informatie - Erfgoed à la Carte Den Helder
informatie - Erfgoed à la Carte Den Helder
informatie - Erfgoed à la Carte Den Helder
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Handleiding<br />
Handleiding<br />
deel eel 2<br />
Informatie Informatie Informatie en en lessuggesties bij tijdvakkist 33<br />
3<br />
Kastelen Kastelen vol vol soldaten<br />
soldaten
Colofon Colofon<br />
Colofon<br />
Deze handleiding en tijdvakkist is tot stand gekomen met medewerking van:<br />
Ellen Laan, leerkracht Jac. P. Thijsse/ Tuindorpschool <strong>Den</strong> <strong>Helder</strong><br />
Jan Stobbe, Stichting Weg van de Vikingen<br />
Maarten Noot, <strong>Helder</strong>se Historische Vereniging<br />
Jolet Leenhouts, illustratrice<br />
Arend van Dam, kinderboekenschrijver<br />
Anne van der Kooi, OBD Noordwest<br />
Renate Ammer<strong>la</strong>an, Cultureel <strong>Erfgoed</strong> Noord-Hol<strong>la</strong>nd<br />
Sietske Dreschler, Cultureel <strong>Erfgoed</strong> Noord-Hol<strong>la</strong>nd<br />
Ieke Doezie, Openbare Bibliotheek <strong>Den</strong> <strong>Helder</strong><br />
Carolien van Berge, Kasteel Radboud<br />
2
Inhoud<br />
Inhoud<br />
1. Inleiding 4<br />
2. Inhoud van de tijdvakkist 5<br />
3. Historische achtergrond<strong>informatie</strong> 11<br />
Wonen 11<br />
Het kasteel 11<br />
Andere bakstenen gebouwen 12<br />
Kastelen Nuwendoorn en Radboud 12<br />
Organisatie van de samenleving 13<br />
Werken 13<br />
De strijd tussen de Hol<strong>la</strong>ndse graven en de West-Friezen 14<br />
Het vervolg van de strijd 15<br />
Organisatie, strategieën en tactiek 15<br />
De aanpak van Floris V 16<br />
Bewoners 17<br />
Landschap 17<br />
Voedsel en voedselvoorziening 18<br />
Vervoer 18<br />
4. Meer <strong>informatie</strong> 20<br />
5. Bezoek bij deze tijdvakkist 20<br />
Kopieerb<strong>la</strong>den<br />
Kopieerb<strong>la</strong>den<br />
• Zoekp<strong>la</strong>at kasteel<br />
• Recept: canstelingen<br />
• Recept: roffioelen<br />
• Recept: roggebrood met reuzel<br />
• Zelf een kaproen maken<br />
• Zelf een ridderhelm maken<br />
• Liedjes<br />
• Spelregels bikkelen<br />
3
1. 1. Inleiding<br />
Inleiding<br />
In de tijd van de steden en staten, tussen 1000 en 1500, was de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd bewoond door<br />
Friezen. Aan het begin van de middeleeuwen genoten de Friezen een grote vrijheid. Zij waren niet<br />
onderworpen aan de macht van de Hol<strong>la</strong>ndse graven. Aan het eind van de Middeleeuwen was dat<br />
veranderd; de Hol<strong>la</strong>ndse graaf Floris V was erin ges<strong>la</strong>agd de Friezen in de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd definitief<br />
aan zich te binden.<br />
De Tijdvakkist ‘Kastelen vol soldaten’ bevat <strong>informatie</strong> en voorwerpen over het dagelijks leven op het<br />
kasteel in de Middeleeuwen. Er wordt aandacht gegeven aan onderwerpen zoals wonen, werken, kleding,<br />
voedsel en vermaak. Bijzonder zijn de voorwerpen. De kist bevat echte Middeleeuwse materialen die<br />
gebruikt zijn voor de bouw van kastelen en de aanleg van wegen. Verder bevat de kist ‘verantwoorde<br />
replica’s’ van voorwerpen uit de Middeleeuwen.<br />
In deze handleiding is algemene <strong>informatie</strong> te vinden over het <strong>la</strong>ndschap en de bewoners van de Noordkop<br />
in dit tijdvak. Anders dan in de andere tijdvakkisten wordt er niet alleen aandacht gegeven aan de<br />
omgeving van <strong>Den</strong> <strong>Helder</strong>. Deze tijdvakkist gaat ook over kastelen en dwangburchten in West-Fries<strong>la</strong>nd. Die<br />
keuze hebben we gemaakt omdat het wonen en leven op een kasteel een be<strong>la</strong>ngrijk thema is in de tijd van<br />
steden en staten. In de directe omgeving van <strong>Den</strong> <strong>Helder</strong> zijn er echter nooit kastelen geweest. Om dit<br />
onderwerp goed aan te kunnen bieden, was dus een verbreding van het onderwerp noodzakelijk.<br />
Het thema ‘Kastelen vol soldaten’ spreekt tot de verbeelding van zowel jonge als oudere kinderen en is met<br />
alle attributen in de kist heel goed op verschillende niveaus aan te bieden. <strong>Den</strong>k bijvoorbeeld aan de<br />
volgende algemene suggesties:<br />
Onderbouw Onderbouw<br />
Onderbouw<br />
Hang de foto’s in de k<strong>la</strong>s. Kijk naar de tijdvakp<strong>la</strong>at en praat over wat je ziet. Bouw met de blokken een<br />
kasteel. Maak de zoekp<strong>la</strong>at. Richt de speelhoek in als kasteel. Maak een ridderhelm. ‘Leen’ twee leerlingen<br />
uit een hogere groep die zich verkleden als zoon en dochter van een kasteelheer. Maak tekeningen van<br />
een kasteel. Luister naar de liedjes over ridders en kastelen. Doorloop het riddercircuit in de gymzaal of op<br />
het speelplein.<br />
Middenbouw<br />
Middenbouw<br />
Lees het verhaal voor. Maak een kaproen. Kijk naar de oude kaarten en vergelijk ze met de kaarten van nu:<br />
een heel verschil! Kijk naar het schooltv-programma ‘Ridders en kastelen’ of naar de filmpjes over de<br />
dwangburchten in West-Fries<strong>la</strong>nd. Laat twee leerlingen uit de k<strong>la</strong>s zich verkleden als zoon en dochter van<br />
een kasteelheer. Gebruik de kijkwijzer om bijzondere middeleeuwse voorwerpen uit de kist te onderzoeken.<br />
Bedenk met of voor de groep een eindpresentatie over het tijdvakproject: een tentoonstelling, een<br />
voorstelling of een pagina voor de schoolwebsite. Maak de recepten. Bezoek kasteel Radboud te<br />
Medemblik.<br />
Bovenbouw<br />
Bovenbouw<br />
Laat groepjes leerlingen zich verdiepen in een aspect van het leven op een kasteel: het vermaak, het<br />
voedsel, de kleding, het werk, het wonen, en daarover aan elkaar een presentatie geven. Laat kinderen een<br />
boekenbeurt houden over een van de boeken uit de kist. Vergelijk de topografische kaarten uit dit tijdvak<br />
met een moderne kaart. Lees zelf de historische achtergrond<strong>informatie</strong> in de handleiding en geef een<br />
geschiedenisles over de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd in dit tijdvak. Speel het verhaal van Arend van Dam met<br />
een aantal kinderen na. Sluit het project af met een gezamenlijke (creatieve) presentatie voor ouders of<br />
andere groepen.<br />
Bij de lijst van voorwerpen in de kist, die je op de volgende b<strong>la</strong>dzijden vindt, zijn per voorwerp nog meer<br />
werk- en lessuggesties opgenomen.<br />
4
2. 2. Inhoud Inhoud van van de de de tijdvakkist tijdvakkist tijdvakkist KKastelen<br />
K astelen vol soldaten<br />
Thema<br />
Thema<br />
Voorwerp/Afbeelding/Bron Voorwerp/Afbeelding/Bron Toelicht Toelichting Toelicht ing Lessuggesties<br />
Lessuggesties<br />
Algemeen Algemeen Een banier Banier met titel van de<br />
tijdvakkist en fragment uit<br />
de tijdvakp<strong>la</strong>at.<br />
2 paar<br />
Zulke katoenen<br />
onderzoekshandschoenen handschoenen dragen<br />
museumconservatoren als<br />
ze oude voorwerpen<br />
onderzoeken.<br />
Verhaal ‘Halewine en Verhaal over Halewine en<br />
Hendrick’<br />
Hendrick, door Arend van<br />
Dam.<br />
Tijdvakp<strong>la</strong>at ‘Kasteel van<br />
Medemblik’<br />
Tijdvakp<strong>la</strong>at in kleur<br />
gemaakt door Jolet<br />
Leenhouts. Je ziet Kasteel<br />
Radboud zo als dat er in<br />
de Middeleeuwen uit moet<br />
hebben gezien. Op de<br />
binnenp<strong>la</strong>ats is allerlei<br />
bedrijvigheid te zien.<br />
DVD ‘Ridders en kastelen’ Schooltv-programma over<br />
ridders en kastelen.<br />
DVD ‘Dwangburchten in<br />
West-Fries<strong>la</strong>nd’<br />
Vijf korte filmpjes over de<br />
dwangburchten van West-<br />
Fries<strong>la</strong>nd.<br />
Doe activiteit: ‘riddercircuit’ Het spel bestaat uit negen<br />
kaarten waarop negen<br />
spellen worden<br />
beschreven: ringsteken,<br />
toren bouwen,<br />
boogschieten, ba<strong>la</strong>nceren<br />
op de slotgracht,<br />
schminken van de ridder of<br />
jonkvrouw, paardenrace,<br />
zwaardgevecht, de put en<br />
het burchtconcert.<br />
Algemeen boeken - Het kasteel<br />
- Handboek Ridder<br />
- Mijn eerste boek over<br />
Ridders en kastelen<br />
- Ridder Rik en de geheime<br />
brief<br />
- Tijn valt aan<br />
- De ontvoerde prinses<br />
- Vandaag ben ik een<br />
ridder<br />
Kaarten Twee kaarten op<br />
A4formaat van de kop van<br />
Noord-Hol<strong>la</strong>nd in de tijd<br />
van steden en staten. Eén<br />
kaart op A3formaat. Hierop<br />
zijn de West-Friese<br />
dwangburchten te zien.<br />
Gebruik de banier om de<br />
k<strong>la</strong>s aan te kleden<br />
tijdens het tijdvakproject.<br />
Gebruik de<br />
handschoenen voor<br />
onderzoek van de<br />
voorwerpen in de kist.<br />
Voor de onder- en<br />
middenbouw te<br />
gebruiken als<br />
voorleesverhaal; voor de<br />
bovenbouw om zelf te<br />
lezen.<br />
Een kringactiviteit<br />
rondom de verhaalp<strong>la</strong>at.<br />
Wat zie je? Hoe zag het<br />
kasteel eruit? Welke<br />
dieren zie je? Kleding?<br />
Wat aten de<br />
Middeleeuwers denk je?<br />
Etc.<br />
Voor de midden- en<br />
bovenbouw te gebruiken<br />
als starter.<br />
Bekijk de filmpjes.<br />
Verzamel alle benodigde<br />
voorwerpen in het<br />
speellokaal. Speel het<br />
spel.<br />
Lees een van de<br />
kinderboeken voor. In de<br />
bovenbouw kan het<br />
leven op een kasteel uit<br />
een <strong>informatie</strong>f boek<br />
vergeleken worden met<br />
het leven op een kasteel<br />
uit een leesboek.<br />
Vergelijk de kaarten met<br />
een kaart van nu. Wat<br />
herken je nog, wat is er<br />
veranderd?<br />
5
Algemeen Algemeen –<br />
Vervolg<br />
Vervolg<br />
Middeleeuwse en<br />
Neder<strong>la</strong>ndse tekst van<br />
Melis Stoke<br />
Cd met liedjes over ridders<br />
en kastelen<br />
Melis Stoke, waarschijnlijk<br />
afkomstig uit Zee<strong>la</strong>nd, was<br />
ambtenaar (clerc) op de<br />
kanse<strong>la</strong>rij van Floris V en<br />
Willem III. Hij schreef een<br />
Rijmkroniek van Hol<strong>la</strong>nd,<br />
die de geschiedenis van<br />
Hol<strong>la</strong>nd tot 1305<br />
behandeld.<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d: liedjes Je vindt de tekst van de<br />
liedjes op de cd, bij de<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d: zoekp<strong>la</strong>at<br />
kasteel<br />
kopieerb<strong>la</strong>den.<br />
Je vindt deze p<strong>la</strong>at bij de<br />
kopieerb<strong>la</strong>den.<br />
Kastelen Kastelen<br />
Afbeeldingen kasteel 1 foto van het huidige<br />
kasteel Radboud te<br />
Medemblik. 1 afbeelding<br />
van het kasteel in vroegere<br />
tijden.<br />
Afbeelding bouw kasteel Er wordt een toren van een<br />
kasteel gebouwd door een<br />
aantal werklieden.<br />
Canvasdoek kasteel Een afbeelding van kasteel<br />
Radboud te Medemblik.<br />
Tufsteen Tufsteen is natuursteen.<br />
Het werd gebruikt als<br />
bouwmateriaal en werd<br />
meestal gewonnen in de<br />
Eiffel.<br />
Wonen Wonen<br />
Houten blokken kasteel en<br />
toebehoren<br />
4 <strong>la</strong>nge en 4 korte wassen<br />
kaarsen<br />
Houten blokken voor het<br />
kasteel, 1 draak, 1 spook,<br />
1 hond, 1 v<strong>la</strong>g, 4 ridders, 4<br />
paarden, 4 stokjes, 4<br />
stoelen, 1 tafel en 4<br />
bomen.<br />
De kaars was in de<br />
Middeleeuwen erg<br />
be<strong>la</strong>ngrijk. Hij werd<br />
gebruikt voor verlichting en<br />
voor verwarming. Gewone<br />
kaarsen werden gemaakt<br />
van vet, kerkkaarsen van<br />
was.<br />
Lees de middeleeuwse<br />
tekst. Zijn de woorden te<br />
begrijpen? Vergelijk de<br />
tekst met de woorden in<br />
modern Neder<strong>la</strong>nds.<br />
Wat staat er precies?<br />
Luister naar de muziek,<br />
leer de leerlingen de<br />
tekst en zing samen<br />
mee. Wat vertellen de<br />
liedjes over ridders en<br />
kastelen?<br />
Leer de leerlingen de<br />
tekst en zing samen<br />
mee.<br />
Ga op zoek naar een<br />
vluchtweg voor Hidde.<br />
Vergelijk de<br />
verschillende<br />
afbeeldingen met elkaar.<br />
Wat zijn de verschillen<br />
tussen de oude<br />
afbeelding en de nieuwe<br />
foto’s. Wat is er<br />
veranderd aan het<br />
kasteel?<br />
Hoe werd een kasteel<br />
gebouwd? Wat voor<br />
materialen en<br />
gereedschappen werden<br />
er gebruikt?<br />
Teken het kasteel na.<br />
Bestudeer het tufsteen<br />
aan de hand van de<br />
kijkwijzer ‘werken met<br />
voorwerpen’ die je in<br />
deel 1 van de<br />
handleiding vindt.<br />
Met de blokken kan een<br />
kasteel gebouwd<br />
worden. Laat kinderen<br />
kastelen nabouwen van<br />
elkaar of van een foto.<br />
Bekijk en voel de<br />
kaarsen. Wat zijn de<br />
verschillen met de<br />
kaarsen van thuis?<br />
6
Werken Werken<br />
Zegelstempel met was Het was kan verhit worden<br />
en dan kan daarmee een<br />
envelop dicht gemaakt<br />
worden.<br />
Lakzegel Een ridderzegel is een<br />
afdruk van een<br />
zegelstempel in was of <strong>la</strong>k<br />
met de voorstelling van<br />
een ridder. Het wordt met<br />
een lint aan een officieel<br />
document gebonden<br />
Foto smederij De meeste kastelen<br />
hadden een smederij. Dat<br />
was nodig voor het<br />
repareren van<br />
huishoudelijke voorwerpen<br />
en wapens.<br />
Foto weefgetouw Op een weefgetouw werd<br />
wol geweven. Veel mensen<br />
hadden hun eigen<br />
weefgetouw.<br />
Afbeelding monnik Een monnik is een<br />
geestelijke en leefde in<br />
een klooster of abdij. In de<br />
Middeleeuwen stond er<br />
een grote abdij in Egmond.<br />
Veel monniken konden<br />
lezen en schrijven. Zij<br />
schreven met ganzenveer;<br />
gedoopt in inkt.<br />
Afbeelding zegel Dit is een zegel van Floris<br />
V. Het werd onder<br />
documenten aangebracht<br />
om de echtheid ervan te<br />
verzekeren.<br />
Houten balkje Dit houten balkje is in de<br />
12 e eeuw gebruikt voor<br />
wegen op het p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>nd.<br />
Middeleeuwse schaar Een exacte replica van<br />
scharen zoals ze in de<br />
Middeleeuwen gebruikt<br />
werden. Bijna iedere vrouw<br />
had wel een schaar aan<br />
haar rok hangen. De<br />
schaar werd gebruikt voor<br />
het huishouden en om<br />
mee te handwerken.<br />
Vingerhoed Vingerhoeden werden<br />
gebruikt bij het<br />
handwerken. Meisjes<br />
leerden vanaf een jaar of<br />
zeven handwerken. Dat<br />
gebeurde meestal in de<br />
speciale vrouwenkamer<br />
van het kasteel.<br />
Schrijf een brief aan<br />
graaf Floris V en verzegel<br />
de brief.<br />
Of schrijf een brief aan<br />
een k<strong>la</strong>sgenoot en vertel<br />
over het leven op een<br />
kasteel.<br />
Kijk goed naar de<br />
afbeelding. Welke<br />
gereedschappen<br />
gebruikte een<br />
middeleeuwse smid?<br />
Weven op een<br />
zelfgemaakt weefraam.<br />
Laat de kinderen een<br />
onderzoek doen naar het<br />
leven op een abdij (zie<br />
bijv. www.schooltv.nl/<br />
Vroegerenzo voor info<br />
over het leven in een<br />
klooster). Laat kinderen<br />
schrijven met<br />
ganzenveer en inkt.<br />
Kijk goed naar de<br />
afbeelding. Probeer zelf<br />
een eigen zegel te<br />
maken van kaarsenvet.<br />
Gebruik het zegel om<br />
brieven mee dicht te<br />
maken.<br />
Onderzoek het houten<br />
balkje voorzichtig.<br />
Probeer met de schaar te<br />
knippen. Wat is het<br />
verschil met een schaar<br />
van tegenwoordig?<br />
Gebruik de kijkwijzer uit<br />
het eerste deel van de<br />
handleiding om de<br />
kinderen de vingerhoed<br />
te <strong>la</strong>ten onderzoeken.<br />
7
Ridders Ridders<br />
Twee schilden Om zichzelf te beschermen<br />
gebruikten ridders een<br />
schild. Op het schild stond<br />
vaak een het familiewapen<br />
afgebeeld. Iedere ridder<br />
had zijn eigen teken. Zo<br />
kon je de ridder makkelijk<br />
herkennen.<br />
Twee zwaarden Iedere ridder droeg een<br />
zwaard om mee te<br />
vechten.<br />
Twee hellebaarden Een hellebaard is een<br />
houw- en stootwapen uit<br />
de Middeleeuwen. Deze<br />
wapens waren <strong>la</strong>ng genoeg<br />
om ook tegen ridders te<br />
paard te kunnen vechten.<br />
Bijl Ridders vochten niet alleen<br />
met zwaarden maar ook<br />
met bijlen.<br />
Foto speren Een afbeelding van een<br />
aantal middeleeuwse<br />
speren.<br />
Afbeelding tentenkamp Als een stad of een kasteel<br />
werd belegerd, werd er een<br />
tentenkamp opges<strong>la</strong>gen<br />
waarin de ridders<br />
Afbeelding belegering<br />
kasteel<br />
verbleven.<br />
Op de afbeelding is te zien<br />
hoe een kasteel<br />
aangevallen en verdedigd<br />
wordt.<br />
Pijlpunt Een echte middeleeuwse<br />
pijlpunt.<br />
Foto ridder Een foto van een ridder<br />
zoals die er in de<br />
Middeleeuwen uitgezien<br />
moet hebben.<br />
Ontwerp een zwaard met<br />
je eigen teken erop.<br />
Organiseer een<br />
zwaardgevecht in de<br />
gymzaal.<br />
Ga op internet op zoek<br />
naar andere wapens uit<br />
de middeleeuwen.<br />
Teken een ridder met al<br />
zijn wapens. Zet bij alle<br />
onderdelen van het<br />
tenue neer wat het<br />
precies is.<br />
Bespreek de<br />
middeleeuwse<br />
oorlogsvoering. Wat kon<br />
men met een speer<br />
doen?<br />
Hoe zien de tenten eruit?<br />
Waar zijn de tenten van<br />
gemaakt?<br />
Bekijk de afbeelding<br />
goed. Wat voor wapens<br />
worden er gebruikt? Hoe<br />
zijn de soldaten<br />
gekleed?<br />
Bedenk een goede<br />
aanvalstechniek voor<br />
kastelen. Speel de<br />
belegering van een<br />
kasteel na.<br />
Probeer de pijlpunt na te<br />
tekenen.<br />
Bekijk de foto. Uit welke<br />
delen bestond het tenue<br />
van een ridder? Kun je<br />
zo makkelijk vechten?<br />
Hoe zou jij jezelf<br />
beschermen?<br />
8
Kleding/sieraden Kleding/sieraden Kopieerb<strong>la</strong>d: zelf een<br />
kaproen maken<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d: zelf een<br />
ridderhelm maken<br />
Een kaproen is een<br />
hoofddeksel voor mannen<br />
uit de middeleeuwen.<br />
Een leuke knutse<strong>la</strong>ctiviteit:<br />
maak een ridderhelm van<br />
papier.<br />
Twee leren zwaardhouders Een ridder hield zijn<br />
zwaard bij zich in een<br />
zwaardhouder. Deze werd<br />
om de middel gegespt.<br />
Ketting Reproductie van een<br />
Middeleeuwse ketting.<br />
Kleding ‘dochter van een<br />
kasteelheer’<br />
Kleding ‘zoon van een<br />
kasteelheer’<br />
Rock, suckenie<br />
(onderjurk), barbette en<br />
fillet (hoofddeksels).<br />
Trek allereerst de rock<br />
aan. Doe daar de suckenie<br />
over heen. Leg de barbette<br />
van wit linnen onder de kin<br />
en breng de uiteinden<br />
samen op het hoofd. Zet<br />
vast met 1 speld midden<br />
op het hoofd. De oranje<br />
fillet kan er boven op gezet<br />
worden.<br />
Beenlingen, onderbroek,<br />
tuniek, touw en kaproen.<br />
Doe de onderbroek aan.<br />
Trek daarna de beenlingen<br />
aan zoals een sok<br />
aangetrokken wordt. Trek<br />
de beenling omhoog over<br />
de pijpen van de<br />
onderbroek heen. Maak de<br />
beenling met een touwtje<br />
vast aan de onderbroek.<br />
Trek de kaproen aan en<br />
houdt hem omhoog met<br />
een stuk touw. Zet ten<br />
slotte de kaproen op.<br />
Maak zelf een kaproen.<br />
Maak de ridderhelm.<br />
Doe de zwaardhouder<br />
om. Loopt het handig?<br />
Onderzoek het voorwerp<br />
aan de hand van de<br />
kijkwijzer.<br />
Onderzoek de ketting.<br />
Waar is de ketting van<br />
gemaakt. Wat zijn de<br />
verschillen met een<br />
ketting uit onze tijd?<br />
Maak zelf een ketting<br />
met kralen van klei.<br />
Gebruik de kleding voor<br />
een tentoonstelling of<br />
een toneelstuk.<br />
Gebruik de kleding voor<br />
een tentoonstelling of<br />
een toneelstuk.<br />
9
Vermaak Vermaak Vermaak<br />
Houten kegelspel Een kegelspel bestaat uit 9<br />
kegels en 2 ballen.<br />
Houten ratel Een ratel was popu<strong>la</strong>ir<br />
speelgoed maar werd ook<br />
gebruikt om iets aan te<br />
kondigen.<br />
Bikkelspel In de Middeleeuwen<br />
gebruikten kinderen<br />
dierenbotjes voor hun<br />
spelletjes.<br />
Afbeelding schandpaal Als je straf verdiende werd<br />
je aan een schandpaal<br />
gebonden. Zo kon<br />
iedereen zien dat je wat<br />
misdaan had.<br />
Eten Eten<br />
Houten bierpul met deksel In de middeleeuwen werd<br />
erg veel bier gedronken.<br />
Water was vaak te vies om<br />
te drinken. Daar kon je<br />
ziek van worden. Het bier<br />
bevatte weinig alcohol en<br />
werd zelfs door kinderen<br />
gedronken.<br />
Stenen bierpul Een replica van een<br />
middeleeuwse stenen<br />
bierpul.<br />
Foto eettafel Een foto van een eettafel<br />
met allerlei kannen,<br />
kruiken en eetgerei. Zo<br />
werd een tafel gedekt in de<br />
Middeleeuwen.<br />
Foto eetvoorraad Op het kasteel was niet<br />
veel voedsel aanwezig<br />
omdat de kasteelheer niet<br />
het hele jaar op het<br />
kasteel verbleef. Als hij er<br />
wel was, dan werd het<br />
voedsel in de kelders<br />
opges<strong>la</strong>gen.<br />
Afbeelding maaltijd Op de afbeelding is te zien<br />
hoe de mensen in de<br />
Middeleeuwen aten.<br />
Houten lepel Een houten lepel van ong.<br />
10 cm. In de<br />
middeleeuwen werd<br />
Recepten: canstelingen,<br />
roffioelen en roggebrood<br />
met reuzel<br />
bestek van hout gemaakt.<br />
Je vindt de recepten bij de<br />
kopieerb<strong>la</strong>den.<br />
Speel het kegelspel.<br />
Gebruik het spel bij het<br />
riddercircuit.<br />
Speel met de ratel.<br />
Speel het bikkelspel. Je<br />
vindt de spelregels bij de<br />
kopieerb<strong>la</strong>den.<br />
Zoek op internet naar<br />
andere straffen uit de<br />
Middeleeuwen.<br />
Probeer uit de bierpul te<br />
drinken. Hoe drinkt het?<br />
Drink uit de bierpul.<br />
Gebruik de foto voor een<br />
tentoonstelling over het<br />
voedsel en de<br />
eetgewoontes van de<br />
middeleeuwen.<br />
Kijk goed! Wat aten de<br />
middeleeuwers?<br />
Bekijk de afbeelding<br />
goed. Hoe wordt er<br />
gegeten? Wat wordt er<br />
gegeten? Wat voor<br />
eetgerei gebruiken de<br />
mensen?<br />
Probeer met de houten<br />
lepel te eten. Eet het<br />
lekker?<br />
Maak de gerechten op<br />
school k<strong>la</strong>ar of <strong>la</strong>at de<br />
leerlingen dat thuis<br />
doen.<br />
10
3. 3. Zó Zó zat zat het het in in de de tijd tijd van van de de de steden steden en en staten.<br />
staten.<br />
Achtergrond<strong>informatie</strong> Achtergrond<strong>informatie</strong> voor voor de de leerkracht<br />
leerkracht<br />
Wonen<br />
Wonen<br />
In de 13e eeuw woonden de bewoners van de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd<br />
en West-Fries<strong>la</strong>nd voor een groot deel op nieuw ontgonnen <strong>la</strong>nd. De<br />
bewoners van het p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>nd bleven niet <strong>la</strong>ng op eenzelfde<br />
woonp<strong>la</strong>ats. De nederzettingen werden vaak op dezelfde manier<br />
ingedeeld. Ze bestonden uit rechthoekige, aan elkaar grenzende<br />
stukken grond, gescheiden door sloten voor afwatering. De woningen<br />
<strong>la</strong>gen aan de korte kant van de percelen. Dat is op een groot aantal<br />
p<strong>la</strong>atsen in de Kop en West-Fries<strong>la</strong>nd nog goed herkenbaar<br />
(Wester<strong>la</strong>nd op Wieringen, ten zuiden van Kolhorn, in Oostelijk West-<br />
Fries<strong>la</strong>nd ).<br />
De huizen waren eenvoudige houten boerderijen van ongeveer 20 bij<br />
6 meter. Het dak rustte op loodrechte palen in de <strong>la</strong>nge wanden. Dit<br />
blijkt uit archeologische opgravingen.<br />
Over de indeling van de woning is niet veel bekend. Het is mogelijk dat alle activiteiten in een ruimte<br />
p<strong>la</strong>atsvonden. Het is bekend dat er in Assendelft zulke woningen zijn geweest. Deze waren wel van een iets<br />
<strong>la</strong>ter tijdstip. Maar vermoedelijk weken ze niet veel af van de woningen van de eerste bewoners.<br />
Een eeuw <strong>la</strong>ter waren de boerderijen behoorlijk veranderd. Er stond een grote schuur midden in het<br />
<strong>la</strong>ndbouwbedrijf. Er werd meer gebruikt gemaakt van baksteen in p<strong>la</strong>ats van hout en de boerderijen werden<br />
groter, ongeveer 29 meter bij 15 meter. Ook de bouwkundige opzet wijzigde; de meeste boerderijen<br />
bestonden nu uit drie verschillende delen.<br />
Uit sommige p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>ndsnederzettingen ontstonden de eerste steden. Dat gebeurde door groei van een<br />
dorpje of door het samengroeien van enkele nederzettingen. Aan sommige steden werden soms bepaalde<br />
rechten verleend, die het dorp tot een echte stad maakten.<br />
De steden ontstonden in vele gevallen op strategisch punten (kust, doorwaadbare p<strong>la</strong>ats in een rivier, op<br />
kruispunt van wegen, bij <strong>la</strong>ndaanwinning). Daar was veel handel en werd de economie sterk gestimuleerd.<br />
Vaak was er maar een beperkt grondgebied, dus werden de huizen dicht op elkaar gebouwd. Als er wel<br />
ruimte was, dan breidde de stad zich uit, aansluitend aan de oorspronkelijke stad.<br />
De boerderijen en woningen in de stad werden niet gemaakt van natuursteen. Dat was namelijk in de Kop<br />
van Noord-Hol<strong>la</strong>nd niet voorhanden. Wel werden zwerfstenen, afkomstig van Wieringen en Texel, gebruikt<br />
voor toegangswegen en fundamenten van woningen. Deze gesteenten waren na de <strong>la</strong>atste ijstijd<br />
achtergebleven op de ei<strong>la</strong>nden.<br />
Uit de periode van de 11e tot 14e eeuw zijn er resten van bewoning gevonden in en nabij de voormalige terp<br />
Het Torp . Het zijn zgn. huisp<strong>la</strong>ttegronden, aangetroffen, in de wijk De Schooten in <strong>Den</strong> <strong>Helder</strong>. Tevens zijn<br />
vergelijkbare resten aangetroffen nabij het Hooge Oude Veer (gemeente Anna Paulowna), een<br />
oorspronkelijke getijdenstroom, daterend uit de 12e Eenvoudige nederzettingen<br />
eeuw.<br />
Het Het kasteel<br />
kasteel<br />
Kastelen hadden een defensieve of beschermende functie en <strong>la</strong>gen op strategische punten in het<br />
<strong>la</strong>ndschap of nabij een stad. Slechts een zeer beperkt aantal van de kastelen uit de 13 e eeuw bezat een<br />
woonfunctie. Alleen de kastelen waar een koning, graaf, keizer of een politiek, administratief centrum was<br />
gevestigd hadden een woonfunctie. Andere kastelen hadden uitsluitend legereenheden als regelmatige<br />
bewoners.<br />
Hoewel het verblijf op een kasteel in de loop van de eeuwen sterk is geromantiseerd, was het verblijf op<br />
een kasteel in werkelijkheid niet prettig. <strong>Den</strong>k alleen al aan de kou in de vertrekken. Een kasteel was nooit<br />
geheel warm te stoken. Ook met de hygiëne was veel mis. De slotgracht werd gebruikt als riool waardoor er<br />
veel ongedierte werd aangetrokken. De stank moet vooral in de zomer ondraaglijk zijn geweest.<br />
Een kasteel was in de eerste p<strong>la</strong>ats een product van macht en welstand. Dat werd bijvoorbeeld duidelijk<br />
door de versterkte bakstenen torens die op het p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>nd verrezen. Zulke torens werden gebouwd in een<br />
periode van economische groei op het p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>nd. De eigenaren ontleenden status aan dergelijke<br />
gebouwen. De bouw was kostbaar (het materiaal moest van ver komen en de bouw geschiedde door<br />
gekwalificeerde ambachtslieden). Om het aanzien nog meer te vergroten, werden sommige van deze<br />
bouwwerken op een kunstmatig heuveltje gebouwd.<br />
11
In West-Fries<strong>la</strong>nd hebben in de Middeleeuwen<br />
enkele kastelen gestaan. Het waren<br />
dwangburchten, zoals bijvoorbeeld kasteel<br />
Radboud te Medemblik. Een dwangburcht was<br />
een kasteel, gebouwd op een strategische<br />
p<strong>la</strong>ats met een wijds uitzicht over het<br />
omringende gebied. Binnen het kasteel had<br />
men voortdurend toezicht op het reilen en<br />
zeilen van de bevolking. Eventuele vijanden<br />
konden zo goed in de gaten worden gehouden.<br />
Door meer van zulke kastelen te bouwen en ze<br />
aan elkaar te verbinden door een goede<br />
infrastructuur, kon een koning de greep op een<br />
gebied en zijn bewoners te verzekeren. De<br />
kastelen, zoals de Nuwendoorn bij Eenigenburg<br />
Kasteel Radboud te Medemblik<br />
en Kasteel Radboud te Medemblik, boden<br />
permanent onderdak aan garnizoenen, kleine<br />
militaire eenheden. De graaf bezocht deze kastelen vermoedelijk enkele malen, maar verbleef er nooit<br />
<strong>la</strong>ng. Hij woonde er nooit.<br />
Doordat de dwangburchten een beperkte functie hadden, werden deze kastelen sober ingericht. In het<br />
kasteel bevond zich een wapenkamer en een keuken. Er was een grote hal voor druk bezochte<br />
bijeenkomsten of ontvangsten. Vermoedelijk was er ook een smederij . Dat was nodig voor het herstellen<br />
van allerlei huishoudelijke waren van ijzer, maar ook voor het repareren van wapens. Sommige wapens en<br />
munitie werden overigens per schip aangevoerd vanuit bijvoorbeeld V<strong>la</strong>anderen. Het ging hier om<br />
kruisbogen en bijbehorende pijlpunten.<br />
Op het buitenterrein was de waterput en werden er kruiden verbouwd. Bijna dagelijks ontvingen de<br />
bewoners bezoek van boeren en hande<strong>la</strong>ren die van ver kwamen. Zij boden allerlei huishoudelijke waar te<br />
koop aan (aardewerk, kisten voor ops<strong>la</strong>g en mogelijk kunstnijverheid) maar ook vers voedsel.<br />
Voor vermaak en vertier meldde zich soms een rondreizende minstreel, die de tijd op een aangename<br />
manier deed verstrijken met zijn muziek en verhalen.<br />
Andere Andere bakstenen bakstenen gebouwen<br />
gebouwen<br />
Kloosters, abdijen en kapellen werden in de Middeleeuwen ook met steen gebouwd. Gebruikt zijn baksteen<br />
maar ook geïmporteerd natuursteen. Zo is voor de bouw van de oudste fase van de Abdij van Egmond<br />
kalksteen gebruikt, vermoedelijk afkomstig uit Frankrijk.<br />
Dichterbij huis zijn resten aangetroffen van de kapel bij Torp . Al in 1775 (!) zijn resten van de ruïnes van de<br />
11 e -12 e eeuwse tufstenen kapel opgegraven. Aan de oostzijde van de terp worden menselijke skeletten<br />
aangetroffen, op en over elkaar liggend.<br />
In 1964 en 1965 werden op de noordelijke kern van de terp de funderingen van de kapel aangetroffen. Bij<br />
de bouw van de kapel werd gebruik gemaakt van Romeins bouwafval.<br />
In de bovengrond werden enkele brokken tufsteen en “opzettelijk verzonken zwerfkeien” aangetroffen. De<br />
zwerfkeien zijn een restant van de fundering van de kapel.<br />
Waarschijnlijk werd het kapelletje gebouwd met tufsteen afkomstig van een eerdere dorpskerk. Deze kerk<br />
stond mogelijk op de door de zee wegges<strong>la</strong>gen strandwal aan de noordrand van het Balgzand.<br />
Kastelen Kastelen Nuwendoorn en Radboud<br />
Fundamenten van de Nuwendoorn<br />
De ondernemende vorst Floris V bouwde in het <strong>la</strong>atste<br />
decennium van de 13 e eeuw een aantal<br />
kastelen/dwangburchten in West-Fries<strong>la</strong>nd. Door de<br />
bouw van de dwangburchten wilde hij de Friezen<br />
definitief aan zich onderwerpen. Eerst bouwde hij het slot<br />
te Wijdenes en daarna dat te Medemblik.<br />
Het kasteel Medemblik werd waarschijnlijk omstreeks<br />
1290 gebouwd. Het is de enige dwangburcht van Floris V<br />
die nu nog bestaat. Waarschijnlijk is ongeveer de helft<br />
van het oude kasteel overgeleverd. Het kasteel bestond<br />
vroeger uit een rechthoekige ruimte van ong. 37 meter bij<br />
12
40 meter. Op alle vier de hoeken stonden ronde torens. Aan<br />
de zijden tussen de torens bevonden zich torens die vierkant<br />
van vorm waren. Eén daarvan, aan de oostzijde, was de<br />
poorttoren die toegang gaf tot het slot.<br />
Van de bouw van kasteel Nuwendoorn bij Eenigenburg in de<br />
gemeente Harenkarspel weten we veel door archeologische<br />
vondsten. Ook in geschreven bronnen als de Rijmkroniek van<br />
Melis Stoke (de secretaris van Floris V) wordt hier het een en<br />
ander over vertelt. En de nog aanwezig fundamenten in situ<br />
(op de p<strong>la</strong>ats waar de burcht oorspronkelijk is gebouwd) leren<br />
ons ook wat over het verleden. He<strong>la</strong>as, is er geen enkele<br />
afbeelding van het kasteel in al zijn glorie overgeleverd! Voor<br />
de bouw van kasteel Nuwendoorn werd gebruik gemaakt van<br />
baksteen, die in de vorm van zgn. kloostermoppen werden<br />
gemaakt. Dat zijn doorgaans handgevormde stenen met een<br />
De bouw van een kasteel<br />
standaard afmeting.<br />
Baksteen bestaat uit lokaal gewonnen en ter plekke gebakken<br />
klei. Het werd geproduceerd in de kloosters in Fries<strong>la</strong>nd en via de zeearm de Zijpe en de rivier de Rekere<br />
per handelskogge vervoerd naar een terrein nabij de bouwp<strong>la</strong>ats. Recente opgravingen wijzen echter ook<br />
op de aanwezigheid van een steenoven nabij de bouwp<strong>la</strong>ats. Mogelijk werden er dus ook ter p<strong>la</strong>atse<br />
bakstenen gemaakt. De grondstof zeeklei was natuurlijk ruim voorhanden.<br />
Organisatie Organisatie van de de samenleving<br />
De samenleving van de 13 e eeuw kende nog een feodale structuur. De hoogste gezagdrager in Europa, de<br />
keizer van Duits<strong>la</strong>nd (en in 1254 Roomskoning Willem II van Hol<strong>la</strong>nd) had formeel alles voor het zeggen.<br />
Zijn rijk kon hij natuurlijk niet alleen besturen. Daarom gaf hij grote stukken <strong>la</strong>nd en bijbehorende<br />
bevoegdheden in leen aan <strong>la</strong>gere adel. Zij konden in hun eigen gebied meestal onbeperkt van hun<br />
bevoegdheden gebruikmaken. Naar de keizer toe verantwoorden ze zich slechts als het echt nodig was (en<br />
dat kwam zelden voor).<br />
In 1283 beleende Floris V aan Willem van Egmond (heer van Egmond) het gebied Huisduinen. Uit<br />
oorkonden blijkt dat de vader en grootvader van Floris al rechten op het gebied Huisduinen hadden.<br />
De organisatie binnen een bestuurlijke- of politieke eenheid (keizerrijk, koninkrijk, graafschap) was<br />
onderverdeeld in drie standen: adel, geestelijkheid en burgers (een verzamelbegrip voor vrije boeren,<br />
ambachtslieden en hande<strong>la</strong>ren). Daarnaast waren er nog vele horige boeren, rechtelozen, me<strong>la</strong>atsen en<br />
enkele migranten. De horige boeren waren in dienst van de heer en genoten bescherming van hem.<br />
Vanaf de jaren 1280 is er voor het eerst sprake van een positieve overheidsbemoeienis op het gebied van<br />
de waterhuishouding. Dat wordt dan een taak van de vorst en niet meer van een groep bewoners.<br />
In deze periode ontstonden ook het eerste internationale samenwerkingsverbanden tussen steden. De<br />
economie veranderde nu voor een be<strong>la</strong>ngrijk deel van ruilhandel in een geldeconomie. Kopen en verkopen<br />
geschiedt voornamelijk door betaling van gouden, zilveren of (<strong>la</strong>ter) ook bronzen munten.<br />
Werken Werken<br />
Werken<br />
In de tweede helft van de dertiende eeuw is er veel bedrijvigheid in de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd en<br />
Westfries<strong>la</strong>nd waar te nemen. Onder leiding van graaf Floris V werd de Westfriese Omringdijk gesloten en<br />
boven zeeniveau gebracht. Dit was be<strong>la</strong>ngrijk voor de bescherming van de inwoners van het gebied.<br />
Hierdoor en ook door de bouw van de dwangburchten verbeterden de levensomstandigheden van de<br />
bewoners van de Kop en West-Fries<strong>la</strong>nd.<br />
Doordat de omstandigheden op het p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>nd verbeterden, hield men meer tijd over voor andere<br />
activiteiten. Hierdoor kwam er steeds meer ander werk en er ontstonden verschillende beroepen. De<br />
maatschappij was niet alleen meer gericht op het agrarisch bedrijf. De agrarische activiteiten bestonden<br />
vooral uit akkerbouw en veelteelt.<br />
In de Noordkop richt men zich sterk op de visserij en scheepvaart. Met het verbeteren van de<br />
toegangswegen over zee en de weg over de Westfriese Omringdijk ontwikkelden de nederzettingen<br />
Medemblik, Enkhuizen en Hoorn zich als be<strong>la</strong>ngrijke steden. Deze ontwikkelingen brachten meer en ook<br />
nieuwe werkgelegenheid en specialisatie. In de steden was er een toenemende vraag naar ambtenaren,<br />
die zich bezighielden met de voorbereiding en uitvoering van stedelijke besluiten. Er was steeds meer geld<br />
13
nodig voor de import en export van handelsproducten en de scheepsbouw.<br />
Daardoor groeide het aantal bankiers in de stad gestaag.<br />
De groei van de bevolking maakte stadsuitbreiding noodzakelijk. Voor de<br />
bouw van nieuwe woningen nam de vraag naar ambachtslieden<br />
(timmerlieden, steenzetters, metse<strong>la</strong>ars, meubelmakers) sterk toe. Potten,<br />
die nodig waren voor het huishouden, werden niet <strong>la</strong>nger zelfgemaakt, maar<br />
in een pottenbakkerij. Met name de burgers in de steden kregen meer<br />
rechten en daardoor een positie die ze voorheen niet hadden. Bepaalde<br />
beroepsgroepen organiseerden zich in gilden, een organisatie van personen<br />
met hetzelfde beroep of ambacht. Het eerste doel was het uitwisselen van<br />
kennis en ervaring. Vrouwen werden niet tot de gilden toege<strong>la</strong>ten.<br />
In de steden als Alkmaar woonden ook meer handelslieden van buiten het<br />
graafschap Hol<strong>la</strong>nd. Bovendien waren er soldaten gelegerd.<br />
Tenslotte waren er nog allerlei werknemers in dienst van de graaf van<br />
Hol<strong>la</strong>nd, in feite het hoogste gezag in het graafschap Hol<strong>la</strong>nd. De vorst had<br />
voor de voorbereiding en uitvoering van zijn besluiten allerlei (adellijke en<br />
geestelijke) raadgevers en ambtenaren/secretarissen nodig. Zijn hofhouding<br />
bestond uit een staf van medewerkers die zich met de dingen van alledag<br />
bezighield, in het bijzonder met de organisatie van het beheer en onderhoud<br />
van de huizen, <strong>la</strong>nderijen en kastelen van de graaf.<br />
De graaf had natuurlijk ook de beschikking over een militaire organisatie.<br />
Deze bestond uit een ridderleger (een soort van adellijk beroepsleger) en<br />
Ridder<br />
manschappen, die vaak uit het omliggend gebied werden gerekruteerd. In<br />
tijden van ernstige gewapende conflicten kon de vorst ter aanvulling van zijn<br />
leger vaak beschikken over huurlingen. Deze beroepssoldaten werden vee<strong>la</strong>l vanwege hun bekwaamheid<br />
met een specifiek wapen of ter ondersteuning van een bepaalde tactiek ingezet.<br />
De De strijd strijd tussen tussen de de de Hol<strong>la</strong>ndse Hol<strong>la</strong>ndse graven graven en en de de West West-Friezen<br />
West<br />
Friezen<br />
Tussen de graven van Hol<strong>la</strong>nd en de West-Friezen<br />
ontstond in de 12e eeuw een gewapend conflict. Dit<br />
kwam tot uiting in vele kleine en vijftien grote militaire<br />
confrontaties, in een periode van een kleine<br />
tweehonderd jaar. Het definitief einde is de S<strong>la</strong>g bij<br />
Vrome in 1297.<br />
De Kop en West-Fries<strong>la</strong>nd zijn in deze periode<br />
onderdeel van een groter (kust) gebied, genaamd<br />
Frisia, waarin de Friese graven het voor het zeggen<br />
hadden. De centra van hun heerschappij en het<br />
heiligdom van hun dynastie <strong>la</strong>gen in Egmond en<br />
Kennemer<strong>la</strong>nd. Frisia behoorde niet tot het graafschap<br />
Hol<strong>la</strong>nd.<br />
In de 12e eeuw wordt de Leidse burcht het grafelijk<br />
machtscentrum. In 1101 werd Floris II graaf van<br />
Hol<strong>la</strong>nd genoemd. Hij kreeg het gebied in leen van de<br />
Utrechtse bisschop. De Kop en West-Fries<strong>la</strong>nd vielen<br />
daar niet meer onder. De natuurlijke grens tussen<br />
Hol<strong>la</strong>nd en West-Fries<strong>la</strong>nd is de rivier de Rekere.<br />
De Friezen genoten van oudsher een grote autonomie:<br />
de Friese Vrijheid genoemd. Daarbij hoorde het maken<br />
van eigen wetgeving, het houden van markten, en het<br />
houden van een volksgerecht (ding).<br />
In het begin van de 12e eeuw begon de Hol<strong>la</strong>ndse<br />
graaf zich nadrukkelijk te bemoeien met de uitbreiding<br />
van zijn macht en gebied. Hij richtte zich op het<br />
noorden en startte met het samenvoegen van de<br />
Oorlogsvoering in de Middeleeuwen<br />
<strong>la</strong>ppendeken van kleine gouwen (administratieve<br />
eenheden). Hierdoor ontstond een be<strong>la</strong>ngrijke politieke<br />
en militaire eenheid met aan het hoofd één vorst. Dit vormde een ernstige bedreiging voor de vrije Friezen.<br />
Ze waren bang hun vrijheid en identiteit te verliezen.<br />
14
De eerste conflicten ontstonden nabij de grensrivier. In de kronieken komen we voor het eerst de naam<br />
Frisia occidentalis (West-Fries<strong>la</strong>nd) tegen. Er is dan sprake van twee graafschappen; de graafschappen<br />
Hol<strong>la</strong>nd en West-Fries<strong>la</strong>nd. Al snel werd het de Hol<strong>la</strong>ndse graaf duidelijk dat met de West-Friezen niet te<br />
spotten valt. De agrariërs bleken tot veel in staat. Niet alleen bezaten ze het vermogen om militaire<br />
tegenstand te bieden aan de Hol<strong>la</strong>nders, ze hadden ook politiek inzicht. Ze stelden namelijk tot tweemaal<br />
toe de jongere broer van de Hol<strong>la</strong>ndse graaf aan als heer van West-Fries<strong>la</strong>nd. Hieruit bleek dat ze door het<br />
Hol<strong>la</strong>ndse vorstenhuis als eigen rechtsgebied erkend werden.<br />
Het Het Het vervolg van de strijd<br />
De Westfriezen gingen niet alleen de strijd aan met de Hol<strong>la</strong>ndse graaf. Zij leverden ook strijd tegen het<br />
water. West-Fries<strong>la</strong>nd en de Noordkop bestonden in de periode van 1000 tot 1250 voornamelijk uit water.<br />
Waarschijnlijk is er een verband tussen de desastreuze overstromingen en de gewapende strijd. De<br />
Westfriezen verloren in de tweede helft van de 12 e eeuw nagenoeg al hun bezittingen aan het water en<br />
trokken bovendien veelvuldig ten strijde tegen het grafelijk leger. Een mogelijke oorzaak van de aanvallen<br />
zouden de mislukte oogsten en de daaruit voortvloeiende hongersnood kunnen zijn.<br />
In 1248 overspoelde een enorme hoeveelheid zeewater het Westfriese <strong>la</strong>ndschap. Na deze stormramp<br />
deed graaf Willem II van Hol<strong>la</strong>nd een zoveelste poging tot een invasie van West-Fries<strong>la</strong>nd. Dit was het<br />
gevolg van het optrekken van de Westfriezen naar de Rekere, dat inmiddels een brede rivier geworden was.<br />
Organisatie, Organisatie, strategieën strategieën en en tactiek tactiek ; ; wapens wapens van van de de strijdende strijdende partijen<br />
partijen<br />
De Hol<strong>la</strong>ndse graaf beschikte over een leger van goed<br />
uitgeruste ridders. Dit waren familieleden, vazallen en<br />
vertegenwoordigers van bevriende gebieden, allemaal<br />
met een adellijke titel. Ook had hij de beschikking over<br />
huurlingen en manschappen, het voetvolk. Uit enkele<br />
geschriften is vastgesteld, dat het Hol<strong>la</strong>ndse leger wel<br />
uit 8.000 man kon bestaan. Het grafelijk leger<br />
beschikte over een goede uitrusting. De soldaten<br />
beschikten over handwapens (zwaard, dolk,<br />
strijdknots, <strong>la</strong>ns en kruisboog) maar ook over mobiel<br />
geschut, zoals stringalen, grote kruisbogen op wielen.<br />
Het leger verp<strong>la</strong>atste zich met paarden en schepen<br />
zoals heerkoggen, de militaire versie van de<br />
handelskogge.<br />
Heerkoggen<br />
De West-Friezen hadden niet veel tijd om oorlog te<br />
voeren. Zij hadden het druk met hun dagelijkse werk<br />
op het <strong>la</strong>nd. Alleen in de winterperiode was er meer<br />
tijd over voor andere activiteiten. Het West-Friese leger<br />
bestond uit alle weerbare mannen van 12 jaar en<br />
ouder en kon maximaal uit zo’n 3500 tot 4000<br />
soldaten bestaan, de helft van het grafelijk leger. De<br />
organisatie van het West-Friese militaire apparaat<br />
geschiedde onder leiding van ervaren personen. Die<br />
ervaring hadden ze opgedaan tijdens hun dienstplicht<br />
of als huurling in bijvoorbeeld het grafelijk leger.<br />
Binnen het West-Friese leger waren waarschijnlijk<br />
allerlei eenheden te onderscheiden. Er waren<br />
boogschutters en ruiters te paard, naast het voetvolk.<br />
Stringalen worden in een boot ge<strong>la</strong>den.<br />
Over de bewapening is niet veel overgeleverd. De<br />
West-Friezen hadden in ieder geval de beschikking<br />
over gevaarlijke gebruiksmaterialen zoals bijlen en gieken. Maar ook over buitgemaakte wapens als<br />
zwaard, <strong>la</strong>ns en dolk. Het is ook bekend dat men beschikte over pijl en boog. Gedurende vele eeuwen<br />
gebruikte men dezelfde wapens.<br />
De militaire strategie van de Hol<strong>la</strong>ndse graaf bestond uit een combinatie van acties over <strong>la</strong>nd en over zee.<br />
In West-Fries<strong>la</strong>nd kwamen de meeste aanvallen van over zee omdat een aanval over <strong>la</strong>nd vaak onmogelijk<br />
was door de vele overstromingen. De beste kans op een succesvolle militaire aanval was de<br />
15
verrassingaanval. Aanvallen in een andere periode dan gebruikelijk (bijv. in de zomer), in de rug van de<br />
vijand of een gecombineerde <strong>la</strong>nd- en zeeaanval hadden vaak het meeste succes.<br />
De West-Friezen hanteerden een guerril<strong>la</strong>tactiek, waarbij ze het <strong>la</strong>ndschap optimaal probeerden te<br />
benutten. Ze probeerden ze met verrassingsaanvallen de vijand te overmeesteren. Daarbij maakte men<br />
gebruik van uitstekende communicatiemiddelen: het geven van signalen tussen de dorpen. Dit deed men<br />
door vaandelzwaaien, het b<strong>la</strong>zen van de trompet en het verbranden van stro vanaf een hoog punt <strong>la</strong>ngs de<br />
lijn Winkel-Niedorp-Hoogwoud.<br />
Onder graaf Willem II – vanaf 1247 Roomskoning (op dat moment de hoogste baas in het Duitse rijk)<br />
ontstond een defensieve strategie. Hij liet kastelen bouwen in Kennemer<strong>la</strong>nd om de toegangswegen van<br />
het gebied te kunnen beschermen. Aanvankelijk heeft dat succes: de West-Friezen vallen na het<br />
gereedkomen van de burchten niet meer aan.<br />
Alkmaar werd niet door water met West-Fries<strong>la</strong>nd gescheiden en was daardoor een zwakke schakel in de<br />
verdediging van Hol<strong>la</strong>nd. Om de positie van Alkmaar te versterken bouwde de graaf er de Torenburg en<br />
enkele dijken.<br />
Willem II besluit in de winter West-Fries<strong>la</strong>nd over het <strong>la</strong>nd en het ijs aan te vallen. Dit besluit zou hem fataal<br />
worden. De koning ging zijn leger nabij Hoogwoud vooruit en trok in zijn eentje te paard verder. De West-<br />
Friezen wachtten de koning op in het riet. Als de afstand tussen de vorst en zijn leger groot genoeg is, s<strong>la</strong>an<br />
ze toe en vermoorden Willem II. Dat is althans de traditionele versie van de gebeurtenis.<br />
De geschiedenis van de moord op Roomskoning Willem II is altijd met veel geruchten en fantasieën<br />
omkleed geweest. Zakte hij door het ijs? Sprong hij in een met stro afgedekt wak? Of hadden de West-<br />
Friezen opzettelijk een scheur in het ijs gemaakt, waardoor het brak? De werkelijke omstandigheden zullen<br />
wel nooit duidelijk worden, maar het is in ieder geval zeker dat Willem II is omgebracht.<br />
De De De aanpak aanpak van van Floris Floris Floris V<br />
V<br />
Na de moord op zijn vader (Willem II) was Floris V op wraak belust. De eerste poging om de Friezen te<br />
vers<strong>la</strong>an, in 1272, mislukte. De West-Friezen zegevierden. In 1282 lukte het wel. Floris V brak met de<br />
defensieve strategie van zijn vader. Hij viel de vijand in de zomer en in de rug aan (over zee vanaf<br />
Wijdenes). Vanaf de heerkogge werden de West-Friezen met kruisbogen bestookt en via de dijk stootte hij<br />
snel door naar Hoogwoud, het centrum van West-Fries<strong>la</strong>nd. De West-Friezen werden volledig verrast en<br />
vers<strong>la</strong>gen.<br />
Floris V week ook op een andere manier af<br />
van de oude strategie. Hij besefte dat een<br />
goede waterhuishouding en het handhaven<br />
van oude Friese privileges be<strong>la</strong>ngrijk waren<br />
om uiteindelijk de Friezen<br />
te kunnen onderwerpen. Onderdeel van zijn<br />
strategie was de aanleg van een ring van<br />
dwangburchten <strong>la</strong>ngs de West-Friese<br />
Omringdijk, tussen 1272 en 1287. Hij keek<br />
dit af van de Engelse koning Edward I, die<br />
een ring van kastelen in Wales liet<br />
aanleggen. De burchten die Floris V in deze<br />
ring aanlegde, waren Radboud in<br />
Medemblik, het Huis te Wijdenes,<br />
De dwangburchten van Floris V <strong>la</strong>ngs de omringdijk. T=<br />
Torenburg, M = Middelburg, N = Nieuwburg, NU = Nuwendoorn,<br />
ME = Radboud, W = Wijdenes.<br />
Nuwendoorn bij Krabbendam, de Nieuwburg<br />
en Middelburg bij Alkmaar.<br />
Uiteindelijk s<strong>la</strong>agde Floris V er in, mede<br />
dankzij de enorme watersnood van 1287-<br />
1288, de West-Friezen definitief te<br />
onderwerpen. In 1289 werden daartoe enkele verdragen gesloten.<br />
Floris dwong respect af bij de West-Friezen. Hij verzekerde hun bestaan door de nieuwe waterhuishouding<br />
en het aanleggen van goed begaanbare wegen in het gebied. Na de moord op Floris in 1296 sloten de<br />
West-Friezen een verbond met de bisschop van Utrecht. Dit verbond had tot doel om de Hol<strong>la</strong>nders in<br />
Kennemer<strong>la</strong>nd en Water<strong>la</strong>nd in bedwang te houden tijdens de uitoefening van de expansiedrift van de<br />
bisschop. Die expansiedrift kwam tot uiting in het aanleggen van dijken en het verbeteren van de<br />
bestaande infrastructuur.<br />
Het West-Friese leger trok op richting Alkmaar en ontmoette nabij Vrone een ridderleger, afkomstig van de<br />
Middelburg. Hier vond de bekend geworden S<strong>la</strong>g bij Vrone (1297) p<strong>la</strong>ats. De West-Friezen namen afstand<br />
van hun succesvolle gueril<strong>la</strong>-tactiek en traden in het open veld het ridderleger tegemoet. Ze bleken<br />
16
kansloos in de strijd; zo’n 3000 Westfriezen sneuvelden. Daarmede kwam de strijd tussen Hol<strong>la</strong>nd en<br />
West-Fries<strong>la</strong>nd definitief tot een einde.<br />
Bewoners Bewoners<br />
Bewoners<br />
In de 13 e eeuw groeide de bevolking sterk. De be<strong>la</strong>ngrijkste oorzaken hiervan waren de verbetering van het<br />
klimaat en de ontginningen in het <strong>la</strong>ndschap waardoor er meer voedsel bebouwd kon worden. Daarnaast<br />
hadden de betere bescherming tegen het water en de internationale contacten door toename van de<br />
scheepvaart tot gevolg dat de bevolking groeide. Er waren minder overstromingen en zodoende ook minder<br />
s<strong>la</strong>chtoffers. Het <strong>la</strong>nd was beter bewerkbaar omdat er minder <strong>la</strong>nd onder water stond en het <strong>la</strong>nd leverde<br />
dus meer voedsel op. Door deze overproductie van de <strong>la</strong>ndbouw en door de verbetering van de<br />
infrastructuur in deze periode groeide de bevolking ook. Het verstrekken van stadsrechten aan steden<br />
droeg ten slotte ook nog bij aan economische ontwikkeling. (denk aan de bevoegdheid tot het houden van<br />
markten, het recht om tol te heffen, en het recht om een eigen munt te s<strong>la</strong>an).<br />
De gezondheid van de bewoners is af te lezen uit de stijging van de gemiddelde lengte tot 1.70 m bij de<br />
man; een lengte die pas in de tweede helft van de 20 e eeuw opnieuw werd bereikt. In de <strong>la</strong>te<br />
middeleeuwen vanaf de periode na 1300 daalde de gemiddelde lengte weer.<br />
Het p<strong>la</strong>tte<strong>la</strong>nd en de niet stedelijke nederzettingen kenden nog steeds een overwegende agrarische<br />
bevolking.<br />
Landschap andschap<br />
De ontginning van het <strong>la</strong>nd, die<br />
p<strong>la</strong>ats vond vanaf de hogere<br />
delen op Wieringen en vanaf de<br />
strandwallen, was rond 1300<br />
nagenoeg voltooid. Be<strong>la</strong>ngrijke<br />
delen van de Kop van Noord-<br />
Hol<strong>la</strong>nd zijn dan in cultuur<br />
gebracht.<br />
Tussen 1000 en 1300 waren er,<br />
in vergelijking met de daaraan<br />
voorafgaande eeuwen, sterke<br />
temperatuurstijgingen te zien,<br />
zowel in de gemiddelde<br />
algemene jaartemperaturen als<br />
die in de zomer – en<br />
wintermaanden. De neers<strong>la</strong>g<br />
nam eveneens gemiddeld toe.<br />
De regenperiode <strong>la</strong>g in het voor-<br />
en najaar; de zomers zijn droog.<br />
Het milde klimaat in de<br />
zomerperiode maakte de<br />
ontginningsactiviteiten<br />
gemakkelijker. Er was in de<br />
droge periode minder of geen<br />
<strong>la</strong>st van een hoge waterstand.<br />
De geleidelijke stijging van de<br />
temperatuur zorgde ook voor<br />
minder gunstige ontwikkelingen<br />
in het <strong>la</strong>ndschap. Een<br />
temperatuurstijging betekende<br />
een toename van verdamping in<br />
droge zomers en een toename<br />
van neers<strong>la</strong>g in de andere<br />
jaargetijden. Door de<br />
grondwaterstijging in de natte<br />
periodes ontstond er veen in de<br />
duinvalleien. De zandige<br />
17
omgeving van de kustlijn werd steeds droger en verstoof.<br />
Daardoor zorgde de Noordzee steeds vaker voor overstromingen. Onder invloed van enorme stormen<br />
werden gaten ges<strong>la</strong>gen in de tot dan toe gesloten kustlijn. Het zoute zeewater drong ver het gebied in. Het<br />
omvangrijke veengebied raakte verzilt en vernietigde het veen. Bovendien werd er zeeklei afgezet, dat ook<br />
zout bevat.<br />
Tussen de zeegaten Marsdiep en De Zijpe ontstond aan het eind van de 12 e eeuw een nieuw zeegat, ’t<br />
Heersdiep, met als gevolg dat Huisduinen een ei<strong>la</strong>nd wordt. Het zeegat kreeg al snel de afmeting die<br />
overeenkomt met het toenmalig Marsdiep. Omstreeks 1500 begon ‘t Heersdiep geleidelijk te verzanden.<br />
De overstromingen in deze periode worden toegeschreven aan de bodemdalingen in de Kop van Noord-<br />
Hol<strong>la</strong>nd. Deze ver<strong>la</strong>ging was ontstaan bij het ontginnen. De aanleg van afwateringssloten en het open<br />
ploegen van de bodem bevorderden de bodemdaling. De bodemdaling was aanzienlijk en bedroeg<br />
ongeveer 2 cm per jaar.<br />
In de dertiende eeuw werd het dus steeds meer noodzakelijk om de invloed van de zee te beheersen.<br />
Daarom werden er dijken gebouwd, zoals de Westfriese Omringdijk. De eerste elementen van deze dijk –<br />
verbindingen tussen enkele terpen in de omgeving van Medemblik - ontstonden in de 9 e eeuw.<br />
Voedsel Voedsel en en en voedselvoorziening<br />
voedselvoorziening<br />
voedselvoorziening<br />
Archeologische vondsten van botten, graten, zaden, vruchten,<br />
schillen en schelpen geven een beeld van de eetgewoontes in de<br />
<strong>la</strong>te 13e eeuw. Van de granen zijn broodtarwe, gerst en gierst,<br />
rogge en haven van be<strong>la</strong>ng. Ook peulvruchten zoals linzen, erwt<br />
en duivenboon (een soort tuinboon) stonden op het menu.<br />
Het aanbod van vruchten is enorm: van appel, peer, kers en<br />
pruim en de wilde soorten als aardbei, braam, bosbes, vlier en<br />
walnoot, wordt veel restmateriaal aangetroffen. Ook werden<br />
vruchten uit andere streken geïmporteerd zoals de vijg en druif.<br />
Boeren verbouwden veel op de ontgonnen terreinen. Door de<br />
klimaatsverbetering en waterbeheersing mislukten de oogsten<br />
bijna niet meer en was er in veel jaren een overproductie. Deze<br />
producten werden verhandeld tegen andere goederen.<br />
Aan het eind van de 13 eeuw nam het aantal bak- en braadgerei<br />
in aantal toe. Dat zou kunnen betekenen dat er een verschuiving<br />
optrad in het dieet, namelijk van vegetarisch naar dierlijk.<br />
Rundvlees werd het meest gegeten. Daarna volgden<br />
schapenvlees en geitenvlees. Varkenvlees kwam op de derde<br />
p<strong>la</strong>ats.<br />
Ook werd er wilde eend, gans en verschillende soorten vis<br />
gegeten.<br />
Aardig is op te merken, dat de maaltijden van bijvoorbeeld de<br />
grafelijke huishouding niet veel verschilden van het menu van<br />
Middeleeuws banket<br />
een burgerhuishouding in de stad. Wel werd de vorstelijke dis<br />
aangevuld met hert, ree en everzwijn. Het meeste was afkomstig van wild, dat tot zijn eigendom behoorde.<br />
Sporen van drankjes zijn niet bewaard gebleven. Water en bier worden veelvuldig genoemd in geschreven<br />
bronnen. Van de overblijfselen van de maaltijd en de voorbereiding daarvan is veel bekend. Zeker is dat<br />
weinig in eerste instantie werd weggegooid. Defecte houten eetgerei werd wel in de oven weggegooid en<br />
diende als brandstof. Ook werden botten, gebroken keramiek, schillen en zaden etc. weggegooid. Dat<br />
be<strong>la</strong>ndde achter het huis op een hoop, samen met dierlijke en menselijke uitwerpselen, of in en beerput. In<br />
de periode van de houten huizen gebruikte men de menselijke en dierlijke mest voor het aansmeren van<br />
de wanden.<br />
Vervoer<br />
Vervoer<br />
In de eerste helft van de 13 e eeuw stonden grote delen van de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd onder water. Het<br />
be<strong>la</strong>ngrijkste transport vond p<strong>la</strong>ats met kleine scheepjes. Alleen op de hoger gelegen gronden van Texel en<br />
Wieringen en op de strandwallen bleef het droog. Daar ontwikkelden de nederzettingen zich verder en<br />
bleven de karrensporen als verbindingswegen in gebruik.<br />
In de tweede helft van die eeuw ontstond een betere organisatie van de waterhuishouding.<br />
18
De nieuwe dijken vormden het fundament van nieuwe wegen. Be<strong>la</strong>ngrijke delen van het gebied werden nu<br />
over <strong>la</strong>nd bereikbaar.<br />
In de havenp<strong>la</strong>atsen, zoals bijv. Medemblik, Enkhuizen en Hoorn brachten schepen allerlei waar uit verre<br />
streken aan <strong>la</strong>nd. Die goederen werden via de dijkwegen naar bijna alle p<strong>la</strong>atsen in de Kop van Noord-<br />
Hol<strong>la</strong>nd gebracht. Ook Alkmaar was goed bereikbaar en ontwikkelde zich snel. Binnen het gebied, maar ook<br />
in de kustgebieden, werd met kleine roeibootjes gevist. Op een aantal p<strong>la</strong>atsen legde de graaf van Hol<strong>la</strong>nd<br />
dammen in de rivier, waardoor nieuwe doorgaande routes ontstaan. Deze p<strong>la</strong>atsen, vee<strong>la</strong>l op strategische<br />
plekken, leverden de graaf be<strong>la</strong>ngrijke inkomsten op omdat hier eenvoudig tol kon worden geheven.<br />
In geval van oorlog was een dam makkelijk door te steken, waardoor de verbinding ophield te bestaan.<br />
©Jan Stobbe, 2008<br />
19
4. 4. Meer Meer <strong>informatie</strong><br />
<strong>informatie</strong><br />
Wil je meer weten over de kastelen in de Kop van Noord-Hol<strong>la</strong>nd, lees dan het boek Middeleeuwse kastelen<br />
van Noord-Hol<strong>la</strong>nd van J.W. Groesbeek.<br />
Of surf naar de volgende websites:<br />
Dwangburchten West-Fries<strong>la</strong>nd<br />
http://home.p<strong>la</strong>net.nl/~dijkh287/kastelen/index.htm<br />
Kastelen<br />
http://www.kastelen.nl/<br />
Middeleeuwen<br />
http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=131364<br />
Floris V<br />
http://entoen.nu/venster.aspx?id=6<br />
Schooltv, inclusief filmpje over Floris V<br />
http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=329558<br />
Webquest over kastelen<br />
http://www.webkwestie.nl/kastelen_01/index.htm<br />
5. 5. Bezoek Bezoek bij bij deze deze deze tijdvakkist tijdvakkist<br />
tijdvakkist<br />
Kasteel Kasteel Kasteel Radboud Radboud<br />
Radboud<br />
Oudevaartsgat 8, 1670 AC Medemblik<br />
T: 0227 54 19 60<br />
E: info@kasteelradboud.nl<br />
W: www.kasteelradboud.nl<br />
Kasteel Radboud te Medemblik is de enig overgebleven Westfriese dwangburcht van de Hol<strong>la</strong>ndse graaf<br />
Floris V. Er is een vaste tentoonstelling die veel <strong>la</strong>at zien over het dagelijks leven in de middeleeuwen. Bij<br />
een bezoek aan het kasteel zijn er drie mogelijkheden. Er kan een rondleiding gegeven worden in het<br />
dertiende eeuwse kasteel door een ervaren gids. Kinderen kunnen een speurtocht doen of met leskisten<br />
aan de gang gaan.<br />
Voor meer <strong>informatie</strong> zie: http://www.erfgoeda<strong>la</strong>cartedenhelder.nl/erfgoedgids<br />
Andere Andere musea musea met met <strong>informatie</strong> <strong>informatie</strong> <strong>informatie</strong> over over het het ttijdvak<br />
t ijdvak steden steden en en sstaten<br />
s staten<br />
taten (1000 (1000-15 (1000<br />
15 1500): 15 00):<br />
Themapark Archeon, Alphen a/d Rijn, http: //www.archeon.nl<br />
Historisch OpenluchtMuseum Eindhoven, http://www.historisch-openluchtmuseum-eindhoven.nl/<br />
Het Muiderslot, http://www.muiderslot.nl<br />
20
Kopieerb<strong>la</strong>den<br />
Kopieerb<strong>la</strong>den<br />
21
Zoekp<strong>la</strong>at Zoekp<strong>la</strong>at kasteel<br />
kasteel<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
22
Recept: Recept: ccanstelingen<br />
c anstelingen<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
Liefde in de middeleeuwen wordt hoofse liefde genoemd. Als ridders en jonkvrouwen in<br />
de Middeleeuwen verliefd op elkaar waren, gaven ze elkaar dure cadeaus, maakten ze<br />
prachtige gedichten en zongen ze romantische liederen. En ze bakten canstelingen, een<br />
soort koekjes, in de hoop daarmee het hart van de ander te veroveren.<br />
Dit heb je nodig<br />
• 2 eieren<br />
• 1 eetlepel (rietsuiker)stroop<br />
• 3 eetlepels bakboter<br />
• mespunt zout<br />
• 150 gram tarwebloem<br />
Zo maak je het<br />
1. Splits de eieren en <strong>la</strong>at het eiwit weglopen. Doe de gele eierdooiers in een klein<br />
pannetje<br />
2. Voeg 2 eetlepels boter en de stroop bij de eierdooiers<br />
3. Vul nu een grotere pan met water waar het kleinere pannetje in past<br />
4. Zet deze twee pannen op het vuur, niet <strong>la</strong>nger dan een paar minuten en blijven<br />
roeren. Het water moet zachtjes koken. Neem het mengsel van het vuur als het<br />
soepel is en <strong>la</strong>at het even afkoelen<br />
5. Verwarm de oven voor op 175 C<br />
6. Vet een bakblik in<br />
7. Voeg nu <strong>la</strong>ngzaam de bloem en het zout aan het mengsel toe<br />
8. Kneed het tot een soepel deeg<br />
9. Strooi het <strong>la</strong>atste bloem op het aanrecht<br />
10. Rol het deeg uit tot een halve centimeter dik<br />
11. Snijd uit het deeg zoveel mogelijk hartjes<br />
12. Leg de koekjes op de ingevette bakp<strong>la</strong>at<br />
13. Bak de koekjes in 10 min. gaar<br />
23
Recept: Recept: rroffioelen<br />
r offioelen<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen astelen vol vol soldaten soldaten<br />
soldaten<br />
Roffioelen is een popu<strong>la</strong>ir recept uit de middeleeuwen. Een roffioel is een pasteitje dat<br />
vaak gegeten werd omdat het goedkoper was dan vlees of vis en omdat het goed vulde.<br />
Er werd van alles gebruikt voor de vulling. Meestal was het afhankelijk van wat het<br />
seizoen opleverde. Vaak werd er sowieso wel zoet fruit toegevoegd omdat suiker in de<br />
Middeleeuwen nog onbekend, onverkrijgbaar en onbetaalbaar was.<br />
Dit heb je nodig<br />
• 500 g bloem<br />
• 3 eieren<br />
• 50 g suiker (voor zoet deeg)<br />
• 20 g gist<br />
• 200 ml <strong>la</strong>uwe melk<br />
• 10 g zout<br />
• 300 g boter<br />
• 2 liter olie om in te bakken<br />
Voor de vulling<br />
• honing, appelen en noten<br />
• gemberpoeder<br />
• kaneelpoeder<br />
Zo maak je het<br />
1. Los de gist op in de <strong>la</strong>uwe melk. Klop de eieren los met een soeplepel water.<br />
2. Doe de bloem in een grote deegbol of kom. Maak een kuiltje in de bloem en doe<br />
hierin de suiker en/of het zout, 200 g van de zachte boter, de opgeloste gist en<br />
de eieren en meng dit met je vingers <strong>la</strong>ngzaam in de bloem tot er een deeg<br />
ontstaat.<br />
3. Laat twintig minuten rusten. Kneed verder en werk er de resterende boter zeer<br />
<strong>la</strong>ngzaam door. Rol op tot een bal en dek de kom af met een vochtige handdoek.<br />
Laat het overdekt twee uur bij de kachel rijzen.<br />
4. Schil de appelen en snij ze, evenals de noten, in kleine stukjes.<br />
5. Rol uit het deeg acht ronde, grote koeken van bijna een halve centimeter dik en<br />
een middellijn van 15-20 cm.<br />
6. Leg de vulling er op en s<strong>la</strong> ze dubbel. Kneed de randen goed aan elkaar vast.<br />
7. Bak de roffioelen in olie van 140 graden celsius gedurende tien minuten. Laat ze<br />
even uitlekken op keukenpapier en serveer warm.<br />
24
Recept: Recept: roggebrood met reuzel reuzel<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
In de Middeleeuwen gebruikte men een flinke snee roggebrood als bord. Het gewone volk<br />
at het bord bij het eten op. Reuzel werd ook vaak gegeten; je kunt het heel makkelijk<br />
maken.<br />
Dit heb je nodig<br />
• Roggebrood<br />
• 500 gram gerookt vet spek<br />
Zo maak je het<br />
1. Snij het spek in blokjes<br />
2. Verhit op <strong>la</strong>ag vuur<br />
3. Laat het een half uur tot driekwartier op het vuur staan, totdat je alleen maar<br />
kaantjes overhoud<br />
4. Laat de reuzel afkoelen<br />
5. Zeef de reuzel<br />
6. Smeer de reuzel op het roggebrood<br />
7. Bewaar de reuzel in de koelkast<br />
25
Zelf Zelf een een kaproen kaproen maken maken(1) maken maken(1)<br />
(1)<br />
Dit heb je nodig<br />
• patroonpapier<br />
• dunne wollen stof in natuurlijke kleuren<br />
• garen<br />
• naald<br />
• eventueel een naaimachine<br />
Zo maak je het<br />
1. Teken het patroon (zie de volgende<br />
pagina) op juiste schaal over op de stof.<br />
2. Doe dit twee keer.<br />
3. Knip de beide stukken stof uit.<br />
4. Naai de twee stukken aan elkaar.<br />
5. De kaproen is k<strong>la</strong>ar.<br />
Bron: http://www.historisch-openluchtmuseumeindhoven.nl/middeleeuwen/verhaal/kaproen.html#k<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
26
Zelf Zelf een een kaproen kaproen maken maken(2) maken maken(2)<br />
(2)<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
27
Zelf Zelf een een ridderhelm ridderhelm maken maken(1) maken maken(1)<br />
(1)<br />
Dit heb je nodig<br />
• grijs karton<br />
• schaar<br />
• twee splitpennen<br />
• niettang<br />
• crêpepapier<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
Zo maak je het<br />
1. Knip een vel van 18 cm bij 70<br />
cm uit grijs karton.<br />
2. Verdeel het stuk papier in een<br />
aantal stroken zoals<br />
aangegeven op het stappenp<strong>la</strong>n<br />
(zie volgende pagina).<br />
3. Knip de stroken in, tot ongeveer vijf cm van de rand.<br />
4. Pas de helm op het hoofd van het kind en niet de rand en de stroken vast.<br />
5. Knip nog een vel uit het grijze karton.<br />
6. Vouw het papier dubbel.<br />
7. Knip uit het dubbelgevouwen papier een ovaalvorm.<br />
8. Knip uit de ovaalvorm een aantal stroken zodat een vizier ontstaat.<br />
9. Maak met de splitpennen het vizier vast aan de helm.<br />
10. Eventueel kan er nog een mooie rand van crêpepapier aan de helm vastgemaakt<br />
worden.<br />
28
Zelf Zelf een een ridderhelm ridderhelm maken maken(2) maken maken(2)<br />
(2)<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
29
Liedjes Liedjes (1)<br />
(1)<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastel Kastelen Kastel<br />
en vol soldaten<br />
30
Liedjes Liedjes (2)<br />
(2)<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
31
Liedjes Liedjes (3)<br />
(3)<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten soldaten<br />
32
Spelregels Spelregels Spelregels bikkelen<br />
bikkelen<br />
Kopieerb<strong>la</strong>d Kopieerb<strong>la</strong>d Kastelen vol soldaten<br />
Nodig:<br />
Een tegenstander, vier bikkels en een balletje. Om de beurt speel je een 'level'.<br />
Doel:<br />
Tel de keren dat je het balletje opgooit, dat is het aantal beurten. Degene die het minste<br />
aantal beurten gebruikt heeft is de winnaar.<br />
Eerste level: de Kattenberg<br />
Begin: Je speelt het op de grond. Gooi de bikkels in een zaaibeweging voor je uit.<br />
Gooi nu het balletje omhoog. Draai met dezelfde hand de bikkels met hun bolle kant naar<br />
boven voordat je het balletje weer vangt, ook met dezelfde hand. Lukt dat niet in één<br />
keer, dan mag je het balletje opnieuw gooien, totdat alle bikkels op de juiste manier<br />
liggen. Hierna mag je de bikkels dichter bij elkaar leggen voor het vervolg van het spel:<br />
De 'Eentjes':<br />
Het balletje wordt weer omhoog gegooid. Met dezelfde hand waarmee je het balletje<br />
gooide, raap je één bikkel. De opgeraapte bikkel wordt opzij gelegd. Dan mag je op<br />
dezelfde manier een volgende bikkel pakken en zo verder tot alle bikkels zijn opgeraapt.<br />
De 'Tweetjes':<br />
Je speelt hetzelfde als bij 'Begin' tot alle bikkels weer liggen als de Kattenberg. Het<br />
spelverloop is hetzelfde als net. De bikkels moeten alleen nu per twee worden<br />
opgeraapt.<br />
De 'Drietjes':<br />
Je speelt hetzelfde als bij 'Begin' tot alle bikkels weer liggen als de Kattenberg. Het<br />
spelverloop is hetzelfde als net. De bikkels moeten alleen nu per drie worden opgeraapt,<br />
dit mag met twee handen. De overblijvende bikkel wordt daarna gepakt.<br />
De 'Viertjes':<br />
Je speelt hetzelfde als bij 'Begin' tot alle bikkels weer liggen als de Kattenberg Het<br />
spelverloop is hetzelfde als net. Alle vier de bikkels worden opgeraapt, dit mag met twee<br />
handen. Onthoud hoeveel beurten je nodig had. Nu is de ander aan de beurt.<br />
Tweede level: De Putjes<br />
Hetzelfde als hierboven alleen moeten nu eerst alle bikkels met hun holle kant naar<br />
boven worden gedraaid; 'het Putje'.<br />
Derde level: De Sikkels<br />
Hetzelfde als hierboven alleen moeten nu eerst alle bikkels met hun s-kant naar boven<br />
worden gedraaid; de Sikkel.<br />
Je moet heel snel zijn, maar met een beetje oefenen gaat het zeker lukken!<br />
Bron:www.magischheiloo.nl<br />
33