br />
Heb je nog ergens een dollarbiljet<br />
liggen? Pak het erbij en download de app<br />
1600. Wanneer je je smartphonecamera<br />
op het biljet richt, popt een 3D-versie<br />
van het Witte Huis op en krijg je een<br />
korte lezing over de geschiedenis van de<br />
presidentiële woning.<br />
Win!<br />
Middle-earth<br />
6-filmcollectie<br />
Zin in een lang weekend bankhangen en<br />
films kijken? The Hobbit en The Lord of the<br />
Rings komen dan goed van pas. Warner Bros.<br />
Home Entertainment heeft een unieke<br />
Blu-ray-verzamelbox uitgegeven met daarin<br />
alle films van de twee trilogieën. En wij<br />
mogen een 6-disc theatrical versions<br />
Blu-ray-set weggeven!<br />
VANBIG<br />
BANG<br />
TOTWitte Hoogendijk & Wilma de Rek<br />
BURN<br />
OUT -<br />
HET GROTE<br />
VERHAAL OVER<br />
STRESS<br />
Kans maken op deze verzamelbox?<br />
Ga naar www.kijkmagazine.nl/winnen<br />
2/<strong>2017</strong> 69
5 NIEUWE WAPENS IN<br />
DE STRIJD TEGEN SMOG<br />
OPERATIE<br />
Schone Lucht<br />
Tekst: Renée Moezelaar<br />
Smog is een hardnekkig en ongezond probleem dat steeds<br />
vaker voorkomt in het buitenland, maar ook in Nederland.<br />
Wereldwijd proberen onderzoekers en technici deze extreme<br />
vorm van luchtvervuiling aan te pakken. KIJK bepaalt welke<br />
oplossingen de meeste kans van slagen hebben.<br />
JEREMY SELWYN/EVENING STANDARD/EYEVINE/HH<br />
70 2/<strong>2017</strong>
BORAL ROOFING<br />
Titanium<br />
op je huis<br />
n Smog is een wereldwijd probleem en<br />
komt niet alleen in Azië voor. Ook in<br />
Europa, zoals hier in Londen, hebben<br />
ze er op windstille dagen mee te maken.<br />
De oplossing: Smog-etende dakpannen.<br />
Wie heeft het bedacht: In 2011 bracht het Amerikaanse bedrijf Boral Roofing<br />
voor het eerst smog-etende dakpannen op de markt. Twee jaar geleden heeft<br />
een groep studenten van de Universiteit van Californië deze dakpannen doorgemeten<br />
om te kijken hoe efficiënt ze eigenlijk zijn.<br />
Hoe werkt het: De dakpannen zijn gecoat met een laag titaniumdioxide. Deze<br />
stof reageert met uv-straling uit zonlicht en daarbij komen hydroxylradicalen<br />
vrij. Die radicalen zijn enorm reactief en reageren met onder andere stikstofdioxide<br />
en zwaveldioxide – de veroorzakers van smog. De producten van de<br />
reactie wassen door de regen gewoon weg, en zijn niet schadelijk voor het<br />
milieu. De KNOxOUT-verf van verffabrikant Boysen gebruikt inmiddels dezelfde<br />
technologie, dus we kunnen binnenkort ons hele huis coaten.<br />
Wordt het gebruikt: Ja, Boral Roofing verkoopt de dakpannen al enkele jaren.<br />
Is het effectief: De dakpannen haalden volgens de studenten 88 tot 97 procent<br />
van de stikstofoxides uit de lucht. Bovendien kost het nog geen vijf euro om je<br />
hele dak te coaten. Als je een miljoen daken bedekt, kun je in theorie elke dag<br />
21 ton stikstofoxide verwijderen. Erg optimistisch, vindt docent luchtkwaliteit<br />
Michiel van der Molen: “Je moet ongeveer 1 miljoen kubieke meter lucht per<br />
dag zuiveren om zulke getallen te krijgen. Zoveel lucht komt er niet in contact<br />
met onze daken.” In het lab bliezen de studenten waarschijnlijk een constante<br />
luchtstroom over de dakpannen, maar in de praktijk heb je geen constante aanvoer<br />
van nieuwe lucht. Van der Molen denkt daarom dat de efficiëntie eigenlijk<br />
een stuk lager is: “Met deze coating zuiver je per dag waarschijnlijk 5 tot 10<br />
procent van de lucht.”<br />
Conclusie: De coating is niet zo efficiënt als de studenten dachten, maar alle<br />
beetjes helpen. Hoe meer oppervlakte we bedekken, hoe meer lucht we<br />
zuiveren.<br />
Score:<br />
2/<strong>2017</strong> 71
Operatie Schone Lucht<br />
Smogfeiten<br />
Smog ontstaat vooral bij helder<br />
weer met weinig of geen wind. Luchtvervuiling<br />
waait dan niet weg en<br />
hoopt zich op.<br />
n Daan Roosegaarde heeft een enorme<br />
toren gemaakt om het smogprobleem<br />
op te lossen. Hierin zitten elektrische<br />
spoelen die een magnetisch veld opwekken<br />
en de smogdeeltjes aantrekken.<br />
ARIE KIVIT/STUDIO ROOSEGAARDE<br />
Een bubbel frisse lucht<br />
De oplossing: De smogzuiger.<br />
Wie heeft het bedacht: De Nederlandse kunstenaar Daan Roosegaarde vond het<br />
verontrustend dat niemand iets deed tegen de smog in de Chinese hoofdstad<br />
Beijing, dus ontwierp hij de smogzuiger.<br />
Hoe werkt het: Als je een ballon over je kleren wrijft, creëer je statische elektriciteit,<br />
die van alles aantrekt. De smogzuiger doet in feite hetzelfde: een koperen<br />
spoel wekt een elektrisch veld op dat vieze lucht aantrekt. Eenmaal in de spoel<br />
botsen de stofdeeltjes met positieve ionen. Door de botsing krijgen de stofdeeltjes<br />
ook een positieve lading en kun je ze opvangen op een negatief geladen<br />
elektrode. De verzamelde smog wil Roosegaarde samenpersen om er ringen en<br />
manchetknopen van te maken. Om te zorgen dat het opruimen van smog niet<br />
nog meer vervuiling veroorzaakt, loopt het apparaat op groene stroom.<br />
Wordt het gebruikt: Ja, er staat sinds vorig jaar een smogzuiger in Rotterdam en<br />
binnenkort ook eentje in Beijing.<br />
Is het effectief: De smogzuiger zuivert een volume van 30.000 kubieke meter<br />
lucht per dag. Met de 7 meter hoge toren creëer je dus kleine smogvrije gebieden.<br />
Luchtkwaliteitdeskundige Michiel van der Molen ziet deze creatie vooral<br />
als een leuke manier om mensen aan het denken te zetten: “Door dit apparaat<br />
gaan mensen meer nadenken over luchtkwaliteit, en dat is belangrijk. Maar<br />
de smogzuiger kan geen hele steden reinigen; daar is het bereik te klein voor.<br />
Bovendien kost het zuiveren van de lucht een hoop energie.”<br />
Conclusie: Plaatselijk kan de smogzuiger fijne smogvrije zones maken, maar hij<br />
biedt geen permanente oplossing voor het smogprobleem.<br />
Score:<br />
72 2/<strong>2017</strong>
Het hoofdingrediënt van smog is ozon.<br />
Maar ook stikstofdioxide, zwaveldioxide<br />
en stikstofmonoxide vind je terug in<br />
smog.<br />
Normaal gesproken zijn de gassen die smog<br />
vormen kleurloos, maar de hoge concentratie<br />
en de vermenging met fijnstof zorgt voor een<br />
dikke mist.<br />
Natuurlijke filters<br />
De oplossing: Planten als filter.<br />
Wie heeft het bedacht: Het is al jaren bekend dat planten de lucht<br />
gezonder maken.<br />
Hoe werkt het: Planten kunnen allerlei schadelijke stoffen, zoals<br />
stikstofdioxide en fijnstof, opnemen en vasthouden. Vooral bomen en<br />
mossen zijn hiervoor geschikt. Voor zover we weten, heeft de plant zelf<br />
weinig last van deze stoffen als de concentraties niet te hoog zijn. De<br />
meeste deeltjes komen via de wortels in de grond terecht, waar microorganismen<br />
ze weer afbreken. Vijf studenten van de TU Delft hebben dit<br />
idee onlangs verwerkt in een Plant-bag: een rugzak met planten erin die<br />
de lucht filteren. Een ventilator zuigt de lucht aan, waarna die langs de<br />
planten stroomt. Door een masker adem je schone lucht in.<br />
Wordt het gebruikt: Ja, Madrid bijvoorbeeld trok vorig jaar 4,2 miljoen<br />
euro uit om op elke mogelijke plek planten en bomen te plaatsen. Van de<br />
Plant-bag bestaat op dit moment alleen een prototype.<br />
Is het effectief: De bladeren van bomen hebben een groot oppervlak,<br />
dus filteren ze veel lucht tegelijk. Op zwaar vervuilde plekken kan dit<br />
goed werken, maar bij weinig vervuiling maken de planten niet zoveel<br />
verschil. Ze nemen namelijk vooral stoffen op die in hoge concentraties<br />
aanwezig zijn. “De efficiëntie van bomen kun je vergelijken met die van<br />
titaniumdioxide”, zegt docent luchtkwaliteit Michiel van der Molen.<br />
“Maar dan moet je er wel voor zorgen dat de vieze lucht nog tussen de<br />
bomen door kan waaien.”<br />
Conclusie: Meer bomen planten kan geen kwaad, maar de efficiëntie is<br />
niet heel groot. In dichtbevolkte steden, zoals Beijing, heb je bovendien<br />
weinig ruimte om bomen te planten.<br />
Score:<br />
n In Madrid gebruiken ze<br />
planten om smog tegen te<br />
gaan. Elke mogelijke vierkante<br />
centimeter wordt beplant met<br />
bomen, struiken en mos. Zelfs<br />
op de daken.<br />
TU DELFT<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
2/<strong>2017</strong> 73
Operatie Schone Lucht<br />
3<br />
bewijzen<br />
dat smog<br />
schadelijk is<br />
Leven in een smogrijke omgeving<br />
kan erg ongezond zijn, zo laat<br />
onderzoek zien.<br />
In Nederland hebben we vooral last van<br />
smog bij een oostenwind. Die wind neemt<br />
de vervuiling uit industriële gebieden<br />
mee.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES ISTOCK/GETTY IMAGES ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
De Australische biotechnoloog<br />
1 Richard O’Hair ontdekte waarom<br />
je zoveel last krijgt van je longen als<br />
je smog inademt. De ozon in de smog<br />
reageert in je longen met cysteïne,<br />
een aminozuur dat in veel eiwitten<br />
zit. Bij deze reactie ontstaan radicalen:<br />
moleculen die met vrijwel alles<br />
reageren.<br />
2Smog kan zelfs effect hebben<br />
op ongeboren baby’s, zagen<br />
Canadese onderzoekers. Als aanstaande<br />
moeders in een omgeving<br />
met vervuilde lucht wonen, hebben<br />
de kinderen 25 procent meer kans<br />
om astma te krijgen. Dit onderzoek<br />
ligt wel onder vuur, want veel andere<br />
onderzoekers vinden zulke verbanden<br />
niet.<br />
3<br />
De gezondheidseffecten van<br />
smog kunnen je nog jarenlang<br />
achtervolgen, zag onderzoeker<br />
Michael Jerrett toen hij twintig jaar<br />
lang de gezondheid en de woonplaatsen<br />
van 450.000 Amerikanen<br />
bijhield. De inwoners van steden met<br />
de meeste smog bleken 30 procent<br />
vaker aan longziektes te sterven dan<br />
inwoners van steden zonder smog.<br />
ITALCEMENTI<br />
Zuiverend wegdek<br />
De oplossing: Een smog-etende straat.<br />
Wie heeft het bedacht: In 2007 introduceerde<br />
het Italiaanse bedrijf Italcementi het smog-etende<br />
TX Active-cement. Het gebruikte dit cement<br />
toen vooral voor gebouwen, maar hoogleraar<br />
bouwkunde Jos Brouwers van de TU Eindhoven<br />
zag mogelijkheden voor een smog-etende straat.<br />
Hoe werkt het: Net als de smog-etende dakpannen<br />
(zie ‘Titanium op je huis’ op pagina 71)<br />
gebruikt ook deze toepassing titaniumdioxide<br />
om de vervuilende deeltjes af te breken. Een<br />
bijkomend voordeel is dat de hydroxylradicalen<br />
die hierbij vrijkomen ook met andere vervuilers<br />
reageren, zoals organische verbindingen die<br />
gebouwen hun vaalgele kleur geven. Met een<br />
titaniumdioxide-coating spoelt het vuil gewoon<br />
weg. De gebouwen en straten zijn dus praktisch<br />
zelfreinigend.<br />
Wordt het gebruikt: Ja, je vindt het smogetende<br />
cement in de groenste straat van Amerika<br />
– Cermak Road in Chicago – en in Hengelo.<br />
Is het effectief: Brouwers en zijn collega’s hebben<br />
de werking van de straat getest in Hengelo.<br />
Op 26 verschillende dagen gedurende het hele<br />
jaar keken ze naar de gehaltes aan stikstofdioxides<br />
en ozon op een stuk smog-etende straat.<br />
Deze waardes vergeleken ze met de uitstoot<br />
van deze stoffen op een gewone straat. Tussen<br />
50 en 150 centimeter boven het smog-etende<br />
cement vonden de onderzoekers gemiddeld 19<br />
procent minder stikstofoxides dan bij de gewone<br />
straat. Een flinke vermindering, maar toch denkt<br />
luchtkwaliteitdeskundige Michiel van der Molen<br />
dat de smog-etende straat niet zijn volledige<br />
capaciteit benut: “Als je de stikstofoxides op wil<br />
vangen, moet de lucht dicht bij de straat komen.<br />
Een groot deel van de uitlaatgassen zal echter<br />
gewoon omhoogvliegen en niet worden gegrepen<br />
door de hydroxylradicalen.” De straat zuivert<br />
dus alleen de onderste luchtlaag.<br />
Conclusie: De efficiëntie is vergelijkbaar met de<br />
smog-etende dakpannen, maar er zijn ontzettend<br />
veel wegen op de wereld, dus deze technologie<br />
kan uiteindelijk zeker zijn steentje bijdragen.<br />
Score:<br />
74 2/<strong>2017</strong>
China heeft het meeste last van<br />
smog. In november 2015 was het<br />
smoggehalte daar 50 keer hoger<br />
dan gezond is.<br />
Dankzij de roetfilters op auto’s is de lucht<br />
al veel schoner dan vroeger. De volgende<br />
stap is het beperken van de stikstofdioxideuitstoot.<br />
Reinigende regenbui<br />
De oplossing: Een mistkanon.<br />
Wie heeft het bedacht: Het Chinese bedrijf Hunan JiuJiu Mining Safety<br />
Equipment maakt al jaren grote ventilatoren voor in fabrieken en op<br />
bouwplaatsen. De apparaten blazen op deze locaties stof weg om de<br />
medewerkers te beschermen. In 2014 begon het bedrijf de ventilatoren<br />
om te bouwen tot mistkanonnen.<br />
Hoe werkt het: Het mistkanon simuleert in feite een flinke regenbui.<br />
Na een regenbui voelt de lucht vaak schoner aan, doordat de druppels<br />
het fijnstof naar de grond duwen. Aangezien normale regendruppels<br />
te groot zijn om het echt kleine fijnstof mee te nemen, vernevelt het<br />
kanon het water tot minuscule deeltjes. Op deze manier kunnen de<br />
regendruppels fijnstofdeeltjes van 10 micrometer verwijderen. Er zijn<br />
nog wel kleinere deeltjes – die er dus niet uit worden gehaald – maar de<br />
lucht is naderhand wel wat zuiverder.<br />
Wordt het gebruikt: Ja, meerdere steden in China gebruiken het mistkanon.<br />
Is het effectief: Net als de smogzuiger (zie pagina 72) werkt het kanon<br />
vooral lokaal. Het besproeit een gebied van 100 meter breed, dus om<br />
een hele stad te reinigen, heb je er wel een aantal nodig. En de zuigers<br />
zijn niet goedkoop, want ze kosten 86.000 euro per stuk. Gelukkig kun<br />
je ze wel op een auto monteren om een groter gebied te besproeien.<br />
Een bijkomend voordeel is dat het water ook sommige gassen uit de<br />
lucht haalt, zegt docent luchtkwaliteit Michiel van der Molen. “Gassen<br />
als ammonia en ozon zijn wateroplosbaar. Je zult ze niet allemaal weg<br />
kunnen filteren, maar ze lossen in elk geval een beetje op in de regen.”<br />
Conclusie: Het mistkanon werkt lokaal en tijdelijk. Bovendien moet je<br />
het niet erg vinden om in de regen te lopen.<br />
Score:<br />
HJMSE<br />
Renée Moezelaar is scheikundige en wetenschapsjournalist. Voor dit artikel sprak ze met dr. ir. Michiel van der Molen (Wageningen University<br />
& Research). Verder raadpleegde ze onder meer de volgende literatuur: M.M. Ballari en H.J.H. Brouwers: Full scale demonstration of air-purifying<br />
pavement, Journal of Hazardous Materials (maart 2013).<br />
Ga voor links met meer informatie naar www.kijkmagazine.nl/artikel/smog<br />
2/<strong>2017</strong> 75
De experts<br />
André Kesseler<br />
werkt sinds 1992 voor<br />
KIJK en heeft zich<br />
gespecialiseerd in<br />
techniek, defensie<br />
en energievraagstukken.<br />
Jasper Verhaar<br />
studeerde biologie<br />
en schrijft met passie<br />
over alles wat groeit<br />
en bloeit.<br />
Diana de Veld<br />
promoveerde in de<br />
geneeskunde. Als<br />
wetenschapsjournalist<br />
schrijft ze voornamelijk<br />
over medische<br />
onderwerpen.<br />
Gaston Dorren<br />
is taaljournalist en<br />
auteur van onder<br />
meer Taaltoerisme<br />
en Vakantie in<br />
eigen taal.<br />
Jean-Paul Keulen<br />
studeerde sterrenkunde<br />
en schreef<br />
twee boeken over<br />
deeltjesfysica: De<br />
deeltjesdierentuin en<br />
De deeltjessafari.<br />
OOK EEN VRAAG?<br />
Mail hem naar<br />
info@kijkmagazine.nl<br />
Ga voor meer vragen en antwoorden naar<br />
www.kijkmagazine.nl/tag/kijk-antwoordt<br />
Waarom zijn zoveel mensen<br />
bang voor spinnen?<br />
Angst voor spinnen zit er bij veel<br />
JV<br />
mensen behoorlijk ingebakken.<br />
Zowel mannen als vrouwen zijn de achtpotigen vaak<br />
liever arm dan rijk. Maar wat zorgt ervoor dat een<br />
spin zo griezelig is en bijvoorbeeld een goudvis niet?<br />
Spinnen zijn vanuit cultureel oogpunt al eeuwen<br />
de gebeten hond. Vroeger dacht men namelijk<br />
dat ze allerlei ziektes en kwaaltjes verspreidden.<br />
Ook bedorven voedsel en water zouden de schuld<br />
zijn van spinnen, omdat ze vaak in de buurt ervan<br />
werden aangetroffen. Tot het besef kwam dat niet<br />
spinnen maar vooral bacteriën onze gezondheid beïnvloeden,<br />
had de spin al een zeer slechte reputatie<br />
opgebouwd. Daardoor droegen mensen hun spinnenangst<br />
van generatie op generatie over.<br />
Toch zijn er ook gegronde redenen om niet iedere<br />
spin zomaar te aaien. Nogal wat soorten zijn namelijk<br />
behoorlijk giftig en kunnen zelfs mensen doden.<br />
Vanuit evolutionair oogpunt is het dan ook logisch<br />
dat we contact met spinnen liever vermijden.<br />
GETTY IMAGES<br />
Wat is het langste<br />
rechte stuk weg?<br />
Die titel gaat naar een deel van National<br />
Highway 1 in het zuidwesten van Australië.<br />
Het stuk tussen de dorpen Balladonia en<br />
Caiguna is maar liefst 146,6 kilometer lang<br />
kaarsrecht.<br />
76 2/<strong>2017</strong>
Hoe heeft de<br />
domme kip<br />
zich over de<br />
hele wereld<br />
kunnen<br />
verspreiden?<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
NASA<br />
De kip komt oorspronkelijk uit de jungles van Zuidoost-Azië,<br />
waar ze zo’n achtduizend jaar geleden al<br />
JV<br />
door de mens werd gehouden voor haar vlees en eieren. Sinds de<br />
vijftiende eeuw is de kip door kolonisten verder verspreid. Dat het<br />
dier nu in alle uithoeken van de wereld rondscharrelt, heeft het<br />
dus in zekere zin aan ons te danken.<br />
Maar het echte geheim van de kip zit hem in het sociale gedrag.<br />
Een toom kippen, zoals kippen in groepsverband worden<br />
genoemd, kent namelijk een strakke hiërarchie. Door deze pikorde<br />
weten de kippen wie er als eerste mag eten. Vechten om voedsel<br />
is daarmee overbodig. Best slim dus. Bovendien waarschuwen ze<br />
elkaar voor naderend gevaar. Het vermogen om zichzelf in een<br />
groep te organiseren, maakt de kip daarom erg makkelijk in grote<br />
aantallen te houden. Combineer dit met de hoge voedingswaarde<br />
van het vlees en de eieren, en je hebt een succesverhaal.<br />
Mag je champignons wassen?<br />
Veel mensen gaan zowat door het lint als ze je champignons<br />
onder de kraan zien houden. Want: dan zuigen die zich<br />
helemaal vol water. Dus moet je champignons één voor één<br />
schoonmaken met een borsteltje of een stukje keukenpapier.<br />
Maar dat blijkt nergens voor nodig: tijdens kort afspoelen<br />
nemen champignons (die<br />
overigens zelf al voor 90<br />
procent uit water bestaan)<br />
echt niet zoveel water op<br />
dat het de smaak merkbaar<br />
beïnvloedt.<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
Waar dijt het<br />
heelal in uit?<br />
“Als er een oerknal is<br />
JPK<br />
geweest en alles aan<br />
het uitdijen is, dan moet er volgens<br />
mij ook een centrum van het heelal<br />
zijn”, schrijft Andy Demeulenaere. “Is<br />
rond dit centrum dan alles leeg? En<br />
kunnen we bepalen waar dit centrum<br />
zich bevindt?” En Herman Wouters<br />
mailt: “Jullie schrijven vaak over de<br />
oerknal en het uitdijen van het heelal.<br />
Maar ik lees nooit waarin die oerknal<br />
heeft plaatsgevonden en waarín het<br />
heelal uitdijt.”<br />
Helaas zijn de vragen van Andy en<br />
Herman (en van nog heel wat andere<br />
lezers) gebaseerd op een begrijpelijk,<br />
maar verkeerd beeld van het heelal.<br />
Je moet je de oerknal niet voorstellen<br />
als één ontploffend punt in een voor<br />
de rest lege ruimte (al is dat wel wat<br />
je altijd op plaatjes ziet). Het hele<br />
heelal bevond zich 13,8 miljard jaar<br />
in een onvoorstelbaar hete, dichte<br />
toestand. Oftewel: de oerknal vond<br />
overal plaats, en niet op één specifieke<br />
plek.<br />
Er was dus rondom de oerknal ook<br />
geen lege ruimte die naarmate het<br />
heelal uitdijt steeds verder wordt<br />
gevuld met sterrenstelsels. Je kunt je<br />
het waarneembare heelal beter voorstellen<br />
als een enorme hoeveelheid<br />
deeg waarover krenten zijn verdeeld.<br />
Vervolgens begint het deeg te rijzen<br />
(het heelal dijt uit), met als gevolg dat<br />
de krenten in dat deeg steeds verder<br />
van elkaar vandaan komen te liggen<br />
(de sterrenstelsels vliegen van elkaar<br />
vandaan).<br />
Vervolgens moet je je dat deeg niet<br />
voorstellen als een compleet krentenbrood<br />
dat steeds groter wordt als<br />
het in de oven wordt gebakken. Dan<br />
heb je namelijk weer een lege ruimte<br />
geïntroduceerd waarin het heelal<br />
uitdijt. Dat is hoe onze hersenen zich<br />
het blijkbaar graag voorstellen – maar<br />
zo zit het dus niet.<br />
Kun je nog kijken met een oog dat<br />
je uit de oogkas hebt gehaald?<br />
Het zou misselijkmakend eng zijn, maar ook fascinerend:<br />
je oog uit je oogkas halen en dan om een hoekje<br />
DdV<br />
laten kijken. Kun je mooi met je ene oog je andere oog aanstaren. Is dat<br />
mogelijk? “Nee, daar is je oogzenuw veel te kort voor”, antwoordt oogarts<br />
dr. Roger Wolfs van het Erasmus MC. De oogzenuw, die de signalen van je<br />
netvlies doorgeeft aan je hersenen, is gemiddeld<br />
maar 2 tot 2,5 centimeter lang. “Die<br />
lengte is nodig om je oog te kunnen draaien,<br />
zodat je naar links en rechts en naar boven<br />
en beneden kunt kijken”, legt Wolfs uit. Een<br />
beetje uitrekken van die zenuw zit er niet<br />
in: door spanning op de oogzenuw raakt hij<br />
onherstelbaar beschadigd. “Daar komt nog<br />
bij dat je oog vastzit aan je oogspieren, aan<br />
vet en bindweefsel. Als je een oog eruit haalt,<br />
maak je dat allemaal kapot. Je kunt het oog<br />
dan niet meer zomaar terugplaatsen.”<br />
Maar stel nou dat de oogzenuw wat langer was, en dat we niet van plan<br />
waren het oog ooit weer terug te plaatsen? “Dan nog: een langere oogzenuw<br />
zou voor problemen zorgen. Het signaal dat door de lange, dunne<br />
zenuwen loopt, wordt te zwak.”<br />
Goed, we bouwen ook nog een signaalversterker in. Lukt het dan? “Ja,<br />
dan zou je wel kunnen kijken met dat oog.<br />
Het beeld zal op zich normaal zijn, maar de<br />
vraag is hoe je hersenen ermee omgaan. We<br />
zijn gewend om vanuit een bepaalde hoek te<br />
kijken; daar zijn onze hersenen van jongs af<br />
aan op ingesteld. Bovendien zien we normaal<br />
gesproken met onze beide ogen bijna hetzelfde<br />
beeld. Wie weleens flink te veel heeft<br />
gedronken, kent misschien het verschijnsel<br />
dubbelzien – daar ga je je heel beroerd van<br />
voelen. Als je één oog uit zijn kas haalt, zul je<br />
dat in nog veel sterkere mate ervaren.”<br />
DEADHEADPROPS.COM<br />
2/<strong>2017</strong> 77
Antwoordt<br />
US NAVY<br />
Waar komt<br />
het salueren<br />
vandaan?<br />
Er zijn mensen die denken dat het<br />
salueren afkomstig is van ridders die<br />
het vizier van hun helm openden.<br />
Maar waarschijnlijk is het gebruik<br />
later ontstaan. Tot en met de Amerikaanse<br />
Onafhankelijkheidsoorlog<br />
(1775-1783) namen Britse soldaten<br />
hun pet af als ze een meerdere tegenkwamen.<br />
Maar toen het formaat<br />
en het gewicht van de hoofddeksels<br />
in de decennia daarna toenamen,<br />
werd dat steeds lastiger. En dus gebruikte<br />
men voortaan het inmiddels<br />
overal ingevoerde gebaar.<br />
Wat gebeurt er als een man<br />
de anticonceptiepil slikt?<br />
“Als hij dat<br />
DdV<br />
eenmalig doet,<br />
gebeurt er niks”, antwoordt<br />
uroloog-androloog dr. Marij<br />
Dinkelman-Smit van het Erasmus<br />
MC. “Maar als hij hem regelmatig<br />
gebruikt, zijn er zeker gevolgen.”<br />
In de meeste anticonceptiepillen<br />
zitten twee soorten hormonen,<br />
vertelt ze: progesteron en<br />
oestrogenen. “Van de toediening<br />
van oestrogeen verwacht ik het<br />
grootste negatieve effect op de<br />
man. Van nature hebben mannen<br />
een klein beetje oestrogeen; dat<br />
houdt onder andere de botten<br />
gezond. Oestrogeen speelt<br />
ook een rol bij het maken van<br />
spermacellen, al is niet geheel<br />
duidelijk hoe. Maar we weten<br />
wel dat te veel oestrogeen<br />
mannen minder vruchtbaar<br />
maakt. Dikke mannen kunnen<br />
bijvoorbeeld minder vruchtbaar<br />
zijn, en dat komt doordat<br />
hun vetcellen het mannelijke<br />
hormoon testosteron omzetten<br />
in oestrogenen.” Geen wonder<br />
dus dat er zorgen bestaan over<br />
stoffen in onze leefomgeving<br />
die lijken op oestrogenen, zoals<br />
bepaalde weekmakers in plastic.<br />
Door oestrogenen zou een man<br />
trouwens ook borstvorming kunnen<br />
krijgen. “Maar ik weet niet of<br />
er daarvoor genoeg oestrogenen<br />
in de pil zitten.”<br />
Van progesteron verwacht de<br />
uroloog eveneens negatieve effecten<br />
op de mannelijke vruchtbaarheid.<br />
“Progesteron remt de<br />
aanmaak van hormonen die bij<br />
mannen de zaadcelproductie<br />
opvoeren”, legt ze uit.<br />
Er is gewerkt aan een anticonceptiepil<br />
voor mannen.<br />
Zaten daar ook deze vrouwelijke<br />
hormonen in? “Nee, daar zat juist<br />
testosteron in, soms in combinatie<br />
met progesteron.” Huh?<br />
Maar testosteron is toch juist<br />
een mannelijk hormoon? En daar<br />
word je toch extra vruchtbaar<br />
van? “Klopt, maar als je van buitenaf<br />
testosteron toedient, dan<br />
onderdruk je je eigen productie<br />
van testosteron. Daardoor loopt<br />
er van alles mis.”<br />
Iets om rekening mee te houden<br />
voor bodybuilders die mannelijke<br />
hormonen slikken voor<br />
extra spieropbouw. “Als je met<br />
die supplementen stopt, kan het<br />
zes tot negen maanden duren<br />
voordat je eigen testosteronproductie<br />
weer op gang komt”,<br />
waarschuwt Dinkelman-Smit.<br />
“Soms is de schade zelfs onherstelbaar.”<br />
Waarom zeggen we het paard, maar de koe?<br />
123RF<br />
GD<br />
De vraag van Ton Decades is een logische. Voor de<br />
meeste diersoorten hebben we de-woorden, zoals<br />
de haas en de schildpad. Maar er zijn een paar traditionele boerderijdieren<br />
waarvoor we al meer dan tweeduizend jaar minstens vier<br />
verschillende namen hebben. Twee daarvan zijn onzijdig (het-woorden<br />
dus): de algemene soortnaam en het woord voor het jonkie. De<br />
andere twee slaan op het wijfje en het mannetje, en die zijn natuurlijk<br />
vrouwelijk en mannelijk (de-woorden). Het gaat om deze vijf landbouwhuisdieren:<br />
• het rund – de koe – de stier – het kalf<br />
• het paard (vroeger: het ros) – de merrie – de hengst – het veulen<br />
• het schaap – de ooi – de ram – het lam<br />
• het hoen – de hen of kip – de haan – het kuiken<br />
• het varken of zwijn – de zeug – de beer – de big (niet ‘het’ – een<br />
uitzondering dus)<br />
Paard is een algemene soortnaam en begint dus met het lidwoord<br />
‘het’. De woorden merrie en hengst hebben wel het lidwoord ‘de’,<br />
omdat dit respectievelijk de vrouwelijke en de mannelijke versie<br />
van de soortnaam paard is. Op dezelfde manier is rund de algemene<br />
soortnaam voor koe en stier, waarbij koe de vrouwelijke versie van het<br />
rund is en dus met ‘de’ begint.<br />
Het is trouwens opvallend dat maar liefst vier van deze woorden de<br />
zeldzame meervoudsuitgang -eren hebben: runderen, kalveren,<br />
lammeren en hoenderen. En kuikens komen natuurlijk uit eieren...<br />
78 2/<strong>2017</strong>
Wat is het duurste<br />
materiaal ter wereld?<br />
Misschien denk je dan aan diamant of aan goud, maar die materialen<br />
komen niet in de buurt van de zogenoemde endohedralfullerenen<br />
die heel handig kunnen zijn in gps-apparatuur en<br />
atoomklokken. Deze bolletjes koolstof, waarin stikstofmoleculen<br />
zijn ondergebracht, werden gemaakt door wetenschappers aan de<br />
Universiteit van Oxford. Het bijzondere spul kost 26.000 euro per<br />
200 microgram, oftewel 130 miljoen euro per gram.<br />
Hebben vliegtuigen<br />
speciale banden?<br />
Elke dag knallen er over de hele wereld verspreid<br />
AK<br />
duizenden vliegtuigen op landingsbanen. Dat gaat niet<br />
altijd even zachtzinnig en bovendien zijn de toestellen vaak extreem<br />
zwaar. Een Boeing 777 bijvoorbeeld heeft een maximaal landingsgewicht<br />
van dik 200.000 kilo en een Airbus A380 van zo’n 390.000<br />
kilo. De banden raken de baan met ongeveer 250 km/u, waarna de<br />
straalomkeerders in de motoren en de remsystemen in de wielen het<br />
gevaarte tot stilstand moeten zien te krijgen. Toch hoor je eigenlijk<br />
zelden dat een vliegtuig een klapband krijgt. Hoe kan dat?<br />
Om de genoemde krachten te kunnen weerstaan, hebben vliegtuigen<br />
sterkere banden nodig dan de gemiddelde personenauto. De buitenwand<br />
van vliegtuigbanden is gemaakt van een rubbersoort die slijtvast<br />
is en goed bestand tegen uv-straling en de extreme hitte of kou op<br />
sommige vliegvelden. Onder het loopvlak zitten verschillende lagen<br />
nylon of aramide (een ander soort kunststof); bovendien zijn dat er veel<br />
meer dan bij een autoband. Maar wat vliegtuigbanden écht zo sterk<br />
maakt, is de forse druk waarmee ze zijn opgeblazen: een kleine 14 bar.<br />
Dat is bijna zes keer de druk van een autoband.<br />
Overigens blijken de banden niet het zwakste onderdeel bij de landing.<br />
Volgens de eisen van de luchtvaartautoriteiten moeten vliegtuigbanden<br />
minimaal drie seconden lang een druk kunnen weerstaan die vier<br />
keer hoger is dan normaal. Uit tests blijkt dat de velg het in zo’n geval<br />
eerder begeeft dan het rubber. En als er toch eens een vliegtuigband uit<br />
elkaar spat, loopt het meestal goed af. Een Boeing 777 heeft er namelijk<br />
veertien, een A380 tweeëntwintig<br />
en een Antonov<br />
An-225 (het grootste<br />
vrachtvliegtuig<br />
ter wereld) maar<br />
liefst tweeëndertig.<br />
MICHELLIN<br />
COLUMN<br />
VELDHUIZEN<br />
Hersencelkerkhof<br />
W<br />
ie van bier, wijn en een glas champagne houdt, heeft<br />
hem waarschijnlijk een paar weken geleden weer<br />
over zijn lippen laten komen: de kreun van 1 januari.<br />
Veel meer geluid valt er op zo’n dag niet uit je keel te persen.<br />
Wat ook niet helpt: een ingekakt denkvermogen, geheel te<br />
danken aan de enorme hoeveelheid hersencellen die door alcoholvergiftiging<br />
zijn gesneuveld. Het moeten er wel duizenden<br />
zijn, vertellen we elkaar. Kreunend.<br />
Eigenlijk is dat best een beangstigend idee. Als drank elke<br />
week duizenden neuronen omlegt, zou je haast denken dat de<br />
bovenkamer van stevige<br />
drinkers langzaam in<br />
een hersencelkerkhof<br />
verandert: een grauwe<br />
achtertuin waar gedachten<br />
niet meer ontspruiten,<br />
maar in mist<br />
opgaan. Het kan haast<br />
niet anders of we zuipen<br />
ons de domheid in.<br />
Nou, dat valt mee.<br />
‘De bovenkamer van<br />
stevige drinkers zou<br />
langzaam een grauwe<br />
achtertuin worden<br />
waar gedachten in<br />
mist opgaan’<br />
Ten eerste blijven er altijd genoeg hersen-cellen over. Stel dat<br />
drankgebruikers echt duizenden cellen per week verliezen.<br />
Dat komt neer op een paar miljoen overleden neuronen in een<br />
heel leven. Peanuts op de 100 miljard die het brein bevolken: je<br />
houdt er dan alsnog 99,5 miljard over. Moet toch genoeg zijn.<br />
Ook frappant: verreweg de meest regelmatige alcoholdrinkers<br />
tref je juist aan in groepen waarvan de hersenen redelijk<br />
betrouwbaar presteren. Hoogopgeleiden met goedbetaald<br />
werk drinken bijvoorbeeld bijna dagelijks een paar glazen. En<br />
bejaarden die wel een borrel lusten, lijken<br />
juist langer pienter te blijven. Zó erg kan<br />
het dus niet zijn.<br />
Maar de hamvraag blijft: sloopt<br />
alcohol nou hersencellen?<br />
Voor die vraag is de Amerikaanse<br />
patholoog Clive<br />
Harper daadwerkelijk<br />
neuronen gaan tellen bij<br />
alcoholgebruikers en geheelonthouders.<br />
En – toch best een<br />
verrassing – hij zag geen verschil,<br />
iets dat hersenscans later bevestigden.<br />
Kortom, het is een mythe dat<br />
alcohol hersencellen om zeep helpt.<br />
Niks aan de hand dus? Nou, nee.<br />
Een avondje doorzakken voorkomt<br />
de vorming van nieuwe hersencellen,<br />
wat het aanmaken van nieuwe<br />
herinneringen tegenwerkt. En<br />
de alcoholist die het met vijftien<br />
glazen per dag echt bont maakt,<br />
verliest wél hersencellen. Niet<br />
door de alcohol zelf, maar door een<br />
tekort aan vitamine B1.<br />
Ronald Veldhuizen is bioloog en schrijft als wetenschapsjournalist<br />
voor onder meer de Volkskrant en de VPRO Gids. In deze column prikt<br />
hij elke maand een mythe door. Reageren? info@kijkmagazine.nl<br />
IRIS PLANTING<br />
2/<strong>2017</strong> 79
GEDONDER<br />
IN DE<br />
PACIFIC<br />
Broeit er een Derde Wereldoorlog<br />
in Zuidoost-Azië?<br />
Wetenschapsjournalist Marysa van<br />
den Berg: “Ken je dat: het bizarre<br />
gevoel dat je iets al eens eerder<br />
hebt meegemaakt, maar dat je je<br />
niet voor de geest kunt halen wanneer?<br />
Zo’n déjà vu lijkt haast bovennatuurlijk,<br />
maar er zijn ‘gewoon’ wetenschappelijke<br />
verklaringen voor. Benieuwd<br />
welke? Dat lees je volgende<br />
maand in KIJK!”<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
Het fenomeen déjà vu<br />
80 2/<strong>2017</strong>
KIJK 3/<strong>2017</strong> ligt<br />
vanaf 16 februari<br />
in de winkel!<br />
Defensiedeskundige<br />
André Kesseler:<br />
“Vooral door de steeds<br />
agressievere houding van China is<br />
Zuidoost-Azië een kruitvat geworden. Eén<br />
ondoordachte actie van de kersverse Amerikaanse<br />
president Donald Trump zou zomaar<br />
het nare vonkje kunnen zijn dat de boel laat<br />
exploderen, en dat kan heel grote gevolgen<br />
hebben voor ons allemaal.”<br />
Strak in het pak<br />
US NAVY<br />
Colofon<br />
Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD<br />
Amsterdam, 020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl<br />
Hoofdredactie: Tonie Broekhuijsen, Jean-Paul Keulen<br />
(adjunct)<br />
Ontwerp basislayout: Johnny Rijbroek<br />
Art direction en vormgeving: Arnold Ritter<br />
Eindredactie: Anja Janssen, Bernice Nikijuluw, Leo Polak,<br />
Miranda Schoonderwoerd-Corral<br />
Redactie: Maartje Cooijman (stagiair), Naomi Jansen<br />
(online), André Kesseler, Korneel Luth<br />
Beeldredactie: Margriet Bokeloh, Lesley Kooman<br />
Redactie-assistentie: Lysette Dammers<br />
Marketing: Chantal Smit (manager), Beau Klein (stagiair),<br />
Talitha Marges (talitha.marges@newskoolmedia.nl)<br />
Aan dit nummer werkten mee: Elleke Bal, Hidde Boersma,<br />
Anouk Broersma, Gaston Dorren, Koen van Ekeren,<br />
Ronald Giphart, Rolf Hut, Nick Kivits, Renée Moezelaar,<br />
Merijn van Nuland, Rik Peeters, Merel Segers, Diana de<br />
Veld, Ronald Veldhuizen, Jasper Verhaar, Jop de Vrieze,<br />
Bruno van Wayenburg<br />
Uitgever Nederland en België: New Skool Media B.V.<br />
Druk: Corelio Printing<br />
Sales: Value Zipper. Adverteren? Bel 020 - 210 54 63 of<br />
mail naar info@valuezipper.nl voor informatie<br />
Sales binnendienst: Brigitte Beverwijk (020 - 210 54 55)<br />
Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas<br />
Gnodde, Sabrina Slokker<br />
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern,<br />
telefoon 030 – 666 06 11<br />
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van<br />
de uitgever is het niet geoorloofd KIJK op te nemen in of<br />
ter beschikking te stellen aan een leesportefeuille.<br />
KIJK is een uitgave van New Skool Media B.V.<br />
© <strong>2017</strong> New Skool Media B.V. Onder voorbehoud van alle<br />
rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk,<br />
worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd<br />
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op<br />
welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van<br />
de uitgever. De uitgever sluit iedere aansprakelijkheid voor<br />
schade als gevolg van druk- en zetfouten uit. KIJK is een<br />
geregistreerd merk van New Skool Media B.V.<br />
Abroad KIJK is available for International Licensing and<br />
Syndication. For more information: info@kijkmagazine.nl<br />
Service en informatie<br />
Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren<br />
of bel +31 (0)85 – 888 56 61 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur). Belgische lezers<br />
kunnen bellen naar: +32 (0)78 – 48 09 11.<br />
Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging,<br />
betaling, wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl<br />
of bel +31 (0)85 – 888 56 61 (ma t/m vr 9.00-17.00<br />
uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +32 (0)78 – 48 09 11.<br />
Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.<br />
Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/<br />
bestel-editie.<br />
Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn,<br />
door uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de<br />
nieuwe abonnementstermijn op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan<br />
het abonnement met inachtneming van een opzegtermijn van een (1) maand worden<br />
beëindigd. Bel +31 (0)85 – 888 56 61 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur). Belgische<br />
lezers kunnen bellen naar: +32 (0)78 – 48 09 11.<br />
Abonnementsprijzen: de winkelverkoopprijs voor 12 nummers per jaar van KIJK is<br />
€ 71,40. Onderstaande abonnementsprijzen gelden voor Nederland en België:<br />
Aantal nummers Acceptgiro Automatisch incasso<br />
Kwartaal 3 € 19,30 € 16,70<br />
Halfjaar 6 € 35,35 € 32,75<br />
Jaar 12 € 66,80 € 64,20<br />
Tech-journalist<br />
Nick Kivits: “Bovenaan<br />
mijn bucketlist prijkt een<br />
bezoekje aan de ruimte. Maar<br />
dan wel in een beschermend pak. In het<br />
vacuüm van het heelal is een mens zonder<br />
zo′n pak namelijk binnen vijftien seconden<br />
bewusteloos en binnen twee minuten dood.<br />
In het volgende nummer komen de mooiste<br />
astronautenpakken voorbij, die vol zitten<br />
met technologisch vernuft.”<br />
NASA<br />
Door prijswijzigingen kan het bedrag op de factuur afwijken. Voor abonnementen<br />
buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.<br />
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en<br />
wordt nadien - behoudens opzegging - automatisch omgezet in een abonnement<br />
voor onbepaalde tijd. Het abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een<br />
andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk, neem hiervoor contact op met onze<br />
Klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er herinneringskosten in rekening<br />
gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.<br />
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften en levering en verkoop van<br />
premies en handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden New<br />
Skool Media B.V. <strong>Kijk</strong> voor deze voorwaarden op newskoolmedia.nl/voorwaarden.<br />
U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk opvragen bij New Skool Media B.V.,<br />
Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen buiten Nederland en<br />
België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.<br />
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België<br />
geldt: zolang de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van handelsartikelen<br />
vanuit landen buiten Nederland en België niet mogelijk.<br />
Privacy: New Skool Media B.V., de uitgever van KIJK, legt van haar abonnees en<br />
klanten in het kader van haar dienstverlening gegevens vast. De verantwoordelijke<br />
voor de gegevensverwerking is New Skool Media B.V., Spaklerweg 53, 1114<br />
AE Amsterdam. De verwerking is in overeenstemming met de Wet bescherming<br />
persoonsgegevens aangemeld bij het College Bescherming Persoonsgegevens te<br />
Den Haag onder m1586121. Deze gegevens worden gebruikt ter uitvoering van de<br />
overeenkomsten met abonnees en andere klanten en om informatie te verstrekken<br />
over relevante producten en diensten van New Skool Media B.V. De gegevens<br />
kunnen ook worden gebruikt door zorgvuldig geselecteerde organisaties om abonnees<br />
en klanten te informeren over relevante aanbiedingen betreffende producten<br />
en diensten. Als u op deze informatie geen prijs stelt, dan kunt u dit schriftelijk<br />
doorgeven aan New Skool Media B.V., Spaklerweg 53, 1114 AE Amsterdam onder<br />
vermelding van ‘privacy’ of per e-mail: privacy@newskoolmedia.nl.<br />
2/<strong>2017</strong><br />
81
Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze<br />
pagina’s? Stuur dan een mailtje met de coördinaten en<br />
een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl<br />
CNES/SPOT IMAGE/ASTRIUM/DIGITAL GLOBE<br />
82 2/<strong>2017</strong>
29 12 11 N<br />
25 35 50 E<br />
Orakeloase<br />
In de gortdroge woestijn van West-<br />
Egypte ligt de schitterende Siwaoase,<br />
waar zo’n 23.000 mensen<br />
wonen. Uit onderzoek blijkt dat deze<br />
plek 10.000 jaar voor Christus al bewoond<br />
was. Ook Alexander de Grote<br />
zou ooit naar de oase zijn afgereisd.<br />
Niet om er te wonen, maar om het<br />
Orakel van Zeus-Amon te raadplegen.<br />
Alexander dacht namelijk dat hij de<br />
zoon van de oppergod Zeus was en<br />
vroeg aan het orakel of dat klopte.<br />
“Yep”, schijnt het antwoord te zijn<br />
geweest. En vanaf dat moment liet<br />
de grote veroveraar zich op munten<br />
afbeelden met twee ramshoorns,<br />
de symbolen van Amon. Wat de<br />
Siwa-oase verder bijzonder maakt, is<br />
dat homoseksualiteit er van oudsher<br />
werd geaccepteerd. Dit zeer tegen de<br />
zin van de Egyptische regering, die<br />
dat soort praktijken dan ook nadrukkelijk<br />
probeerde uit te bannen. Toen<br />
dat lukte, werd de oase een beetje<br />
teruggeworpen in de tijd.<br />
Tekst: André Kesseler<br />
2/<strong>2017</strong> 83
AMBITIEUZE STUDENT?<br />
exclusief netwerken met de top<br />
Peter Bommel<br />
studeerde Business Economics<br />
en is nu CEO van<br />
Peter Bommel<br />
Waar begint jouw carrière?<br />
DOE MEE EN WIN € 10.000,-!<br />
BestGraduates.nl<br />
Hoe werkt BestGraduates?<br />
....<br />
Meld je aan op<br />
BestGraduates.nl<br />
Upload cv +<br />
cijferlijsten<br />
Netwerken<br />
topwerkgevers<br />
Inhouse<br />
dagen<br />
Finale<br />
BestGraduates <strong>2017</strong> wordt georganiseerd in samenwerking met o.a. onderstaande topwerkgevers:
Change language