Kijk 2018_8_3

WWW.KIJKMAGAZINE.NL NR. 8 / 2018 / € 5,99
1968
EEN HALVE EEUW
TOONAANGEVEND
2018
VERLEGT JE HORIZON
50JAAR
DOORBRAKEN IN SCIENCE EN TECH
00818
DELVEN 2.0
MIJNBOUW
OP ONMOGELIJKE
PLEKKEN
BIOHACK
NANOTECH
GEEFT PLANTEN
SUPERKRACHTEN
SSSST!
WAT IS DE
STILSTE PLEK
OP AARDE?
WEKKERGATE
HOE KWETSBAAR
IS EUROPA’S
STROOMNETWERK?
AP
AP
8 718972 500184

Tekst: Naomi Jansen | Beeld: Deepak Sahu/Caters/BSR
2 8/2018

Hard hapje
Je zult het niet op het Nederlandse
strand zien gebeuren: jonge schildpadden
die onhandig hun weg naar de zee
zoeken. Jammer, want het is een aandoenlijk
schouwspel. En we hopen
natuurlijk allemaal dat ze het water
zonder kleer… eh… schildscheuren
bereiken. Deze spookkrab – die veel
weg heeft van Meneer Krabs uit de
tekenfilmserie SpongeBob SquarePants
– gooit wat dat betreft flink roet in het
eten. Ondanks zijn grappige uiterlijk is
de krab best een agressief baasje. Hij
heeft het vooral gemunt op slakken,
mosselen, hagedisjes, kleine krabben
en, inderdaad, zeeschildpadjes. Gelukkig
voor dit jonge slachtoffer bleek de
krab te veel moeite te moeten doen om
het harde pantser van zijn beoogde
maaltje kapot te maken en liet hij het
beestje los. Kon de schildpad even later
toch nog in zee plonsen – zij het wat
geschrokken.
8/2018 3

52
HEXAPOD
NEDERTECH Maak kennis met
‘het beest’ van de TU Delft, een
machine die met brute kracht de
levensduur van schepen meet.
62
ONGRIJPBAAR
ARTIKEL Kostbare stoffen op
aarde liggen vaak niet voor het
oprapen. Hoe delven we materialen
op lastig te bereiken plekken?
6
SCIENCE-JOURNAAL
KIJK KORT Curiosity vindt bouwstenen
van leven op Mars, zo reisde de slome
wandelende tak de wereld over, Bosch
wil motorcrashes voorkomen met luchtstralen.
En meer nieuws uit de wereld
van wetenschap en technologie.
13
ANTIEK WERK
COLUMN We weten allemaal waar we
het over hebben als we spreken over
het oudste beroep ter wereld. Maar
hoelang bestaat prostitutie eigenlijk
al? Ronald Giphart probeert deze vraag
te beantwoorden.
14 MIJLPAAL
ARTIKEL Het tijdschrift KIJK bestaat
dit jaar maar liefst een halve eeuw. Een
mooie gelegenheid om op een rij te
zetten welke ongekende doorbraken
er in vijftig jaar wetenschap en technologie
zijn geweest.
24 FANS!
TESTIMONIALS Om het 50-jarige bestaan
van KIJK te vieren, hebben we
een aantal van onze trouwste abonnees
gevraagd wat ze nu zo tof aan het
tijdschrift vinden. En wat een lieve
woorden worden er gesproken.
26 CLUEDO
COMPLOT Het zal je wellicht niet verbazen
dat er ooit een poging is gedaan
om de wrede leider van de Volksrepubliek
China, Mao Zedong, om te leggen.
En je kijkt er vast ook niet van op
dat deze poging de nodige complottheorieën
met zich meebrengt.
44
BUITENAARDS BEZOEK
FAR OUT Een Russische natuurkundige
probeert een oplossing te geven voor
de zogenoemde Fermi-paradox: als het
in het heelal wemelt van de intelligente
aliens, waarom zijn ze dan nog nooit
op visite geweest bij ons?
54
NUTTIG VERMAAK
ARTIKEL Spelelementen gebruiken
om ons dagelijks leven veiliger en aangenamer
te maken óf medewerkers te
trainen en te motiveren: het wordt ook
wel gamification genoemd. En het is
hot and happening.
60 OPSCHEPPER
TECH-TOYS Het is
zomer en dat betekent
onder meer:
schepijs! De
EasiChef maakt
het een stuk
gemakkelijker
om sierlijke
bollen uit een
keiharde bak
ijs te schrapen.
En meer hebbedingen
in onze
gadgetrubriek.
70 STROOMCRISIS
ARTIKEL Door een burenruzie vele
kilometers hiervandaan werd er begin
2018 te weinig stroom geleverd. Resultaat:
digitale klokken liepen korte tijd
achter. Is het Europese stroomnetwerk
zo kwetsbaar?
76
Bezoek
de webshop!
Zie pagina
10
KNAP (H)OOR
KIJK ANTWOORDT Vind je het al bijzonder
als mensen met beide ogen in
staat zijn te knipogen? Een klein percentage
van onze soortgenoten kan
ook de oren bewegen! Hoe doen ze
dat? En meer prangende vragen.
79 ONWEER-MYTHE
COLUMN Is je auto getroffen door de
bliksem? Ram dan met je wagen een
paaltje om de lading te laten afvloeien.
Een veelgehoorde huis-, tuin-, en keukenregel,
maar je kunt hem maar beter
negeren, luidt het oordeel van Ronald
Veldhuizen.
46
moeten
GROEN LICHT
ARTIKEL Planten in nachtlampjes,
straatlantaarns en bommensnuivers
veranderen? Nanodeeltjes
de klus klaren.
4 8/2018

62
46
32
41
77
FAALCONSTRUCTIES
IN BEELD Baal je dat je nieuwbouwhuis
nog niet klaar is? Deze foto’s van
mislukte vastgoedprojecten laten
zien dat het altijd erger kan…
PORNOPRAAT
INTERVIEW Online-porno is een
ongezonde zaak, vindt Gary Wilson.
Hij schreef er een boek over, en dat
maakte KIJK nieuwsgierig.
14
70
EDITORIAL
KESSELER
BEVALLING
E
en blad maken is altijd al een hectische
bezigheid, maar deze maand was het nog
wat drukker dan normaal. Zoals je op de
cover kunt zien, bestaat KIJK vijftig jaar en dus
hadden we het plan opgevat om ter ere daarvan
een 308 pagina’s dikke special te maken met
daarin de beste, leukste, spannendste, opmerkelijkste
en grappigste verhalen uit de lange geschiedenis
van KIJK. Nu staan alle edities vanaf 1968
in dikke ingebonden boeken in ons archief: bij
elkaar zo’n 50.000 pagina’s. Die boeken hebben
we, overigens met groot plezier, stuk voor stuk
doorgespit. Soms ging het geblader zelfs door
totdat de beveiligers vriendelijk kwamen vragen
of we ‘asjeblief’ naar huis wilden gaan, zodat zij
het pand af konden sluiten. Maar het is gelukt.
Tegen de tijd dat je dit leest, ligt de special in de
winkel. De ‘geboorte’ van zo’n bijzondere uitgave
mag je niet vergelijken met die van je kinderen,
maar het komt in de buurt, vind ik.
Omdat we uiteraard ook in het blad zelf niet
voorbij willen gaan aan dat jubileum, hebben we
onze experts gevraagd na te denken over hun
vakgebied en te bepalen wat nou de afgelopen
vijftig jaar de belangrijkste doorbraken waren.
Wat hebben de laatste vijf decennia ons aan
vooruitgang gebracht op het gebied van biologie,
robotica, computertechnologie, ruimtevaart,
natuurkunde, luchtvaart, sterrenkunde en
energie? Het resultaat lees je vanaf pagina 14.
En verder in dit nummer onder meer een artikel
van Anouk Broersma over het winnen van onmisbare
delfstoffen op onmogelijke plekken (pagina
62). Nick Kivits vertelt je alles over hoe spelelementen
alledaagse bezigheden als werken en
autorijden spannender en veiliger kunnen maken
(pagina 54). Naar aanleiding van ‘Wekkergate’,
waardoor onze digitale klokken ineens allemaal
achterliepen, beschrijft Merijn van Nuland hoe
het gekoppelde Europese
stroomnetwerk eigenlijk in
elkaar zit. En uitgerekend
de in sterrenkunde
afgestudeerde Jean-Paul
Keulen interviewt op
pagina 41 de Amerikaan
Gary Wilson over de
invloed van onlineporno
op ons brein.
(Kan onze sterrenkundige
dat? Ja,
dat kan-ie.)
Je ziet het. Ook al
zijn we jubilaris,
we gaan gewoon
door. Op naar
de honderd!
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
BEELD COVER: SPL/GETTY, NASA, CERN, ISTOCK/GETTY. BEWERKING: JAN WILLEM BIJL, INHOUDSOPGAVE: GOOGLE EARTH, JBSA CC BY-SA 3.0, TU DELFT, VAMOS, SEON-YEONG KWAK
8/2018 5

Tekst: Naomi Jansen, André Kesseler, Karlijn Klei, Laurien Onderwater
HEY MACARENA!
Hoewel je wellicht niet weet waar het
liedje Macarena van het Spaanse duo
Los del Río over gaat, blijft het deuntje
wel goed hangen. En dat is maar
goed ook, want volgens artsen van
de Universiteit van Barcelona kan
het liedje mensenlevens redden.
Het ritme van het refrein telt 103
beats per minute, en laat dat nou het
perfecte ritme zijn voor het uitvoeren
van hartcompressies. Macarena kan
dus helpen bij het reanimeren – net
als het nummer Stayin’ alive van de
Bee Gees, trouwens. Moet je wel de
behoefte onderdrukken om tijdens
het reanimeren het Macarena-dansje
te doen…
Bronnen: European Society of Anaesthesiology,
The Guardian
RUIMTEDUINEN
Ze zijn beeldbepalend voor het
grootste deel van de Nederlandse
kust: duinen. Er werd lang gedacht
dat duinen typisch zijn voor onze
aardbol, maar inmiddels weten we
beter: ook op de planeten Mars en
Venus en op de Saturnusmaan Titan
zijn ze te vinden. En nu blijkt dat de
dwergplaneet Pluto óók al een duinlandschap
heeft. Hoewel, echte duinen
kun je deze bescheiden ribbels
niet noemen. Bovendien bestaan ze
niet uit zandkorrels, maar uit deeltjes
methaanijs, concluderen wetenschappers.
Die deeltjes hebben een
diameter van 200 tot 300 micrometer
– even groot als zandkorrels. Dat
dan weer wel.
Bronnen: Science, BBC
GRAPJE, TOCH?
De uitbarsting van de vulkaan Kilauea
op Hawaii heeft meer losgemaakt dan
alleen lava en as. Zo stelde twitteraar
Jay Purr deze vraag aan de United
States Geological Survey: “Is het veilig
om marshmallows boven de vulkanische
openingen te roosteren als
ik een lange stok gebruik?” Het antwoordde
luidde dat het niet alleen
gevaarlijk zou zijn, maar ook heel
goor, omdat de vrijgekomen zwaveldioxide
en watersulfide de marshmallows
geen goed doen. Jay Purr reageerde
vervolgens doodleuk met:
“En hoe zit het met hotdogs?”
Bronnen: Twitter, ScienceAlert
BOSCH
Groot Barrièrerif
kent duister verleden
‘s Werelds grootste koraalrif heeft vijf keer eerder
serieus in de problemen gezeten, maar herstelde
telkens weer. Is het Groot Barrièrerif veerkrachtiger
dan we denken?
Het gaat slecht met het koraal, hoor je vaak; iedereen
kent de morbide tv-beelden van kilometers
dood koraal. Zorgelijk. Maar als je naar de lange termijn
kijkt, dan zie je dat koralen vaker in nood hebben
verkeerd – en weer opveerden. Dat geldt ook
voor het Groot Barrièrerif, ontdekten onderzoekers
van de Universiteit van Sydney. Ze analyseerden
tien jaar lang gefossiliseerde rifkernen, omdat die
de geschiedenis van het koraalrif goed weergeven.
Daarbij zagen ze dat het rif de afgelopen 30.000
jaar al vijf keer flink in de problemen heeft gezeten.
De eerste twee grootschalige rifsterftes vonden
30.000 en 22.000 jaar geleden plaats na een
drastische daling van de zeespiegel. Hierdoor
kwamen delen van het rif boven water te liggen,
waarna ze stierven. Het rif reageerde door zich naar
dieper gelegen zeegebieden uit te breiden. Zo’n
17.000 en 13.000 jaar geleden steeg de zeespiegel
juist, als gevolg van smeltende ijskappen door de
opwarming van de aarde. Grote delen van het rif
stierven toen door een tekort aan zonlicht. Hierop
verplaatste het rif zich weer richting het land.
De laatste grootschalige sterfte vond ongeveer
10.000 jaar geleden plaats, toen de waterkwaliteit
afnam als gevolg van een enorme toename van
sediment.
Dus komt het Groot Barrièrerif er deze keer ook wel
weer bovenop? Daar zijn wetenschappers niet zo
zeker van. In het verleden veranderde het milieu
heel langzaam; het koraal kon zich rustig aanpassen.
Nu gaan de veranderingen veel sneller. “Wat
er de laatste tijd gebeurt bij het GBR, onder andere
bleaching, waarbij koralen verbleken doordat
algen uit het rif verdwijnen door de opwarming
van het water, speelt op kortere en meer recente
tijdschalen”, mailt zeebioloog Mark Vermeij van de
Universiteit van Amsterdam. “Omdat het ‘herstel’ in
het verleden onder andere omstandigheden heeft
plaatsgevonden, kun je dus niet aannemen dat nu
iets soortgelijks zal plaatsvinden.” Jammer, we zijn
wel toe aan wat goed koraalnieuws. LO
Bronnen: Nature Geoscience, The Scientist
6 8/2018

Nieuws uit de wereld van wetenschap en technologie heet van de naald lezen?
Reageren op een bericht? Ga naar www.kijkmagazine.nl!
Motorcrashes
voorkomen met
luchtstralen
Als een motor een wielslip maakt, kan dat lelijk
aflopen voor de bestuurder. Bosch ontwikkelde
een techniek om zo’n crash te voorkomen.
Je vindt het geweldig of je vindt het gevaarlijk:
motorrijden. Hoewel een motor een ideaal transportmiddel
is (bijvoorbeeld in de file), heeft Team
Gevaar wel degelijk een punt: motoren zijn nu
eenmaal minder stabiel dan auto’s.
Vaak ontstaan motorcrashes doordat de banden
in een bocht grip verliezen. Als je dat niet meer
kunt corrigeren, gaat het mis. Maar als het aan
Bosch ligt, is dit type val binnenkort misschien
verleden tijd. Het bedrijf heeft namelijk een manier
bedacht om slippartijen en ongelukken te
voorkomen door middel van sterke luchtstralen.
Het ei van Columbus hierbij is een sensor die
wielslips detecteert. Als een bepaalde waarde
wordt overschreden, komt er gas vrij uit een
soort drukvat. De samengeperste lucht stroomt
vervolgens in een tankje en wordt via een mondstuk
in een zijdelingse richting afgevuurd. De
omgekeerde stuwkracht die dan ontstaat,
houdt de motorfiets rechtop.
De techniek werkt in principe net zoals een airbag.
Dat betekent dat de luchtstraal maar één
keer kan worden afgevuurd. Bovendien moet je
zeker weten dat de sensor foutloos werkt, want
als ze per ongeluk een luchtstraal produceren
terwijl je keurig rechtop rijdt, word je juist van je
motorfiets geslingerd. Dus of motoren daadwerkelijk
met deze technologie zullen worden uitgerust,
is nog maar de vraag. Maar het is wel een
knap staaltje ontwikkelwerk van Bosch. LO
Bronnen: Bosch, Engadget
“In een
interview
heeft miljardair
Warren Buffett de bitcoin
‘rattengif’ genoemd. Een
oneerlijke vergelijking,
want het is voor
niemand een raadsel
hoe rattengif werkt.”
Aldus de Amerikaanse talkshowpresentator
Conan O’Brien.
Newsmax.com
AAN HET WOORD
‘Het slijpproces
was de minst
geautomatiseerde
schakel’
Voordat een ruwe diamant in
een sieraad past, moet hij
worden geslepen. Het
Wetenschappelijk en Technisch
Onderzoeks centrum
voor Diamant (WTOCD) in
Antwerpen heeft een robot ontwikkeld
om die tijdrovende klus te klaren.
KIJK sprak met directeur Yves Kerremans.
Hoe wordt een ruwe diamant
bewerkt tot geslepen diamant?
“Het bewerkingsproces bestaat uit vier fases:
planning, zagen, snijden en slijpen. In de planningsfase
wordt aan de hand van metingen
bepaald hoeveel kleinere diamanten er optimaal
uit één grote diamant kunnen worden
gehaald. En ook hoe deze diamanten het beste
kunnen worden geslepen. Vervolgens wordt
de ruwe diamant in verschillende stukken gezaagd
en wordt elk stuk in zijn gewenste vorm
gesneden: rond, ovaal, enzovoort. Ten slotte
worden aan elk stuk diamant vlakken, de zogeheten
facetten, geslepen.”
En voor het slijpproces hebben
jullie nu een robot ontwikkeld.
“Klopt. Het slijpproces was tot nu toe de minst
geautomatiseerde schakel in de bewerkingsketen.
Het WTOCD heeft na meer dan tien jaar
onderzoek en ontwikkeling ook het slijpproces
kunnen automatiseren.”
Wat is het voordeel van de
robot?
“Bij het afslijpen van de diamant wordt de
vorm van de facetten bepaald door twee hoeken
en de diepte van het af te slijpen materiaal.
De robot Fenix kan de hoeken en de diepte
van elk facet perfect instellen. Nauwkeuriger
dan een slijper.”
TAMMY 616/GETTY IMAGES
Zijn er ook dingen die de robot
niet kan?
“Momenteel kan Fenix de diamant afwerken
tot op 20 micrometer van de uiteindelijke
steen. Dat laatste restje materiaal moet nu
nog door een manuele slijper worden afgeslepen
om de diamant zijn uiteindelijke blinkende
uiterlijk te geven. Maar ook dat laatste deel
van de bewerking zal worden aangepakt door
de ingenieurs van het WTOCD.” LO
8/2018 7