KIJK editie 5 - 2024

INTERVIEW: EXTREMISTEN ZIJN ZOALS JIJ EN IK
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 5 / 2024 / € 6,99
HEEFT DE TOREN VAN
PISA OOIT RECHT
GESTAAN?
Belicht
De miskende
leeuwinnen
van het verzet
Tech
Waar blijft mijn
oprolbare
beeldscherm?
Het
verhaal
van
GOUD
Aardkern
De verrassende
wereld onder
onze voeten

SHOT
2 5/2023

MARCIO CABRAL/NATURE PHOTO CONTEST
Brute bloemen
rote kans dat de kleurenpracht van
G
de Melkweg op deze foto als eerste
je aandacht trekt. Maar de zeldzame
bloemen op de voorgrond stelen eigenlijk
pas echt de show. Dat ze hier kunnen
groeien, is opmerkelijk: in het Braziliaanse
nationale park Chapada dos Vaedeiros
zitten nauwelijks voedingsstoffen in de
grond. Maar voor de soort Paepalanthus
brome lioides is dat geen probleem. Met
zijn ‘afrokapsel’ van dunne, langwerpige
bladeren slokt de plant kleine insecten op
en absorbeert daar de benodigde
voedingsstoffen uit. Fotograaf Marcio
Cabral schoot deze foto, genaamd
Pandora, met een speciale lamp. Hij werd
ervoor beloond door de jury van de Nature
Photo Contest (zie www.thenaturephotocontest.com).
Door de twee bijzondere
spektakels te combineren, behaalde hij
namelijk goud in de categorie Plant Life.
Tekst: Babette Weller
05/2023 5/2024 3 3

INHOUD
68
28
6 NIEUWSWAARDIG
KIJK KORT Een methode
waarmee je enorme hoeveelheden
data kunt opslaan,
vissen die door elkaars
‘ogen’ kunnen kijken, een
nieuw orgaan, en meer om je
over te verwonderen.
12 GOUDEN GIDS
Het edelmetaal goud boeit
de mensheid al eeuwenlang
– en doet dat nog altijd.
Daarom in deze editie alles
wat je moet weten over het
glimmende goedje.
20 VERSCHILLETJE
FAR OUT Waarom is er
‘maar’ vijf keer zoveel donkere
materie als zichtbare
materie in ons heelal, en niet
honderd, duizend of een miljoen
keer zoveel? Deze natuurkundigen
zoeken het uit.
22 GIGAAP
Een gorilla op twee poten is
al indrukwekkend. Kun je nagaan
wat je zou voelen als de
drie meter hoge, uitgestorven
Gigantopithecus blacki
tegenover je stond...
28 RADICAAL INZICHT
INTERVIEW Extremisten
worden vaak als gekken
weggezet. Niet slim, denkt
filosoof en theoloog Rik
Peels. Want als we ze willen
begrijpen, moeten we in hun
beweeg redenen duiken.
34 LEZEN 2.0
Is een boek wel zo’n efficiënte
manier om informatie over
te dragen? Of wordt het met
de komst van AI tijd om deze
eeuwenoude uitvinding te
updaten?
40 LANDSCHAPSKUNST
IN BEELD Deze natuurfoto’s,
ingezonden voor de International
Landscape Photographer
of the Year Award,
zouden niet misstaan in een
kunstgalerij.
12
22
4 5/2024

54
46 OP DE ROL
Al vijftig jaar probeert men
oprolbare beeldschermen te
maken. Tot op heden is dat
niet gelukt. Maar techbedrijven
gooien de handdoek nog
niet in de ring.
52 ZOETE WOORDJES
IN 5 MINUTEN Hoelang eten
we al suiker? Krijg je afkickverschijnselen
als je mindert?
En welke suiker soorten zijn
er? Deze en meer vragen over
het witte goud beantwoord.
54 MIDDELPUNT
Onze planeet zit als een soort
matroesjka in elkaar: de kern
bevat zelf ook weer een kern.
Wat speelt zich allemaal af in
het binnenste van het binnenste
van de aarde?
60 WENSPUT
WERELDPROJECTEN Precies
dertig jaar geleden verklaarden
de toenmalige Franse
president en Britse koningin
de Kanaaltunnel voor geopend.
Daarmee kwam een
droom in vervulling.
66 SNUISTERIJEN
TECH-TOYS Een doorzichtige
laptop, een digitale klok die
gedichten schrijft, oordopjes
die je niet in je oren propt, en
andere gadgets.
68 DAPPERE DAMES
Verhalen over de Tweede
Wereldoorlog gaan vooral
over mannen, terwijl er ook
zat verzetsvrouwen waren.
Deze vrijheidsstrijders
verdienen ook een plekje in
ons collectieve geheugen.
74 GEVARIEERDE VRAGEN
KIJK ANTWOORDT Bestaan
er homoseksuele dieren? Hoe
is de lente op Jupiter of
Mars? Waarom hebben nieuwe
auto’s geen mistlampen?
U vraagt, KIJK antwoordt.
79 DE BOOM IN
COLUMN Volgens de Wood
Wide Web-theorie ‘praten’
bomen in een bos met elkaar
via een schimmelnetwerk.
Ronald Veldhuizen vindt zulke
knuffelnatuurpraatjes maar
gevaarlijk.
40
BEELD COVER: SHUTTERSTOCK, ROBERT CARRUBA/GIZ/FLICKR, ISTOCK/GETTY IMAGES, CLAUDIA D’SOUZA/THE PHOTO ALCHEMIST, OPPO, 123RF,
BEELD INHOUD: CLAUDIA D’SOUZA/THE PHOTO ALCHEMIST, ALLARD FAAS, ISTOCK/GETTY IMAGES, IKUMI KAYAMA (STUDIO KAYAMA LLC), C.BICKEL/SCIENCE, ROBERTO PAVIC/ILPOTY2023
EDITORIAL
KESSELER
Geradicaliseerd
f en toe betrap ik mezelf erop dat ik nogal
een zwartwit-denker ben. Niet altijd
A
hoor en zeker niet bij alles. Maar vooral
bij de zaken die de laatste tijd in het
nieuws zijn, denk ik al snel in termen
als goed of slecht, raar of normaal, zinnig
of onzinnig… Mensen die nog steeds in een platte
aarde geloven, zijn niet goed bij hun hoofd, roep ik
dan. Poetin is een megalomane gek. Punt. En Trump is
een leugenachtige idioot en misschien wel een grotere
bedreiging voor de wereld dan zijn Russische ‘collega’
– die hij ook net iets te veel adoreert. Je zou kunnen zeggen
dat ik, op geheel bescheiden en vreedzame wijze,
ook een beetje geradicaliseerd ben.
Is dat zwartwitte een goede eigenschap? Ben ik daar
trots op? Neuh. En dus ben ik blij met mensen als Rik
Peels, in deze KIJK geïnterviewd door Jean-Paul Keulen
(vanaf pagina 28). Terwijl ik dat interview las, voelde ik
die zwartwitte knop in m’n hoofd draaien. Bij “geradicaliseerden
zijn mensen zoals jij en ik” schoot ie weer
even terug, maar verder lezend zag ik toch Peels’ punt
in full color.
Hij pleit namelijk voor “een stap voorwaarts” – de
onderzoekers naar deze groeperingen voorop – om
in ieder geval een poging te doen te achterhalen wat
er in het hoofd van de geradicaliseerde, de extremist,
de f undamentalist en de complotdenker omgaat.
Niet om zijn denkbeelden over te nemen, maar om
ze te be grijpen, te kunnen voorspellen én te kunnen
voorkomen.
Dat is goed. Die houding zet veel meer zoden aan de dijk
dan mijn machteloze geschreeuw tegen de ‘televee’ als
die levensgevaarlijke, leugenachtige, zelfingenomen
debiel van een Trump weer eens op een ander deel van
onze ronde aarde beweert dat hij er met één telefoontje
voor kan zorgen dat die megalomane gek van een
Poetin zich uit Oekraïne terugtrekt…
Ik ga dat interview nog een keer lezen.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
5/2024 5

Tijdens de Klondike Gold
Rush trokken goudzoekers
uit veel verschillende landen
naar Alaska, maar naar
schatting 60 tot 80 procent
waren (veelal onervaren)
Amerikanen of recente
immigranten van de VS.
Soms gingen ze in groepen.
Zo vertrok de burgemeester
van Seattle samen met
twaalf politieagenten en een
aanzienlijk percentage van
de trambestuurders uit de
stad naar het noorden.
BETTMANN/GETTY IMAGES
12 5/2024

Het verhaal
van
GOUD
De mens is al duizenden jaren gefascineerd door het glimmende
edelmetaal goud. Maar hoe is het op onze planeet beland, op
welke plekken op aarde is het te vinden, hoe win je het en… hoe
zit het met die goudkoorts in Twente? Een gouden gids.
Tekst: André Kesseler
5/2024 13

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
YAGI STUDIO/GETTY IMAGES
34 5/2024

Het
nieuwe
lezen
Al eeuwen gebruiken we boeken als bron van informatie en
vermaak. Maar wordt het met de komst van kunstmatige
intelligentie en andere digitale technologie niet toch eens
tijd om deze uitvinding van een update te voorzien?
Of blijven volgedrukte ‘dode bomen’ de norm?
Tekst: Jean-Paul Keulen
e nemen een hele muur
Z
van mijn werkkamer in
beslag: mijn boeken over
natuurkunde, sterrenkunde,
geschiedenis, biologie,
noem maar op. Een kamertje
verder staan nog vier kasten, gevuld met
romans. Wereldliteratuur, sciencefiction,
fantasy… Samen lijken al die boeken te roepen:
‘Kijk eens wat die Jean-Paul allemaal
gelezen heeft! Kijk hem eens veel weten!’
Maar eigenlijk valt dat allebei vies tegen. Ten
eerste staan er de nodige boeken tussen die
ik stiekem nooit heb gelezen – en waarschijnlijk
ook nooit meer ga lezen. Ten tweede
zou ik je van de meeste boeken die ik wél
gelezen heb niet veel meer kunnen vertellen
dan wat er op de achterkant staat, met een
paar losse flodders uit het binnenwerk.
Voeg daar de ontlezing van de jeugd aan toe
waar zoveel mensen zich zorgen over maken
en je gaat je toch afvragen: zijn boeken wel
zo geweldig als we denken? Of hebben we
met kunstmatige intelligentie en andere
digitale technologieën eindelijk de gereedschappen
in handen om deze millennia
oude uitvinding op te waarderen tot iets wat
lezen aantrekkelijker én effectiever maakt?
Prettig papier
Maar wacht even… Waren onderzoekers de
laatste paar jaar niet tot de conclusie gekomen
dat je toch het beste van papier kunt
lezen als je een tekst echt goed in je op wil
nemen? Oftewel: leuk als je een digitale
tekst opkalefatert met allerlei hyperlinktoeters
en AI-bellen, maar als puntje bij paaltje
komt, is een ouderwets boek met alle
beperkingen van dien toch de beste optie?
Dat valt mee, zegt emeritus-hoogleraar
pedagogische en onderwijswetenschappen
Paul van den Broek van de Universiteit Leiden.
“Als je iets op een computer of telefoon
leest en je ziet continu pop-ups als er
WhatsAppjes of mailtjes binnenkomen, dan
leidt dat natuurlijk af. Maar dat is vergelijkbaar
met een boek lezen in een kamer vol
mensen die met elkaar praten en jou ook af
en toe een vraag stellen.” Zet je al die meldingen
op je apparaat uit, dan wijst onderzoek
volgens Van den Broek uit dat er weinig
verschil is tussen lezen van een scherm en
5/2024 35

UIT
D E
K
U
N
ST
Heel wat schilders laten
zich voor hun kunstwerken
inspireren door de natuur.
Maar andersom zijn er
ook natuurfoto’s die
voor schilderij kunnen
doorgaan. Zoals deze vijf
pareltjes die fotografen
hebben ingestuurd voor
de jaarlijkse International
Landscape Photographer
of the Year Award.
Tekst: Laurien Onderwater
40 5/2024

ANDREW MIELZYNSKI/ILPOTY2023
Caleidoscoop-vibes
“Heldere meren, donderende watervallen, regenboogkleurige beekjes,
kleurrijke rotsen en berguitzichten wachten op wandelaars en
toeristen.” Zo prijst de Canadese overheid het Waterton Lakes
National Park in Alberta aan. Als deze tekst je niet overhaalt om een
ticket te boeken, dan misschien deze foto van Andrew Mielzynski wel.
De fotograaf legde een van de regenboogkleurige beekjes op de
gevoelige plaat vast. Op de bodem zie je allerlei kleurrijke stenen
liggen. De rimpelingen in het water maken het patroon extra bijzonder.
5/2024 41

CLAUDIA D’SOUZA/THE PHOTO ALCHEMIST
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
68 5/2024

De leeuwinnen
van het verzet
Tijdens de Tweede Wereldoorlog stelden verzetsstrijders hun leven in de
waagschaal om mensen te redden en aanslagen te beramen. Vanwege de
veiligheid zijn destijds weinig van dat soort heldendaden gedocumenteerd.
De verhalen die wel bekend zijn, gaan vaak over mannen. En dat terwijl ook
zoveel verzetsvrouwen hun leven op het spel hebben gezet.
Tekst: Laurien Onderwater
Jonge heldin
Hannie Schaft (1920-1945) en de zusjes Oversteegen
M
isschien wel de bekendste
verzetsvrouw van Nederland:
Hannie Schaft, bijgenaamd
‘het meisje met het rode haar’.
(Zie de foto hiernaast.) De in Haarlem geboren
Jannetje Johanna Schaft groeide op
in een socialistisch gezin. Na het behalen
van haar diploma aan de hogereburgerschool
(hbs) in 1937 besloot ze volkenrecht
te studeren in Amsterdam en werd ze lid
van de Amsterdamse Vrouwelijke Studentenvereeniging.
Daar raakte ze bevriend
met de twee Joodse medestudenten Sonja
Frenk en Philine Polak.
Niet veel later vielen de Duitsers Nederland
binnen. Schaft raakte al snel
betrokken bij het verzet; ze stal persoonsbewijzen
voor Frenk, Polak en (Joodse)
onderduikers, en werkte als koerier van
illegale krantjes. Ondertussen bleef ze nog
enkele jaren studeren aan de Universiteit
van Amsterdam totdat ze in 1943 werd
gevraagd de loyaliteitsverklaring te ondertekenen.
Daarin moest ze beloven dat
ze zich zou “onthouden van iedere tegen
het Duitse Rijk gerichte handeling”. Schaft
weigerde, en wie niet tekende, mocht geen
college meer volgen.
Kort erna sloot de roodharige verzetsvrouw
zich aan bij de Raad van Verzet.
Samen met de zussen Freddie (1925-2018)
en Truus Oversteegen (1923-2016) pleegde
ze verschillende aanslagen op nazi’s,
collaborateurs en landverraders. Zo bevrijdden
ze de communistische schrijver
Theun de Vries uit het concentratiekamp
Amersfoort.
Op 21 maart 1945 versperden Duitsers aan
de Jan Gijzenkade in Haarlem Schaft de
weg en arresteerden haar omdat ze illegale
bladen en een wapen bij zich droeg. Pas op
het politiebureau ontdekten de Duitsers
met wie ze van doen hadden. Op 17 april,
drie weken voor het einde van de oorlog,
werd de verzetsstrijder gefusilleerd in de
duinen van Bloemendaal, ondanks dat er
een akkoord was tussen de bezetters en
de Binnenlandse Strijdkrachten om geen
vrouwen te executeren.
Truus Oversteegen had nog tevergeefs
geprobeerd haar vriendin te bevrijden.
Ze was in de veronderstelling dat Hannie
aan de Weteringschans in Amsterdam zat
opgesloten, en ging er verkleed als Duitse
verpleegster naartoe. Ze loog dat Schaft
mee moest voor medisch onderzoek, maar
kwam erachter dat de verzetsvrouw al
die tijd in het Huis van Bewaring aan de
Amstelveenseweg had gezeten en inmiddels
was geëxecuteerd.
5/2024 69

NU TE KOOP
Op de KIJK-redactie loopt bij elkaar heel wat jaartjes aan kennis rond en toch gaat er
geen dag voorbij zonder dat we ons van alles afvragen. Dat geldt ook voor jullie, onze
trouwe lezers, die allerlei boeiende en verrassende vragen in onze mailbox blijven
stoppen. Is het handiger om de brandstoftank van een auto steeds maar halfvol te
doen? Hoe snel valt een kogel? Kan een hond zich schor blaffen? De leukste vragen
én antwoorden hebben we verzameld in onze nieuwe special:
Bestel jouw KIJK Antwoordt-special nu
Ga naar kijkmagazine.nl/antwoordt2024