Broedplekken voor Brussel

BROEDPLEKKEN
VOOR BRUSSEL
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen voor
maatschappelijke infrastructuur
M

Broedplekken voor Brussel
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen voor
maatschappelijke infrastructuur
Architecture Workroom Brussels in opdracht van de Vlaamse
Overheid - Coördinatie Brussel. Eindrapport 30 januari 2024

Deze studieopdracht kadert binnen
het relanceplan Vlaamse Veerkracht
dat het Vlaams Brusselfonds
voorziet van investeringsmiddelen
voor gemeenschapsinfrastructuur
om het Nederlandstalige netwerk
in Brussel te versterken. Een
deel van de middelen werd
voorbehouden voor de projectoproep
‘Gemeenschapsinfrastructuur als
Broedplek in Brussel’, die goedgekeurd
werd door de Vlaamse regering in mei
2021.
Het begeleidingstraject van het
studieteam Architecture Workroom
Brussels bestond uit twee opdrachten:
een eerste opdracht om te
ondersteunen in de opmaak van de
projectoproep, en het begeleiden
en verhogen van de kwaliteit van
ingediende subsidieaanvragen; een
tweede opdracht om te ondersteunen
en op te volgen van de realisatie van
de twaalf opstartende Broedplekken in
Brussel.
TEAM
Architecture Workroom Brussels
Sara Leroy
Roeland Dudal
Jasmien Wouters
Els Vervloesem
met dank aan
Bram Vandemoortel
Chiara Cicchianni
Caroline Van Eccelpoel
Leonie Martens
Team Coördinatie Brussel
Gunter Bousset
Kassandra Bulckaert
Ann Steenwinckel
Kabinet Brussel Minister Dalle
Eva De Baerdemaeker

1. Broed-plekken?
2. Een driejarig proces als incubatieperiode
3. Twaalf Broedplekken voor Brussel
4. Sociaal-ruimtelijke bouwstenen voor Broedplekken
5. Naar meer sociaal-maatschappelijke infrastructuur
in Vlaanderen en Brussel

Beste lezer,
In dit boekje leest u een verslag van hoe Brussel er de afgelopen drie jaar
voor een eerste keer twaalf officiële broedplekken bij heeft gekregen. Twaalf
inspirerende plekken die inzetten op ruimte delen en intersectoraal samenwerken
op maat van de stad waarin ze geworteld zijn.
Ik wil het team van Architecture Workroom en alle partners die aan dit
traject hebben meegewerkt bedanken voor hun tomeloze en enthousiaste
inzet. De blik van iedereen die meekeek, zowel over de schouder als recht
in de lens, heeft een bijzonder boeiend, toekomstgericht en hoopvol beeld
opgeleverd van de stad van morgen.
Met broedplekken investeerden we in stenen en infrastructuur die het
samenleven met elkaar als evidentie naar voor schuift. Niet naast elkaar in
parallelle werelden, maar verbonden met elkaar, met respect voor de eigenheid
van iedereen.
De volgende pagina’s nemen u mee langs de verschillende broedplekken,
leggen u uit hoe ze tot stand zijn gekomen en waartoe we hopen dat ze
zullen leiden. Want we zijn er nog niet. Ook wij als beleidsmakers hebben
nog wat ontkokerend werk te doen als we organisaties en burgers willen
aanmoedigen om vaker de vakjes te verlaten. Laat ons nog meer op zoek
gaan naar wat ons bindt, ondanks alle verschillen. Ik hoop dat de volgende
pagina’s u alvast de weg wijzen.
Fijne reis!
Benjamin Dalle
Vlaams Minister van Brussel

6
Broedplek Track © Bryan Herrezeel

7

8

1. Broed-plekken?
9

De nood aan sociaal-maatschappelijke infrastructuur is
een meer dan actueel thema. Tal van initiatieven doorheen
de stad worden dagdagelijks geconfronteerd met
grote maatschappelijke, sociale en ruimtelijke transities.
Uitdagingen op het vlak van armoede, sociale ongelijkheid,
samenleven, gemeenschapsvorming, ontmoeting,
levenslang leren, diversiteit, inclusie, zorg, duurzaamheid,
circulaire economie, digitalisering, gezond voedsel,
klimaatadaptatie of hernieuwbare energie stapelen zich
op. Niet alleen in Brussel maar ook in andere steden en
gemeenten zijn zowel overheden als heel wat organisaties
in het jeugdwerk, welzijn, onderwijs, sport of de
socio-culturele sector dagelijks bezig met het vormgeven
van een antwoord op deze uitdagingen.
Velen onder hen botsen echter tegen hun grenzen aan. Ze
hebben niet altijd de organisatorische of fysieke ruimte
voorhanden om de complexiteit van deze uitdagingen te
doorgronden. Heel wat (jonge) organisaties zijn op zoek
naar een permanente en betaalbare thuisbasis, waar ze
zichzelf kunnen verankeren en verder ontwikkelen. Anderen
zien kansen om uit hun sectorale cocon te breken
door samenwerkingen op te zetten met uiteenlopende initiatieven.
Als hun wegen kruisen, ontstaan kansen voor
ruimtedeling waarbinnen een vruchtbare samenwerking
tot bloei kan komen. Door samen uitdagingen te exploreren,
naar gedeelde oplossingen te zoeken in een nieuw
organisatiemodel en onderling van elkaar te leren, lukt
het wél om de maatschappelijke uitdagingen geïntegreerd
aan te pakken.
11
De projectoproep Broedplekken geeft ruimte aan organisaties
om te ontdekken wat de meerwaarde kan zijn van
samenhuizen in de stad. Het begrip ‘broedplekken’ heeft

op die manier de afgelopen drie jaar verder vorm gekregen:
in tegenstelling tot ruimtelijke typologieën die voor
een specifiek programma ontworpen worden, zoals een
sporthal, een theaterzaal of een cafetaria, is een Broedplek
een nieuw type maatschappelijke infrastructuur dat
niet eenvoudig of eenduidig te definiëren valt. Het zijn
plekken die bestaan uit bakstenen én mensen, waar lokale
gemeenschappen en organisaties de vrijheid krijgen om
gezamenlijk te metselen aan nieuwe vormen van samenwerking
en zo een antwoord bieden op diverse uitdagingen
in de hoofdstad.
12
Broedplekken fungeren als bakens in de stad die inspelen
op de lokale samenlevingsbehoeften en de aspiraties
van burgers. In ieder gebouw, in iedere straat of in iedere
wijk, zijn projecten nodig én denkbaar om de beoogde
transities naar een solidaire samenleving, een inclusieve
arbeidsmarkt, een circulaire economie, een alternatief
energiemodel en een zorgzame leefomgeving te realiseren.
Het gaat om speelplaatsen die niet alleen door kinderen
bespeeld worden, maar door alle wijkbewoners
gebruikt kunnen worden; inclusieve plekken waar niet
alleen professionals maar een veel bredere groep welkom
is; officiële instituten die worden opengebroken en herdacht;
een rondtrekkende tool die de wijk activeert en
wijkbewoners laat nadenken over de toekomst van hun
leefomgeving; een cultureel huis dat diverse netwerken
samenbrengt en uitwisseling faciliteert; een veilige (werk)
plek waardoor mensen zich thuis voelen en niet geïsoleerd
geraken; of een leegstaand gebouw dat samen (her)
ontdekt wordt en een nieuwe invulling krijgt.
De eerste twaalf Broedplekken in Brussel kunnen gezien
worden als een experiment dat vertrekt vanuit het en-

gagement van de samenwerkende partners om voor de
komende tien jaar te blijven werken aan hun gedeelde
Broedplek. Het driejarig proces waarvan dit rapport de
neerslag is, laat toe om een eerste inzicht te krijgen in hoe
dit soort stedelijke plekken vorm kunnen krijgen. Elk van
hen ging op een eigen manier om met de drie vooropgestelde
ambities uit de projectoproep, namelijk het ‘faciliteren
van meervoudig ruimtegebruik’, het ‘stimuleren van
intersectorale samenwerking’ en het ‘bijdragen aan een
toekomstgerichte aanpak’. Er bestaat dan ook geen eenduidig
recept voor het opzetten van een Broedplek. Wel
zijn er terugkerende bouwstenen, uitdagingen en verhalen
waar we uit kunnen leren.
Zo groeiden de twaalf Broedplekken uit tot een sterk verbonden
netwerk van plekken in de stad. Ze vertellen stuk
voor stuk een verhaal van maatschappelijke verandering,
telkens op een andere, maar herkenbare manier. Daarbij
vertrekken ze niet vanuit de grote doelstellingen die ver
voor ons uit liggen, maar vanuit een concrete zoektocht
van gebruikers, bewoners, jongeren, ouderen, kunstenaars
of ondernemers om de stad en samenleving van
morgen samen vorm te geven.
13
© Bryan Herrezeel

14

2. Een driejarig proces als incubatieperiode
Het opzetten van de Broedplekken is een
innovatief investeringstraject. Het onderscheidt
zich van andere infrastructuursubsidies
vanwege de concrete ambities die gekoppeld
zijn aan de investeringen in infrastructuur
zoals het intersectoraal samenwerken tussen
organisaties, het meervoudig ruimtegebruik en
de toekomstgerichte aanpak. De projectoproep
Broedplekken is daarom tegelijk uitnodigend
en uitdagend geweest als subsidiekader voor
organisaties. Broedplek-organisaties worden
gestimuleerd hun bestaande infrastructuur te
herdenken om haar daarna te optimaliseren,
te delen en op een duurzame en toekomstgerichte
manier vorm te geven. Dat zijn ambities
of doelstellingen die niet voor elke organisatie
even evident zijn of waarvoor de architecturale,
ruimtelijke, financiële of organisatorische kennis
nog ontbreekt. Het nauw begeleiden van de
projectoproep werd dan ook als een waardevol
aspect binnen het Broedplekken-traject gezien.
Het vormde de incubator voor het opzetten
van samenwerkingen die duurzaam zijn in de
tijd, zodat de twaalf geselecteerde Broedplekken,
voor minstens tien jaar, maar hopelijk
veel langer, stand zullen houden. Daarnaast
bewerkstelligde het traject dat de lessen uit het
optuigen van de twaalf Brusselse Broedplekken
niet louter binnen de muren van het eigen project
bleven, maar dat ze gedeeld werden zodat
ze leerrijk kunnen zijn voor meer organisaties
die een Broedplek willen opzetten.
15

16
Het begeleidingstraject bestond uit vijf
fases: plek vrijmaken door met beleidsinstanties
en potentiële netwerkpartners
ruimte te maken voor deze projectoproep
en het gezamenlijk vormgeven ervan.
Plekken verbinden door vragers en aanbieders
van infrastructuur met elkaar in
contact te brengen. Plek dromen door het
inspireren en verhogen van de kwaliteit
van de ingediende subsidievragen via begeleiding
door experten. Plek waarmaken
met het ondersteunen en opvolgen van de
realisatie van de twaalf opstartende Broedplekken
in Brussel en nog meer Plek
vrijmaken door de geleerde lessen uit het
traject door te vertalen naar beleidsaanbevelingen.
Plek vrijmaken voor Broedplekken
Na de goedkeuring door de regering in
mei 2021 en na afstemming over de projectoproep
met het kabinet, de subsidiërende
overheid en het studieteam Architecture
Workroom Brussels, volgde een
vooroverleg met verschillende potentiële
ondersteunende netwerkpartners om
de lancering en inhoud van de projectoproep
verder te definiëren. De aanwezige
netwerkpartners waren VGC, De Ambrassade,
De Federatie, Kenniscentrum
WWZ, Lasso, Muntpunt, Jes, Katholieke
Opvoeding en Cultuur Brussel, Katholiek
Onderwijs Vlaanderen, OVSG en Perspective.Brussels.
Ook Rabbko, Demos, Scholengroep
Brussel, Sint-Goedele, Netwerk
tegen Armoede en Huis voor Gezondheid
werden hiervoor uitgenodigd. Naast input
en feedback op de projectoproep was er
tijdens het overleg ruimte voor inhoudelij-
ke afstemming met andere projectoproepen
die aanvullend zouden kunnen zijn.
Tijdens deze voorbereidende gesprekken
werd het belang van een laagdrempelige
kandidaatstelling, een voorbereidingsfase
voorafgaand aan het indienen van de subsidieaanvraag,
en de aanwezigheid van een
begeleidingstraject benadrukt met als doel
zoveel mogelijk organisaties te bereiken.
Nadien volgde een fase waarin de projectoproep
inhoudelijk en juridisch werd
vormgegeven door het Team Coördinatie
Brussel in samenwerking met het studieteam.
De projectoproep en de bijhorende
kandidaatstelling werden vervolgens zowel
via de kanalen van de netwerkpartners, als
via Coördinatie Brussel en het studieteam,
wijd verspreid binnen het Vlaams-Brusselse
netwerk.
Plekken verbinden aan organisaties
Via de laagdrempelige kandidaatstelling
in de eerste fase konden geïnteresseerde
organisaties meegeven welke infrastructurele
nood zij ervaren, bijvoorbeeld een
tekort aan ruimte of de nood aan een
specifiek type ruimte, zoals een uitnodigende
ontmoetingsruimte, sportruimte of
buitenruimte. Anderen konden aangeven
of zij over infrastructuur beschikken die
ze graag (volledig of gedeeltelijk) willen
openstellen of op zoek zijn naar een
concrete inhoudelijke samenwerking met
andere sectoren of organisaties.
In totaal dienden er 71 organisaties een
kandidaatstelling in, waarvan 34 aanbie-
Goedkeuring
projectoproep
mei ‘21
Vooroverleg
netwerkpartners
juni ‘21
Lancering oproep
augustus ‘21

Kandidaatstelling projectoproep
‘gemeenschapsinfrastructuur als broedplek in
Brussel’
01-2100901
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Vlaams Brusselfonds
Havenlaan 88, bus 70, 1000 Brussel
T 02 553 56 28
brussel@vlaanderen.be
vlaanderen.be/brussel
Waarvoor dient dit formulier?
Met dit formulier kunnen Vlaams-Brusselse organisaties een kandidatuur indienen in het kader van de projectoproep
‘gemeenschapsinfrastructuur als broedplek in Brussel’. De voorwaarden vindt u in de toelichting bij de projectoproep.
Hoe en wanneer bezorgt u dit formulier?
Scan dit ingevulde formulier en de bijlagen in als één pdf-bestand en mail het uiterlijk op maandag 18 oktober 2021 naar
brussel@vlaanderen.be. Als u het antwoord op een vraag in een apart document wilt opnemen, vermeldt u op die
bijlage het nummer van de vraag. Bij de vraag vermeldt u ‘zie bijlage’.
Gegevens van de kandiderende organisatie(s)
1 Biedt uw organisatie infrastructuur aan of heeft uw organisatie een vraag naar infrastructuur?
Kruis aan wat van toepassing is.
☐ Ik bied infrastructuur aan.
☐ Ik heb een vraag naar infrastructuur.
2 Stelt u zich kandidaat als individuele organisatie of als samenwerkingsverband?
Kruis aan wat van toepassing is.
☐ als individuele organisatie
☐ als een samenwerkingsverband van verschillende evenwaardige partners waarbij een locatie mogelijk al
gedefinieerd is. De partners vullen allemaal hun gegevens in en ondertekenen samen de kandidaatstelling.
☐ als een samenwerkingsverband tussen een aanbieder van infrastructuur en meerdere (kleinere) organisaties als
toekomstige gebruikers van die infrastructuur. De aanbieder van infrastructuur dient de kandidaatstelling in. Een
intentieverklaring van de toekomstige gebruikers van de infrastructuur volstaat.
17
3 Vul de gegevens in van de kandiderende organisatie(s).
Als de kandidaatstelling een samenwerkingsverband tussen verschillende evenwaardige partners is, vullen alle partners
hun gegevens in. In dat geval kunt u de tabel kopiëren en zo veel keer in het formulier plakken als er extra partners zijn.
Kopieer de lege rij boven de tabel mee: op die manier verliest u geen opmaak.
organisatie 1
naam organisatie
juridisch statuut
straat en nummer
postnummer en gemeente
naam contactpersoon
Template kandidaatstelling projectoproep
‘gemeenschapsinfrastructuur als Broedplek in Brussel’
Deadline
kandidaatstelling
oktober ‘21

Werksessie in voorbereiding van het subsidiedossier © Track
18
Schets in voorbereiding van het
subsidiedossier Kuumba © Paul Steinbrück
Schets in voorbereiding van het
subsidiedossier © Track

ders en 37 aanvragers van een plek. Een
inventarisatie ervan bracht de noden en
opportuniteiten die zich aandienden,
in kaart. Zo concentreerde het aanbod
van infrastructuur zich voornamelijk in
de centrale wijken, tegenover een meer
versnipperd aanbod in de perifere wijken
rondom de Brusselse vijfhoek. De hoogste
ruimtevraag kwam vanuit het socio-economisch
fragieler weefsel, op plekken
waar vandaag nog weinig gemeenschapsvoorzieningen
zijn of waar urgente noden
boven kwamen drijven.
Meerdere dossiers legden een problematiek
van sociale inclusie bloot. Ze benoemden
onder andere de nood aan het doorbreken
van het isolement en nuancering
van het imago van jongeren in jeugdhulp,
nood aan intergenerationeel ontmoeten,
aandacht voor integratie van mensen met
een nieuwkomersachtergrond of nood aan
een laagdrempelige ontmoetingsplek in de
wijk. Verschillende instituten zoals (brede)
scholen of (muziek)academies stelden zich
kandidaat en zagen de projectoproep als
een kans tot verbreding van hun institutionele
werking door hun infrastructuur
(nog meer) ter beschikking te stellen van
de buurt, mits beantwoord werd aan het
beheervraagstuk. Sportorganisaties trachtten
via Broedplekken een verbinding te
leggen tussen sport, recreatie en welzijn,
waarbij het belang van veilige, aangepaste
en toegankelijke infrastructuur naar voren
kwam.
Met het oog op de potentiële ontwikkeling
van een investeringsproject werden
onderlinge koppelingen gemaakt, zowel
op inhoudelijk vlak, als op vlak van hun
concrete ruimtevraag en -aanbod. Na een
online matchmaking-event dat organisaties
met elkaar in contact bracht, volgde
een verificatieperiode waarop uiteindelijk
22 coalities van organisaties intekenden.
Plek dromen voor de toekomst
Na de verificatie ging men van start met
het opmaken van een subsidiedossier.
Organisaties die soms nooit eerder samenwerkten,
verkenden voor het eerst wat het
betekent om als organisatie een Broedplek
te vormen en welke ruimtelijke aanpassingen
dit vergt aan hun infrastructuur.
Om hen te ondersteunen in de opmaak
van hun dossiers, werden de verschillende
organisaties aan een expert gekoppeld.
Afhankelijk van de ondersteuningsnood
werd zo architecturale, organisatorische,
financiële of sociaal-maatschappelijke
expertise ingebracht. De experten waren
Lucas Devolder (Constructlab), Bert De
Bakker (Constructlab), Evi Swinnen (Timelab),
Paul Steinbrück (Pooliscool), Pieter
Van Damme (Impact), Laura Muyldermans
(Architect), Jan Laute (Dear Pigs),
Marie Vanderghote (Broei), Maarten Van
Den Driessche (Ugent), Jolien Naeyaert
(KULeuven) en Bert Gellynck (1010).
In deze fase van opmaak van de dossiers
werd er duidelijkheid geschept over welke
organisatie de verantwoordelijkheid zal
nemen als indiener en bijgevolg ook de
begunstigde zal zijn van de eventuele
subsidie (doorgaans diegene die over de
infrastructuur beschikt). Met de andere
organisatie(s) werden in deze fase ook
juridische overeenkomsten afgesloten
19
Matchmaking
december ‘21
Verificatiemoment
januari ‘22
Werksessies
met experten
februari ‘22

voor gedeeld gebruik van ruimte of andere
afspraken met betrekking tot een duurzame
samenwerking.
Voorafgaand aan de indiening van het
subsidiedossier, kregen de organisaties
de kans om hun dossier te pitchen aan de
subsidiërende overheid, het Team Coördinatie
Brussel en het studieteam, niet ter
evaluatie maar als een laatste moment van
begeleiding om zaken op scherp te stellen.
Indien nodig konden – in beide richtingen
– bijkomende vragen beantwoord of zaken
toegelicht worden ter verduidelijking van
het subsidiedossier.
Uiteindelijk werden achttien subsidiedossiers
ingediend, waarvan er finaal twaalf
werden weerhouden.
Plek waarmaken in de realiteit
daarbij was om een concreet beeld te hebben
van de successen en struikelblokken
bij de ontwikkeling van de Broedplekken
te delen met elkaar: Op welke manier
organiseert men zich? Op welke manier
draagt het delen van de ruimte wel of niet
bij tot de uitwisseling tussen organisaties?
Zijn er inzichten op vlak van ruimtelijke
aspecten die niet waren voorzien in het
initiële dossier dat ingediend werd? Zou
men zichzelf al een Broedplek kunnen
noemen?
Vier intervisiemomenten op locatie
waarin drie Broedplekken op basis van gelijkaardige
sociaal-ruimtelijke kenmerken
aan elkaar gekoppeld werden, dienden als
uitwisselmoment. Zowel tussen Broedplek
en studieteam als tussen Broedplekken
onderling. Deze uitwisseling liet toe om
gelijkenissen en verschillen tussen de
Broedplekken onderling bloot te leggen:
20
Broedplekken Walter Werkt, Cultureghem,
Kuumba, Hoodstedelijke Kunstacademie,
Sint-Jans-Molenbeek Scholengroep,
Globe Aroma, Passa Porta,
Hovenier, Danscentrumjette, Liga voor
Mensenrechten, Track en Jeugdcentrum
Aximax zullen minstens de komende tien
jaar samen met hun partnerorganisaties
werken aan het vormgeven van hun
Broedplekken.
Tijdens het eerste jaar van hun traject ondersteunde
het begeleidingstraject hen in
het uitbouwen ervan, het realiseren van de
vooropgestelde ambities en deze waar mogelijk
te overstijgen. Daarnaast versterkte
het begeleidingstraject het netwerk tussen
de Broedplekken onderling. Bedoeling
(1) 1 De twaalf Broedplekken worden tot
op heden vaak genoemd bij de naam
van de indiener van het dossier, meestal
ook de eigenaar van de infrastructuur. In
eerste instantie polsten we daarom naar
een eventueel nieuwe naam voor de plek,
nu zij door meerdere samenwerkende
partnerorganisaties wordt bewoond,
ingevuld en vormgegeven. (2) 2 In combinatie
met enkele beelden van de ruimte en
een object dat symboliseert hoe men als
organisatie en als plek evolueert richting
een Broedplek, benoemden we de visie
en missie van ieders Broedplek. (3) 3 De
sociaal-ruimtelijke inbedding van iedere
plek werd vervolgens in kaart gebracht:
op schaal van het Brussels gewest, de wijk
of de straat duidde iedere Broedplek aan
Indiening dossiers,
april ‘22
Twaalf Broedplekken
van start! juni ‘22

1
2
Globe Aroma
Naam Broedplek:
1.1 SOCIAAL-RUIMTELIJKE INBEDDING (PARTNERS + DOELGROEP)
Met welke actoren werken jullie samen en waar bevinden ze zich? Duid zowel de samenwerkende
partners als doelgroepen aan op de plannen en luchtfoto. Gebruik twee kleuren.
Een object dat symboliseert hoe jullie aan het evolueren zijn naar een Broedplek:
3
Globe Aroma
1.2 SOCIAAL-RUIMTELIJKE INBEDDING (TYPOLOGIE)
Globe Aroma
4
Hoe zou je je als Broedplek positioneren?
21
1
3
2
1
2 3
Als (thematisch) bovenlokaal
netwerk dat zich verankert op
een plek:
Een sociaal-culturele
ontmoetingsplaats die
als spilfiguur fungeert in een
bovenlokaal (thematisch) netwerk.
Als een cluster waar verschillende
communities samenhuizen:
Een sociaal-culturele
ontmoetingsplaats waar
samenhuizen van organisaties leidt
tot kruisbestuiving en intersectorale
samenwerking binnenshuis.
Als (mobiele) infrastructuur dat
zich openstelt voor de wijk:
Een sociaal-culturele ontmoetingsplaats
met een sterk en breed lokaal
netwerk van partners (gevestigde
organisaties, buurtbewoners,...) om
de lokale dynamiek in de wijk te
stimuleren of versterken.
Templates intervisiemoment maart 2023
Telefonische
check-ins,
januari ‘23
Intervisiemoment op
locatie, maart ‘23

2.1 ORGANISATIE EN ACTOREN
Globe Aroma
Op welke manier organiseren jullie zich als Broedplek? Teken een organigram zoals jullie dit
momenteel zien of waar jullie samen naar toewerken. Dit mag een ‘work in progress’ zijn.
2.2 RUIMTE
Globe Aroma
Welke soorten ruimte dragen bij aan jullie Broedplek? Welke ruimtelijke ingrepen hebben jullie
voorzien? Duid de cruciale ruimtelijke bouwstenen aan.
5
6
2.3 KENMERKEN
Globe Aroma
Welke uitgangspunten of kenmerken dragen jullie uit als Broedplek? Positioneer je. Noteer welke
bouwstenen, zowel actoren (2.1) als ruimtelijke bouwstenen (2.2) hieraan bijdragen.
Globe Aroma
7
8
22
A - Open en gesloten zijn
D - Samen of alleen werken
toegankelijk en
laagdrempelig voor
iedereen
gericht op een
specifieke doelgroep
co-creatie staat centraal
elke organisatie doet
eigen activiteiten voor
eigen doelgroep
Bouwstenen van actoren
Ruimtelijke bouwstenen
Bouwstenen van actoren
Ruimtelijke bouwstenen
B- Formeel en informeel ontmoeten
informeel ontmoeten
staat centraal
ontmoeting gebeurt
georganiseerd (bv. via
programma)
E - Gedeelde missie en doel
één gemeenschappelijke elke organisatie heeft
visie en missie met alle eigen missie maar er is
organisaties
ook een gedeeld doel
verschillende visies
naast elkaar
Bouwstenen van actoren
Ruimtelijke bouwstenen
Bouwstenen van actoren
Ruimtelijke bouwstenen
C - Flexibel en gericht zijn
F - ..............................
alle ruimtes laten
meervoudig ruimtegebruik
toe en zijn flexibel
de meeste ruimtes laten
meervoudig ruimtegebruik
toe
de meeste ruimtes specifiek
ingericht voor gericht
gebruik
alle ruimtes zijn specifiek
ingericht voor gericht
gebruik
Bouwstenen van actoren
Ruimtelijke bouwstenen
Bouwstenen van actoren
Ruimtelijke bouwstenen
Templates intervisiemoment maart 2023

met welke actoren zij samenwerken en op
welke doelgroepen ze hun focus leggen, en
waar deze zich bevinden. (4) 4 In combinatie
met de visie en missie van de plek werd
dieper doorgegaan op hoe men zich als
Broedplek positioneert: als (thematisch)
bovenlokaal netwerk dat zich verankert
op één plek, als cluster waar verschillende
gemeenschappen in samenhuizen of als
infrastructuur die zich openstelt voor de
wijk met een breed lokaal netwerk van
partners en focus op lokale wijkdynamiek.
Deze positionering liet toe om de visie
en missie van iedere Broedplek verder te
verfijnen.
(5) 5 (6) 6 Om de vertaalslag te maken van
een missie en visie naar een concrete
dagelijkse manier van werken, werd
dieper doorgegaan op organisatorische en
ruimtelijke aspecten die bijdragen aan het
realiseren daarvan. Aan de Broedplekken
werd gevraagd om zichzelf en partnerorganisaties
schematisch te positioneren
ten opzichte van elkaar. Dit toonde aan
hoe ze zich organiseren, welke onderlinge
verbanden en afspraken er zijn of verschillende
rolverdelingen. Daarnaast zijn
er in de infrastructuur van de Broedplek
ruimtes of ruimtelijke elementen aanwezig
of missend, die bij (kunnen) dragen aan
de goede werking van de Broedplek.
(7) 7 (8) 8 Dit koppelden we terug met de
identiteit die de Broedplek wil uitstralen:
Is de Broedplek open voor iedereen of gesloten
en specifiek gericht op een bepaalde
doelgroep? Zet men in op informeel ontmoeten
of gebeurt ontmoeting georganiseerd?
Is men flexibel in ruimtegebruik of
zijn alle ruimtes ingericht voor een specifiek
doeleinde? Staat co-creatie centraal
of focust iedere organisatie op haar eigen
activiteiten? Staat één gemeenschappelijke
visie en missie centraal, hebben partnerorganisaties
een gedeeld doel of liggen er
verschillende visies naast elkaar?
Door deze aspecten in vraag te stellen
en te koppelen met organisatorische en
ruimtelijke bouwstenen en elkaar te inspireren
en motiveren, werd het onderlinge
verband telkens opnieuw gelegd: de
inhoudelijke missie en visie, de manier
van organiseren en de ruimtelijke vertaling
daarvan, kunnen niet los van elkaar
bekeken worden. Broedplekken gaan over
stenen én mensen.
Het studieteam nam de inzichten mee
en maakte op basis van de gelijkenissen
en verschillen een overkoepelende
analyse van de twaalf Broedplekken.
Dit resulteerde in een overzichtstekening,
ook opgenomen in dit rapport, die
werd gepresenteerd op de derde Trefdag
Brussel, een ontmoetingsmoment tussen
Vlaams-Brusselse partners. Het programma
van deze dag stond grotendeels in
het teken van het Broedplekkentraject en
het belang van sociaal-maatschappelijke
infrastructuur in de stad. De Trefdag gaf
meer zichtbaarheid aan de Broedplekken
en de daarbij horende bestaande en toekomstige
Brusselse dynamiek. Niet alleen
om het huidige netwerk van Broedplekken
te valoriseren maar ook om eventuele
toekomstige organisaties en praktijken te
inspireren.
23
Stuurgroep 1,
juni ‘23
Trefdag Brussel,
september ‘23

(Nog meer) Plek vrijmaken voor Broedplekken
Doorheen het driejarig traject werkten
Team Coördinatie Brussel en het studieteam
nauw samen. De voornaamste focus
lag op het ondersteunen van de huidige
twaalf Broedplekken in Brussel. Daarnaast
werd onderzocht op welke manier dit
traject ook kan bijdragen aan de realisatie
van toekomstige Broedplekken. Niet
alleen op niveau van de organisaties, maar
ook op niveau van beleid werd nagedacht
hoe dit traject zaadjes voor toekomstige
Broedplekken kan planten.
24
Daarom werd op twee momenten in het
traject een Stuurgroep georganiseerd
waarin de geleerde lessen en de aanbevelingen
richting beleid verder afgetoetst
konden worden met een brede groep van
actoren uit dat beleid: Sport Vlaanderen,
VGC (Vlaamse Gemeenschapscommissie),
G-O onderwijs, Departement
Cultuur, Jeugd en Media, Departement
Onderwijs en Vorming, Kenniscentrum
Welzijn, Wonen en Zorg, Departement
Werk en Sociale Economie, Team Vlaams
Bouwmeester en Team Brussels Bouwmeester
gaven mee richting aan de ontwikkeling
van deze beleidsaanbevelingen,
die te vinden zijn aan het einde van dit
rapport.
Stuurgroep 2,
december ‘23
Slotmoment
Broedplekken,
januari ‘24

25

11
8
9
10
5 6 7
12
2 3
1
4

3. Twaalf Broedplekken voor Brussel
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Walter Werkt
Cultureghem
Kuumba
Hoofdstedelijke Kunstacademie
Sint-Jans-Molenbeek Scholengroep
Globe Aroma
Passa Porta
Hovenier
Liga voor Mensenrechten
Track
Danscentrumjette
Jeugdcentrum Aximax

Deze landschapstekening geeft een overzicht
van de twaalf Brusselse Broedplekken. In
volgorde van links naar rechts zijn Broedplekken
Walter Werkt, Cultureghem, Kuumba,
Hoofdstedelijke Kunstacademie, Globe Aroma,
Ket&Co, Passa Porta, Hovenier, Liga voor
Mensenrechten, Track, Danscentrumjette en
Jeugdcentrum Aximax verbeeld. De tekening is
gebaseerd op de inzichten die voortkomen uit
de subsidiedossiers en de verschillende checkins
en werkmomenten met de Broedplekken. Ze
zijn een momentopname tijdens het eerste jaar
van hun Broedplekkenparcours en tonen de
partnerorganisaties en de sociaal-ruimtelijke
bouwstenen die als fundamenteel beschouwd
worden in het realiseren van de Broedplek. De
groene vlaggetjes geven de partnerorganisaties
weer die er samen werken aan het uitbouwen
van de plek. De ‘sociaal-ruimtelijke bouwstenen’
zijn weergegeven in het blauw.
Dit hoofdstuk geeft naast de landschapstekening
een overzicht van iedere Broedplek dat
toelicht waar elke plek voor staat en vervolgens
dieper ingaat op zowel de ‘sociaal-ruimtelijke
inbedding’ als de ‘sociaal-ruimtelijke bouwstenen’
die men hanteert. Het volgende hoofdstuk
(sociaal-ruimtelijke bouwstenen voor Broedplekken)
gaat dieper in op elk van deze bouwstenen.

2
TICKETS
TICKETS
Fi l t er café
F
iltré
N
a kama
K u
B
regem
oxing
7
4 5 6
3
1
M US-E
Bibliotheek aan tools
s
B
rede
c hool
P ool is
cool
S
A AMO
Cul t u reghem
Programmator
Financieel-zakelijk model
2
Fietsenstalling
M US-E
Studio
Koer
Vitrine
Poort
Keuken
Witruimte
Wa
l t er Werk
t
1

O
Mo
R
l enbeek
ebels
Keuken
Fora
Inte
r nationaa
c omité
l
Verbinder
K U UMBA
3
Vitrine
M etX
Studio
AIF+
Brussel Zuid
Toolbox
4
Badgesys

C o m munity
Kla n k verbond
L a
b olobo
Mo
l enketjes
D
’ Broej
Verbinder
K
e t&co
Gem
e e ntebestuu r
S-J- M olenbeek
Badgesysteem
GC
D e Platoo
6
Conciërge
L a n d Trust
Terra
N ova
Th e
Kitchen
P
i gment
Keuken
Poort
G
A
lobe
roma
Witruimte
Toolbox
Onthaal
5
Studio
7
Onthaal
Hoo
f d stedelijk e
Kun s t academi e
P assa
P orta
adgesysteem
Badgesysteem
Huismoeder/huisvader

TICKETS
Sch o ol zonder
r a cisme
Lig o
Brusselee r
Vla a m se Dienst
Spe e
l p
leinwerkin g
Koer
Fed. M arokkaanse
v e r e nigingen
De O vermolen
M P
C TOOP
Onthaal
B BJJA
M
F MDO
Keuken
Toolbox
dro
L
i ge des
it s humain s
8
L
i g a voor
me n s enrechte n
Badgesysteem
Verbinder
9
L a
Fourna
M
M

in s
SCHOOL
La
b olobo
WZC
7
4 5 6
3
2
1
Programmator
Da n
s centrum
j ette
Veilig en prikkelarm
11
Toegankelijkheid
Bereikbaarheid
Programmator
GC
T en Noe y
R
e belle
Si n
t-Lukas
Se w
for life
La
b
North
Ur b
a n Foxes
Witruimte
Toolbox
Financieel zakelijk model
10
Brussel Noord
Keuken
Fietsenstalling
Circ
h
u
s zonde
a nden
r
GC
T en Noe y
BS T en Nude
Verbinder
12
A
x imax
Poort
Badgesysteem

34
© Miles Fischer

1
BROEDPLEK
WALTER WERKT
Locatie broedplek:
Van Lintstraat 43-45-47
1070 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Walter Werkt vzw,
MUS-E Belgium vzw
Werkplaats Walter is een werkplek voor experiment,
kunst en muziek. De Werkplaats ontstond op initiatief
van Walter Werkt, die ze nu samen met MUS-E
vormgeeft en beheert. Beide organisaties zijn actief
in de kunstenwereld en hebben er eigen sterktes en
expertise uitgebouwd. Zo zet Walter Werkt in op een
uitgebreide residentiewerking voor muzikanten en
kunstenaars, en biedt men plek voor concerten en
kwalitatieve atelierruimte. MUS-E legt de verbinding
tussen professionele kunstenaars en mensen van alle
leeftijden en achtergronden. Dit doen ze door participatieve
en intercreatieve trajecten op te zetten op
verschillende plekken in Brussel. Samen een Broedplek
opzetten laat toe elkaars werking en netwerk in
de kunstenwereld te versterken, en om het potentieel
van de plek nog meer te benutten dan voorheen. Voor
Walter Werkt blijft de uitvalsbasis de werkplaats zelf,
voor MUS-E biedt een Broedplek in de wijk Kuregem
een kans om van een nomadische werking te
evolueren naar een combinatie van een fysiek atelier
en uitvalsbasis waar deelnemers, buurtbewoners en
kunstenaars elkaar ontmoeten.
35
Fietsenstalling
M US-E
Studio
Koer
Witruimte
Keuken
Vitrine
Poort
Wa
l t er Werk
t

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
36
De Broedplek biedt de mogelijkheid om de
netwerken van beide organisaties nog beter
te laten samensmelten. Dat uit zich op twee
niveaus. Op bovenlokaal niveau zetten
MUS-E en Walter Werkt via school- en
kunstprojecten en participatie in op hun
eigen netwerken van binnen- en buitenlandse
kunstenaars. Door de Broedplek die
ze samen vormgeven, ontstaat er wederzijdse
kruisbestuiving. Dat zorgt voor
kansen die ook op lokaal niveau renderen.
De Broedplek gaat daarom op zoek naar
diverse verbindingen tussen de kunstpraktijken
en de bewoners van Kuregem in
Anderlecht.
Walter Werkt en MUS-E werkten eerder
al samen in tijdelijke projecten. Nu deze
samenwerking als Broedplek bestendigd
is met deze gedeelde fysieke plek, gaat de
zoektocht verder. Daarbij gaat het vooral
om het vinden van een balans in hoe de
ene partner als eigenaar en de andere als
samenwonende partner toch op een evenwaardig
niveau kunnen samenwerken. Het
zoeken van een balans op organisatorisch,
zakelijk en financieel vlak lijkt daarbij de
grootste uitdaging om de komende maanden
aan te pakken.
Een combinatie van verschillende ruimtes
zorgt ervoor dat diverse vormen van gebruik
mogelijk zijn. De Broedplek is voorzien
van een polyvalente atelierruimte voor
activiteiten en de uitwerking van projecten,
studio- of breakout ruimtes, bureauruimte,
de keuken voor informeel ontmoeten, een
foyer en een zichtbaar onthaal. Verder gaat
men op zoek naar hoe Werkplaats Walter,
naast de verbinder van het bovenlokaal
netwerk van kunstenaars, ook een lokale
plek voor de wijk kan zijn. Een transparante,
open (en gecontroleerde) toegangspoort
draagt bij aan de zichtbaarheid en toegankelijkheid
en speelt een belangrijke rol om
die link met de wijk te maken.

g
Muzikanten in Werkplaats Walter
© Kris Verdonck
37
Samenwerkende partnerorganisaties in de Broedplek Walter Werkt
© Bryan Herrezeel

38
Sociaal-ruimtelijke inbedding van de partners in Broedplek Walter Werkt,
scan intervisiemoment maart 2023

Bizet Bizar: tijdelijk project parking Bizet als samenwerking tussen
Walter werkt, MUS-E Belgium en Dear pigs © Sien Verstraeten
39
Bizet Bizar: tijdelijk project parking Bizet als samenwerking tussen
Walter werkt, MUS-E Belgium en Dear pigs © Sien Verstraeten

40
Ruimtelijke ingrepen in Broedplek Walter Werkt,
scan intervisiemoment maart 2023

Atelierruimte © Miles Fischer
Muziekzaal in Werkplaats Walter
© Miles Fisher
41
Schets LABO © Pierre Lhoas,
Lhoas&Lhoas Architectes
Grondplan 1 e verdieping
© Lhoas&Lhoas Architectes

42
© Cultureghem

2
BROEDPLEK
CULTUREGHEM
Locatie Broedplek:
Verspreid over de stad
+ Hub: Ropsy Chaudronstraat
24, 1070 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Cultureghem, MUS-E
Belgium vzw, Pool is Cool vzw,
SAAMO Brussel vzw, Brede
School, FilterCaféFiltré Atelier
vzw, Molenbeek Rebels
Basketball vzw, Kuregem Boxing
Academy vzw
De vele partnerorganisaties die betrokken zijn in de
ontwikkeling van deze mobiele Broedplek, bundelen
hun expertise rond plekwerk, kunst, sport, welzijn,
mobiliteit, publieke ruimte en educatie. Via een
gezamenlijk, participatief traject werken zij aan een
op maat gemaakte en mobiele infrastructuur. De
verschillende mobiele opstellingen hebben als doel
de publieke ruimte te (her)activeren en op de plekken
waarin ze landen, lokale wijkdynamiek te versterken.
Hun voornaamste focus ligt daarbij op de Brusselse
kanaalzone en de wijken rondom. Dat zijn meteen
ook de plekken waar een groot aantal van de partners
al een netwerk heeft opgebouwd. De Broedplek zorgt
ervoor dat in die wijken nieuwe plekken ontstaan in
de publieke ruimte om samen te spelen, eten, ontmoeten,
sporten of leren. Ze activeren straten, wijken,
pleinen en parken om mensen te inspireren en te
activeren in het nadenken over hun (toekomstige)
leefomgeving. De ruimte bij Abattoir is momenteel de
thuisbasis voor de mobiele tools. Uiteindelijk is het de
bedoeling dat de hub rondtrekt en op meerdere plekken
ankerpunten kent. Op termijn is het de bedoeling
om de mobiele tools vrij ter beschikking te stellen
zodat elke wijkbewoner er mee kan experimenteren.
43
Bibliotheek aan tools
B
rede
s c hool
Programmator
Cul t u reghem
Fi l t er café
F
iltré
Financieel-zakelijk model
K u
B
regem
oxing
N
a kama
P ool is
cool
Mo
R
l enbeek
ebels
7
4 5 6
3
2
1
S A AMO
M US-E

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
44
De partnerorganisaties van de mobiele
Broedplek zijn verspreid over Brussel. Ze
bevinden zich in en rond de kanaalzone.
In hun dagdagelijkse werking maken ze
regelmatig gebruik van de publieke ruimte,
iets wat ze met de ontwikkeling van de mobiele
tool willen verderzetten. Als rondreizende
Broedplek ligt de focus, ondanks
haar nomadische en tijdelijke interventie,
vooral op het innestelen in de wijk waar de
mobiele tool landt. De thuisbasis van de
mobiele tools is een verplaatsbare hub, die
op verschillende plekken in de stad voor
langere tijd halt kan houden. De locaties
van de hub en de ‘innesteling’ van de
mobiele tools hangen af van het programma
en de diverse samenwerkingen tussen
de partnerorganisaties. De mobiele tools
doorkruisen op die manier de volledige
stad.
De doelgroep die gebruik maakt van de
mobiele Broedplek hangt af van de combinatie
van partnerorganisaties en het uiteindelijke
programma. In de eerste plaats zal
dit gericht zijn op toevallige voorbijgangers,
buurtbewoners en vermaakzoekers,
maar ook sporters, activisten, nieuwkomers,
creatievelingen, jongeren en ouderen
zullen de Broedplek via de partnerorganisaties
en naargelang de aard van de mobiele
tool voluit kunnen exploreren.
Momenteel is Cultureghem de centrale
spilfiguur (huismoeder/huisvader) in de
organisatie van de mobiele Broedplek.
Zowel de praktische organisatie als de
eindverantwoordelijkheid van de tools ligt
bij hen. Van zodra de mobiele tools landen
in de stad, landt ook het beheer van de
tools en de verantwoordelijkheid daarvoor
bij de gebruikers en partnerorganisaties.
Het beheer en de organisatie van de hub
is gekoppeld aan de organisatie waar de
hub zich op dat moment bevindt. Via
badges, planningstools en online agenda’s
zoekt men naar manieren om de mobiliteit
van de Broedplek zo efficiënt mogelijk te
organiseren en de verantwoordelijkheid te
delen. Digitale software speelt hierbij een
belangrijke rol.
Meerdere mobiele tools zijn inzetbaar
voor verschillende doeleinden. Het is de
bedoeling om steeds zo toegankelijk en
laagdrempelig mogelijk te zijn en om de
mobiele tools nooit door één, maar altijd
door minimaal twee partners samen te
laten gebruiken. Dit laatste versterkt de
kruisbestuiving tussen de organisaties.
Daarnaast is het zo dat elke organisatie
haar eigen missie blijft behouden maar
met de mobiele Broedplek toewerkt naar
een gedeeld doel, namelijk de activatie van
publieke ruimte op maat van de gebruiker.

g
Set van tools voor de mobiele Broedplek
© Cultureghem
We zijn vertrokken!
C. C’est parti!
45
1. Assembleer twee eerste
frames.Vergeet niet
om telkens een pen te
plaatsen!
Assemble deux premiers
cadres. N’oublie pas de
mettre une goupille à
chaque fois!
7
4
2. Maak het
samenstellen van een
volledige kubus af. //
Terminez d’assembler
un cube complet.
5
2
3. Breid de eerste kubus
uit.// Etendez le
premier cube.
8
5
BASKETBALMAND
Panier de basketball
Montage instructies
Instructions de montage
1
6
Montage instructies Basketbalmand / Instructions de montage
© Broedplek Cultureghem

De mobiele Broedplek op verkenning in de wijk
© Cultureghem
46
voetnoot
Abbatoir als hub en testruimte voor de mobiele Broedplek
© Cultureghem

Ruimtelijke ingrepen in Broedplek Cultureghem,
scan intervisiemoment maart 2023
47

48
Organisatie en actoren mobiele Broedplek Cultureghem,
scan intervisiemoment maart 2023

Organisatorisch model Broedplek Cultureghem, schema subsidiedossier bij indiening dossier, 2021
8 Wat is de motivatie om een broedplek te maken?
Toon aan in welke mate de investering kan bijdragen tot (inter)sectorale samenwerking, gedeeld ruimtegebruik © Broedplek en een Cultureghem
toekomstgerichte aanpak.
De afgelopen 10 jaar ontwikkelde Cultureghem zich vanuit het niets tot een vaste waarde in het Brusselse middenveld.
Vanuit een intense samenwerking met NV Abattoir, slaagden we erin een privé-ruimte om te toveren tot een van de
meest verwelkomende plekken van de stad, waar elke dag opnieuw plaats is voor iedereen. We merkten dat we als
plekwerkers vooral onze kracht haalden uit de ondersteunende en faciliterende rol die we konden opnemen voor vele
andere actoren. Zowel onderwijs, cultuur, jeugd, sport als welzijnsorganisaties vonden de weg naar onze werking. Ze
werden daarbij enerzijds geleid door de gigantische open ruimte en haar uniek dak dat Abattoir ons geeft, maar ook
door de mobiele tools die we op maat van open plekken ontwikkelden en de werking die er rond is gecreëerd. Voor
Cultureghem is deze oproep een mogelijkheid om haar baseline Cultivating Urban Space een volgende dimensie te
geven. We blijven onze geboorteplek koesteren, maar pakken samen met alle partners in dit dossier het volledige
Brussels Gewest aan. En wie weet ook vele plekken daarbuiten. We nemen een volgende rol op in ons ondersteunend
en faciliterend plekwerk. We doen dit nu al enkele jaren ook ver buiten de kasseien speeltuin van Abattoir, maar
beseffen dat het aanbod wel nog te vaak vanuit ons ontwikkelde materiaal vertrok. Onze mobiele keukens en
playboxen zijn intussen al over het hele gewest en daarbuiten gespot. Maar stilaan krijgen ook andere tools vorm die
niet meteen uit onze koker komen. Zo creëerden we een creabox met BOZAR, een creatief atelier met schildersezels en
lichttafels, transporteerbaar over heel de stad met de designers van Bilmo, we ontwikkelde een opblaasbare bubble
‘Blue’, die elke plek in de stad in een mum van tijd kan omtoveren tot een inspirerende binnenruimte samen met de
Hongaarse artieste Desi. De tools die we dankzij deze oproep willen maken zullen functionele antwoorden worden op
gedeelde vragen. We zullen geen tool maken voor mensen met een beperking, maar we maken alle tools in
samenspraak met partners die weten hoe we ze toegankelijk houden. We maken geen tools op maat van specifieke
49
Aanvraag van een investeringssubsidie bij het Vlaams Brusselfonds in het kader van de oproep gemeenschapsinfrastructuur als broedplek in
Brussel - pagina 6 van 17
Samenwerkende partnerorganisaties Broedplek Cultureghem
© Bryan Herrezeel

50
© Kuumba

3
BROEDPLEK
KUUMBA
Locatie Broedplek:
Passerstraat 5-9, 1070 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Kuumba vzw, Fora vzw,
Internationaal Comité vzw
Kuumba is een laagdrempelig, intercultureel en open
huis met een aanbod zowel gericht op kinderen, jongeren,
vrouwen, senioren, werkzoekenden als meer
specifiek op sociaal geïsoleerde mensen of gezinnen.
Alle organisaties die samenkomen in deze Broedplek
steunen op ontmoeting, samenwerking en verbindingen
leggen. De verschillende partners en hun netwerk
zijn nu al actief op verschillende domeinen: cultuur,
socio-cultureel werk en ondersteuning vanuit een
federatie, welzijn, toeleiding naar werk, basisvormingen,
jeugd. De investering in de ontwikkeling van
deze Broedplek zorgt ervoor dat de werkingen van
de drie partnerorganisaties de nodige ruimte én een
eigen zichtbare plek krijgen als uithangbord voor het
intercultureel samenleven en samenzijn in Brussel.
De infrastructuur is multifunctioneel opgezet.
51
Keuken
Fora
Inte
r nationaa
c omité
l
Verbinder
K U UMBA
Vitrine

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Broedplek Kuumba richt zich op diverse
actoren gelinkt aan de Afrikaanse gemeenschap
in en rond Brussel. Dit doen
ze op twee schaalniveaus: enerzijds zijn ze
aanjager van het bovenlokaal (Afrikaans)
netwerk. Hiervoor werkt Kuumba een
activiteitenprogramma uit met koepelorganisatie
Internationaal Comité vzw
en Fora vzw, die inzet op het artistieke
(Afrikaans) netwerk. Anderzijds verankeren
ze zich lokaal in de wijk Kuregemwijk,
waar Kuumba al jarenlang ervaring mee
heeft. De Broedplek betrekt daarom ook
het bovenliggend samenwoonproject van
De Overmolen en Cosmos voor Sub-Saharaanse
Afrikaanse vrouwen en senioren.
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
De lokale inbedding van de Broedplek
vergt zichtbaarheid, bereikbaarheid en
openheid naar de wijk. De toegangspoort
en vitrine vervullen daarom een belangrijke
rol om lokale partnerorganisaties en de
(Afrikaanse) gemeenschap welkom te heten.
Verder vertaalt de combinatie van drie
partnerorganisaties zich in verschillende
soorten ruimte: er is een toegankelijke
ontmoetingsruimte voorzien die in teken
staat van co-creatie en die het verlengde
vormt van de beperkte publieke ruimte in
de buurt. Achterin het gebouw is plaats
voor ‘back-office’ of werkruimte. De keuken
vormt de informele ontmoetingsplek
en scheidingswanden zorgen ervoor dat de
ruimtes flexibel kunnen worden ingezet en
verschillende vormen van gebruik toelaten.
52
De programmatie van de plek is een balans
tussen informele programmatie en vaste
afsprakenkaders. Daarom besteedt men
voldoende aandacht aan vrijruimte in
de programmatie. Kuumba treedt op als
centrale figuur (huismoeder/huisvader) en
onderzoekt via overlegmomenten hoe men
de verschillende manieren van werken,
visies en missies van de drie partnerorganisaties
onderling kan synchroniseren,
zoals het omgaan met vrijwilligers of de
verhuurlogica van ruimtes.

g
Keuken/Bar in Broedplek Kuumba met fysieke toegang en
doorkijk op de foyerruimte © Bryan Herrezeel
53
De foyerruimte in Kuumba tijdens de opening van de Broedplek
© Bryan Herrezeel

Optreden in Kuumba tijdens de opening van de Broedplek
© Bryan Herrezeel
54
Sociaal-ruimtelijke inbedding van partners en doelgroepen
in Broedplek Kuumba, intervisiemoment maart 2023

Organisatie en actoren in Broedplek Kuumba,
scan intervisiemoment maart 2023
55

BEELD VAN DE GANG MET
MENSEN > SCHEPT SFEER
SCHOOL OF ACADEMIE?
56
© Hoofdstedelijke Kunstacademie

4
BROEDPLEK
HOOFDSTEDE-
LIJKE KUNST-
ACADEMIE
Locatie Broedplek:
Nieuwland 198, 1000 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Hoofdstedelijke Kunstacademie,
AIF+ vzw en MetX
Moving Music
De Hoofdstedelijke Kunstacademie is een klassieke
academische instelling met een focus op het gehele
bovenlokaal netwerk van muzikanten, theatermakers,
kunstenaars en dansers over heel Brussel. Naast negen
andere vestigingen in Brussel heeft de Kunstacademie
een vaste werking vanuit Brede School Nieuwland, op
dezelfde locatie als MetX Moving Music. Samen met
AIF+, een nieuw partnerschap ontstaan dankzij dit
Broedplektraject, vullen ze elkaars werking en elkaars
doelpubliek aan. De drie partners werken allen rond
actieve kunst- en cultuurbeleving: de Kunstacademie
doet dit vanuit een meer formele onderwijsstructuur,
MetX bevindt zich eerder in de kunst-educatieve en
participatieve sector en AIF+ richt zich tot een meer
divers en multicultureel aanbod van culturele en
kunstactiviteiten. Door hun infrastructuur open te
stellen aan elkaar, staan leslokalen minder vaak leeg
en verbreden ze hun werkveld van de meer klassieke
kunsten naar een veel bredere groep. Dit brede
doelpubliek zorgt voor de totstandkoming van een
plek vol interculturele en intergenerationele uitwisseling.
Er ontstaat onderlinge kruisbestuiving door
het delen van repetitieruimtes of opnamestudio’s, het
gezamenlijk organiseren van evenementen zoals jamsessies
of workshops; en het delen van expertise zoals
opleidingen, leeractiviteiten op maat of alternatieve
leercontexten.
57
MetX
Studio
AIF+
Toolbox
Onthaal
Hoo
f d stedelijk e
Kun s t academi e
Badgesysteem

Sociaal-ruimtelijke inbedding
De Broedplek focust op het gehele bovenlokaal
netwerk van muzikanten, dansers,…
over heel Brussel. De Kunstacademie heeft
een vaste werking vanuit Nieuwland maar
heeft nog negen andere vestigingsplaatsen
over Brussel. Leerlingen en leerkrachten
van de Kunstacademie krijgen en geven
regelmatig les op de verschillende locaties.
AIF+ is een organisatie die, met een vaste
vestiging in Anderlecht, samenwerkt met
groepen dansers en andere actoren over
heel Brussel. De Broedplek is daarom sterk
bovenlokaal verankerd en bereikt zowel
jongeren, studenten, ouderen, creatievelingen
en dansers als cultuurliefhebbers en
iedereen met een passie voor muziek en
dans.
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
Via een badgesysteem zorgt men ervoor
dat de infrastructuur toegankelijk is voor
alle partners. Voor gebruikers van de plek,
is het vooral belangrijk dat het onthaal en
de ontvangstruimte voldoende zichtbaar
en ontvankelijk is, gezien de Broedplek
zich op de eerste verdieping bevindt in het
gebouw. Het secretariaat speelt daarom een
cruciale rol als onthaal en wegwijzer. In de
leslokalen en in de gang is opbergruimte
voorzien zodat de verschillende partners
en lesgevers hun materiaal kunnen
stockeren. Verder zoekt men naar zoveel
mogelijk kleinschalige aanpassingen om
informele ontmoeting mogelijk te maken,
zoals vensterbanken op zithoogte in de
gang, het delen van de speelplaats met de
aangrenzende school, enzovoort.
58
Er wordt ook bijzondere aandacht geschonken
aan personeelsinzet. Samenwerken
met meerdere partners vergt flexibiliteit
in programmatie en daarom ook in
personeel. Binnen deze Broedplek wordt
personeel flexibel ingezet voor meerdere
doeleinden, wat een gunstig effect heeft op
de werking van de Broedplek.

g
Workshop Afrikaanse dans door AIF+ in de Hoofdstedelijke Kunstacademie
© Hoofdstedelijke Kunstacademie
59
De speelplaats als repetitieruimte
© Hoofdstedelijke Kunstacademie

60
Kenmerken of eigenschappen van Broedplek Hoofdstedelijke Kunstacademie,
scan intervisiemoment maart 2023

Kenmerken van Broedplek Hoofdstedelijke Kunstacademie,
scan intervisiemoment maart 2023
Ruimtelijke ingrepen in Broedplek Hoofdstedelijke
Kunstacademie, scan intervisiemoment maart 2023
61
Akoestische panelen
© Hoofdstedelijke Kunstacademie

62
© Globe Aroma

5
BROEDPLEK
GLOBE AROMA
Locatie Broedplek:
Moutstraat 26, 1000 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Globe Aroma vzw, Terra Nova,
Community Land Trust
Brussels
Het doel van Broedplek Globe Aroma is het stimuleren
van een duurzame, diverse en inclusieve
samenleving in het hart van Brussel. De Broedplek
is een gemeenschap waar nieuwkomers de
kans krijgen om zich welkom en thuis te voelen
in de stad, die tegelijk sterk verbonden is met de
buurt en met een breed netwerk van organisaties
die hun integratie kunnen ondersteunen met
werk- en andere kansen. Terra Nova, Community
Land trust Brussels, The Kitchen, Pigment
en andere partnerorganisaties van Globe Aroma
bouwen aan een intersectorale samenwerking die
artistieke en educatieve programma’s én sociale
huisvesting verenigt in de gedeelde infrastructuur,
met onder andere een ontmoetingsruimte,
werkruimtes en een presentatieplatform. Ook
externe partners uit het onderwijs of de kunstensector
kunnen de ruimtes gebruiken. Om
de duurzaamheid van deze samenwerking te
verzekeren gaat er, via participatieve workshops
en een ruimtecoördinator, bijzondere aandacht
naar het individueel en collectief beheer van de
infrastructuur.
63
C o m munity
L a n d Trust
Terra
N ova
Th e
Kitchen
P
i gment
Keuken
Poort G
A
lobe
roma
Witruimte
Toolbox
Onthaal

Sociaal-ruimtelijke inbedding
De Broedplek biedt in de eerste plaats
ruimte aan organisaties die zich richten
tot nieuwkomers-kunstenaars, -creatievelingen,
-cultuurliefhebbers en -taalfanaten
over heel Brussel. De vele organisaties en
tijdelijke of vaste partners komen op de
site met elkaar in contact, wat de onderlinge
kruisbestuiving versterkt. Met een focus
op het bovenlokaal netwerk van nieuwkomers
focust de Broedplek zich niet zuiver
op het lokale, maar creëert het een aanbod
dat voorbij de eigen buurt of wijk gaat. De
veelheid aan betrokken partners met een
gelijkaardige missie of visie met betrekking
tot nieuwkomers verzekert de complementariteit
van de Broedplek ten opzichte van
het bestaande aanbod in Brussel.
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
Om ervoor te zorgen dat vele partnerorganisaties
op verschillende manieren gebruik
kunnen maken van de plek, werd een set
van verschuifbare wanden ontwikkeld
die er, zoals een bibliotheek aan tools, vrij
eenvoudig voor kan zorgen dat de ruimtes
multi-inzetbaar zijn. Zo zorgen de
schuifbare modules ervoor dat polyvalente
ruimtes kunnen worden onderverdeeld in
break-outs, kleinere ruimtes of safe space
voor wie daar nood aan heeft. Er is voldoende
stockage voor organisaties die niet
permanent aanwezig zijn, wat bijdraagt
aan het flexibel houden van polyvalente
ruimte. Slechts enkele van de ruimtes op
de site zijn specifiek voorbehouden voor
één enkele organisatie, bijvoorbeeld voor
het aanbieden van één soort programma of
als bureauruimte.
64
Momenteel vervult Globe Aroma de rol
van huismoeder of -vader, verbinder, conciërge
en programmator van de Broedplek.
Van zodra een samenwerking aangegaan
wordt, streeft men naar zoveel mogelijk
autonomie en inspraak van de partners
bij het in het inplannen van activiteiten
en reserveren van ruimtes. Samen met de
partnerorganisaties monitort de Broedplek
de bezetting van de ruimtes zodat deze ook
’s avonds en in het weekend maximaal gebruikt
kunnen worden. Daarnaast besteedt
de Broedplek veel aandacht aan de toegankelijkheid
van de plek. Via het participatief
herontwerpen van de toegangspoort en het
persoonlijk welkom heten van bezoekers
aan het onthaal, krijgt de plek meer zichtbaarheid
en is ze drempelverlagend voor
haar specifieke doelgroep.

g
Ruime keuken en eetruimte als centrale plek én ontvangstruimte van het gebouw
© Deborah Ephrem, Globe Aroma
65
Summer of Globe
© Deborah Ephrem, Globe Aroma

Atelierruimte © Globe Aroma
66
Polyvalente co-workspace of informele ontmoetingsplaats
© Deborah Ephrem, Globe Aroma

Ruimtelijke bouwstenen in Broedplek Globe Aroma,
scan intervisiemoment maart 2023
67

68
Sociaal-ruimtelijke inbedding van Broedplek Globe Aroma,
scan intervisiemoment maart 2023

Koken tijdens Summer of Globe
© Deborah Ephrem, Globe Aroma
69
Summer of Globe
© Deborah Ephrem, Globe Aroma

70
© Luca Beel

6
BROEDPLEK
KET&CO
Locatie Broedplek:
Jean-Baptiste Decockstraat 54,
1080 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Ket&Co, Gemeentebestuur
Sint-Jans-Molenbeek, De
Molenketjes, D’Broej Centrum
West/Overkop, BS Molenbeek,
Labolobo
Door het schoolgebouw en de speelplaats van
GBS Ket&Co maximaal toegankelijk te maken
en om te vormen tot Broedplek, zet het gemeentebestuur
van Sint-Jans-Molenbeek in op de versterking
van de buurt. De Broedplek zet daarom
in op huidige en toekomstige samenwerkingen
van heel wat partnerorganisaties die al actief zijn
in de buurt. Dankzij deze diverse groep en hun
complementair aanbod van programma bundelen
ze hun expertise om een concreet antwoord
te bieden op de diverse uitdagingen zoals de
hoge bevolkingsdichtheid, kansarmoede, vereenzaming
van ouderen of verloedering van het
sociale weefsel. De plek zet daarom in op het
creëren van een sterkere wijkdynamiek en richt
zich tot kinderen, jongeren, ouders, grootouders
en buurtbewoners met een breed aanbod aan activiteiten.
De Broedplek zorgt voor doorverwijzing
en laagdrempelige toeleiding naar elkaars
aanbod. De plek is naast een ontmoetingsplek
ook een organisatienetwerk van duurzame structurele
samenwerkingen en projecten om het
sociale weefsel rond de school te versterken.
71
L a b olobo
D
’ Broej
K
e t&co
Verbinder
Mo
l enketjes
Gem e entebestuur
S-J- M olenbeek
Badgesysteem
Conciërge

72
Sociaal-ruimtelijke inbedding
De ‘co’ in Ket&Co staat voor co-creatie
met de verschillende partners in de buurt.
De Broedplek wil deze kruisbestuiving
blijvend stimuleren en is daarom zeer sterk
lokaal georganiseerd. Dit vertaalt zich in
de programmatie, doelgroepen en partnerorganisaties
van de Broedplek. De partners
brengen elk een eigen netwerk van
partnerorganisaties en fysieke ruimtes in
de buurt met zich mee, waardoor de lokale
verankering, het bereik maar ook het aanbod
voor de wijk en haar bewoners zeer
groot is. Dit heeft als resultaat dat op de locatie
van Ket&Co zelf en die van naburige
partners ruimtes kunnen worden ingezet
voor de Broedplek. Zo gaan kinderen op
reguliere basis op bezoek in het rusthuis of
maken buurtbewoners en schoolkinderen
gebruik van de nabije moestuin. De Broedplek
nestelt zich zo volledig in de wijk.
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
Basisschool Ket&Co is de trekker van de
Broedplek en de verbindende actor tussen
de partnerorganisaties. Als een soort huismoeder
of -vader staat zij in voor de relatie
tussen de partnerorganisaties en vervult ze
de rol van programmator die erover waakt
dat programma en activiteiten bijdragen
aan de missie en het doel van de Broedplek.
Partners Centrum West, Labolobo,
Molenketjes en anderen dragen bij aan het
opladen van dat programma. De verbinder,
die tevens de brede school coördineert en
deel uitmaakt van één van de partnerorganisaties,
trekt letterlijk de wijk in en legt
de verbindingen met lokale actoren en
organisaties, waardoor men het programma
voldoende kan afstemmen op de noden
van de wijk.
De interne kruisbestuiving tussen de
partnerorganisaties verloopt momenteel
projectmatig. Op die manier raakt de
Broedplek-mentaliteit stapsgewijs ingebed
in de dagelijkse werking van de partnerorganisaties
en krijgt iedereen de kans om op
eigen ritme bij te dragen aan de gemeenschappelijke
missie van de Broedplek. De
kruisbestuiving tussen partnerorganisaties
wordt versterkt door het voorzien van een
ruimte of lokaal waar Broedplekpartners
fysiek kunnen samenkomen.
De Broedplek kadert binnen een breder
verhaal van wijktransformatie via een
Duurzaam Wijkcontract. De publieke
ruimte rond Ket&Co wordt meegenomen
en men zet voornamelijk in op de heraanleg
van de moestuin en het basketbalplein,
en de doorsteken en toegangspoorten
daar naartoe. Ook de verbinding tussen
de moestuin van de school, centrum West,
Labolobo en de buurt maakt deel uit van
het project. Als brede school en als Broedplek
is het de bedoeling om de speelplaats
zoveel mogelijk open te stellen naar de
buurt. Het is een zoektocht naar de balans
tussen een ‘open huis’ en de veiligheid van
de jonge gebruikers. Daarom zorgt het
nieuwe badgesysteem ervoor dat de school
voor de partners toegankelijk is binnen
bepaalde uren. Daarnaast is ook het menselijk
aspect binnen dit project fundamenteel.
Deze rol wordt opgenomen door de
conciërge, aangesteld door de gemeente
Molenbeek.

g
Broedplekpartner Dbroej geeft skateboardlessen
aan de kinderen van Ket&Co © Ket&Co
73
Partners in de wijk van Broedplek Ket&Co,
scan intervisiemoment maart 2023

Ruimte voor sport en spel
© Ket&Co
74
Klaslokalen, niet alleen voor lesactiviteiten maar ook voor andere doeleinden
© Ket&Co

Ruimtelijke bouwstenen in Broedplek Ket&Co,
scan intervisiemoment maart 2023
75

76
© Passa Porta

7
BROEDPLEK
PASSA PORTA
Locatie Broedplek:
Dansaertstraat 46, 1000 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Passa Porta vzw,
Klankverbond vzw
Broedplek Passa Porta verbindt een breed netwerk
van diverse literaire en narratieve (audio)makers in
de niet publieke delen van het literatuurhuis Passa
Porta. De multifunctionele ruimte, de individuele en
collectieve werkplekken en de nieuwe geluidsstudio
bieden ruimte aan (startende) organisaties of individuen
om er te werken, vergaderen of workshops te
geven. Het team van het literatuurhuis Passa Porta
zet in op de ondersteuning van jongere makers. Passa
Porta engageert zich om voor de inhoudelijke ondersteuning
te zorgen die voor de ontwikkeling van startende
initiatieven cruciaal is. Daarnaast helpen ze bij
het verduurzamen van hun organisatie of beroep. Dit
doen ze door het delen van hun netwerk en expertise
op organisatorisch, zakelijk, financieel en beheersmatig
vlak. De niet-publieke delen van het literatuurhuis
zijn daarom zo ingericht dat ze co-creatie tussen literaire
makers, professionals en organisaties aanmoedigen.
Een eerste samenwerking in de Broedplek is
die met Klankverbond. De stimulansen voor Klankverbond
zal Passa Porta op termijn uitbreiden naar
andere startende organisaties en initiatieven.
77
Kla n k verbond
Studio
P assa
P orta
Badgesysteem
Huismoeder/huisvader

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
78
Passa Porta opereert al jaren als spil in
een netwerk van verschillende makers.
Ze werkt samen met andere culturele
organisaties en plekken verspreid over
heel Brussel. Naast de samenwerking met
lokale partners als RITCS en Bozar focust
de Broedplek Passa Porta op het brede
bovenlokale netwerk. Dat doen ze op
twee manieren. Enerzijds ontfermen ze
zich over individuele literaire en auditieve
makers die verspreid over de stad werken
en in de Broedplek een centrale thuisbasis
vinden. Anderzijds ontfermen ze zich ook
over opstartende organisaties die op zoek
zijn naar een werkplek.
Dankzij infrastructurele ingrepen kan
Passa Porta de niet-publieke delen van het
literatuurhuis inrichten tot Broedplek. Het
betreft een meer afgezonderde en gesloten
plek, in tegenstelling tot de publieke
functie van Passa Porta die bestaat uit
de bookshop, publieke lezingen of haar
festivals. De Broedplek vormt zo een
veilige thuisbasis of cocon voor (jonge)
makers en organisaties. Er is de multifunctionele
ruimte waar startende organisaties
vergaderen, workshops geven, afspraken
met externen organiseren, en daar ook de
volledige autonomie toe hebben om de
invulling van de ruimte te organiseren via
het reservatiesysteem. Aan deze multifunctionele
ruimte grenst de werkplek bestemd
voor het team van Passa Porta. Voor de
narratieve audiomakers is er een kleine opnamestudio
voorzien, een faciliteit die (althans
in Brussel) te beperkt beschikbaar is
voor podcast- en audiomakers. De andere
niet-publieke delen van het literatuurhuis
worden zo ingericht dat er plaats is voor
informeel ontmoeten tussen de literaire
makers, professionals en organisaties.
Passa Porta vervult de rol van huismoeder
of -vader die een ondersteunende rol opneemt
ten aanzien van de startende makers
en organisaties. Die ondersteuning gebeurt
via het aanbieden van een (vaste) werkplek,
materiaal en ruimte om informeel
en formeel te ontmoeten. Men engageert
zich om voor inhoudelijke ondersteuning
te zorgen die voor startende initiatieven
cruciaal is in hun ontwikkeling indien ze
wensen te verduurzamen. Passa Porta deelt
haar netwerk en expertise op organisatorisch,
zakelijk, financieel en beheersmatig
vlak. Ze bewaakt eveneens dat de plek
enkel opengesteld wordt voor makers en
zorgt ervoor dat, van zodra deze makers
deel uitmaken van de Passa Porta-gemeenschap
of Broedplekgemeenschap, elk van
hen autonoom via een reservatiesysteem
gebruik kan maken van de plek.

g
Geluidsdichte studio
© Passa Porta
79
Organisatie en actoren in Broedplek Passa Porta,
scan intervisiemoment maart 2023

80
Sociaal-ruimtelijke inbedding van de Broedplek Passa Porta,
scan intervisiemoment maart 2023

PASSA PORTA
20221003
Laura Muyldermans
Ophangen Broedplekkenpaneel na toekenning subsidie
© Bryan Herrezeel
Schets geluidsdichte studio tijdens
de voorbereiding van het subsidiedossier
© Laura Muyldermans (expert Broedplekken)
81
Ruimtelijke bouwstenen en kenmerken van de Broedplek Passa Porta,
scan intervisiemoment maart 2023

82
© Hovenier

8
BROEDPLEK
HOVENIER
Locatie Broedplek:
Hovenierstraat 82-100,
1081 Brussel
Samenwerkende organisaties:
De Overmolen vzw, Brussels
Brazilian Jiu-Jitsu Academy
vzw, Federatie Marokkaanse
Verenigingen vzw, School zonder
Racisme vzw, Familiehulp
vzw, Vlaamse Dienst Speelpleinwerking
vzw
De Hovenier is een voormalig kantoorgebouw waarin
organisaties louter als individuele huurders naast
elkaar functioneerden. De samenwerkende partnerorganisaties
van de Broedplek vormen de plek
om tot een gebouw en werking met openheid naar
elkaar en naar de buurt. Op die manier draagt men
bij aan de ontwikkeling van een toegankelijke plek
en van een meer zorgzame buurt die gedragen is
door diverse actoren uit sectoren zoals sport, cultuur,
ouderenwelzijn, jeugd of socio-cultureel werk. Men
zet daarom sterk in op interactie, kruisbestuiving en
nieuwe dynamiek tussen de organisaties onderling
en de verschillende doelgroepen die een plek krijgen
in de Hovenier. De ontwikkeling van een centrale
ontmoetingsplek met grote buitenruimte, inzetten op
gedeeld ruimtegebruik en gezamenlijk beheer, zijn
het ruimtelijke vertrekpunt van waaruit kruisbestuiving,
onderlinge samenwerkingen en gemeenschappelijke
initiatieven mogelijk worden. Gezamenlijke
kookworkshops van FMV met de andere partners,
het aanbieden van bewegingsoefeningen door BBJJA
aan de senioren van Familiehulp, onderhoud van de
gemeenschappelijke groenzone en moestuin en het
delen van materiaal tussen GC De Platoo, BBJJA en
VDS zijn enkele voorbeelden van hoe de wegen van
medewerkers en het doelpubliek van diverse organisaties
elkaar kruisen en elkaar daardoor versterken.
83
Sch o ol zonder
r a cisme
Lig o
Brusselee r
Vla a mse Dienst
Spe el p leinwerking
Koer
Fed. M arokkaanse
v e re nigingen
De O vermolen
Onthaal
B BJJA
GC
D e Platoo

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
84
De Broedplek bundelt verschillende
bestaande netwerken. Sommige partnerorganisaties
zijn lokaal verankerd in Molenbeek,
anderen hebben elders in Brussel
een lokaal netwerk opgebouwd maar zijn
op zoek naar een bijkomende thuisbasis
in deze wijk of het gaat om koepelorganisaties
met een groot, verspreid netwerk
over Brussel en Vlaanderen. Het doel is om
deze netwerken met elkaar te verbinden
en voornamelijk te focussen op de lokale
inbedding in Molenbeek.
De plek heeft het potentieel en de wens om
uit te groeien tot een intergenerationeel
buurthuis dat zich openstelt naar de wijk.
Dit weerspiegelt zich in de combinatie van
diverse partnerorganisaties en de verscheidenheid
aan de doelgroepen die zij
met zich meebrengen. Jongeren, gezinnen,
sporters, creatievelingen, cultuurliefhebbers
en activisten kunnen terecht bij
Hovenier voor een veel breder programma
dan wanneer elke organisatie individueel
aan het werk gaan. Verder richt men zich
naast reguliere bezoekers ook op informele
ontmoeting tussen buurtbewoners of
toevallige voorbijgangers die niet verbonden
zijn aan een specifieke organisatie of
programma.
Het onthaal is het hart van deze Broedplek
en heeft als doel een open, toegankelijk
huis te zijn voor de buurt waar verschillende
doelgroepen elkaar kunnen ontmoeten.
Het is ook de plek die toegang
geeft aan alle partnerorganisaties. Op dit
moment hebben alle partners hun eigen
ruimte(s) in het gebouw waar ze ofwel
voltijds ofwel slechts enkele uren per week,
via een huurlogica, gebruik van kunnen
maken. Daarnaast komen er ook gedeelde
ruimtes in het gebouw: de keuken,
toegangspoort en de polyvalente ruimte
worden door meerdere partnerorganisaties
gebruikt en gedeeld, waarvan de invulling
en inrichting gebeurt in samenspraak met
de partners. Het beheer en de tools die
hiervoor worden ingezet, worden nog verder
geformaliseerd. Ontmoeting gebeurt
vandaag vooral via de vaste programmatie
van de verschillende partners. Uiteindelijk
moet dit leiden tot informele ontmoeting,
doordat verschillende doelgroepen tegelijkertijd
op dezelfde plek zijn.
De Overmolen fungeert momenteel als
overkoepelende organisatie (huismoeder of
-vader) die de ruimte beheert en de leiding
neemt in de gedeelde organisatie met alle
partners. Op termijn is het de bedoeling
dat ook de partnerorganisaties een grotere
rol vervullen in het vormgeven en invullen
van de Broedplek, als toevoeging op hun
afzonderlijke dagelijkse werking.

g
Collage gemeenschappelijke ruimte
© Hovenier
85
Sociaal-ruimtelijke inbedding van partners in de Hovenier,
scan intervisiemoment maart 2023

Organisatie en actoren in de Broedplek Hovenier,
scan intervisiemoment maart 2023
86
Collage gemeenschappelijke ruimte
© Hovenier

Ruimtelijke bouwstenen en kenmerken van de Broedplek Hovenier,
scan intervisiemoment maart 2023
87

88
© Liga voor Mensenrechten

9
BROEDPLEK
LIGA VOOR
MENSEN-
RECHTEN
Locatie Broedplek:
Leopold II laan 53, 1080 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Liga voor Mensenrechten
vzw, FMDO, Ligue des droits
humains
In september 2022 vestigde Liga voor Mensenrechten
zich op een nieuwe locatie in Brussel. Samen met
FMDO als koepelorganisatie voor sociaal-culturele
verenigingen en La Ligue des Droits Humains, de
Franstalige tegenhanger van de Liga, geven ze invulling
aan Het Huis voor Mensenrechten. De koppeling
van twee juridische organisaties met een meer praktijkgerichte
partner zoals FMDO laat toe om expertises
te bundelen en uit een eigen manier van werken
te breken. De werking van het Huis zet daarom in op
dialoog en ontmoeting tussen de partners en biedt
plek voor eigen activiteiten, ontmoetingsmomenten
en netwerkmomenten met een sterke focus op de
rechten van de mens. Het verwelkomt verdedigers van
mensenrechten, werknemers in de sector, verenigingen
en vrijwilligers die bezig zijn met het thema.
Daarnaast is er de wens om op termijn de buurt meer
te betrekken in het zoeken van creatieve oplossingen
voor problematieken die zich afspelen in de wijk en in
te zetten op een mobiliserende dynamiek met respect
voor mensenrechten.
89
F MDO
Keuken
Toolbox
dro
L i ge des
i t s humain s
L
i g a voor
me n s enrechte n
Badgesysteem
Verbinder

Sociaal-ruimtelijke inbedding
De Broedplekwerking en de samenwerking
met FMDO, een (nomadische) koepelorganisatie
voor mensen met een migratieachtergrond,
zal bijdragen aan het opbouwen
van een bovenlokaal Brussels netwerk.
In de eerste plaats zet de Broedplek in op
een bovenlokaal netwerk waarin de missie
en visie rond mensenrechten weerklinkt.
Tegelijkertijd voelt men de nood en wens
om zich veel meer (en via gerichte activiteiten)
open te stellen naar de wijk om zich
zo meer lokaal te verankeren op een plek
en verbinding te zoeken met de buurt. Dit
vraagt om verder uit te kijken naar lokale
organisaties die mogelijk interessant zijn
om samen activiteiten op te zetten die
inspelen op de noden van de wijk.
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
Binnen elke partnerorganisatie is er een
verbinder of programmator die respectievelijk
instaat voor de verbinding met de
doelgroep(en) en de programmatie van
activiteiten. Op termijn is het de bedoeling
dat deze functie vervuld wordt door
eenzelfde persoon die deze verantwoordelijkheid
opneemt voor de Broedplek.
Om samen te werken op dezelfde locatie
is een multifunctionele ruimte noodzakelijk.
Met behulp van tools en verplaatsbaar
meubilair wordt de ruimte multi-inzetbaar
gemaakt. Naar zichtbaarheid en toegankelijkheid
toe is de Broedplek vandaag eerder
anoniem. Omdat de Broedplek zichnaast
het bovenlokale netwerk ook lokaal wenst
te verankeren op een plek, zal de toegangspoort
een belangrijk element zijn in
termen van zichtbaarheid en toegankelijkheid.
Er wordt gezocht naar manieren om,
eventueel gedurende bepaalde tijdstippen,
de plek volledig open te stellen.
90

g
Bureauruimte
© Liga voor Mensenrechten
91
Sociaal-ruimtelijke inbedding van partners in de Hovenier,
scan intervisiemoment maart 2023

92
Sociaal-ruimtelijke inbedding in Broedplek Liga voor Mensenrechten,
scan intervisiemoment maart 2023

Organisatie en actor in Broedplek Liga voor Mensenrechten,
scan intervisiemoment maart 2023
93

94
© Track

10
BROEDPLEK
TRACK
Locatie Broedplek:
Noordstation, Vooruitgangstraat
76, 1000 Brussel
Samenwerkende organisaties:
LabNorth vzw, Urban Foxes
vzw, Sint-Lukas Kunstschool
Brussel vzw, Rebelle vzw,
SewForLife vzw, BXLNord vzw,
GC Ten Noey vzw, en GLUON
vzw
De Broedplek Track in station Brussel-Noord maakt
ruimte om te leren, te maken en te tonen. Ze doet
dat via een cyclische programmatie. Deze Broedplek
wil zo kansen scheppen voor verschillende doelgroepen
die geconfronteerd worden de grootstedelijke
uitdagingen van de stationsbuurt. LabNorth en
UrbanFoxes brachten organisaties samen die elk een
specifieke expertise en netwerk opgebouwd hebben
rond thema’s als schoolverlaters, werkloosheid, kansarmoede
en integratie om de programmatie van de
Broedplek op te starten. De samenwerkingen variëren
in vorm. Je vindt er zowel participatieve, educatieve
trajecten en jeugdwerk als evenementen en tentoonstellingen
of combinaties hiervan. De Broedplek is
een experiment in multifunctioneel ruimtegebruik,
gemeenschapsvorming, ontmoeting, levenslang leren,
diversiteit en alternatieve beheersvormen. Het is een
‘living lab’ waar al doende geleerd wordt.
95
Programmator
GC
T en Noe y
R
e belle
La
b
North
Si n
t -Lukas
Se w
for life
L a
Fourna
Ur b
a n Foxes
Witruimte
Toolbox
Financieel zakelijk model
Brussel Noord

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
96
Op lange termijn wil Broedplek Track
zich openstellen naar de wijken rondom
het Noordstation. In eerste instantie is de
Broedplek naar binnenin gericht en bouwt
het verder aan haar ‘basecamp’ en bijhorend
organisatiemodel. Vervolgens zal de
Broedplek geleidelijk aan naar buiten treden
en zo de werking delen met een breder
publiek. De Broedplek richt zich nu op
creatievelingen, studenten, nieuwkomers,
buurtbewoners, jongeren en activisten die
verbonden zijn aan één of meerdere van de
partnerorganisaties. Daarna zal men zich
ook richten op toevallige voorbijgangers,
andere vermaakzoekers, reguliere bezoekers
en ouderen – een momenteel nog onzichtbare
doelgroep voor deze Broedplek.
De Broedplek bestaat uit twee verdiepen
die ingenesteld zijn in het Brusselse
Noordstation. De toegangspoort bevindt
zich in de publieke centrale stationshal
en kent veel passage. Een bibliotheek aan
tools zorgt ervoor dat in de centrale multifunctionele
ruimte materiaal kan worden
opgeborgen en expo’s kunnen worden
georganiseerd. De mezzanine die uitkijkt
op de centrale ruimte is een vrijplaats en
grenst aan de keuken die zowel dient voor
informeel als formeel ontmoeten.
De Broedplekpartners organiseren zich
rondom een centrale figuur die optreedt
als coördinator of ‘bundelaar’ die het overzicht
houdt. Het is echter wel de bedoeling
dat taken en concepten gekoppeld aan de
ruimte niet toegewezen worden aan één
enkele organisatie. Daarom ontwikkelt de
Broedplek tools die ervoor zorgen dat deze
taken ‘zelfsturend’ verdeeld worden. Ook
de rol van een conciërge is hierin belangrijk:
iemand die eerder vanuit een technische
achtergrond de ruimte en de organisatie
van de Broedplek ondersteunt.
Om de samenwerking tussen een groot
aantal partners in de Broedplek financieel
mogelijk te maken, werd een financieel-zakelijk
model onderzocht dat resulteerde
in een huurmodel waarbij een deel van de
kost gedragen wordt door architectuurbureau
51N4E en een ander deel door Lab
North en Urban Foxes die op hun beurt
een overeenkomst hebben met de partnerorganisaties.
Deze kunnen daardoor
de Broedplek gratis gebruiken. De overige
inkomsten zullen voortkomen uit een
mix van sociale en commerciële events in
samenwerking met en ondersteund door
WITLOF.

g
Polyvalente multifunctionele ruimte
© Track
97
Collages van de ruimte
© Foto: Bryan Herrezeel, © Collage: Track

98
Ruimtelijke bouwstenen in Broedplek Track,
scan intervisiemoment maart 2023

Activiteiten met partners
© Track
99
Activiteiten met partners
© Track

100
Sociaal-ruimtelijke inbedding in Broedplek Track,
scan intervisiemoment maart 2023

Organisatie en actoren in Broedplek Track,
scan intervisiemoment maart 2023
101

102
© Leif Frederico Firnhaber

11
BROEDPLEK
DANSCENTRUM-
JETTE
Locatie Broedplek:
Edmond van Cauwenberghstraat
55, 1080 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Danscentrum Jette vzw, Labolobo
vzw, TOOP – deelwerking
van MPC Sint Franciscus
Aan Danscentrumjette zijn een groot aantal professionele
dansers verbonden, zoals de kunsteducatieve
ploeg MoVart, gelinkt aan tal van culturele partnerorganisaties
en onderwijsinstellingen. De samenwerking
met MPC TOOP en Labolobo leidde tot de nodige
aanpassing aan de infrastructuur om de Broedplek
toegankelijk te maken voor een veel breder en kwetsbaar
publiek dan louter de professionele danswereld.
Zowel MPC TOOP als Labolobo werken dagdagelijks
aan de verbinding van welzijnssector met andere
sectoren. Ze hebben jarenlange expertise op vlak van
inclusiviteit, intergenerationaliteit, zorg en welzijn.
De Broedplek en de samenwerking tussen de verschillende
partners creëert de ruimte om deze ervaringen
met elkaar te delen en gezamenlijk activiteiten op te
zetten. Denk hierbij aan familie-jamsessies, ateliers
voor jongeren met of zonder beperking of dansvoorstellingen
in rusthuizen. Daarnaast laat de vernieuwde,
meer inclusieve infrastructuur – zo toegankelijk
mogelijk, prikkelarm en veilig voor iedereen – toe om
ook andere samenwerkingen aan te gaan of te versterken,
zoals met Leon en Zonder Handen.
103
M P C TOOP
Programmator
Da n
s centrum
j ette
Bereikbaarheid
Veilig en prikkelarm
La
b olobo
Toegankelijkheid

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
104
Danscentrumjette richt zich op dansers
over het hele Brusselse gewest en daarbuiten,
via dansworkshops, danslessen
en danseducatie. Hun voornaamste focus
ligt op het bovenlokaal netwerk van
alle dansers, waarbij de notie ‘alle’ extra
bekrachtigd wordt door de samenwerking
met MPC TOOP en Labolobo. Bedoeling
is om zoveel mogelijk dansers te bereiken.
Dit doet Danscentrumjette door samen
met Labolobo activiteiten buitenshuis
(rusthuizen, scholen, …) op te zetten, door
in Danscentrumjette symposia te organiseren
voor dansers over heel Vlaanderen
en Brussel, door in te zetten op lokale
activiteiten zoals het in gebruik nemen van
de publieke ruimte rondom het danscentrum
in Molenbeek, door wekelijks een
lessenpakket van dans aan te bieden aan
zowel professionele als niet-professionele
dansers. Het bovenlokale netwerk van
dansers primeert ten opzichte van de
lokale inbedding van het danscentrum.
MPC TOOP focust dan weer heel gericht
op de lokale inbedding van het danscentrum.
Hun doelgroep bestaat uit gezinnen
met een familielid (meer bepaald jongeren
van 12 jaar en ouder) met een matig tot
ernstige verstandelijke beperking uit de
Brusselse kanaalzone.
De Broedplek biedt een inclusief en complementair
programma aan, dat tot stand
komt in een evenwaardige samenwerking
tussen de drie partners (Danscentrumjette,
Labolobo, MPC TOOP). De inhoudelijke
driehoeksverhouding vormt de kern van
het programma dat wordt aangeboden
in Danscentrumjette en houdt het zo
inclusief mogelijk, zonder in te moeten
boeten op het bestaande programma (bv.
voor professionele dansers). Op organisatorisch
(praktisch en logistiek) niveau
blijft Danscentrumjette de huismoeder en
de programmator van de plek. Zij hertalen
de inhoudelijke gesprekken met MPC
TOOP en Labolobo naar een concreet en
aangepast programma waarbij de partners
vanuit hun specifieke expertise dienen als
klankbord. Een eerste stap hierin is het
toegankelijk maken van de Broedplek, in
de brede zin van het woord: prikkelvrij of
prikkelarm, inclusief, veilig, bereikbaar.

g
© Danscentrumjette
105
© Danscentrumjette

DANCEDANCEDANCE-project als samenwerking tussen Labolobo,
Danscentrumjette en Parts © Tine Declerck & Maud Catalan
106
Sociaal-ruimtelijke inbedding van
Broedplek Danscentrumjette,
scan intervisiemoment maart 2023
Sociaal-ruimtelijke inbedding van
Broedplek Danscentrumjette,
scan intervisiemoment maart 2023

Sociaal-ruimtelijke inbedding van Broedplek Danscentrumjette,
scan intervisiemoment maart 2023
107

108
© Foued Boughmari

12
BROEDPLEK
JEUGDCENTRUM
AXIMAX
Locatie Broedplek:
John Waterloo Wilsonstraat 19,
1000 Brussel
Samenwerkende organisaties:
Jeugdcentrum Aximax, GC Ten
Noey, Circus Zonder Handen
vzw, Basischool Ten Nude
Jeugdcentrum Aximax beschikt over een ruime
speelplaats in de zeer dichtbevolkte wijk Sint-
Joost-ten-Node, veilig ingesloten door gebouwen
en weg van het drukke verkeer van de wijk. De
Broedplekwerking van Aximax en haar partnerorganisaties
zorgt ervoor dat de speelplaats niet
louter ingezet wordt voor jeugdwerking in de
vorm van vakantiestages van het Jeugdcentrum
of voor naschoolse activiteiten van de aangrenzende
basisschool Ten Nude, maar dat de plek
gedeeld wordt met de buurt. Op die manier
wordt het potentieel van de plek ten volle benut.
Het openstellen van de speelplaats moedigt vervolgens
aan tot ontmoeting en tot inhoudelijke
kruisbestuiving tussen de verschillende organisaties
die gebruik maken van de plek. Het vormt
de aanleiding om bestaande of toekomstige
samenwerkingen aan te gaan of te versterken. In
een latere fase wenst men in te zetten op een veel
bredere wijkwerking van de speelplaats, waarbij
ook mensen uit de buurt – en dus niet enkel
organisaties – een engagement opnemen om de
speelplaats open te stellen en af te sluiten voor
spelende families, buurtverenigingen of andere
activiteiten.
109
Cir c u
h
s zonde r
a nden
GC
T en Noey
BS T en Nude
Verbinder
A
x imax
Badgesysteem

Sociaal-ruimtelijke inbedding
Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
110
Jeugdcentrum Aximax beschikt over een
ruim netwerk van lokale organisaties waarmee
men samenwerkt voor de dagdagelijkse
programmatie van het Jeugdcentrum.
Ook GC Ten Noey en basisschool Ten
Nude zijn dergelijke lokale actoren, met
elk hun eigen netwerk in de buurt. Zonder
Handen is een organisatie die op verschillende
plekken in Brussel een werking
uitbouwde, maar nog geen lokaal netwerk
heeft in Sint-Joost-ten-Node. De Broedplek
garandeert het delen van dat lokaal
netwerk. Op die manier zet ze in op lokale
wijkdynamiek door jongeren en bewoners
in de buurt te bereiken met een lokaal programma
dat inspeelt op hun noden.
De speelplaats ligt in een zeer dichtbevolkte
wijk, waar ruimte schaars is. Dankzij
infrastructurele aanpassingen aan de speelplaats,
wenst de Broedplek de speelplaats
ruimer te kunnen openstellen. Enerzijds
brengen aanpassingen of toevoegingen
zoals een buitenkeuken, fietsparking,
parkour-installatie, ... de mogelijkheid dat
meer diverse partners gebruik kunnen
maken van de plek. Zo zorgt de parkour-installatie
dat de locatie voor Zonder
Handen een uitnodiging geeft voor het uitbouwen
van een (voor hen nieuw) lokaal
netwerk dat zich organiseert rond parkouren
circusactiviteiten, de introductie van
een fietsenstalling zorgt ervoor dat GC Ten
Noey haar fietsatelier kan uitbouwen, ...
wat een duurzaam (en dus langdurig) partnerschap
betekent. Anderzijds werden er
aanpassingen doorgevoerd m.b.t. toegankelijkheid
(zoals een duidelijkere ingang en
toegangspoort en een eventueel badgesysteem)
die ervoor zorgen dat partners
(en later ook de buurt) autonoom gebruik
kunnen maken van de plek.
De jeugd- en buurtwerker is de verbinder
die het lokaal netwerk verder versterkt
of uitbouwt en die, idealiter als onafhankelijke
figuur, alle partners verbindt. De
inhoudelijke samenwerking tussen medewerkers
van verschillende organisaties die
gebruik maken van de plek, komt voort uit
de gedeelde programmatie, waarbij de rol
van een programmator belangrijk is voor
het opzetten van activiteiten in samenwerkingsverband
met meerdere partners
bovenop de afzonderlijke werking van elke
organisatie.

g
Speelplaats Jeugdcentrum Aximax
© Foued Boughmari
111
Ruimtelijke bouwstenen in Broedplek Aximax,
scan intervisiemoment maart 2023

Speelplaats als podium © Aximax
112
Aximax maakt spaghetti voor de wijk ten voordele van de
Brussel Helpt Spaghettislag © Aximax

Speelplaats als terras © Aximax
113
Sociaal-ruimtelijke inbedding van Broedplek Aximax,
scan intervisiemoment maart 2023

onderwijs
cultuur
welzijn
sport
jeugd
€
m²
114
W
E L K O M

4. Sociaal-ruimtelijke bouwstenen
voor Broedpekken
Een Broedplek opzetten vergt zowel aandacht
voor ruimtelijke als sociale bouwstenen: het
onthaal, de toegangspoort, de vitrine, de
studio, de fietsenstalling, het badgesysteem, de
conciërge, de witruimte, toegankelijkheid, de
keuken, de bibliotheek aan tools, het financieel
en zakelijk model, de huismoeder of -vader,
de coördinator, programmator en de verbinder
zijn een eerste reeks aan bouwstenen die
de twaalf Broedplekken in Brussel verkennen
en hanteren als middel om tot de realisatie
van hun Broedplek te komen. Deze lijst is niet
exhaustief. Daarnaast staat niet elke bouwsteen
of combinatie van meerdere bouwstenen garant
voor de realisatie van dé ideale Broedplek. Het
vormt eerder een inspiratie om als nieuw initiatief
te testen en verkennen welke elementen
kunnen bijdragen aan de totstandkoming van
een eigen Broedplek, telkens afhankelijk van
de context en de manier waarop de bouwsteen
ingezet wordt.
115
Dit hoofdstuk introduceert de verschillende
bouwstenen aan de hand van concrete voorbeelden
uit het traject. Deze bouwstenen zijn
gebundeld volgens vier clusters: (1) ruimte
zichtbaar en beschikbaar maken, (2) ruimte
flexibel en deelbaar maken, (3) ruimte voor
nieuwe organisatiemodellen en (4) ruimte voor
nieuwe visies.

116
Veilig en prikkelarm
beperkte
mobiliteit
Vitrine
Bereikbaarheid
Badgesysteem
Onthaal
Conciërge
Poort
W E L K O M
Fietsenstalling
Toegankelijkheid
Iedereen

1
RUIMTE ZICHTBAAR EN
BESCHIKBAAR MAKEN
Broedplekken nestelen zich in de wijkdynamiek,
zijn een hub in een bovenlokaal netwerk of
trekken zich terug van de straat en vormen een
veilige uitvalsbasis voor (partner)organisaties of
een ‘safe space’ voor individuen. Het zijn dus lang
niet altijd zomaar laagdrempelige ontmoetingsplaatsen
voor iedereen. De organisaties die samenhuizen
in een Broedplek hebben een eigen én
een gezamenlijke missie en richten zich hiervoor
op specifieke doelgroepen. Dat vergt nuance bij
de vraag naar zichtbaarheid, toegankelijkheid en
nabijheid. Voor de ene Broedplek is het cruciaal
om veel duidelijker ‘open’ te zijn, voor de ander is
het een strategie strategische keuze om het openstellen
voor de buitenwereld net te beperken of te
modereren. Deze mate van ‘openheid’ heeft zowel
een ruimtelijke als een organisatorische kant.
• Het openstellen van de plek kan op
verschillende manieren en niveaus
(onthaal – toegangspoort – vitrine)
• De plek toegankelijk, prikkelarm en
veilig maken, maakt samenwerkingen
mogelijk (veilig en prikkelarm,
beperkte mobiliteit, iedereen)
• Een fietsenstalling of nabijheid van
OV draagt bij aan de bereikbaarheid
van de plek (Fietsenstalling, OV)
117

Gevel Globe Aroma, 2023 © Google Maps
118
Poster: Raam passage - vitrine expo
© Werkplaats Walter
Gevel Werkplaats Walter
© Anton Coene

Het openstellen van de plek kan op
verschillende manieren en niveaus.
De manier waarop men sociaal-ruimtelijke
bouwstenen zoals de toegangspoort,
het onthaal of de vitrine inzet, draagt
bij aan de gewenste zichtbaarheid en
ontvankelijkheid van de Broedplek. Zo
kenmerkt een open Broedplek zich aan
de hand van een duidelijk zichtbare
toegangspoort die een ‘welkomstgevoel’
uitstraalt, in tegenstelling tot een plek
die veilig en misschien eerder anoniem
wenst te blijven. De bijna onzichtbare
poort van Broedplek Globe Aroma laat
de plek bijna onopgemerkt voorbijgaan
aan de passant. Ze markeert geen aanwezigheid
of signaleert geen ankerpunt
in de straat. Voor een Broedplek met
als doelgroep kunstenaars uit minderheidsgroepen
of mensen op zoek naar
een plek in de samenleving, is het niet
wenselijk dat verdwaalde toeristen of
buurtbewoners de plek zomaar binnenen
buitenlopen. Wel wenselijk is een
poort, die geborgenheid uitstraalt, maar
die géén drempel vormt tot een veilig
huis. Dat trekt zich ook verder door naar
wat er zich binnenin het gebouw afspeelt.
In de reorganisatie van de Broedplek bij
Globe Aroma komt een bezoeker binnen
via de keuken. Doordat dit vaak het
meest bruisende, maar tevens informele
deel van de werking is, is er altijd wel
iemand aanspreekbaar die een bezoeker
verder wegwijs kan maken. Dat zorgt
voor een gastvrij gevoel. Anders dan
Broedplek Globe Aroma zet Broedplek
Walter Werkt in op een meer publieke
zichtbaarheid. Een brede vitrine geeft
een letterlijke doorkijk naar de werking
van de Broedplek: kunstenaars stellen er
hun werk tentoon, passanten vangen een
glimp op van wat zich binnenin afspeelt,
en omgekeerd is er vanuit de Broedplek
voortdurend een blik op de wijk.
De plek toegankelijk, prikkelarm en
veilig maken, maakt samenwerkingen
mogelijk.
Onze (publieke) gebouwen zijn vaak
ondermaats afgestemd op fysieke toegankelijkheid
(onder meer voor mensen
met een beperking). Onvoorzienige
gebouwen met een hoog aantal fysieke
drempels, met veel (gedrags)codes of
prikkels sluiten intrinsiek een groot
deel van de bevolking uit om gebruik te
maken van de plek. Broedplekken zetten
in op een infrastructuur die toegankelijk
moet zijn voor iedereen binnen hun
doelgroep. Broedplek Danscentrumjette
wil bijvoorbeeld samenwerken met
andere organisaties zoals MPC TOOP
die inzetten op een aanbod voor mensen
met een gematigde of ernstige verstandelijke
beperking. Dat vergt niet louter
een rolstoeltoegankelijke, maar ook een
veilige en prikkelarme omgeving. Op
die manier kan een bredere doelgroep
gebruik maken van de plek, zonder dat
ruimtelijke barrières de oorzaak zijn van
uitsluiting of ontmoediging om gebruik
te maken van de plek. Het aanpassen van
de infrastructuur zorgt er voor dat nieuwe
soorten samenwerkingen mogelijk
worden.
Een fietsenparking of nabijheid van OV
draagt bij aan de bereikbaarheid van
de plek.
De locatie van een Broedplek heeft niet
louter te maken met demografische
nabijheid van de doelgroep, maar ook
met de ruimere en veilige bereikbaarheid
van de plek. De aan- of afwezigheid
van openbaar vervoersmogelijkheid of
fietsinfrastructuur dragen bij aan de
inclusiviteit en het bereik van dit soort
plekken. Mensen of doelgroepen bereiken
lukt daarom niet enkel door de plek
ruimtelijk of programmatisch inclusiever
te maken, maar ook door na te denken
over de manier waarop mensen hun weg
vinden naar de Broedplek.
119

120
Sociaal-ruimtelijke inbedding Broedplek Danscentrumjette,
scan intervisiemoment maart 2023

DANCEDANCEDANCE-project als samenwerking tussen Labolobo,
Danscentrumjette en Parts © Tine Declerck & Maud Catalan
121

Koer
Studio
122
Bibliotheek aan tools
Keuken
Badgesysteem
Conciërge
Witruimte

2 RUIMTE FLEXIBEL EN
DEELBAAR MAKEN
Onze gebouwen zijn vaak ontworpen vanuit het
gebruik van één sector, één organisatie of één
gebruikersgroep. Ze zijn doorgaans niet bedacht
vanuit het deelbaar maken en flexibel invullen
van die ruimte. Gedeeld ruimtegebruik, intersectorale
samenwerking en bijdragen aan een toekomstgericht
ruimtegebruik – de drie basisambities
van Broedplekken – vergen een aanpassing
van hoe we onze infrastructuur ontwerpen. Verschillende
soorten ruimtes die een diversiteit aan
gebruik toelaten, zijn fundamenteel om Broedplekken
een plaats te kunnen geven. Daarnaast
gebeurt het opzetten van een Broedplek niet op
één dag. Het is vaak het resultaat van voortschrijdend
inzicht en dus een evoluerend gegeven. Dit
vergt dan ook een zekere flexibiliteit in de manier
waarop ruimte is vormgegeven.
• Een niet-gedefinieerde ruimte nodigt
uit tot creativiteit en geeft ademruimte
(witruimte)
• Een set aan tools laat meervoudig
ruimtegebruik en het organiseren
van verschillende programma’s toe
(bibliotheek aan tools)
• De samenwerking tussen organisaties
komt voor uit het delen van
specifieke activiteit (studio)
• Een plek waar burgers, professionals
en organisaties elkaar informeel
kunnen ontmoeten (keuken, buitenruimte,
… )
• De Broedplek kan beschikbaar zijn
voor meerdere (partner)organisaties
en de buurt (badgesysteem, conciërge)
123

124
Een set aan tools laat meervoudig
ruimtegebruik en het organiseren van
verschillende programma’s toe
Een arsenaal aan flexibel meubilair, zoals
verschuifbare wanden, gordijnen, verrolbaar
materiaal of slim gepositioneerde
kasten laat meervoudig ruimtegebruik en
het organiseren van verschillende programma’s
toe, zodanig dat deze gebruikt
kunnen worden door de verschillende
partners. Ze tellen op tot een ‘bibliotheek
aan tools’ die de ruimte een flexibele
invulling kunnen geven. Zo laten de
verschuifbare wanden, die eveneens
als opbergruimte dienen, in Broedplek
Globe Aroma toe om de grotere plenaire
ruimte op te delen in meerdere kleine
units zoals studie-, werk- of atelierplekken.
De flexibele bouwonderdelen bij de
mobiele Broedplek Cultureghem zorgen
er dan weer voor dat eenzelfde arsenaal
van tools kan omgebouwd worden tot
een filmprojectscherm, basketbalring,
vlaggenmast of kunstinstallatie.
De samenwerking tussen organisaties
komt voor uit het delen van specifieke
activiteit
Infrastructuur voor specifieke activiteiten,
zoals een opnamestudio, een
sportvloer of een uitgeruste keuken zijn
financieel van die grootteorde dat ze als
individuele organisatie vaak niet te bekostigen
zijn. Daarnaast hoeft er niet in
elke Broedplek of publieke infrastructuur
ruimte te zijn voor dit soort specifieke
activiteiten. Het delen van dergelijke
infrastructuur kan aanleiding geven tot
bepaalde samenwerkingen en bijgevolg
tot het vormen van een Broedplek. Zo
delen Passa Porta en Klankverbond
een geluidsdichte studio, wat ervoor
zorgt dat een jonge organisatie zoals
Klankverbond geen grote financiële
investering moet doen in de (huur van)
studio-infrastructuur, én dat de studio
een hogere efficiëntie in gebruik kent
dan wanneer ze louter door Passa Porta
zou gebruikt worden. Daarnaast zorgen
gemeenschappelijke investeringen in
een sportvloer of een parcoursinstallatie
ervoor dat duurzame (en dus langdurige)
samenwerkingen opgezet worden tussen
Jeugdcentrum Aximax en Circus Zonder
Handen. Het delen van de keuken is een
meer alledaags voorbeeld van dezelfde
redenering en komt als ruimtelijke
bouwsteen bij vrijwel iedere Broedplek
voor.
Een plek waar burgers, professionals en
organisaties elkaar informeel kunnen
ontmoeten
Bijna alle Broedplekken investeren ook
in ruimte die het informeel ontmoeten
faciliteert. Om te voorkomen dat
organisaties niet naast elkaar leven maar
met elkaar gaan samenwonen, blijken de
keuken, de informele zitplekken of de
collectieve buitenruimte de plekken bij
uitstek die ervoor zorgen dat organisaties
en doelgroepen met elkaar in contact
komen. Bekeken vanuit ruimtelijke efficiëntie
worden deze ruimtes vaak als minder
nuttig bestempeld, maar vanuit de
focus op samenwerking, kruisbestuiving
tussen actoren en onderlinge uitwisseling
dragen ze bij aan de ambities van een
Broedplek. Dat kan op zeer verschillende
schalen. Zo fungeren de keuken en de
koer, zoals bij Broedplekken Liga Voor
Mensenrechten of Globe Aroma, als contactpunt
voor inwonende organisaties.
De gedeelde moestuin met wandelpad bij
Broedplek Ket&Co in het kader van het
wijkcontract, of de informele ontmoetingsruimte
bestaande uit het café en de
keuken in Broedplek Walter Werkt (waar
muzikanten, kunstenaars, kinderen en
ouders elkaar ontmoeten), zijn informele
ontmoetingsruimtes die dan weer
andere wijkbewoners tot in de Broedplek
trekken.
Een niet-gedefinieerde ruimte nodigt
uit tot creativiteit en geeft ademruimte
Naast ruimtes die elke partnerorganisatie
zich eigen kunnen maken zoals bureau-

uimte, opslagruimte of permanente werkingsruimte,
experimenteren veel Broedplekken
met zogenaamde witruimte. Het
gaat om ongedefinieerde ruimte die zich
flexibel laat invullen, geen vaste indeling
kent en niet toegekend is aan één specifieke
partner. In Broedplek Track werken
een groot aantal partners samen aan de
invulling van een leegstaande ruimte.
Het grootste oppervlak is er witruimte,
die ruimte laat voor creativiteit op vlak
van ruimtelijke en programmatische
invulling. Dergelijke voorbeelden tonen
aan dat witruimte ademruimte geeft aan
organisaties, om uit te breken uit hun
dagelijkse manier van werken maar ook
(letterlijk) ruimte geeft om te verkennen
welke samenwerking met – in het geval
van Broedplek Track een groot aantal
– (partner)organisaties opgezet kan worden
en welke soort ruimte dit vereist.
introductie van een conciërge, met eigen
woning vlak bij de school. Het verduurzamen
van deze functie en dit niet louter
laten afhangen van de vrijwilligheid van
omwonenden, geëngageerde ouders of
leerkrachten, zorgt ervoor dat de school
op lange termijn haar lokalen kan blijven
openstellen.
De Broedplek kan beschikbaar zijn
voor meerdere (partner)organisaties en
de buurt
Om meervoudig en gedeeld ruimtegebruik
mogelijk te maken is niet alleen
een investering nodig in fysieke of
ruimtelijke aanpassingen, maar is er vaak
ook personeel of een systeem nodig om
die toegang te verlenen. Extra gebruik
van ruimte brengt extra werk en beheer
met zich mee, dat idealiter niet afhangt
van de aanwezigheid van één partner.
Broedplekken Ket & Co, Hoofdstedelijke
Kunstacademie, Aximax, Liga voor
Mensenrechten en Passa Porta investeren
daarom allen in een badgesysteem om
ervoor te zorgen dat anderen gebruik
kunnen maken van de plek. Dit beheersysteem
vergemakkelijkt de toegang
en bijgevolg ook het delen van ruimte,
zonder dat daarbij één organisatie het
beheer op zich moet nemen door een
‘toezichter’ en daardoor beperkte toegangsuren
dicteert. Een goed technisch
beheersysteem (badges, sleutelbakje of
een codesysteem) is echter maar het minimum.
Broedplek Ket&Co verruimt het
beheer van de toegankelijkheid met de
125

Witruimte dat kan omgevormd worden tot polyvalente co-workspace
met flexibele kastenwanden © Deborah Ephrem, Globe Aroma
126
Geluidsdichte studio
© Passa Porta

De speelplaats van Jeugdcentrum Aximax wordt op termijn toegankelijk gemaakt
voor de buurt door middel van een badgesysteem © Bieke Clarysse

128
Huismoeder/ huisvader
1. ..
2. ..
3. ..
Financieel zakelijk model
€
m²
afspraken
Verbinder

3
RUIMTE VOOR NIEUWE
ORGANISATIEMODELLEN
Een Broedplek maak je niet alleen, en niet louter
door ruimtelijke of infrastructurele aanpassingen
door te voeren in het gebouw. Ook de manier van
werken vergt een andere aanpak dan wanneer
men zich individueel zou organiseren. Nieuwe
organisatiemodellen, verschillende vormen van
beheer, de ontwikkeling van afsprakenkaders en
duidelijke rolverdelingen zijn fundamenteel voor
een goede samenwerking tussen meerdere organisaties
en de goede werking in de praktijk.
1 + 1 kan pas 3 worden wanneer daar ook een
passende manier van werken tegenover staat.
Meerdere Broedplekken zetten het afgelopen jaar
dan ook de zoektocht in naar collectief eigenaarschap,
co-trekkerschap en een goede rolverdeling.
Is het wenselijk dat een inwonende organisatie
een even grote rol krijgt als de hoofdorganisatie?
Hoe zet je dat om in de praktijk?
• Het instaan van de belangen van
de plek en het zien van verbanden
tussen mensen en werkingen (huismoeder/huisvader)
• Het verbreden van het netwerk en
de doelgroepen de weg laten vinden
naar de plek (verbinder)
• Nieuwe vormen van ruimte delen
vraagt om een nieuw afsprakenkader
en een financieel model (financieel
en zakelijk model)
129

130
Het instaan van de belangen van de
plek en het zien van verbanden tussen
mensen en werkingen
Het opzetten van een Broedplek vergt
een fase waarin samenwerkende organisaties
hun werking en ruimtegebruik
nog op elkaar moeten afstemmen. Een
huismoeder of -vader of Broedplekcoördinator
helpt om de belangen van de plek
en die van iedere organisatie te bewaken
in dat ontdekkingsproces en het hieruit
voortvloeiende afsprakenkader. Vanuit
de werking, missie en visie van de Broedplek
leggen ze de nodige verbanden en
geven richting aan de nodige keuzes. In
Broedplek Track en Broedplek Hovenier,
beiden Broedplekken met een zeer groot
aantal samenhuizende organisaties, blijkt
een coördinerende rol fundamenteel. Het
helpt immers om de onafhankelijkheid
van de plek te bewaren en één duidelijk
aanspreekpunt te hebben, alsook om de
verschillende noden van de verschillende
organisaties samen te brengen. Tegelijk
hoeft de rol van huismoeder of -vader
niet bij één persoon of één organisatie te
liggen. De rol kan gedeeld opgenomen
worden of evolueren – misschien zelfs
uitdoven – in de tijd, afhankelijk van de
noden van de Broedplek. Bij Broedplek
Cultureghem wordt daarom nagedacht of
het trekkerschap over de mobiele Broedplek
ook een roterende rol kan zijn. Als
laatste neemt de huismoeder of -vader
soms ook de rol van ondersteuner op en
ziet opportuniteiten waar de ene organisatie
iets kan betekenen voor andere.
Zo neemt Passa Porta de opstartende
organisatie Klankverbond onder haar
vleugels met begeleiding en ondersteuning,
zowel ruimtelijk, als zakelijk.
Het verbreden van het netwerk en de
doelgroepen de weg laten vinden naar
de plek
Ook buiten de inwonende partners is
verbinding belangrijk. In Broedplekken
Ket&Co en Aximax zijn er specifiek
‘verbinders’ (wijkwerkers) die het nabije
netwerk onderhouden. Ze zorgen ervoor
dat de Broedplek niet binnen haar vier
muren blijft, maar dat ze uitbreekt en
voldoende wisselwerking kent met wat
zich rondom afspeelt. Hun takenpakket
bestaat eruit om verbinding te leggen
met bewoners van de wijk, met andere
organisaties die zich in de wijk bevinden
of met de doelgroep waarop de
Broedplek zich richt, niet noodzakelijk
op wijkniveau. Het zijn wijkantennes
die het sociaalmaatschappelijk weefsel
waarin de Broedplek zich bevindt, door
en door kennen. Zo legt de wijkwerker
bij Broedplek Jeugdcentrum Aximax de
verbinding met zowel andere buurtcentra
of organisaties in de wijk, zoals Gemeenschapscentrum
Ten Noey, maar ook met
de wijkbewoners van alle leeftijden die
zich in de buurt van de Broedplek bevinden.
Ze detecteren de noden van de wijk
en brengen ze vervolgens terug naar de
Broedplek om daarop te kunnen inspelen.
Ook in Broedplek Ket&Co zorgt de
verbindende rol ervoor dat ouders van
kinderen die naar de school gaan, elkaar
leren kennen. Of wordt vereenzaming
of isolement van wijkbewoners in het
rusthuis doorbroken door te voorzien in
activiteiten die ook voor hen een meerwaarde
kunnen zijn.
Nieuwe vormen van ruimte delen
vraagt om een nieuw afsprakenkader
en een financieel model
Nieuwe vormen van ruimte delen vraagt
naast nieuwe rollen in uitbating en programmatie
ook alternatieve zakelijke of
financiële modellen. Deze zorgen ervoor
dat organisaties volgens goede huisregels
met betrekking tot beheer en gebruik
van de ruimte samen kunnen werken, en
dat ook doen volgens ieders financiële
draagkracht.
Samenhuizen met meerdere organisaties
betekent afspraken maken over
het dagelijks gebruik en de ruimtelijke
programmering van de plek. Beheerafspraken
of -kaders leggen vast op welke

manier men als partnerorganisaties met
elkaar omgaat, en hoe men ruimte of
materiaal gebruikt. Reservatiesystemen,
regelmatige vergaderingen of een gedeeld
communicatiekanaal zorgen er voor dat
gedeeld ruimtegebruik mogelijk is en dat
tot op een bepaald niveau het eigenaarschap
ook kan opgenomen worden door
deelorganisaties. Bij Broedplek Cultureghem
gaat men bijvoorbeeld op zoek naar
een beheermodel waarbij de mobiele tool
niet door één partnerorganisatie beheerd
wordt, maar waarbij minimaal twee
partnerorganisaties gezamenlijk instaan
voor het beheer van de mobiele tool. Bij
uitbreiding is het idee dat ook burgers of
wijkbewoners, mits goede afspraken, de
mobiele tool mogen beheren.
In samenwerkingen tussen jonge en meer
ervaren organisaties of tussen non-profitorganisaties
en organisaties met een
winstoogmerk, is niet ieders financiële
draagvlak even groot. In het model van
Broedplek Track zorgt de financiële
inbreng van enkele van de organisaties
die een winstoogmerk hebben, in combinatie
met de opbrengst van bepaalde
(commerciële) events, ervoor dat andere
(non-for-profit) partners gratis gebruik
maken van de Broedplek. De bedoeling
is daarbij om zoveel mogelijk ruimte te
kunnen vrijwaren voor de organisaties,
activiteiten of events met maatschappelijke
meerwaarde. Broedplekken Passa
Porta of Hoofdstedelijke Kunstacademie
geven op hun beurt de mogelijkheid aan
respectievelijk Klankverbond en AIF+ en
MetX om vrij gebruik te maken van de
plek (bvb de opnamestudio), niet geredeneerd
vanuit een huurlogica maar vanuit
inhoudelijke meerwaarde voor beide
organisaties. Ook Broedplek Kuumba
bekijkt hoe ze de huur van de ruimte
kunnen diversifiëren en voor (sommige)
partners de ruimtes gratis ter beschikking
kunnen stellen.
131

De wijkwerker van Aximax legt linken en partnerschappen
met andere organisaties in de wijk © Aximax
132
Zoektocht naar een financieel model Broedplek Track,
scan intervisiemoment maart 2023

Beheer van de mobiele tools © Broedplek Cultureghem
133
Organisatorisch model: schema subsidiedossier bij indiening dossier, 2021
© Broedplek Cultureghem

BXL
2050
Programmator
134
onderwijs
cultuur
welzijn
sport
jeugd

4
RUIMTE VOOR
NIEUWE VISIES
Samen bouwen aan een Broedplek zorgt
ervoor dat organisaties buiten hun eigen
grenzen mogen en moeten denken, zeker als
deze sterk verschillen. Deze onderlinge en
soms volledig intersectorale kruisbestuiving
brengt verschillende achtergronden, expertises
en kennis samen. Het uitbreken uit deze
sectorale of individuele muren leidt tot het
ontstaan van nieuwe dynamieken, ideeën of
visies die niet te danken zijn aan de werking
van één organisatie maar het resultaat
een collectieve aanpak. Broedplekken zijn
de plekken waar onderwijs, cultuur, jeugd,
welzijn en sport samen kunnen nadenken
over de toekomst van de stad. Het zijn de
plekken bij uitstek om ruimte te geven aan
deze nieuwe visies, om in gesprek te brengen
en te testen via het specifiek programma van
de Broedplek.
• Intersectoraal samenwerken is
het bundelen van expertises en
hierdoor komen tot nieuwe ideeën
(programmator)
135

136

5. Naar meer sociaal-maatschappelijke
infrastructuur in Vlaanderen en Brussel
137
De Projectoproep Broedplekken in Brussel
was een uitzonderlijke oproep, op een
uitzonderlijk moment, maar blijkt voor velen
tot de verbeelding te spreken en te inspireren
om andere modellen van ruimtegebruik te
overwegen of aan te moedigen. Meer zelfs, voor
vele organisaties – en dit niet enkele binnen
Brussel, – beantwoordt dit aan concrete noden
die ze net zozeer aanvoelen. Broedplekken
inspireren om in toegankelijke, laagdrempelige
en gedeelde ruimte nieuwe toekomstgerichte
dynamieken te gaan ontwikkelen. Zou het
kunnen dat ook andere publieke gebouwen,
nu vaak sectoraal opgezet, zoals sporthallen,
scholen, zorginstellingen, cultuurcentra, … een
beetje broedplek kunnen zijn?

138
Meerdere studie- en beleidstrajecten
neigen in die richting. In Brussel lopen
de 22 gemeenschapscentra van de VGC
een visietraject, verder bouwend op een
studie naar meervoudig ruimtegebruik
van de centra, waarbij een nieuwe positie
en rol van de gemeenschapscentra in stad
en samenleving centraal staat. Kunstenpunt
lanceerde het studietraject Ruimte
voor kunst, waar nieuwe modellen voor
betaalbare ruimte voor kunstenaars
verkend worden, vaak via gedeeld gebruik
van infrastructuur. De Timelab Academy
ondersteunt culturele organisaties en
kunstenaars bij gedeeld ruimtegebruik. In
Vlaanderen werkte het Departement Werk
en Sociale Economie binnen het transitieprogramma
Leven, leren en werken
in 2050 aan wendbare ruimte voor leren
waar informele vormen van leren nauw
aansluiten bij onze dagelijkse leefwereld.
De Sociale Innovatiefabriek gaat op zoek
naar experimenteerplekken voor sociale
innovatie in het kader van het Europees
onderzoeksproject HUBSI.
De voorbije hoofstukken verzamelden
de inzichten van de 12 Brusselse broedplekken
in wording die leiden tot sociaal-ruimtelijke
bouwstenen. Die combinaties
van hoe je ruimte vormgeeft met hoe
je die ruimtes beheert en gebruikt, laten
toe de ambities van de broedplekken waar
te maken. Deze bouwstenen zijn echter
ook toepasbaar op andere (publieke)
gebouwen.
Hoewel, tussen droom en daad staan
vaak praktische en andere bezwaren. Niet
iedereen heeft toegang tot de expertise en
de middelen die nodig zijn om van publieke
gebouwen broedplekken te maken.
We lijsten hier enkele observaties op, die
we vervolgens proberen te tackelen met
aanbevelingen voor het beleid en voor de
betrokken sectoren.
Deze observaties en de beleidsaanbevelingen
zijn ontwikkeld en geverifieerd
met een stuurgroep van vertegenwoordigers
van verschillende administraties en
(infrastructuur)fondsen van de Vlaamse
Overheid (VIPA, FOCI en GO! Onderwijs
Vlaanderen, Sport Vlaandeen, Departement
Werk en Sociale Economie, VGC
stedenbeleid) en ondersteunende entiteiten
zoals Team Vlaams Bouwmeester,
Team bouwmeester maître architecte
Brussel en het Kenniscentrum WWZ.

1
2
3
4
5
De courante investeringsmiddelen voor infrastructuur
(die al onder druk staan) gaan (logischerwijs)
eerst naar de basisconditie van het gebouw.
Intersectorale organisaties vallen buiten (of tussen)
het reguliere (subsidie)kader dat sectoraal bedacht is.
(Innovatieve) organisaties bevinden zich niet altijd in
dezelfde fase van ontwikkeling en hebben experimenteerruimte
nodig.
Subsidieoproepen zijn een (vraaggestuurd) aanbod en
de procedures overwegend reactief.
Organisaties hebben vaak niet de expertise en capaciteit
om subsidieaanvragen in te dienen.
6
Subsidies voor infrastructuur investeren niet in de
werking (en omgekeerd hetzelfde). Er is dan ook vaak
een mismatch tussen de stenen en de mensen.
139
7
8
9
10
Innovatieve werking en innovatief ruimtegebruik
vraagt (extra) capaciteit en expertise.
Er is (op de klassieke markt) een gebrek aan betaalbare
ruimte voor kleinere initiatieven.
Innovatief samenwerken vraagt (vaak) inzicht en tijd
voor een herziening van het organisatiemodel (en de
missie).
Er is een gebrek aan kennis- en expertise-deling m.b.t.
het opzetten van Broedplekken of gelijkaardige vormen
van sociaal-ruimtelijke infrastructuur.

A
Naar een proactief kader voor sociaalmaatschappelijke
infrastructuur
Een eerste set aan aanbevelingen heeft als doel dat de
reguliere fondsen voor infrastructuur een voldoende
aanbod van ondersteuning kunnen ontwikkelen, zodat
sociaal-maatschappelijke infrastructuur vaker succesvol
gerealiseerd wordt. Dit kan echter pas als de actoren
in het veld voldoende snel en goed inzicht krijgen in
wat de ondersteuningsmogelijkheden zijn voor de
realisatie van sociaal-maatschappelijk infrastructuur
en weten waar zij terecht kunnen voor hun ondersteuningsaanvraag.
2
Organisaties die bezig zijn met het vormgeven van
sociaal-maatschappelijke infrastructuur, zijn intrinsiek
intersectoraal of sector overschrijdend in hun dagelijkse
werking: ze combineren sport en welzijn, gebruiken
cultuur om aan onderwijs te doen, … Echter, als deze
innovatieve trajecten beroep willen doen op subsidies
– zowel werkingssubsidies, als subsidies m.b.t. infrastructuur,
– dan vallen zij vaak buiten of net tussen de
subsidiekaders die sectoraal bedacht zijn. Daardoor
schrijven organisaties vaak een subsidieaanvraag in
functie van de toekenningscriteria van een bepaalde
sectorale subsidie en niet vanuit het intersectorale project.
Dit is een gemiste kans.
141
Verder is er nood aan lange termijnperspectief om de
investeringen duurzaam en rendabel te houden. Daardoor
ligt dit voor geïnstitutionaliseerde netwerken en
georganiseerde organisaties dichter voor het grijpen
dan in het meer informele, nog niet georganiseerde
veld, toch spelen daar dezelfde uitdagingen en misschien
nog meer.

142
A.1 Een betere samenwerking tussen
huidige subsidiekaders en infrastructuurfondsen
Broedplekken zijn experimentele vormen
van ruimtegebruik, vaak in een samenwerking
tussen nieuwe of vernieuwende
gemeenschapsvormende praktijken. Het is
belangrijk dat zij zo goed mogelijk inzicht
krijgen in het investerings- en ondersteuningsaanbod
en we moeten vermijden
dat initiatiefnemers van het kastje naar de
muur gestuurd worden.
Er zijn al mooie voorbeelden te vermelden
van samenwerkingen tussen
departementen en agentschappen zoals
tussen cultuur en toerisme, alsook tussen
onderwijs en welzijn, e.a. … Zo zoekt de
werkgroep Multifunctionele infrastructuur
Zorg-Onderwijs naar knelpunten en
doet ze voorstellen naar aanpassing van
het regelgevend kader. AGION en Sport
Vlaanderen lanceerden enkele jaren terug
gezamenlijk een oproep voor de indiening
van projectvoorstellen voor het naschools
openstellen van sport- en bewegingsinfrastructuur.
Maar een goede samenwerking tussen alle
sectorale administraties samen is essentieel
om de volgende stap te maken. Een
soort van verbindingsambtenaar, de uitbouw
van een intersectoraal loket of een
centraal informatiekanaal zijn instrumenten
die in deze onder de aandacht komen.
A.2 Het reactief (regulier) kader aanvullen
met proactief investeringsbeleid
allicht logisch, maar niet altijd gewenst.
Hoe kunnen wij de positieve kracht van
Broedplekken, telkens aangepast aan
lokale wensen en noden, realiseren op zo
veel als mogelijke locaties, met voorop die
plekken waar die sociaal-maatschappelijke
infrastructuur het meest nodig is.
Doelgerichte projectoproepen kunnen
dit uitlokken. Een voorbeeld daarvan is
de projectoproep Sportwijk+ van Sport
Vlaanderen, gericht op samenwerkingen
tussen sportorganisaties en wijkdynamieken,
met ruimte voor experiment en
vernieuwing.De Pilootprojecten Onzichtbare
Zorg, initiatief van VIPA en de
Vlaamse Bouwmeester, deden een oproep
aan zorgverstrekkers voor de bouw van
innovatieve zorginfrastructuur, die zorg
opnieuw een vanzelfsprekende plaats in de
stedelijke ruimte geeft. Het traject Zorgzame
buurten werkt daarop verder.
Een andere mogelijke piste is de koppeling
met andere beleidsinstrumenten
zoals wijkverbeteringscontracten en
stadsvernieuwing om tot meer kwalitatieve
projecten te komen op de juiste
locaties. Subsidies in stadsvernieuwing
worden toegekend aan wijken waarbij kan
aangetoond worden dat de noden hoog
zijn. Het integreren van investeringen in
sociaal-maatschappelijke infrastructuur in
het stadsvernieuwingsproces garandeert
een juiste lokalisering en een goede omkadering
vanuit de stedelijke dynamiek.
In de beoordeling voor de toekenning van
de subsidies, kan een proactieve regionale
spreiding meegenomen worden.
4
De klassieke subsidiekaders voor infrastructuur
bieden meestal een generiek
aanbod. De subsidies komen vervolgens
enkel terecht waar actoren in staat zijn
een goede aanvraag te schrijven. Actoren
die willen inspelen op dynamieken die
vooroplopen binnen maatschappelijke
tendensen vind je vaak in bepaalde regio’s
of stadsdelen (vaak centrumstedelijke
contexten) en minder aanwezig in andere
regio’s (randstedelijk of landelijk). Dit is
Ten slotte kan men het eigen grond- en
pandenbeleid als hefboom inzetten om
‘letterlijk’ ruimte te geven aan die infrastructuur
die het meest geweest is, op
hiervoor uitgezochte strategische locaties.
Op die manier kan men de lange termijn
impact bewaken door (gedeeltelijk) gronden
of panden in eigendom te houden, en
door gunstige gebruiksovereenkomsten te
maken voor de betrokken ruimtevragers.

8
Dit kan ook de betaalbaarheid voor de
betrokken actoren vergroten. Op de
klassieke markt is er vaak een gebrek aan
betaalbare opties voor deze initiatieven.
A.3 De nodige lange termijn garanties
niet enkel afdwingen maar ook mee
ondersteunen.
Bovenstaande raakt een belangrijk aspect,
met name de tegenstelling tussen de
duurzaamheid van de investeringen, die
gegarandeerd moeten worden op lange
termijn, en de nood aan experimenteerruimte,
bijvoorbeeld binnen tijdelijk
gebruik, voor nieuwe, experimentele
vormen van ruimtegebruik. Vaak moeten
organisaties een lange termijn zakelijk
recht op gebruik van de infrastructuur
kunnen garanderen (10 jaar was dat bij de
projectoproep Broedplekken, meestal 20
jaar bij andere fondsen), terwijl het voor
nieuwe organisatievormen vaak nog niet
haalbaar is om dit te garanderen of af te
dwingen op het moment van de subsidieaanvraag.
A.4 De oprichting van een fonds voor
sociaal-maatschappelijke infrastructuur
We kunnen de opdracht tot goede samenwerking
tussen de verschillende sectorale
diensten ook opschalen en meer autonomie
geven. De oprichting van een fonds
voor investeringen in en de ondersteuning
van sociaal-maatschappelijke infrastructuur
zou toelaten om de focus aan te
scherpen, meer proactief te werk te gaan
en experimenteerruimte aan te bieden
die binnen de diverse sectorale subsidiekaders
nog niet haalbaar zijn of zelfs niet
wenselijk.
3
weging in de scholenbouw enkele jaren
terug aantoonde. Het spreekt voor zich dat
goede basisinfrastructuur voor de sectoren
essentieel blijft, ook voor de realisatie
van broedplekken.
Een fonds voor sociaal-maatschappelijke
infrastructuur kan specifieke ondersteuningskaders
en begeleidingsprocessen
uitzetten die tegemoetkomen aan de nood
voor experimenteerruimte van de innovatieve
sociaal-ruimtelijke projecten.
Door projecten rond innovatieve ruimtegebruik
ruimte te geven in een apart fonds
buiten of tussen de sectoren in, kunnen
de sectorale fondsen op hun kerntaken
blijven focussen. Een specifiek fonds kan
ook de opdracht hebben de brug tussen
tijdelijk experiment en lange termijn gebruik
te ondersteunen en te bewaken, en
daarvoor mechanismes voor lange termijn
return on investment uit te werken of te
ondersteunen.
A.5 Het lokale niveau is de plek waar
verknopingen sneller gemaakt kunnen
worden
Ten slotte moet worden aangestipt dat
het verknopen van doelstellingen en het
intersectoraal denken dat essentieel is
voor een geïntegreerde aanpak zoals bij
de Broedplekken, nu al vaak gerealiseerd
wordt in het lokale beleid. Het lokale
beleid heeft op dit vlak vaak meer kennis
van de kansen en opgaven op het terrein
en kan sneller schakelen. Dit dient zeker
meegenomen te worden als een kracht om
mee de bovenlokale beleidsdoelstellingen
te realiseren.
143
1
De courante (sectorale) infrastructuurfondsen
staan momenteel in vele gevallen
al onder druk. Infrastructuur geraakt versleten,
de comfort- en duurzaamheidseisen
nemen toe en de demografische
evolutie (zeker in de centrumsteden) zorgt
voor tekorten in de infrastructuur, zoals
bijvoorbeeld de noodzakelijke inhaalbe-

B
Naar stimulerende én ondersteunende
procedures voor het realiseren van sociaalmaatschappelijke
infrastructuur
“Een project indienen vraagt veel energie voor welzijnswerkers
(en andere). We hebben sowieso al een personeelstekort.”
(Kenniscentrum Welzijn, Wonen, Zorg)
5
Aanvraagprocedures voor investeringen in infrastructuur
zijn vaak niet van de poes. En terecht, de publieke
middelen dienen weloverwogen te worden aangewend.
Maar voor vele organisaties is dit een stevige last boven de
uitvoering van de reguliere taken, niet in het minst als het
gaat over experimentele samenwerkingen en alternatieve
vormen van ruimtegebruik zoals die bij de Broedplekken
worden nagestreefd. Hoe kan het beleid zijn procedures
optimaliseren zodat die tegelijk voldoende ontzorgend en
stimulerend zijn?
145
In vele sectoren bestaan hiertoe ondersteunende instanties,
zoals het Kenniscentrum WWZ voor de zorg, de
Ambrassade bij het jeugdwerk, Kunstenpunt bij cultuur,
de bouwmeesters, en vele anderen … In het licht van de
realisatie van meer sociaal-maatschappelijke infrastructuur
kunnen deze actoren allicht hun krachten bundelen
ter ondersteuning.
De projectoproep Broedplekken leidde in elk geval al tot
enkele aanbevelingen voor de ondersteuning van subsidie-aanvragers
voor hun infrastructuurdossier bij deze
expertise.

146
B.1 Een laagdrempelige call for interest
of een voorbereidende subsidie als eerste
stap
Om te vermijden dat organisaties zich te
pletter lopen in te ambitieuze plannen of
te complexe procedures, of er bij gebrek
aan expertise zelfs niet aan durven te
beginnen, strekt het tot aanbeveling om
een projectoproep te starten met een Call
for interest zoals bij de projectoproep
Broedplekken. Bij een dergelijke laagdrempelige
eerste stap, kunnen de noden
op het terrein sneller opgehaald worden,
en worden de vragen tot ondersteuning bij
de volgende stappen duidelijk.
Het toekennen van een subsidie voor een
voorbereidende studie geeft de actoren de
kans beter te formuleren wat hun noden
zijn, en daar waar die tegemoetkomen aan
de toekenningscriteria van een subsidiekanaal,
zal dit het volgende dossier voor
infrastructuursubsidies versterken en de
slaagkansen verhogen. Een voorbereidende
studie kan ook tot het inzicht leiden dat
het projectopzet of de geplande samenwerking
nog niet rijp is om een infrastructuurdossier
te dragen.
B.2 Matchmaking ter verkenning van het
netwerk van organisaties
Naar aanloop van de indiening van
subsidiedossiers werd tijdens het traject
Broedplekken met de kandidaten (tussen
ruimte-aanbieders en ruimte-vragers) een
matchmaking oefening gedaan, waarin
het begeleidende team de verschillende
organisaties aan elkaar koppelde.
B.3 Ondersteuning voorafgaand aan de
indiening van een dossier
“Het indienen van een dossier vergt veel
tijd en expertise. Zonder de laagdrempeligheid
van de projectoproep Broedplekken,
en zonder de ondersteuning van
experten, hadden we wel willen maar
waarschijnlijk niet kunnen indienen” (getuigenis
van een van de Broedplekken)
Naar aanloop van de indiening van dossiers
werd begeleiding voorzien door het
onderzoeksteam op vraag van de Vlaamse
Overheid. Experten in specifieke domeinen
(architectuur, organisatiemodellen,
juridische en zakelijke aspecten) namen
deel aan begeleidingssessies. Dit met als
resultaat meer kwalitatieve dossiers en
daardoor ook een hoger slaagkanspercentage
van de dossiers.
B.4 Intervisiesessies na toekenning van
de subsidie
Na de toekenning van de subsidies werd
bij de projectoproep Broedplekken
opnieuw een begeleidingstraject aangeboden.
Via intervisie-sessies presenteren
de Broedplekken aan elkaar de voortgang
van het opzetten van de broedplek, kan
men leren van elkaars ervaringen en krijgt
de administratie voeling met het proces
en een update van de stand van zaken van
de realisatie van de infrastructuur en zijn
ondersteunende werking. De methode en
het resultaat van deze intervisies kan je
terugvinden in hoofdstuk 2.
Een matchmaking zou ook een inventariserende
oefening kunnen zijn, die de
noden in het veld beter in kaart brengt
en dus gaandeweg de impact kan groter
maken. Niet enkel de voortrekkers dienen
extra vooruitgeduwd te worden, ook daar
waar de kiemen nog niet volledig ontsproten
zijn, moet ruimte gemaakt worden
voor ontwikkeling van nieuwe dynamieken.

C
Naar een betere koppeling tussen stenen en
mensen op het terrein
7
C.1 Ruimte maken voor ondersteunende
broedplek-rollen
De Broedplekken staan open voor meerdere
(partner)organisaties en actoren uit
de buurt. Dit vergt de introductie van
(nieuwe) ondersteunende rollen zoals
een conciërge, verbinder, coördinator, …
Wanneer Broedplekken meerdere organisaties
huisvesten op dezelfde plek is er
nood aan een persoon die instaat voor de
belangen van de gedeelde infrastructuur
en de verbanden tussen mensen en werkingen.
Het transitietraject ‘Leven, leren
en werken 2050’ van de Vlaamse Overheid
spreekt over ‘plekwerkers’, die actief verbindingen
leggen tussen de dynamieken in
de wijk en de organisaties die actief zijn in
gelijkaardige experimenteerruimtes voor
sociale innovatie.
Het beleid stimuleert in principe het
meervoudig ruimtegebruik van de publieke
infrastructuur. Het ontwerp van
decreet over open scholen verplicht het
openstellen van scholen na de schooluren
en in de weekends, maar houdt er geen
(of minstens onvoldoende) rekening mee
dat dit extra administratief, logistiek en
andere soorten van extra werk met zich
meebrengt.
6
Toch is hiervoor al her en der kennis
samengebracht. Slim Gedeeld is een
project van de Verenigde Verenigingen
in samenwerking met het beleidsdomein
Onderwijs. Inspirerende goede praktijkvoorbeelden,
(kant-en-klare) modeldocumenten,
(lokale) tips en tricks helpen om
het openstellen van schoolinfrastructuur
te faciliteren voor scholen, lokale besturen
en verenigingen. Het sleuteldragersysteem
lost één van de meest voorkomende
knelpunten op bij het openstellen van
schoolinfrastructuur. Het is een systeem
waarbij mensen die actief zijn in de sociale
economie ingeschakeld worden als
‘sleuteldragers’. In Antwerpen opent een
sleuteldrager samen met de gebruiker de
infrastructuur, overloopt en controleert de
afspraken, is bereikbaar in geval van nood
en sluit de zaal veilig af.
Dit is echter slechts één aspect. Bij infrastructuur
voor gedeeld en meervoudig
ruimtegebruik dient dus ook de ondersteuning
voor extra personele middelen
te worden voorzien. Anders loopt de
werking vast, en schiet de investering in
de infrastructuur zijn doel voorbij.
C.2 Subsidies voor werking en voor
infrastructuur in doelgerichte gevallen
laten samengaan.
In huidige beleid van de meeste sectoren
is het vaak zo dat er andere subsidiekaders
ontwikkeld zijn voor werkingen, dan
diegene die voorhanden zijn voor infrastructuur.
Deze scheiding van middelen is
echter een van de meest genoemde obstakels
om Broedplekken te realiseren. Want
de aanvullende personele middelen om
een broedplekwerking te ondersteunen
worden pas pertinent als de infrastructuurmiddelen
gegarandeerd zijn, terwijl
147

met het binnenhalen van infrastructuurmiddelen
meestal geen werkingsmiddelen
meekomen. Tegelijk is het niet geloofwaardig
om in een aanvraagdossier voor
werkingsmiddelen ruimte voor een broedplekwerking
op te nemen, als er nog geen
zicht is op infrastructuur om die werking
te huisvesten. In deze patstelling bevinden
zich vele innovatieve organisaties met een
broedplek-potentieel.
Her en der experimenteren subsidiegevers
met combinaties van middelen voor
werking en voor infrastructuur. Bij de projectoproep
voor Leerecosystemen van het
Departement WSE, kan bij de werkingsmiddelen
een groot deel forfaitaire kosten
opgenomen worden, waarmee organisaties
een (aanzet voor een) fonds voor infrastructurele
ingrepen kunnen opbouwen.
148
Omgekeerd zou het goed zijn bij infrastructuurfondsen
een hoger percentage
diensten en personele middelen toe te
staan in het geval van aanvullende sociaal-ruimtelijke
ambities, teneinde tijdens
het proces van infrastructurele ingrepen
de optimalisatie van de werking, en de
kloof naar meer structurele werkingsmiddelen
vanwege de broedplekwerking te
kunnen overbruggen.

D
Naar een leeromgeving voor sociaalmaatschappelijke
infrastructuur
9
In hoofdstuk 4 worden een reeks sociaal-ruimtelijke
bouwstenen ontwikkeld, die Broedplekken kunnen
hanteren om ruimte te geven aan hun ambities. Deze
set aan tools laat meervoudig ruimtegebruik en organiseren
van verschillende programma’s toe. De sociaal-maatschappelijke
infrastructuur is toegankelijk en
opent zich voor nieuwe publieken, nieuw programma
en nieuwe samenwerkingen. Maar dat vraagt een specifiek
beheer- en organisatiemodel. Nieuwe vormen van
ruimtedelen vragen dan om een nieuw afsprakenkader
en financieel model. En hoe definieer je een gedeelde
missie of zit je een gedeeld programma op? Specifieke
expertise dus die niet iedereen in huis heeft en die soms
zelfs nog maar in beperkte mate is ontwikkeld.
10
Het is daarom belangrijk dat de lessen die pioniers op
het vlak van het realiseren, activeren en beheren van
sociaal-maatschappelijke infrastructuur trekken en
de expertise die ze opbouwen, gedeeld kan worden.
Een platform van kennisdeling en een programma van
intervisies, samen met een leeraanbod voor andere
geïnteresseerde actoren en overheden zou een vermenigvuldiging
van kennis over het realiseren en beheren
van sociaal-maatschappelijke infrastructuur kunnen
bewerkstelligen. Een experimenteerruimte voor nieuwe
types projecten, met aandacht voor ruimtelijke en organisatorische
aspecten.
149
En toch is iedere Broedplek anders, met een andere
missie, ander partnerschap, andere dynamieken in de
eigen lokale context, die zorgen dat sociaal-maatschappelijke
infrastructuur steeds maatwerk is. Het komt er
dus op aan een leeromgeving te ontwikkelen waarin
betrokken actoren zich de Broedplekken-aanpak eigen
kunnen maken, gewezen worden op kansen en opgaven,
die ze dan toetsen aan de eigen doelstellingen en de
eigen context. Geen toolbox dus met een stappenplan
van A tot Z, maar een set aan aandachtspunten en
mechanismen, ingrediënten en kooktechnieken voor
telkens weer een ander recept, op smaak gebracht met
de ‘couleur locale’.

150
© Bryan Herrezeel

151

Broedplekken Partners
Broedplek Cultureghem
Cultureghem
Kuregem Boxing academy
SAAMO
FilterCaféFiltré
Brede School Kureghem
Molenbeek Rebels Basketball
Pool is Cool
MUS-E Belgium
Broedplek Danscentrumjette
Danscentrumjette
Labolobo
TOOP - MPC Sint Franciscus
Broedplek Hovenier
De Overmolen
BBJJA
School zonder Racisme
Vlaamse dienst Speelpleinwerk
Federatie Marokkaanse
Verenigingen (FMV)
Familiehulp
GC De Platoo
Ligo-Brusselleer
Broedplek Ket&Co
Gemeentebestuur Sint-Jans-
Molenbeek
GBS Ket&Co
Labolobo
De Molenketjes
D’Broej Centrum West
Brede School Molenbeek
Maks
Broedplek Globe Aroma
Globe Aroma
Terra Nova
Pigment
The Kitchen
CTLB
De Overmolen
Broedplek Hoofdstedelijke
Kunstacademie
Hoofdstedelijke Kunstacademie
MetX
AIF+
Broedplek Jeugdhuis Aximax
Jeugdhuis Aximax
GC Ten Noey
Circus Zonder Handen
Basisschool Ten Nude
Broedplek Kuumba
Kuumba
Internationaal Comité
Fora
De Overmolen
Broedplek Track
LabNorth
Academie Sint-Lukas Brussels
#BXLNord
GC Ten Noey
Rebelle
Sew4Life
Gemeente Sint-Joost-ten-Node
LaFourna
Broedplek Liga voor
Mensenrechten
Liga voor Mensenrechten
FMDO
La Ligue
Broedplek Passa Porta
Passa Porta
Klankverbond
Broedplek Walter Werkt
Walter Werkt
MUS-E Belgium
Experten begeleidingsdagen
Lucas Devolder, Constructlab
Bert De Bakker, Constructlab
Evi Swinnen, Timelab
Paul Steinbrück, Pooliscool
Pieter Van Damme, Impact
Laura Muyldermans, Architect
Jan Laute, Dear Pigs
Marie Vanderghote, Broei
Maarten Van Den Driessche, Ugent
Jolien Naeyaert, KULeuven
Bert Gellynck, 1010
Stuurgroep
Pieter Van Camp, VGC cel Stedenbeleid
Caroline Englebert, VGC cel Stedenbeleid
Kristiaan Borret, Brussels Bouwmeester
Frederik Serroen, Team Brussels Bouwmeester
Stijn De Vleeschouwer, Team Vlaams
Bouwmeester
Jeroen Dries, Kenniscentrum WWZ
Eline Vermeersch, Departement Werk en Sociale
Economie
Geert Leemans, Departement Onderwijs en
Vorming
Anne-Sophie Verheyen, Departement Cultuur,
Jeugd en Media
Heidi Van Eetvelt, GO! onderwijs
Christophe Cousaert, Departement Welzijn,
Volksgezondheid en Gezin, VIPA
Stijn Boons, Sport Vlaanderen
Marjolein van Poppel, Sport Vlaanderen
Jeroen Belmans, Sport Vlaanderen