Vijf doorbraakprojecten voor energiewijken

Gids voor de versnelling van de
energietransitie in stadswijken
en dorpskernen
VIJF
VOOR
DOORBRAAK-
PROJECTEN
ENERGIE-
WIJKEN

INLEIDING
VIJF DOORBRAAKPROJECTEN
2
8
NARRATIEVEN
A
Openbare gebouwen als ankerpunten van een wijkstrategie
1 INTERACTIEVE KAART, Limerick
2 RUIMTE VOOR BUURTINITIATIEVEN, Barcelona
3 WIJKDYNAMIEK ALS SOKKEL, Vilvoorde
4 GEDEELD ZONNEDAK, Rotterdam
5 KADER VOOR ENERGIEDELEN, Brussel
14
B
Iedereen aan boord voor duurzame appartementsgebouwen
6 VERTROUWEN OPBOUWEN, Rotterdam
7 TOEWERKEN NAAR MEDE-EIGENAARSCHAP, Brussel
8 RENOVATIECOACHES, Antwerpen
9 TIJDELIJKE WARMTEPOMPEN, Antwerpen
24
C
Het emissievrije bouwblok
10 ERFGOEDRENOVATIE, Brugge
11 BEO-VELD IN HET BOUWBLOK, Gent
12 GEDEELDE WARMTE-INFRASTRUCTUUR, Wenen
13 ROLLEND FONDS, Gent
34
D
Versnellen in de verkaveling
14 RENOVATIEONDERSTEUNING, Genk
15 BUURTBATTERIJ, Oud-Heverlee
16 BUURTHUB, Rotterdam
17 GEDEELDE INVESTERING, Genk
18 BREDE RENOVATIESTRATEGIE, Leuven
42
E
Uitwisselingen in de multifunctionele buurt
19 CARTOGRAFIE VAN HET WIJKPOTENTIEEL, Gent
20 COÖPERATIEVE AANPAK, Gent
21 COMBINATIE VAN WARMTEBRONNEN, Leuven
22 BUURTKRACHT, Brugge
23 RESTWARMTENET, Mortsel
24 CASCADEREN VAN WARMTE, Antwerpen
52
LIVING LABS & EXPERIMENTEN
64

INLEIDING
gericht op deze vier werkvelden neemt snel toe. De community van
ondernemende lokale overheden, energiebedrijven, coöperaties en
burgerinitiatieven groeit in hetzelfde tempo. En het beleidskader
dat elke gemeente zal verplichten om een concreet, stapsgewijs
energietransitieplan voor de bebouwde omgeving te ontwikkelen,
wordt momenteel afgerond in het Europees Parlement (Europese
Energie-Efficiëntierichtlijn). We staan vandaag op een kantelpunt.
De toekomst begint hier!
In 2050 draaien onze stadswijken en dorpskernen op groene en hernieuwbare
energiebronnen en zijn alle woningen goed geïsoleerd.
Het zijn gezonde leefomgevingen waar de straten omgetoverd zijn
tot ontharde en weelderig beplante sociale ruimtes die helpen bij het
reguleren van de temperatuur. Auto’s en bakfietsen staan verzameld
in de mobiliteitshub, waar opladen en delen worden gefaciliteerd.
Halverwege de jaren 2020 werd een doorbraak in de energietransitie
bereikt, toen steden een wijk-per-wijkbenadering omarmden
en gedeelde energie-infrastructuur tot absolute prioriteit maakten.
Het potentieel van daken (voor elektriciteitsproductie) en van
bodem, rioolwater, rivieren en kanalen (als warmtebronnen) werd
geactiveerd in wijkenergieprojecten. Investeringen in lokale sociale
dynamieken en buurtcentra laten bewoners en ambtenaren toe tips
en tricks te delen en samen te werken aan energiemaatregelen, renovatiepakketten
en toekomstplannen voor de wijken. Dit betekende
een volgende fase in het ontzorgen en in de actieve deelname aan
de energietransitie. De voorbije 25 jaar konden alle huishoudens –
inclusief die met beperkte financiële middelen – aantakken op een
kostenefficiënt en flexibel energiesysteem en zagen ze hun wijk een
sprong maken in levenskwaliteit.
Dit klinkt momenteel misschien als een verre droom. Maar onze
bebouwde omgeving is de drijvende kracht en de sleutel om deze
energie- en klimaatvisie werkelijkheid te maken. De bebouwde
omgeving is verantwoordelijk voor 35% van alle energiegerelateerde
broeikasgasemissies. Die moeten we verminderen met 40% in de
komende 25 jaar. Dit vereist gelijktijdige actie op vier fronten: het
veranderen van ons gedrag en consumptiepatronen, het verbeteren
van de energieprestaties van alle huizen en andere gebouwen, ze
aansluiten op 100% hernieuwbare warmtebronnen en het maximaliseren
van lokale elektriciteitsproductie (zon, wind). We zijn vandaag
bijna halverwege de jaren 2020. Het aantal lokale experimenten
2
GROEIEND BEWUSTZIJN, MAAR TRAGE VOORTGANG
De veranderingen die nodig zijn voor de energietransitie hebben
invloed op het dagelijks leven van een breed scala aan bewoners
en levensstijlen. Het belang van energie in het leven van mensen
wordt steeds duidelijker. Kijk bijvoorbeeld naar de energiecrisis
en de exploderende energierekeningen die mensen van alle generaties
hebben gemobiliseerd om op straat te komen en steun te
eisen. Tegenwoordig maken mensen zich steeds meer zorgen over
Energieprestatiecertificaten (EPC’s) die van invloed zijn op de waarde
van hun woning. Maar het feit dat het bewustzijn en de impact toenemen,
betekent niet dat mensen een duidelijk idee hebben van hoe
ze kunnen handelen. Welke oplossingen zijn het meest geschikt voor
hun specifieke situatie, hoe ver moeten ze gaan met de renovatie van
hun woning, van wie moeten ze advies en voorstellen aanvaarden en
volgen? Veel huiseigenaren beschikken ook niet over de financiële
middelen om energie-efficiëntiemaatregelen uit te voeren. Niet elk
gebouw heeft de juiste fysieke kenmerken om zijn eigen energie op
te wekken, zoals ruimte voor geothermische boringen of een ideale
dakoriëntatie voor zonnepanelen. De energietransitie van onze
bestaande wijken en dorpskernen is inderdaad complex en multidimensionaal.
En de sociale en financiële capaciteit, de kennis en de
mogelijkheden zijn ongelijk verdeeld.
Om de overgang van de huidige situatie naar de visie voor 2050 te
maken, moeten we deze obstakels aanpakken en overwinnen. En
liefst zo snel mogelijk! Vandaag loopt de bebouwde omgeving achter
in de energietransitie. Om fossielvrij te zijn tegen 2050, moeten we
95.000 woningen per jaar renoveren, of beter nog, elf woningen per
uur! Hoe versnellen we en beginnen we met het implementeren van
de noodzakelijke transitiegolf? Hoe mobiliseren en cultiveren we
in onze dorpen en steden voldoende capaciteit om het voortouw
te nemen in de energietransitie? Welke concrete maatregelen, projecten
en ondersteuningsmechanismen moeten we prioriteit geven
om de transformatie van onze gebouwde omgeving te stimuleren
en niemand achter te laten? We zullen onze collectieve creatieve
capaciteit nodig hebben om van grote uitdagingen naar een
golf van concrete, werkbare acties over te gaan.
3

ONTZORGEN, WONING PER WONING…
Vlaanderen richt zich vandaag op het ontzorgen en stimuleren
van een huis-per-huis-energietransitie, bestaande uit renovatiemaatregelen
en de installatie van zonnepanelen en warmtepompen.
Regulering, one-stop shops en steunmaatregelen bevorderen
individuele actie van huiseigenaren. Dit leidt tot een eerste golf van
energie-efficiëntiemaatregelen en private elektriciteits- en warmteproductie.
Vandaag zien we in bijna elke straat dat verschillende
huishoudens stappen hebben gezet in de energietransitie. Maar we
zien ook dat de buren hun enkelglasramen niet hebben vervangen,
het dak of de gevel niet hebben geïsoleerd. De rokende schoorsteen
laat zien dat het huis nog steeds wordt verwarmd met fossiele
brandstoffen. De huidige stimuli bereiken alleen huishoudens die
al in staat zijn om de investeringen vooraf te betalen. Het vereist
immers aanzienlijke investeringen om een huis of appartement op
een niveau van energie-efficiëntie te brengen dat de vervanging
van de stookolie- of gasboiler door een (duurdere) warmtepomp
mogelijk maakt. Het huidige ondersteuningsmechanisme slaagt
er onvoldoende in om diegenen te helpen die zich dit niet kunnen
veroorloven, of diegenen die een huis huren of voor andere, zoals
bijvoorbeeld sociaaleconomische uitdagingen staan.
LIVING LABS & EXPERIMENTS
1. Georgian quarter,
Limerick, IE
2. Citizens Asset Program,
Barcelona, ES
3. Zennelab,
Vilvoorde, BE
4. Delfshaven Energie Coöperatie,
Bospolder-Tussendijken, Rotterdam, NL
5. Nos Bambins, Ganshoren,
Brussel, BE
6. De Verbindingkamer, Gijsingflats,
Rotterdam, NL
7. SunSud,
Brussel, BE
8. Linkeroever,
Antwerpen, BE
9. Tijdelijke Warmtepompen,
Linkeroever, Antwerpen, BE
10. De Schipjes,
Brugge, BE
11. Standaard Muide,
Muide-meulestede, Gent, BE
12. Smart Block Geblergasse,
Wenen, AT
13. Dampoort KnapT OP!,
Gent, BE
10
22
14. Stebo,
Genk, BE
15. Buurtbatterij,
Oud-heverlee, BE
16. Zelfregiehuis,
Rotterdam, NL
17. oPEN lab,
Genk, BE
18. Tuinwijk Ter Elst,
Leuven, BE
19. Muide-meulestede,
Gent, BE
20. Nieuwe dokken,
Gent, BE
21. Vaartwarmte Marie Thumas,
Leuven, BE
1
22. Buurtkracht, Sint Gillis,
Brugge, BE
23. Warmte verzilverd,
Mortsel, BE
2
24. Warmtenet Noord,
Antwerpen, BE
11 19 20
13
12
16
4 6
24
8
9 23
3
5 7
21
18
15
14
17
Vandaag wordt de energietransitie georganiseerd en ervaren als een
persoonlijke last en winst, eerder dan als een gedeelde uitdaging en
kans. De huis-per-huisstrategie beperkt zich tot de energiebalans en
-waarde van elke individuele wooneenheid en ze activeert of verbindt
de investeringen in de energietransitie niet met de verbetering van
de levenskwaliteit, comfort of sociale dynamieken in de alledaagse
leefomgeving. Vanuit technisch oogpunt dragen individuele warmteen
elektriciteitsproductiesystemen niet bij aan het meest flexibele
en kostenefficiënte energiesysteem: grotere systemen op het niveau
van een bouwblok, appartementencomplex of wijk vereisen minder
vermogen en staan toe om verschillende energiebronnen te combineren.
Als we iedereen willen laten deelnemen aan de energietransitie
terwijl we toekomstbestendige en flexibele energiesystemen realiseren,
moeten we aanvullende strategieën voor ontzorging activeren.
4
… EN DANKZIJ COLLECTIEVE ENERGIEPROJECTEN
In heel Europa wordt getimmerd aan methodieken om de uitdagingen
van de energietransitie op wijkniveau aan te pakken, waarbij
individuele en collectieve acties worden gecombineerd. Deze aanpak
zorgt voor een betere afstemming tussen energieaanbod en -vraag en
bevordert de implementatie van verschillende collectieve technische
oplossingen op wijkniveau. Het gaat onder meer om decentrale geothermiesystemen,
collectieve zonnedaken (PV) of gedeelde buurtbatterijen.
Deze overwinnen obstakels zoals het gebrek aan individuele
ruimte voor lokale energieproductie, en ze verhogen de efficiëntie
van de elektriciteits- en warmtesystemen, zowel technisch als op
vlak van kostprijs. Dit gaat hand in hand met de ontwikkeling
van diverse financiële ondersteuning en beleidskaders, zoals 5

premies die collectieve renovatie en energiesystemen aanmoedigen
en financiële modellen die sociaaleconomische verschillen tussen
bewoners overbruggen. Op die manier ontstaan er nieuwe vormen
van collectieve organisatie en aanpak: van sociale dynamieken (het
opbouwen van gedeelde waarden op wijkniveau, het delen van kennis)
tot nieuwe eigendomsstructuren (zoals lokale energiecoöperaties,
energiegemeenschappen) en vormen van actieve participatie
(burgergroepen die deelnemen aan het formele besluitvormingsproces).
Zo wordt de energietransitie een gedeelde uitdaging in plaats
van een persoonlijke last. En nog belangrijker: het is een kans om ook
sociale cohesie en dynamieken, sociaaleconomische ontwikkeling
en levenskwaliteit in onze stadswijken en dorpskernen te versterken.
Een meer collectieve aanpak maakt het mogelijk om te kiezen voor
de meest energie- en kostenefficiënte systemen, terwijl meerdere
maatschappelijke winsten worden geactiveerd.
EEN OPERATIONEEL KADER: VIJF DOORBRAKEN
Zijn deze vijf type-projecten recepten? Neen, elke specifieke plek
vraagt om een project dat is aangepast aan de lokale omstandigheden.
Het activeren van de opgebouwde lessen die worden verzameld
in deze en andere publicaties vereist meer dan het selecteren en
toepassen van bepaalde bouwstenen. Het is niet de heel concrete
uitwerking, maar wel de onderliggende logica en samenhang van
elk van deze energieprojecten die in vele contexten kunnen worden
ingezet. Dwars doorheen de vijf energieprojecten formuleert en
gebruikt deze gids daarom ook een operationeel kader waarmee
ook u uw lokale energieprojecten kunt opzetten. Vanuit een analyse
en vergelijking van de vele experimenten stellen we vast dat
geïntegreerde energieprojecten enkel kunnen worden gerealiseerd
wanneer ze gelijktijdige en samenhangende doorbraken realiseren
op vijf verschillende fronten:
VIJF OPKOMENDE ENERGIEDOORBRAAKPROJECTEN
Is dit slechts een mooie theorie of kunnen we al concrete en praktische
voorbeelden zien van dergelijke ontzorgingsstrategieën via
collectieve projecten? Ja, dat kunnen we! Verschillende innovatieve
experimenten en living labs in Vlaanderen en andere delen van
Europa bieden ons een rijk palet aan inzichten en doorbraken. Bij het
doorzoeken van de vele en diverse experimenten, identificeren we
vijf opkomende energieprojecten die overeenkomen met typische
delen van onze steden en dorpen:
SOCIAAL
JURIDISCH
geïntegreerde
energieprojecten
BELEIDSMATIG
A
B
C
D
E
Openbare gebouwen als ankerpunten voor een wijkstrategie
Iedereen aan boord voor duurzame appartementsgebouwen
Het emissievrije bouwblok
Versnellen in de verkaveling
Uitwisselingen in de multifunctionele buurt
FINANCIEEL
TECHNISCH
De verschillende experimenten leveren de bouwstenen om de puzzel
te leggen voor elk van deze vijf geïntegreerde ‘type-projecten’. Dat
is wat deze gids doet: ze documenteert inspirerende praktische
lessen en werkmethoden en integreert ze in vijf duidelijke projectstrategieën.
Deze gids heeft tot doel om lokale initiatiefnemers te
stimuleren en in staat te stellen de energietransitie in hun dorpen
en steden te initiëren, te leiden of te begeleiden. Maar ze is ook een
uitnodiging om voor de vijf energieprojecten structureel ruimte te
maken in ons innovatiebeleid, in onze beleidsaanpak en in de ontzorging
(lokaal en bovenlokaal). Die inzet is een belangrijk vliegwiel
voor de verdere ontwikkeling en uitrol van deze (en andere) energieprojecten
in elk van onze steden en gemeenten, net zoals dat het
geval is bij de huis-per-huisbenadering.
Om het belang van deze doorbraakfronten en hun onderlinge afhankelijkheden
te illustreren, wordt elk van de vijf type-projecten en elk
van hun bouwstenen geanalyseerd door deze lens. Dit stelt u in staat
om dit kader te gebruiken bij het opzetten van concrete projecten
in uw wijk, dorp of stad. En dit onthult ook de ontzorgingsstrategieën
en beleidskaders die nodig zijn om de energietransitie aan te
pakken als een collectieve inspanning, met meerdere maatschappelijke
voordelen. We zijn halfweg de jaren 2020 en kijken uit naar
een verdere vermenigvuldiging van deze vijf energieprojecten
6 richting 2050! ●
7

Openbare gebouwen als
ankerpunten voor een wijkstrategie
A
KENMERKEN
– Openbare gebouwen
bevinden zich meestal
centraal in een wijk, omgeven
door residentiële bebouwing.
– Openbare gebouwen hebben
vaak een groot dak en/of
buitenruimte beschikbaar.
– Openbare gebouwen
hebben meestal een
specifiek, voorspelbaar
energieritme: scholen zijn
bijvoorbeeld voornamelijk
op weekdagen in gebruik,
terwijl ze ’s avonds, in het
weekend en op feestdagen
geen energie verbruiken.
Bejaardentehuizen
hebben een constante (en
eerder hoge) energie- en
warmtevoorziening nodig.
Ziekenhuizen vereisen een
hoge energievoorziening,
maar hebben constant een
overschot aan warm water
beschikbaar.
– Openbare gebouwen hebben
een publiek karakter: ze
worden gebruikt door een
gemeenschap, er heerst
al een vorm van collectief
eigendom.
URGENTIE Het potentieel voor
energieproductie en renovatie is ongelijk
verdeeld in onze wijken en samenleving. Het
delen van ruimte, infrastructuur, energie,
renovatiekosten, kennis en inspanningen
kan de aanzet zijn om dit potentieel gelijker
te verdelen. Maar de kaders om dit te doen
staan nog niet op punt. Openbare gebouwen
kunnen dienen als ankerpunten en hefboom
van nieuwe collectieve projecten.
DOOR-
BRAAK-
PROJECTEN
KENMERKEN,
URGENTIE
KANSEN 9
EN
VIJF
KANSEN Wanneer een lokale overheid
eigenaar is van een gebouw of nauw
betrokken is bij het beheer ervan, is ze in
staat hoge ambities en een langetermijnvisie
te implementeren. Een investering in extra
infrastructuur kan ook ten goede komen
aan de omliggende buurt of het beschikbaar
stellen ervan kan ruimte bieden aan
maatschappelijke organisaties. Openbare
gebouwen kunnen voorbeeldprojecten
worden en tonen hoe ambitieuze energieen
renovatieprojecten worden uitgevoerd
als proeftuinen voor nieuw financieel,
energetisch of sociaal beleid.
9

Iedereen aan boord voor duurzame
appartementsgebouwen
B
Het emissievrije bouwblok
C
KENMERKEN
– Appartementsgebouwen
zijn over het algemeen al
behoorlijk energiezuinig door
hun relatieve compactheid
ten opzichte van het aantal
wooneenheden.
– In een appartementsgebouw
is er al een zekere mate
van organisatie aanwezig
om collectieve beslissingen
en werkzaamheden te
ondersteunen en te maken:
de syndicus, de RME (raad
van mede-eigendom) en
de VME (vereniging van
mede-eigenaars). Hoewel
deze organen niet altijd
optimaal functioneren of
nog niet klaar zijn voor
een ambitieuze taak als
de energietransformatie,
vormen ze wel een startpunt
voor overleg.
– In een appartementsgebouw
kan al een collectief
verwarmingssysteem
aanwezig zijn (maar
dat is niet altijd het
geval), wat relatief
eenvoudig kan worden
omgeschakeld naar een
collectieve hernieuwbare
warmtebron of installatie.
URGENTIE Veel appartementsgebouwen
werden gebouwd in de jaren 1960 en
1970 en worden nu geconfronteerd met
problemen in hun structuur en binnenklimaat:
slechte isolatie, betonrot, vocht, schimmel.
Nieuwe huisvestingsnormen stellen
hogere eisen op het vlak van binnenruimte,
daglichttoetreding, brandveiligheid en
buitenruimte. De interventies om hieraan
tegemoet te komen, kunnen een hefboom
zijn voor een geheelrenovatie van het
appartementsgebouw.
KANSEN Appartementsgebouwen
hebben hun eigen logica, die vaak over
het hoofd wordt gezien in regelgeving en
ondersteunings- en financieringsregelingen.
De maatregelen en regelgeving focussen
sterk op de individuele woning als Vlaamse
standaard. In appartementsgebouwen
is er echter geen andere optie dan de
collectieve. Zo worden ze interessante
testomgevingen voor een gezamenlijke
aanpak, waar uiteindelijk van kan worden
geleerd op andere niveaus zoals de straat,
het bouwblok of de wijk.
KENMERKEN
– Bouwblokken bestaan
vaak uit rijhuizen uit de
negentiende en twintigste
eeuw, die beschermd zijn
of een bepaalde waarde
hebben als architecturaal
erfgoed of ensemble.
– Zowel de woningen als hun
bewoners kennen een grote
diversiteit. Sommige huizen
zijn perfect georiënteerd
naar de zon, andere zijn
volledig ingesloten. Jonge,
goed opgeleide gezinnen
wonen naast nieuwkomers
of oudere koppels die al hun
hele leven in de wijk wonen.
– Binnen een bouwblok zijn
de onderlinge afstanden
kort. Een micro-warmtenet
in de binnenplaats van een
bouwblok vereist relatief
weinig lengte aan leidingen
om alle huishoudens te
bereiken.
URGENTIE De negentiende- en twintigsteeeuwse
gordels van onze steden zijn
dichtbebouwd, vaak met rijen individuele
woningen. Ze zijn toe aan vernieuwing, maar
de verschillende eigendomsvormen (eigenaarbewoners,
huurders, sociale woningen),
het (beschermde) erfgoed en de kleine
binnenruimtes maken dit een uitdagende taak.
Momenteel richten beleidsmaatregelen zich
op individuele renovaties en energiesystemen,
wat leidt tot een ruimtelijke en sociale
kloof tussen buren die wel of niet kunnen
renoveren. De schaal van het bouwblok kan
een interessant niveau zijn om een meer
collectieve benadering te verkennen.
KANSEN Het bouwblok is een beheersbaar
niveau om lokaal geproduceerde
warmtesystemen op lage temperatuur
te testen, samen met de bijbehorende
collectieve renovatie. Experimenten in
binnenkoeren en tuinen leiden tot lessen die
later toegepast kunnen worden in openbare
straten, pleinen en parken. Deze geleidelijke
transformatie-aanpak heeft het potentieel om
uit te monden in een volledige wijkstrategie.
10 11

Versnellen in de verkaveling
D
Uitwisselingen in de
multifunctionele buurt
E
KENMERKEN
– Verkavelingen bestaan
meestal uit grotere huizen
met een lagere dichtheid.
Ze zijn vaak rond dezelfde
periode gebouwd, wat
resulteert in een meer
homogene en volledig
residentiële omgeving.
– De typische verkaveling
trekt financieel sterkere
huishoudens aan die op
zoek zijn naar een rustige,
groene woonomgeving.
Maar veel verkavelingen zijn
ook gebouwd door sociale
huisvestingsmaatschappijen
en in sommige gevallen later
(gedeeltelijk) verkocht aan
particuliere eigenaren.
– De grotere schaal van
de huizen biedt ruimte
voor de installatie van
energiemaatregelen, zowel
binnen (technische ruimte,
warmtepomp), op het dak
(zonnepanelen of PVT-
panelen) als in de tuinen
(BEO-veld).
URGENTIE Hoewel de effecten van de
energietransitie hier minder merkbaar zijn,
zijn verkavelingen belangrijke spelers in
de transitie van de gebouwde omgeving.
Vrijstaande, grotere huizen zijn minder
energiezuinig, hun ligging buiten de stad
vergroot de afhankelijkheid van auto’s en
hun ruimtebeslag heeft een grotere impact
op ecosysteemdiensten. Het transformeren
van (goed gelegen) verkavelingen tot meer
energiezuinige wijken kan meerdere van deze
uitdagingen tegelijk aanpakken.
KANSEN Verkavelingen zullen vanwege
de lage dichtheid van mogelijke afnemers
hoofdzakelijk beroep moeten doen op
individuele systemen. Collectieve winsten
zullen op andere niveaus worden gezocht:
het delen van een wijkidentiteit, opslag of
speelplaatsen voor kinderen. Verkavelingen
kunnen experimenten worden voor het
combineren van de energietransitie met
gemeenschapsvorming.
KENMERKEN
– Binnen wijken zijn er
altijd verschillende
energieproductie- en
consumptiepatronen
van gebruikers, naast
verschillende potentiële
energiebronnen.
– Binnen wijken zijn er altijd
verschillende stromen en
systemen: van energie, afval,
water en mobiliteit, die
van elkaar gebruik kunnen
maken.
– De meeste wijken zullen
nooit volledig tegelijk
transformeren. Er zullen
geleidelijke golven van
renovatie zijn, van nieuwe
energiesystemen en van
wisselende wijkdynamieken.
URGENTIE De verschillende behoeften en
mogelijkheden binnen bestaande buurten
zijn ongelijk verdeeld. Het potentieel voor
energiemaatregelen wordt bijvoorbeeld
beïnvloed door de oriëntatie van de daken, de
aanwezigheid van tuinen voor geothermische
sondes of beschikbare technische ruimtes
voor een warmtepomp, die sommige huizen
wel hebben en andere niet. Uitwisselingen
tussen gebouwen met een hoog en een laag
potentieel kunnen deze onevenwichtigheid
oplossen, maar de huidige kaders missen een
structurerende en uitvoeringsgerichte logica
om de verschillende potenties met elkaar te
verbinden.
KANSEN Een belangrijke opportuniteit
binnen het Vlaamse landschap is de
nauwe verwevenheid van industrie en
woongebieden. De energievraag en -potentie
van deze zones zijn vaak complementair.
Door op een juiste manier gebruik te maken
van deze nabijheid en diversiteit, kunnen deze
contrasten omgezet worden tot synergieën.
– De meeste verkavelingen
hebben grote of zelfs
overgedimensioneerde
open ruimtes en ruimte voor
mobiliteit, die herontworpen
kunnen worden.
12
13

A
OPENBARE
GEBOUWEN ALS
De stedelijke omgeving in Vlaanderen en België is dicht bezaaid
met openbare gebouwen zoals scholen, overheidskantoren,
sociale woningen, bibliotheken of gemeenschapscentra. Veel van
deze gebouwen worden niet optimaal benut of zijn aan renovatie
toe. Ze kunnen een belangrijke rol spelen in het creëren van
energiewijken door lokale renovatieprojecten te versnellen
of ruimte te bieden voor het delen van energie. Daken van
scholen kunnen worden gebruikt voor collectieve zonnepanelen,
onverharde zones van parken of straten kunnen dienen voor
geothermische boringen en woningen kunnen zich aansluiten
op de warmtepomp van een nieuw stadhuis. Hoewel het delen
van energie een veelbelovende strategie is, bestaan er vandaag
nog veel onduidelijkheden over de regelgeving, met name rond
nettarieven en vergoedingen voor opgewekte energie. Bovendien
verschilt de regelgeving tussen de verschillende regio’s in België.
Omdat energiedeling nog in haar kinderschoenen staat, is er een
grote behoefte aan duidelijkheid in de regelgeving.
ANKERPUNTEN
VAN EEN
WIJK-
STRATEGIE 15
15

Openbare gebouwen zijn eigendom van
de overheid en dat maakt ze tot geschikte
plekken voor experiment. Die experimenten
kunnen dienen als startpunt voor bredere
wijkstrategieën. Openbare gebouwen worden
op die manier vaandeldragers van de ambitieuze
klimaatdoelstellingen.
Lokale en bovenlokale overheden spelen een sleutelrol
in het activeren van openbare gebouwen als
hefboom voor energieprojecten.
De eerste stap is het in kaart
brengen van alle openbare
gebouwen 1 . De inventaris
beschrijft hun huidige gebruik
en toekomstig potentieel en
geeft aan welke gebouwen
eerst gerenoveerd worden.
De gebouwen die prioriteit
hebben voor energieprojecten
worden gemarkeerd.
De renovatie van deze openbare gebouwen is een aanleiding om
ook eigenaren binnen hetzelfde bouwblok te betrekken bij
de renovatieprojecten. Op die manier komen burgers meer
te weten over belastingvoordelen en renovatiepremies,
bespreken ze hoe ze samen kunnen werken en beslissen
ze om zich aan te sluiten bij de renovatiegolf. Het patrimonium
wordt via een oproep naar gebruikers 2
gedeeltelijk beschikbaar gesteld aan
gemeenschapsprojecten en
lokale organisaties, zodat
niet alleen publieke en private
organisaties er gebruik van
kunnen maken.
P
P
C
1
INTERACTIEVE KAART, +CitiesXChange, Limerick
Publieke gebouwen als hefboom om de wijkstrategie te versnellen
In een van haar eerste experimenten gebruikte de stad Limerick een
overheidsgebouw als startpunt voor de renovatie van de omliggende
gebouwen. Nadat dit succesvol bleek, organiseerde het stadsbestuur
een uitgebreide enquête bij bewoners en eigenaren om de algemene
interesse en bereidheid voor renovatie te peilen. De input diende als
basis om te bepalen welke volgende gebouwen collectief gerenoveerd
konden worden. Om de ontwikkeling van de energiewijk verder te coordineren,
is een interactieve kaart gepubliceerd waarop het volledige
historische centrum van de stad in 3D te zien is. Op de kaart wordt
een energiesimulatie uitgevoerd voor alle gebouwen, waarbij zowel
hun huidige energieverbruik als het effect van een grondige renovatie
getoond worden. Openbare gebouwen zijn gemarkeerd als mogelijke
startpunten voor dergelijke initiatieven.
BELEIDSMATIG, TECHNISCH
16
2
RUIMTE VOOR BUURTINITIATIEVEN, Citizen Assets Program, Barcelona
Van publiek erfgoed naar gemeenschappelijke stedelijke activa
BELEIDSMATIG, SOCIAAL
Het Citizen Assets Program vertrekt van het idee dat openbare infrastructuren
en diensten gedeelde hulpbronnen of commons kunnen
worden. Dit houdt een nieuwe vorm van samenwerking in tussen lokale
overheden en burgerinitiatieven, waarbij lokale verenigingen het recht
krijgen om onderbenutte openbare ruimtes te gebruiken voor hun
activiteiten. Het startpunt van dit nieuwe beheer is een uitgebreide
catalogus van het publiek beheerd patrimonium. Een interne stadsdienst
coördineert vervolgens de overdracht van deze ruimtes aan
non-profitorganisaties. De beslissingen worden genomen op basis van
voorgestelde projecten, hun connectie met de locatie, de sociale impact,
democratische en participatieve aspecten van het project en de zorg
voor sociale interacties en het milieu.
17

Later kunnen deze organisaties, op basis van een
ondersteuningspakket 3 door de stadsdiensten, de
energieprojecten verder ontwikkelen en vormgeven. Om die
ondersteuning te bieden en deze projecten te begeleiden,
voorziet de lokale overheid extra capaciteit. Het aantal
energieprojecten en wijkdynamieken in buurten groeit zo
snel aan. Een nieuw energieprogramma van de stad ondersteunt
het delen van energie op het niveau van hele bouwblokken.
Lokale energiecoöperaties plaatsen binnen dit programma
bijvoorbeeld zonnepanelen op de daken
van scholen. Omdat scholen meestal
grote dakoppervlakken hebben,
zijn ze erg geschikt voor grote
PV-installaties. Bovendien verbruiken
scholen voornamelijk energie
overdag, terwijl ze in het
weekend en tijdens vakanties
vaak leeg staan.
3 WIJKDYNAMIEK ALS SOKKEL, Zennelab, Vilvoorde
Renovatiestrategieën vanuit buurtopbouwwerk
Als gevolg van de vastgoeddruk in de hoofdstad trekken veel mensen
naar de Vlaamse rand. Onder hen zijn er veel ‘noodkopers’, mensen
die net genoeg financiële middelen hebben om een woning te kopen,
maar niet genoeg om die woning, die vaak in zeer slechte staat is, te
renoveren. Vanuit een tijdelijk buurtcentrum, de Loods, werkt Zennelab
aan een breder sociaal-ruimtelijk project dat de wijkdynamiek versterkt
en het eigenaarschap van bewoners over de toekomst van hun wijk
vergroot. Door de inzet op de wijkdynamiek groeit een vertrouwen
tussen burgers onderling en ten aanzien van de Loods, Zennelab en
zelfs de lokale overheid. Dat vertrouwen is een cruciale springplank
voor een van de belangrijke werven: het ondersteunen van noodkopers
bij hun renovatie. Aan de sociale dynamiek wordt een technische
ondersteuning gekoppeld. De financiële draagkracht wordt versterkt
door middel van een noodkoopfonds, subsidies en renovatieleningen.
De noodkopers stappen zo mee in een collectief verhaal en aanpak
binnen de bouwblokrenovatie. Het werken vanuit vertrouwen leidde
tot een renovatiegraad van circa 30%, zowat driemaal meer dan bij
SOCIAAL, FINANCIEEL
andere ontzorgingsprojecten.
18
19

De energiecoöperatie en haar leden investeren samen in
de PV-installatie. In ruil voor het beschikbaar stellen van
haar dak ontvangt de school groene energie. De overtollige
energie wordt aan het net verkocht, wat een financieel
rendement oplevert voor de coöperatie. Een deel van de
inkomsten gaat naar de coöperanten die mee investeerden
in de installatie. Een ander deel komt terecht in een
wijkinvesteringsfonds
4 dat duurzame lokale projecten in
de buurt ondersteunt.
Buurtbewoners hebben ook de mogelijkheid om vrijwillig deel
te nemen aan het energiedeelproject door als coöperantverbruikers
5 lid te worden van de coöperatie. In plaats van
een financieel rendement verbruiken de deelnemers zelf de
opgewekte stroom.
Dit werd mogelijk doordat
de overheid een
duidelijk kader uitwerkte
voor het betalen van
nettarieven binnen de
energiegemeenschap.
4
GEDEELD ZONNEDAK, Delfshaven Energie Coöperatie, Rotterdam
Winsten delen met de buurt
5
KADER VOOR ENERGIEDELEN, Nos Bambins, Brussel
Een van de eerste energiegemeenschappen in Brussel
De Delfshaven Energie Coöperatie is een Rotterdamse wijkcoöperatie
die verschillende PV-installaties in de wijk Bospolder-Tussendijken beheert.
Een deel van de opbrengst van deze installaties gaat naar een
buurtfonds, waardoor het energieproject een positieve impact heeft op
de lokale gemeenschap. Buurtbewoners en lokale organisaties kunnen
voorstellen indienen voor duurzame projecten die gefinancierd worden
via dit buurtfonds. De raad van bestuur van de coöperatie maakt een
selectie van de voorstellen en beheert de projecten. Het buurtbudget
is al gebruikt om een schoolplein te vergroenen en een educatief programma
over duurzaamheid te organiseren voor kinderen in de buurt.
In 2020 werden 122 zonnepanelen geïnstalleerd op het dak van
kleuter- en basisschool Nos Bambins in Ganshoren. De installatie
wordt beheerd door een energiegemeenschap, die opgericht is om
de opgewekte stroom te delen. De gemeenschap bestaat uit zes
buurtbewoners en de gemeente, die eigenaar is van het schoolgebouw.
Via Brussel Leefmilieu nam ook het Gewest deel aan het consortium
achter het project. Samen met de energieregulator stelden
ze een vrijstelling van de regelgeving op om het experiment mogelijk
te maken. Door vraag en aanbod te combineren en elektriciteit te
delen, kunnen meer mensen profiteren van hernieuwbare energie.
FINANCIEEL, SOCIAAL
20
FINANCIEEL, JURIDISCH, BELEIDSMATIG
21

1. IN KAART BRENGEN VAN ALLE OPENBARE GEBOUWEN
A
3. ONDERSTEUNINGSPAKKET
P
P
C
5. COÖPERANT-VERBRUIKERS
2. OPROEP NAAR GEBRUIKERS
4. WIJKINVESTERINGSFONDS
Openbare gebouwen
als ankerpunten voor
een wijkstrategie

IEDEREEN
AAN BOORD
VOOR
DUURZAME
B
De stadsuitbreidingen in de jaren 1960 leidden tot de bouw van
appartementsgebouwen die nu een integraal onderdeel zijn van
onze stedelijke omgeving. Deze middelhoge tot hoge gebouwen
huisvesten een diverse bevolking. Ook de eigendomsstructuur van
deze woningen is zeer gevarieerd, waarbij sommige gebouwen
volledig in handen zijn van sociale woningmaatschappijen, terwijl
andere een mix hebben van eigenaar-bewoners en huurders.
De meeste appartementen scoren redelijk goed op het vlak van
energieverbruik, zelfs als ze nog niet gerenoveerd zijn. Dit komt
doordat de wooneenheden vaak kleiner zijn dan vrijstaande
huizen en ze minder oppervlakte aan de buitenschil hebben,
waardoor warmteverliezen beperkter zijn. Daarnaast hebben
ze verschillende indirecte voordelen. Het compact stapelen van
woningen zorgt voor een veel beperkter ruimteverbruik met
minder nood aan verharding. Daarnaast bevinden appartementen
zich vaak in dichtbevolkte stedelijke gebieden, waardoor het
gemakkelijker is om gebruik te maken van openbaar vervoer en
andere duurzame mobiliteitsoplossingen. De afgelopen decennia
hebben de meeste van deze gebouwen al een of meerdere
kleine opknapbeurten doorgemaakt. Nu is de tijd rijp voor
een grondige renovatie.
EPC
EPC
APPARTEMENTS
-GEBOUWEN
25

In eerste plaats komt het erop aan om de verschillende
bewoners en eigenaars van een appartementsgebouw te
leren kennen. Een samenwerking tussen de lokale overheid
en een burgerorganisatie kan bijvoorbeeld helpen om
vertrouwen 6 op te bouwen en het energievraagstuk
openlijk te bespreken met de bewoners.
Op die manier kan men inzicht
krijgen in hun behoeftes, vragen
en urgenties. De alledaagse
bekommernissen van bewoners
liggen vaak ver af van
de grote ambities van
de energietransitie.
Structurele problemen, betonrot en de noodzaak om
balkons en gevels aan te passen aan veiligheidsnormen en
regelgeving, creëren een zekere urgentie. Ook de nood
om over te schakelen op duurzame warmtebronnen kan
aanleiding zijn voor een grondige renovatie. Het betrekken van
alle eigenaars en bewoners bij een renovatieproject is vaak
een uitdaging. Zelfs met een vereniging van mede-eigenaars
(VME) is het besluitvormingsproces complex. Bewoners en
huurders hebben vaak uiteenlopende financiële middelen,
wat het proces bemoeilijkt. Ook verschilt de motivatie
voor een collectief renovatieproject vaak binnen hetzelfde
gebouw, afhankelijk van de locatie van het appartement.
Appartementen die grenzen aan een zijgevel of onder het
dak liggen, verliezen meer warmte dan appartementen die
aan alle zijden ingesloten zijn. In Vlaanderen en België zijn er
vandaag reeds een aantal instrumenten en experimenten die
het collectieve renovatietraject in VME’s ondersteunen.
Deze kunnen de springplank zijn voor een structureel kader
en bijbehorende steunmaatregelen.
26
6
SOCIAAL
VERTROUWEN OPBOUWEN, De Verbindingskamer, Rotterdam
Buren en projecten verbinden
De Verbindingskamer is een sociale organisatie die bruggen bouwt
tussen bewoners van de Gijsingflats en het renovatieteam, maar ook
tussen de bewoners onderling. De eerste stap was een huis-aan-huisronde
door de blokken, waarbij nog geen concrete vragen werden
gesteld, maar bewoners werden begroet met bloemen om een eerste
contact te leggen. Dit eenvoudige gebaar opende deuren die anders
nooit geopend zouden zijn. Deze eerste momenten van verbinding
vormden de basis voor het opzetten van een bewonersnetwerk. Pas
in een tweede fase, toen er wekelijks bewonersbijeenkomsten werden
gehouden, werd het energievraagstuk onderdeel van het gesprek. Dit
gebeurde geleidelijk: in eerste instantie werden dringende zorgen zoals
vocht of energierekeningen aangepakt. Pas later in het project werden
de vraag naar renovatie en de behoeften en wensen van de bewoners
meegenomen in de gesprekken.
27

Dit is vooral belangrijk voor gezinnen in minder bevoorrechte
situaties. Als zij niet worden betrokken, bestaat het risico
dat alleen diegenen die het zich kunnen veroorloven toegang
krijgen tot energiecomfort en hernieuwbare energie. In veel
grootschalige renovatieprojecten hebben bewoners het gevoel
dat de renovatie boven hun hoofden gebeurt in plaats van
samen met hen. Lokale organisaties of gemeenschapscentra
bieden daarom een traject aan dat bewoners in staat stelt te
leren over de noodzaak, de kansen en de te maken keuzes.
Dit laat hen toe om een steeds actievere positie in te nemen
in de transitie. Een organisatie die
vertrouwen geniet, kan
stapsgewijs bouwen aan
een gevoel van mede-
eigenaarschap 7
bij bewoners.
Om de renovatie van appartementsgebouwen te versnellen,
worden er strategieën ontwikkeld die eigenaars en bewoners
ondersteunen. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor
renovatiecoaches 8 . Soms zijn dit medewerkers van de lokale
overheid, soms zijn ze actief vanuit middenveldorganisaties.
Ze gaan van deur tot deur en ondersteunen de bewoners
met technische oplossingen en financiële omkadering.
Ook maken ze de koppeling tussen de nodige interventies in
het gebouw en grotere transformatieplannen op stads- of
wijkniveau. Om bewoners aan boord
te krijgen, is een verbetering van de
woonkwaliteit in de appartementen
doorslaggevend. Een complete
renovatie biedt mogelijkheden voor
nieuwe of grotere terrassen of
voor grotere ramen die meer licht
binnenlaten. Als scharnierpunt tussen
bewoners en ontwerpers kunnen de
coaches deze wensen integreren in
de plannen.
JAAR 1-5 JAAR 6-10 JAAR 10-20
7
TOEWERKEN NAAR MEDE-EIGENAARSCHAP, SunSud, Brussel
Sociale cohesie en energie-initiatieven versterken elkaar
Samen met de bewoners van een sociaal huurblok in Brussel doorliep
City Mine(d) een traject dat uiteindelijk leidde tot de installatie en het
collectief beheer van een PV-installatie op het dak. De opgewekte elektriciteit
wordt in eerste instantie gebruikt om de elektriciteitskosten
van de gemeenschappelijke ruimtes te verlagen. Energieoverschotten
bieden huurders de kans om hernieuwbare elektriciteit te gebruiken
aan een lager tarief dan voorheen. City Mine(d) organiseerde ook
workshops waar huurders leerden hoe ze optimaal gebruik kunnen
maken van zonne-energie, waardoor ze energie konden besparen.
Tegelijkertijd versterkten de workshops de sociale cohesie tussen de
bewoners. Er ontstond een soort collectief eigenaarschap over zowel
de energieproductie als de gemeenschap binnen het gebouw. Het resultaat
was onder andere de oprichting van het ‘SunSud Comité’, dat de
bewoners vertegenwoordigt bij het beheer van hun energie-installatie.
8
RENOVATIECOACHES, Linkeroever, Antwerpen
Verzoenen van de behoeften van bewoners en projectambities
De renovatiecoaches van de stad Antwerpen begeleiden alle betrokkenen
bij het complexe proces van een collectief renovatieproject. Ze
stellen een expertbureau aan dat verenigingen van mede-eigenaars
(VME’s) kan begeleiden bij verschillende renovatiemogelijkheden en
zoeken mee naar de subsidies die hieraan gekoppeld kunnen worden.
Ze vergemakkelijken gesprekken tussen eigenaars en energie-experts,
architecten en ambtenaren. Tijdens de discussies worden verschillende
renovatiescenario’s verkend en hun voordelen en nadelen besproken.
De coaches helpen bij het begrijpelijk maken van de vaak complexe
technische terminologie en regelgeving.
SOCIAAL
28
BELEIDSMATIG, SOCIAAL
29

De coaches stippelen samen met de VME en experts het
proces en de strategie voor de renovatie uit. Ze ontwikkelen
een masterplan op schaal van het gebouw. Het is een
langetermijnstrategie voor de nodige werkzaamheden die
opgedeeld kan worden in een reeks behapbare en haalbare
stappen. Samenwerkingen worden geformaliseerd tussen
eigenaars, bewoners, overheden, experts, bouwbedrijven
en middenveldorganisaties. De coaches helpen minder
kapitaalkrachtige eigenaars bij het vinden van de juiste financiële
ondersteuning, zodat ook zij mee in het project kunnen stappen.
Ze zoeken bijvoorbeeld mee naar groene leningen of wijzen de
weg naar subsidies en andere steunmaatregelen.
Niet alleen de gebouwschil van de
appartementsgebouwen wordt vernieuwd,
ook de energiebron waarmee ze verwarmd
worden, wordt vervangen. Er wordt gekeken
naar de mogelijkheden van energieproductie
op wijkniveau. In een ‘wijkenergieplan’ worden
duurzame energiebronnen geïdentificeerd,
haalbaarheidsstudies uitgevoerd om
specifieke technische oplossingen
te onderzoeken en wordt een
plan opgesteld voor
een gefaseerde
uitvoering.
Verschillende
stadsdiensten
bundelen hun
krachten om
hun toekomst-
plannen, concrete
projecten en hun timing
op elkaar af te stemmen.
30
Ondanks deze planmatige aanpak volgen de renovatiestrategieën
van appartementsgebouwen hun eigen logica en timing. Zo
kan het zijn dat er een hoge urgentie is voor de renovatie van
appartementsgebouwen, terwijl het geplande stadswarmtenet
zich nog in de ontwikkelingsfase bevindt. Dit stelt de eigenaars
binnen het gebouw voor een dilemma. Moeten ze investeren
in een nieuw verwarmingssysteem op fossiele brandstoffen,
hun eigen warmtepomp installeren, of moeten ze enkele jaren
wachten tot ze kunnen aantakken op het warmtenet? De eerste
twee oplossingen zijn duurder op de lange termijn, en
leiden ertoe dat eigenaars minder geneigd zijn
om zich aan te sluiten op het warmtenet,
eens dit er ligt. Ze hebben immers
zojuist zelf geïnvesteerd in een ander
verwarmingssysteem. Dit heeft op zijn
beurt een invloed op de haalbaarheid
van het warmtenet, omdat het aantal
mogelijke aansluitingen daalt. In dit geval
kunnen tijdelijke oplossingen binnen een
langetermijnstrategie 9 soelaas bieden.
9
TIJDELIJKE WARMTEPOMPEN, Linkeroever, Antwerpen
Planningskloven overbruggen
In de Antwerpse wijk Linkeroever zijn veel modernistische flatgebouwen
uit de jaren 1960 en 1970 dringend aan renovatie toe. Zowel
de gebouwschil als de verwarmingssystemen hebben het einde van
hun levensduur bereikt. Tegelijkertijd plant de stad de uitrol van een
warmtenet op schaal van dit stadsdeel. Het probleem is dat de gebouwen
snel een oplossing nodig hebben en niet kunnen wachten tot het
warmtenetwerk over vijf jaar operationeel is. Om deze kloof te overbruggen,
worden tijdelijke warmtepompen ingezet. Het zijn mobiele
units op containerformaat die worden aangesloten op gerenoveerde
appartementencomplexen. Ze voorzien de gebouwen van fossielvrije
warmte totdat de aansluiting op het warmtenetwerk is gerealiseerd.
Daarna kunnen de mobiele warmtepompen eenvoudig naar een ander
gebouw worden verplaatst om hetzelfde proces te herhalen.
TECHNISCH, BELEIDSMATIG
31

EPC
B
VME
8. RENOVATIECOACH
JAAR 1-5 JAAR 6-10 JAAR 10-20
EPC
9. TIJDELIJKE OPLOSSING BINNEN LANGETERMIJNSTRATEGIE
7. GEVOEL VAN MEDE-EIGENAARSCHAP
6. VERTROUWEN
Iedereen aan boord
voor duurzame
appartementsgebouwen

C
HET
-VRIJE
BOUWBLOK
EMISSIE
Historische gebouwen en architectuur geven identiteit aan onze
steden en woonomgevingen. Vaak zijn die gebouwen beschermd
of onderhevig aan strikte regelgeving, zodat het verbeteren
van hun energie-efficiëntie een complexe uitdaging vormt.
Kenmerkende bakstenen gevels, prachtige glas-in-loodramen en
houten kozijnen dragen allemaal bij aan het karakter van onze
steden en willen we graag behouden. De renovatie van dergelijke
gebouwen is echter vaak complex en kostbaar. Ingrepen mogen
langs de buitenzijde vaak niet zichtbaar zijn, waardoor renovaties
een grote impact hebben op de binnenruimtes. Maar ook oudere
arbeiderswoningen of klassieke rijwoningen maken deel uit van ons
historisch patrimonium. Ze hebben vaak beperkte binnenruimtes
en plafondhoogtes, wat weer andere uitdagingen met zich
meebrengt. Ook het integreren van hernieuwbare energiebronnen
in bestaande gebouwen is een grote uitdaging. Vaak is er te
weinig ruimte voor nieuwe installaties, waardoor zonnepanelen,
warmtepompen of vloerverwarming moeilijk te installeren zijn.
Dit leidt er vaak toe dat eigenaars investeren in beperkte (maar
nog steeds dure) maatregelen, zoals het vervangen van het dak
of raamkozijnen, in plaats van een totaalrenovatie. Bovendien
zijn deze buurten vaak bewoond door verschillende soorten
bewoners, variërend van oudere koppels die er hun hele leven
hebben gewoond, tot nieuwkomers die worden aangetrokken
door de unieke kansen van stedelijke omgevingen. Zowel voor
lokale overheden
als eigenaren is het
van cruciaal belang
om een strategie
te hebben om
de renovatie
van dergelijke
gebouwen te
versnellen.
35

Een ‘bouwblokstrategie’ grijpt de specifieke kansen van
deze omgeving aan vanuit een collectieve aanpak: het
delen van infrastructuur en kosten en het bieden van een
gestructureerde aanpak voor renovatie en energieproductie.
Een aanpak op bouwblokniveau laat toe om stapsgewijs te
werken. Zo vormen de collectieve systemen per bouwblok
op termijn een groter warmtenet.
Het erfgoedvraagstuk en het bewaren en versterken van
kenmerkende gebouwtypes en ensembles in onze steden
en dorpen vraagt om technologische innovaties. Nieuw
onderzoek leidt tot innovatieve isolatiematerialen en
-technieken, die een goede energieprestatie combineren
met weinig of geen visuele impact. Door clusters
van gebouwen in één keer te renoveren,
ontstaat ook de mogelijkheid om te
kiezen voor een collectieve installatie, in
in
plaats van een individuele installatie per
gerenoveerde woning. Op die manier is minder ruimte
nodig voor de installatie en krijgen we een betaalbaarder
en efficiënter warmtesysteem.
Zo’n geïntegreerde renovatiestrategie 10 laat toe om energieefficiëntie
en duurzame verwarming te verzoenen met de
stedenbouwkundige regelgeving voor de bescherming van
erfgoed en stads- of dorpsgezichten.
Verschillende scenario’s voor het delen van energie worden
onderzocht. Het delen van installaties biedt voordelen: het
is efficiënter om te bedienen en te onderhouden, het
totale benodigde vermogen is lager dan de som
van individuele installaties, en niet iedereen hoeft
dezelfde infrastructuurwerken uit te voeren.
Vanuit praktisch oogpunt betekent dit
bijvoorbeeld dat de logge machines
die nodig zijn voor het boren van
geothermische boorgaten slechts
eenmaal toegang nodig hebben tot
de binnenkant van het bouwblok.
De compacte schaal van het
bouwblok maakt energiedelen ook
interessanter: als gebouwen dichter bij elkaar
staan zijn er ook minder lange aan- en afvoerleidingen nodig.
Gedeelde warmte-infrastructuur 11 maakt het tegelijk mogelijk
om schommelingen in de energievraag op te vangen.
10 ERFGOEDRENOVATIE, De Schipjes, Brugge
Verzoenen van erfgoed en ambitieuze energiedoelen
TECHNISCH
De twaalf hospicewoningen in de Peterseliestraat werden meer dan
honderd jaar geleden gebouwd om onderdak te bieden aan minder
welgestelde schippers en dokwerkers. Door de jaren heen hebben de
huizen verschillende renovaties ondergaan, maar onlangs is er een
grootschalige renovatie uitgevoerd. De huizen zijn nu zo energiezuinig
mogelijk gemaakt met een collectief verwarmingssysteem, een
zonneboiler, een warmtenetwerk en een geavanceerd ventilatiesysteem.
Daarnaast zijn alle gevels gerestaureerd, zijn er nieuwe ramen
geplaatst en zijn de muren bekleed met speciale isolerende aerogelpleister.
Deze pleister maakt het mogelijk om historische gebouwen,
waarbij de beschermde buitenmuren niet kunnen worden aangepast,
toch te isoleren. De vloeren van de huisjes zijn geïsoleerd met speciale
vacuümisolatiepanelen. Het leerproces achter De Schipjes werd vergemakkelijkt
doordat de verschillende gebouwen eigendom zijn van één
enkele organisatie en op hetzelfde perceel liggen. Dit betekende dat het
delen van technische installaties zoals PV-panelen en een warmtepomp
kon worden onderzocht, zonder de juridische obstakels van gedeeld
eigendom of eigendomsgrenzen.
36
11 BEO-VELD IN HET BOUWBLOK, Muide-Meulestede, Gent
Gedecentraliseerde aanpak voor warmtenetten
In het living lab in de Gentse wijk Muide-Meulestede zijn hefboomprojecten
geselecteerd om de energietransitie op wijkniveau te realiseren.
Er wordt hiervoor gekeken naar warmtenetten op bouwblokniveau.
Telkens wordt een installatie voorzien waarop verschillende gebruikers,
waaronder ook bestaande individuele woningen, kunnen aansluiten.
Een voorbeeld hiervan is een grootschalig BEO-veld (Boorgat Energie
Opslag) onder het voetbalveld van de lokale sportvereniging. Om
voldoende energieafname te garanderen bij een BEO-project, wordt
er steeds gezocht naar een grote afnemer. In dit geval zal een sociale
woonwijk naast het voetbalveld op het systeem worden aangesloten,
zodat de haalbaarheid en rentabiliteit in de eerste fase is gegarandeerd.
Vervolgens kunnen ook private woningen aansluiten.
FINANCIEEL, TECHNISCH
37

Het voordeel van een aanpak op bouwblokniveau
is dat deze stapsgewijs kan worden uitgebreid
en vermenigvuldigd. Door met een
blok-per-
blokstrategie
12 te werken, verzoenen we een
behapbare projectomvang op schaal van
het bouwblok met grotere
stadsvernieuwingsambities
De aansluiting op een
warmtenet vereist in
de meeste gevallen een
renovatie van de individuele
woning. Voor minder
welgestelde gezinnen is
zo’n renovatie een grote
financiële uitdaging.
Om financiële steun te bieden aan huiseigenaren die zich
geen renovatie kunnen veroorloven, richt de gemeente in
samenwerking met publieke organisaties en instellingen een
rollend fonds 13 op. Het fonds verstrekt het kapitaal dat
nodig is voor de renovatie, met de afspraak dat dit op langere
termijn wordt terugbetaald, bijvoorbeeld wanneer het huis
over tien tot twintig jaar wordt verkocht. Op die manier kan
de overheid het geïnvesteerde kapitaal terugverdienen,
samen met een interest als gevolg van het
waardebehoud of waardestijging
van de woning. Het kapitaal kan
vervolgens opnieuw worden
geïnvesteerd in volgende
renovaties.
12
GEDEELDE WARMTE-INFRASTRUCTUUR, Geblergasse, Wenen
Geothermie met groeimarge in een bestaand bouwblok
FINANCIEEL, TECHNISCH, JURIDISCH
In de Geblergasse in Wenen zijn twee appartementsgebouwen gerenoveerd
en losgekoppeld van de gasvoorziening. In de binnenplaatsen
van de bouwblokken werden achttien geothermische sondes geboord
tot een diepte van 110 meter. Deze voorzien de appartementen van
warmte op lage temperatuur. De werken en installaties werden uitgevoerd
door een lokaal energiebedrijf dat zijn investeringen terugverdient
via de verkoop van warmte. Het systeem is zo ontworpen
dat het in de toekomst kan worden uitgebreid naar de omliggende
appartementsgebouwen. Omdat de nodige boringen en installaties al
zijn uitgevoerd in functie van een hogere capaciteit, hoeven de grootste
ingrepen niet opnieuw te worden gedaan bij de volgende renovatie.
Het project maakt via een sneeuwbaleffect een incrementele transitie
van de wijk mogelijk. Het project gaf aanleiding tot een uitgebreider
onderzoek naar het potentieel van dergelijke projecten door ÖGUT, het
Oostenrijks platform voor milieu en technologie. Uit dit onderzoek naar
een uitgebreid ‘anergienet’, een lokaal geothermisch warmtenet op
lage temperatuur, blijkt dat een groot deel van de stedelijke warmtevraag
kan worden voorzien via zulke systemen, tegen een vergelijkbare
prijs als het huidige gasnetwerk. Hiervoor zullen op termijn niet alleen
de binnenplaatsen van bouwblokken moeten worden gebruikt,
maar ook delen van het publieke domein. De wettelijke kaders
om dit mogelijk te maken, moeten nog worden ontwikkeld.
38
13
ROLLEND FONDS, Dampoort KnapT OP!, Gent
Toegang tot renovatie vergroten
Dampoort KnapT OP! is een initiatief van toenmalig OCMW Gent en stad
Gent. Het heeft tot doel om mensen die niet over voldoende financiële
middelen beschikken, toch de mogelijkheid te bieden hun woningen te
renoveren. Er is een rollend fonds opgezet waarmee het OCMW en stad
Gent geld investeren zonder terugbetalingstermijn. Het geïnvesteerde
bedrag wordt terugbetaald aan het fonds wanneer het pand wordt
verkocht of in geval van overlijden van de eigenaar. Vervolgens kan
de overheid weer andere mensen in dezelfde situatie ondersteunen.
In de eerste fase van het project werden tien huizen in een bouwblok
gerenoveerd. Elk betrokken gezin ontving een toelage van 30.000 euro.
FINANCIEEL, SOCIAAL
€€ €
39

13. ROLLEND FONDS
C
€
€
€
12. BLOK-PER-BLOKSTRATEGIE
x 100
11. GEDEELDE WARMTE-INFRASTRUCTUUR
Het emissievrije
bouwblok
10. GEÏNTEGREERDE RENOVATIESTRATEGIE

IN DE
D
VERSNELLEN
Vlaanderen behoort tot de meest dichtbebouwde regio’s van
Europa. Tegelijk ligt de bebouwing erg verspreid over het
territorium. Verkavelingen met vrijstaande of geschakelde
woningen met tuinen zijn typerend voor deze gebieden tussen
stadskernen en het echte platteland. De verspreide bebouwing
maakt het moeilijk om collectieve energiesystemen zoals een
warmtenet toe te passen. De afstanden tussen de woningen zijn
te groot, waardoor zo’n systeem niet efficiënt kan functioneren.
In deze wijken bestaat vandaag al een trend richting individuele
renovatiemaatregelen, met onder meer zonnepanelen,
warmtepompen en gebouwschilrenovatie. Toch heeft iedere
bewoner verschillende financiële capaciteiten, prioriteiten,
behoeften en vragen. De individuele aanpak maakt het moeilijk
om de kwaliteit van de maatregelen te evalueren, de voortgang
te monitoren of een samenhangende strategie te formuleren om
het transformatieproces te versnellen. De elektrificatie van deze
woon- en levenswijze leidt echter tot bijkomende uitdagingen.
Gezinswagens, die erg belangrijk zijn in deze verkavelingen,
zijn steeds vaker elektrisch. Woningen worden verwarmd met
individuele warmtepompen. Opgeteld leidt dit tot grote pieken
in de elektriciteitsconsumptie. Op andere momenten injecteren
zonnepanelen
belangrijke
hoeveelheden stroom
in de verouderde
netwerken,
VERKAVELING 43

wat leidt tot overbelasting en storingen. Het grondig isoleren
en luchtdicht krijgen van de grote villa’s is bovendien een
erg dure onderneming. Ook in deze gebieden is de huis-perhuisstrategie
dus niet erg efficiënt. Alternatieve vormen van
collectiviteit en ontzorging worden verkend om een aantal
van deze drempels weg te werken. Ze bieden bovendien
kansen om het gemeenschapsleven in de Vlaamse
verkavelingswijken te herdenken. De energietransitie biedt
mogelijkheden om buren opnieuw bij elkaar te brengen, de
identiteit van de wijk te versterken en de weginfrastructuur
te transformeren tot kwalitatieve publieke ruimtes.
Verkavelingen zijn meestal gekenmerkt door een grote
gelijkvormigheid. Vaak werd een stuk open ruimte in één
beweging verkaveld, waardoor de woningen grotendeels
van dezelfde leeftijd zijn.
In sommige gevallen
is die homogeniteit
bewaard gebleven,
maar vaak duiken
er verschillen op.
Sommige woningen worden nog steeds bewoond door de
oorspronkelijke bewoner-bouwers, terwijl andere al meerdere
keren van eigenaar zijn gewisseld. Terwijl sommige woningen
nog enkel glas hebben, zijn andere ondertussen grondig
gerenoveerd met isolatie, warmtepompen en zonnepanelen.
Deze verschillen ontstaan vaak door verschillen in financiële
mogelijkheden, door een gebrek aan ondersteuning, door een
taalprobleem of door een gebrek aan toegankelijke informatie
over renovatie en energiebesparende maatregelen. Om dit
probleem aan te pakken, beslist de gemeente om een lokale
organisatie in te schakelen die al actief is in de buurt. Ze helpt de
bewoners om door de ingewikkelde wereld van energieregels,
subsidies en technische oplossingen te navigeren.
Via deur-aan-deur renovatieondersteuning 14 geeft de
organisatie de bewoners een eerste inzicht in de nodige
maatregelen en legt ze uit welke subsidies en premies
beschikbaar zijn. Zodra bewoners bereidheid tonen om
minstens een van de voorgestelde interventies, zoals
een dakrenovatie of vervanging van de ramen, uit te voeren,
begeleidt de organisatie hen door het hele proces tot aan de
uitvoering. Op die manier worden bewoners die al overtuigd
zijn maar nog niet beschikken over de juiste tools of kennis,
gestimuleerd om hun woning te renoveren.
44
14 RENOVATIEONDERSTEUNING, Stebo, Genk
Ontzorgen en geleidelijke renovatie
In de wijk Waterschei in Genk bestaat er vaak een grote kloof tussen bewoners
en de overheid. Taal- en financiële drempels maken het nog moeilijker
om renovaties aan te pakken. Met een actieve informatiecampagne
wil sociale organisatie Stebo deze kloof overbruggen. Haar campagne
begint met het verspreiden van flyers en wordt gevolgd door aanwezigheid
op buurtactiviteiten en op plekken waar veel bewoners samenkomen
zoals parken en scholen. Vervolgens worden huis-aan-huisbezoeken
georganiseerd om elke bewoner te bereiken. Tijdens de gesprekken staat
renovatie niet meteen centraal, maar wordt geleidelijk aan besproken.
Als er interesse wordt getoond, wordt een vervolgafspraak gemaakt
om dieper in te gaan op de renovatievraagstukken.
BELEIDSMATIG, SOCIAAL
45

Het mobiliseren van individuele bewoners om actie te
ondernemen, is een eerste stap richting versnelling, maar
blijkt niet genoeg. Een strategie om de vermenigvuldiging
van individuele acties te ondersteunen, is het aanbieden
van collectieve energie-infrastructuur aan de hele buurt.
Een buurtbatterij 15 of gemeenschappelijke zonnepanelen
dienen als katalysator, waardoor hernieuwbare energie
lokaal kan worden geproduceerd, opgeslagen en gebruikt.
De energie die wordt opgewekt door een individuele
installatie dient in de eerste plaats voor eigen verbruik. Een
eventueel overschot aan energie wordt vervolgens efficiënt
opgeslagen in de buurtbatterij, wat overbelasting van het
lokale energienet voorkomt. Dit opent deuren naar nieuwe
vormen van samenwerking en solidariteit, waarbij
overtollige energie wordt gedeeld met bewoners
die geen eigen energiesysteem kunnen betalen.
Daarom worden huishoudens gestimuleerd om meer
zonnepanelen te installeren dan ze zelf nodig hebben,
bijvoorbeeld door
subsidies of een
vergoeding voor de
geproduceerde stroom.
Op die manier wordt energie benaderd als een
collectief vraagstuk. Dit schept nieuwe mogelijkheden
voor collectieve buurtvoorzieningen.
Een buurtenergiecentrum 16 dient als een hub
voor bewoners die informatie zoeken
over renovaties of ondersteuning nodig
hebben om energiemaatregelen in hun
huizen te voorzien.
15 BUURTBATTERIJ, Th!nk E, Oud-Heverlee
Collectieve infrastructuur voor energieopslag
Elektrische auto’s, warmtepompen en zonnepanelen leggen een steeds
grotere druk op het elektriciteitsnet in landelijke gebieden. Om overbelasting
van het net te voorkomen, heeft Th!nk E, met steun van de
Europese Commissie, de eerste wijkbatterij in Vlaanderen geïnstalleerd.
Deze batterij kan genoeg energie opslaan om negen gezinnen een dag
lang van stroom te voorzien. Wanneer er overdag veel zonne-energie
wordt opgewekt, slaat de batterij deze op, zodat ze ’s avonds kan
worden gebruikt wanneer mensen thuiskomen, hun elektrische auto
opladen en beginnen te koken.
TECHNISCH, JURIDISCH
46
16 BUURTHUB, Zelfregiehuis, Rotterdam
Integratie van buurtwaarde
SOCIAAL
Als onderdeel van de transformatiestrategie ‘BOTU 2028’ (opgemaakt
in 2018) is het gelijkvloers van een overheidsgebouw omgetoverd tot
een gemeenschapshuis. De burgercoöperatie ‘Delfshaven Coöperatie’
ondersteunt en faciliteert de werking van deze ruimte, waardoor de
echte drijfveren en initiatieven vanuit buurtbewoners kunnen komen.
De gesprekken richten zich op kwesties zoals zorg, economie en energie,
en de impact daarvan op hun leven. Binnen deze gedeelde ruimte
vinden kwetsbare groepen ruimte en steun om hun toekomst zelf mee
in handen te nemen, samen met experts en lokale beleidsmakers. Deze
vorm van ondernemerschap stimuleert de ontwikkeling van sociale
netwerken, politiek bewustzijn en economische onafhankelijkheid.
Door bewoners te empoweren geeft het hen ook de tools om andere
maatschappelijke uitdagingen aan te gaan, en bouwt het aan lokale
veerkracht en mede-eigenaarschap over de transitie van de wijk.
47

Het is ook de plek waar mensen kunnen aankloppen voor
solidariteitsinitiatieven, hun behoeften en vragen kunnen
bespreken, en samen kunnen werken aan een verbeterde
toekomst voor hun buurt. Hoge renovatiekosten vormen
een drempel voor de energietransitie. Gediversifieerde
subsidies en steunmaatregelen 17 kunnen renovatie breder
toegankelijk maken. Een publiek fonds kan bijvoorbeeld
een deel van de renovatiekosten op zich nemen, in
de vorm van subsidies of andere steunmaatregelen.
Tegelijkertijd werkt de gemeente aan een brede
strategie op wijkniveau.
50%
50%
De komende jaren zijn er infrastructuurwerken
gepland, zoals de vernieuwing van de riolering.
Dit biedt een kans om een het energievraagstuk
te integreren in de heraanleg van het
publiek domein 18 . Ingrepen zoals
rioleringswerken, de aanleg van een
warmtenet onder de straten of een
nieuw mobiliteitsplan, bieden immers de
mogelijkheid om de openbare ruimte
in de buurt opnieuw in te richten. Het
creëren van meer waterinfiltratie of
meer groene ruimtes om het hitteeilandeffect
te bestrijden, leidt tot een
meer duurzame en leefbare wijk. De
projecten worden in samenwerking met
de bewoners gepland en uitgevoerd,
zodat de transformatie kan
gebruikt worden als manier
om de gemeenschap te
versterken.
17 GEDEELDE INVESTERING, oPEN lab, Genk
Kosten en verantwoordelijkheid van renovatie delen
18 BREDE RENOVATIESTRATEGIE, Ter Elst, Leuven
Integratie van energie, duurzaamheid en erfgoed
FINANCIEEL
In Waterschei in Genk delen huiseigenaren de renovatiekosten met
de partners van het living lab. De huiseigenaren zorgen zelf voor het
isoleren van hun ramen, dak en muren. De partners van het living lab
financieren vervolgens een plug-and-play technische box met een
warmtepomp die rechtstreeks op de woning wordt aangesloten. Ook
het bijbehorende vloerverwarmingssysteem wordt door hen bekostigd.
Afgezien van een kleine jaarlijkse servicekost is deze installatie gratis.
Als wederdienst voor deze installatie zoeken de partners van het living
lab niet naar financieel rendement. In plaats daarvan stemmen de
huiseigenaren ermee in om gedurende een periode van vijftien jaar
de energiegegevens van hun huis te laten opvolgen en analyseren.
48
JURIDISCH, BELEIDSMATIG
In tuinwijk Ter Elst wordt de energierenovatie van de woningen gekoppeld
aan het behoud van erfgoed en andere duurzaamheidsmaatregelen,
zoals het ontharden van private en openbare ruimte en het
bestrijden van het hitte-eilandeffect. Door deze kwesties met elkaar te
verbinden, kunnen verschillende voordelen binnen één project worden
gerealiseerd, waardoor de financiële drempels voor veel bewoners
worden verlaagd. Een voorbeeld hiervan is het verwijderen van parkeerplaatsen
in voortuinen. Het schept extra leefruimte in voormalige
garages, biedt ruimte voor fietsenstallingen, maakt de installatie van
gedeelde warmtepompen mogelijk en zorgt voor een aanzienlijke ontharding
van de bodem.
49

14. DEUR-AAN-DEUR RENOVATIEONDERSTEUNING
50% 50%
D
17. GEDIVERSIFIEERDE SUBSIDIES EN STEUNMAATREGELEN
Versnellen in
de verkaveling
16. BUURTENERGIECENTRUM
18. INTEGREREN IN DE HERAANLEG VAN HET PUBLIEK DOMEIN
15. BUURTBATTERIJ

UIT-
WISSELINGEN
IN DE
MULTI-
FUNCTIONELE
E
BUURT
De schaal van de wijk biedt kansen om in te zetten op
uitwisselingen tussen energiebronnen en energiegebruikers.
De verschillende functies in een wijk hebben verschillende
verwarmings- en koelingsbehoeften, en dat op verschillende
tijdstippen van de dag. Terwijl woningen verwarming nodig
hebben, vragen kantoren vaak koeling. In en rond wijken bevinden
zich bovendien vaak verschillende warmtebronnen. Denk aan
restwarmte van industriële processen, warmte van rioolwater
of natuurlijke warmtebronnen zoals aardwarmte, aquathermie
of zonne-energie. Die kunnen worden geoogst en gedeeld met
aanpalende gebruikers. Anders dan elektriciteit kan warmte
immers niet over grote afstanden getransporteerd worden.
De mix van functies speelt een cruciale rol bij het optimaliseren
van energie-uitwisseling in een buurt. Voor een energiestrategie
op wijkniveau is het essentieel om een goed beeld te krijgen van
de types van warmtebronnen die in een buurt bestaan en de
functies die moeten worden bediend. Een ‘energiescan’ vormt
de basis om technische oplossingen uit te tekenen, na te denken
over de organisatie van warmte-uitwisselingen en modellen te
bedenken voor het eigendom van de bijbehorende infrastructuur.
Hiervoor zijn nieuwe rolverdelingen en samenwerkingen nodig
tussen overheid, burgers en private en civiele organisaties.
53

Muide Meulestede
waterwegen
publiek groen
autowegen
publiek privé-eigendom
openbaar domein
privaat domein
Verschillende steden in Vlaanderen en België starten projecten op
voor de duurzame renovaties van volledige wijken. Deze wijken
dienen als proeftuinen voor innovatieve oplossingen op het
gebied van warmte-uitwisseling en energiegemeenschappen.
Het gaat over de transformatie van oude
industriële terreinen naar nieuwe wijken
met diverse functies zoals wonen,
winkelen en werken. Maar ook
over bestaande woonwijken
met rijhuizen, (voormalige)
ateliers, buurtcentra,
scholen, sportvoorzieningen
en openbare ruimtes.
De basis voor elk
herontwikkelingsplan is een
gestapelde wijkkaart 19 .
Deze wijkkaart brengt de verschillende functies,
leeftijden van gebouwen en potentieel voor de
opwekking van warmte en elektriciteit in kaart.
Door deze verschillende lagen te overlappen en te
kruisen, kunnen mogelijke synergieën en verbindende
projecten in beeld worden gebracht.
Wanneer een of meerdere energie-uitwisselingsprojecten
geïdentificeerd zijn, wordt gezocht naar de meest passende
eigendomsstructuur en financieel model. De gemeente speelt
hierin een belangrijke rol. Soms neemt ze het initiatief en soms
ondersteunt ze de vorming van een lokale coalitie tussen de
netbeheerder, de projectontwikkelaar, het energiebedrijf en de
wijkorganisaties. Een lokale energiecoöperatie kan bijvoorbeeld
mede-eigenaar worden van het warmtenet. De bewoners
die lid zijn van deze
een deel van de
coöperatie bezitten dan
warmte-infrastructuur en
ontvangen een rendement
op hun investering.
Na een tijd verbreedt de
coöperatie haar werkveld.
Naast het leveren van warmte
neemt ze ook het beheer van
water- en afvalstromen op zich.
Op die manier ontstaat een circulaire
wijkcoöperatie 20 . Deze heeft niet alleen
het mandaat om energie te produceren, te
COOP
verdelen en te verkopen, maar neemt ook een rol
op als structurele partner in de transformatie
van de wijk.
19
CARTOGRAFIE VAN HET WIJKPOTENTIEEL, Muide Meulestede, Gent
In kaart brengen van de heterogeniteit van de wijk
De wijk Muide-Meulestede is een van de twee pilootprojecten ‘fossielvrije
wijken’ van stad Gent. In de eerste fase van het project is
er een studie uitgevoerd om mogelijke energie-scenario’s te onderzoeken.
Vervolgens wordt er een kaartanalyse gemaakt met vijf
relevante informatielagen: de geografische kenmerken van de wijk,
het energiepotentieel, de wijkdynamiek, een stakeholderanalyse en
een overzicht van geplande investeringen en infrastructuurwerken.
Dankzij deze kaartanalyse kunnen hotspots worden geïdentificeerd
waar potentiële energieprojecten voet aan de grond kunnen krijgen.
Daarnaast wordt duidelijk welke projecten op meerdere plekken voorkomen
en dus reproduceerbaar zijn. Drie projecten zijn geselecteerd
als hefboomprojecten.
20
COÖPERATIEVE AANPAK, De Nieuwe Dokken, Gent
Coöperatief beheer van energiesystemen
De Nieuwe Dokken in Gent is een woonwijk die gebouwd is op een
voormalig havenindustrieterrein. De warmte voor de 400 appartementen
wordt geleverd door het coöperatief beheerde warmtenet, dat
zijn energie haalt uit restwarmte van een nabijgelegen fabriek (66%)
en lokaal gerecupereerde rioolwarmte (33%). Daarnaast zijn er op
zoveel mogelijk gebouwen zonnepanelen geïnstalleerd. Dankzij een
wijkbatterij wordt er continu stroom geleverd aan gemeenschappelijke
warmtepompen en laadstations voor auto’s. Door een woning te kopen
in de Nieuwe Dokken, worden bewoners automatisch coöperant van de
lokale energie-infrastructuur. Ze delen in de winsten van de investering
in de vorm van lagere energieprijzen.
JURIDISCH, BELEIDSMATIG, TECHNISCH
54
JURIDISCH, FINANCIEEL, TECHNISCH
55

Zowel bestaande als nieuwe gebouwen worden verwarmd
met lokaal geproduceerde en duurzame energie. Na het in
kaart brengen van de verschillende aanwezige warmtebronnen,
presenteert het wijkenergiebedrijf een voorstel voor een
wijkwarmtenet met geschakelde lokale
energiebronnen 21 . Het warmtenet
maakt zowel gebruik van aquathermie,
geothermie als zonne-energie. Water in
de buurt wordt gebruikt voor warmte
en koeling. Zonne-energie voorziet
de installaties van elektriciteit. En de
thermische zonnepanelen maken
het mogelijk om aardwarmte te
regenereren: na een winterseizoen
brengt de zonnewarmte de
ondergrond weer op temperatuur.
Een groep bewoners komt samen om ideeën te formuleren
voor het versneld renoveren van alle woningen in hun buurt.
Ze richten een lokaal renovatiecomité 22 op. Met steun van
de gemeente helpt het comité bewoners bij het voorbereiden
van hun renovaties. Ze bundelen hun krachten om ook andere
verbeteringen in de buurt voor te stellen. Ze vinden een lokale
warmtebron en vragen aan de stad om te onderzoeken of het
mogelijk is om van daaruit een warmtenet uit te bouwen.
Lokale initiatieven kunnen een
krachtige hefboom vormen
om bestaande woningen en
voorzieningen aan te sluiten op
een warmtenet.
21 COMBINATIE VAN WARMTEBRONNEN, Vaartwarmte Marie Thumas, Leuven
22
Integratie van geothermie, aquathermie en zonne-energie
JURIDISCH, TECHNISCH
De oude Marie Thumas-fabriek ligt langs het kanaal net buiten het
stadscentrum van Leuven. Ze wordt herontwikkeld tot een gemengd
complex met woningen, winkels en culturele voorzieningen. Het
energieconcept voor de site integreert de vier natuurelementen in
de omgeving, en combineert die om de hoogst mogelijke efficiëntie
te bereiken. Warmte en koude worden gewonnen uit het kanaalwater.
Indien nodig kunnen lucht-lucht warmtepompen extra warmte leveren.
De ondergrond wordt gebruikt voor de opslag van warmte in de zomer,
die vervolgens in de winter kan worden gebruikt. Zonnepanelen leveren
de elektriciteit voor al deze systemen. Het systeem is ontworpen zodat
het later ook kan dienen als een energiehub waaraan extra gebruikers
en energiebronnen kunnen worden aangesloten. Om dit energieproject
te ontwikkelen en te beheren, richtten Kelvin Solutions, burgercoöperatie
ECoOB en stad Leuven een nieuw, lokaal energiebedrijf op,
‘Vaartwarmte’ genaamd.
56
SOCIAAL
BUURTKRACHT, Sint-Gillis, Brugge
Burgercollectief als startmotor voor wijkrenovatie
De buurtvereniging in de wijk Sint-Gillis, deel van het historische stadscentrum
van Brugge, benaderde haar stadsdiensten met de vraag hoe
ze hun wijk op een alomvattende manier konden verduurzamen, met
als doel om de eerste ‘klimaatwijk’ van Brugge te worden. De stad
schreef een verkenningsopdracht uit om de stappen te bepalen die
zowel de stad als de bewoners moeten nemen voor de transformatie tot
een fossielvrije buurt. De buurtvereniging ontving een burgerbudget
om te investeren in het ontharden en vergroenen van de omgeving,
regenwaterbeheer, elektrische deelmobiliteit en groepsaankopen voor
isolatie en duurzame verwarming. Parallel voert de stad samen met
experts een haalbaarheidsstudie uit voor een lokaal warmtenet dat
gebruikmaakt van de restwarmte van de enzymenfabriek net buiten
de buurt. Deze samenwerking en krachtenbundeling tussen stad,
buurtcomité en externe experts dient nu als model voor de aanpak
van wijkrenovaties in de stad.
57

Daarnaast stelt het renovatiecomité voor om voortuinen te
ontharden en in de openbare ruimte plaats te maken voor waterdoorlatende
zones en biodiversiteit. Ze trekken aan de kar om van
de buurt een echte klimaatwijk te maken.
De nabijheid tussen industrie en woongebieden leidt soms tot
overlast, maar biedt ook mogelijkheden voor synergieën. Sommige
industriële processen hebben zoveel warmte nodig dat er nadien
grote hoeveelheden restwarmte in de atmosfeer
wordt geloosd.
Dit biedt kansen om een warmte-uitwisselingsproject
met de buurt op te tuigen. Om de haalbaarheid van het
project te beoordelen, werkt de gemeente samen met het
energiebedrijf. In samenwerking met een lokale organisatie
wordt een bevraging uitgevoerd om de verwarmings- en
koelbehoeften van de bewoners in kaart te brengen. Tegelijk
wordt geverifieerd of de industriële restwarmte er ook nog zal
zijn nadat het productieproces verduurzaamd is en nadat de
restwarmte door de fabriek zelf wordt geconsumeerd.
Op basis hiervan blijkt dat het restwarmteuitwisselingsproject
23 wel mogelijk
is. De lokale overheid en het bedrijf
investeren samen in het ontwikkelen
en realiseren van het warmtenet.
Er wordt een contract opgesteld
tussen het lokaal energiebedrijf
en de burgers dat de warmte
aan een vast tarief aanbiedt.
Gezien de bokkensprongen die
de energieprijzen maken, kan die
garantie op een vast tarief veel
burgers in de buurt overtuigen.
58
23 RESTWARMTENET, Warmte Verzilverd, Mortsel
Restwarmtenet als energiebron voor bestaande wijken
Twee energiecoöperaties en een energie-ontwikkelaar beheren samen
een warmtenetwerk dat de industriële restwarmte van Agfa-Gevaert
gebruikt. ‘Warmte Verzilverd’ levert in een eerste fase warmte aan
nabijgelegen industriële gebouwen en aan een nieuwe woonwijk
(Minerve). In een volgende fase worden ook twee grote warmteverbruikers,
een school en een rust- en verzorgingstehuis, aangesloten.
Aangezien er potentieel is om nog meer warmte uit de schoorstenen
van de fabriek te verdelen, wordt momenteel een derde uitbreiding onderzocht,
deze keer naar een bestaande buurt. Als de lichten op groen
staan, kunnen zo’n 300 huishoudens en woningen in de omliggende
straten aangesloten worden op het net.
TECHNISCH, JURIDISCH
59

Een getrapte aanpak en systeem 24 laten toe om te voorzien
in de diverse warmtebehoeften van lokale industrie, grote
publieke gebouwen en bestaande en nieuwe woningen.
Een warmtenet levert eerst aan nabijgelegen bedrijven,
een school en een ziekenhuis. Op die manier is de warmteafname
gewaarborgd, waardoor de aanleg van het
warmtesysteem gefinancierd kan worden. Vervolgens gaat
het warme water, nu op iets lagere temperatuur, naar de
woonwijken. De bestaande woningen in de
buurt zijn nog niet diepgaand gerenoveerd
en gebruiken nog hun oorspronkelijke
radiatoren. De geleverde warmte
moet daarom minstens een middentemperatuur
hebben van 65 tot
70 graden.
Daarna gaat het water via een zeer-lage-temperatuurnet
naar nieuwbouwwoningen, die dankzij hun hoge energieefficiëntie
genoeg hebben aan een watertemperatuur van 30
graden voor hun verwarming. Deze ‘cascade’ van gebruikers
en temperatuurniveaus gebruikt de diversiteit van de
bebouwde omgeving als een troef. De beschikbare warmte
gaat langs verschillende warmtevragers en rendeert zo
maximaal. Naarmate meer woningen gerenoveerd worden
en dus op lage of zeer lage temperatuur verwarmd kunnen
worden, wordt het energiesysteem uitgebreid naar nog
andere woningen en afnemers.
24 CASCADEREN VAN WARMTE, Warmtenet Noord, Antwerpen
Lage en hoge warmtevragen slim combineren
TECHNISCH
Ten noorden van het stadscentrum van Antwerpen wordt een grootschalig
warmteproject voorbereid. Warmte wordt onttrokken aan de
grote hoeveelheden afvalwater die door een zuiveringsinstallatie seert. De warmte wordt vervolgens geleverd aan publieke voorzieninpasgen,
bestaande wijken en nieuwbouwgebieden. Vanwege de specifieke
warmtevragen van elk van deze afnemers, waarbij sommige hogere
en andere lagere verwarmingstemperaturen vereisen, is een getrapt
warmtenet ontworpen. Het warme water verlaat de warmtewisselaar
bij de zuiveringsinstallatie op een hoge temperatuur. Het stroomt naar
bestaande wijken en publieke voorzieningen in de buurt, die op hoge
temperatuur verwarmd worden. Hierna heeft het water een lagere
temperatuur, die echter nog steeds voldoende is voor de verwarming
van nieuwe woningen op de Slachthuissite.
60
61

Uitwisselingen
in de multifunctionele
buurt
24. GETRAPTE AANPAK EN SYSTEEM
E
23. RESTWARMTEUITWISSELINGSPROJECT
COOP
22. LOKAAL RENOVATIECOMITÉ
21. GESCHAKELDE LOKALE ENERGIEBRONNEN
20. CIRCULAIRE WIJKCOÖPERATIE
19. GESTAPELDE WIJKKAART

LIVING LABS & EXPERIMENTEN
BOSPOLDER-TUSSENDIJKEN,
Rotterdam, NL
p. 20, 27 & 47
De naoorlogse wijk Bospolder-Tussendijken is de thuisbasis van minder bevoorrechte
Rotterdammers. In het dagelijks leven van de wijk is er een grote betrokkenheid van
mensen met verschillende nationaliteiten en er heerst een sterk gemeenschapsgevoel.
Ondersteund door het nationale plan om van fossiele brandstoffen af te stappen
heeft de gemeente Rotterdam het programma Nieuwe Energie voor Rotterdam
opgestart, waarbij Bospolder-Tussendijken is aangewezen als een van de zes pilootgebieden.
Hier wordt gezocht naar een collectieve oplossing voor het delen en
produceren van warmte en elektriciteit. Grootschalige, top-downinitiatieven zoals
een wijkwarmtenet worden gecombineerd met bottom-upinitiatieven voor collectieve
renovatie, lokale werkgelegenheid en energiecoöperaties, zoals de Delfshaven
Energie Coöperatie.
GEORGIAN QUARTER
RENOVATION,
Limerick, IE
p. 16
Limerick neemt deel aan een project gefinancierd door het Horizon 2020-programma
van de EU. Dit project heeft tot doel slimme positieve energiewijken te creëren. In
het Georgian district ligt de focus op het verminderen van het energieverbruik in
combinatie met erfgoedbescherming. Verschillende experts zullen samenwerken
om oplossingen te ontwikkelen waarmee gebouwen in de wijk meer energie kunnen
genereren dan ze verbruiken. De overtollige energie zal worden teruggevoerd naar
het net via een lokale beheersstructuur.
BUURTKRACHT,
Brugge, BE
p. 57
Buurtvereniging ’t Zilletje klopte in 2022 aan bij de stad Brugge met de vraag hoe ze
hun buurt konden verduurzamen en de eerste ‘klimaatwijk’ van Brugge worden. De
stad gaf opdracht voor een studie om de nodige stappen te bepalen, zowel voor de
stad als de burgers. Naast deze studie, met plannen voor duurzame verwarming en
hernieuwbare energie, ontving de buurt ook een burgerbudget om te investeren in
ontharding, vergroening, regenwaterbeheer, elektrische deelmobiliteit en groepsaankopen
voor isolatie en duurzame verwarming.
LINKEROEVER,
Antwerpen, BE
p. 29 & 31
Antwerpen Linkeroever bestaat uit een mix van historische en modernistische architectuur.
In het midden van de twintigste eeuw onderging het gebied een opmerkelijke
transformatie van industriezone naar woongebied. De wijk is geselecteerd
als een van de pilootwijken van Antwerpen om tegen 2030 koolstofneutraal te zijn.
Naast lokale energieproductie en een mobiliteitsshift zal Linkeroever zich richten
op de aanleg van warmtenetten en de collectieve renovatie van appartementen en
openbare gebouwen. Omwille van de mix van eigendom tussen sociale huisvestingsmaatschappijen
en individuele eigenaren is er nood aan strategieën om alle
bewoners tegelijk aan boord te krijgen.
CITIZEN ASSETS PROGRAM,
Barcelona, ES
p. 17
Het Citizen Assets Programma in Barcelona is een gemeenschapsinitiatief om publieke
ruimtes nieuw leven in te blazen en wijkcohesie te versterken. Bewoners dragen
zelf bij aan de ontwikkeling en het onderhoud van parken, tuinen en recreatiegebieden.
Door burgers te betrekken bij collectieve projecten bevordert het programma
milieubewustzijn en sociale cohesie
MUIDE-MEULESTEDE,
Gent, BE
p. 37 & 54
De wijk Muide-Meulestede ligt op een schiereiland in de haven van Gent en biedt
plaats aan zowel wonen als havenactiviteiten. Muide-Meulestede is een pilootproject
waarmee Gent de overstap wil maken naar een fossielvrije wijk. Op basis van
studies stelt de stad een actieplan op. Dat bevat, behalve technische oplossingen,
ook maatregelen voor hoe bewoners, verhuurders en de bouwindustrie ondersteund
kunnen worden om over te stappen naar fossielvrij wonen. Het plan focust op lokale
betrokkenheid, burgerparticipatie en op het overwinnen van praktische en financiële
barrières. De belangen en behoeften van de bewoners zijn het uitgangspunt van
toekomstige interventies.
DAMPOORT KNAPT OP!,
Gent, BE
p. 39
Dampoort KnapT OP! is een pilootproject in de wijk Dampoort in het oosten van
Gent, gelanceerd in 2015. Het project biedt een subsidie voor noodkopers via een
rollend fonds. Het rollend fonds houdt in dat het OCMW en stad Gent geld uitlenen
voor een renovatie zonder terugbetalingstermijn. Het geleende bedrag wordt pas
terugbetaald wanneer het pand wordt verkocht of in geval van overlijden van de
eigenaar. Het project is het resultaat van een samenwerking tussen het OCMW, stad
Gent, Community Land Trust (CLT) en SAAMO Gent, evenals twee lokale non-profitverenigingen,
vzw SIVI en Domus Mundi vzw.
NIEUWE DOKKEN,
Gent, BE
p. 55
De Nieuwe Dokken in Gent is een woonwijk aan de oostzijde van het Handelsdok.
De wijk is hoofdzakelijk bestemd voor de hogere middenklasse, maar voorziet ook
twintig procent sociale woningen en twintig procent budgetwoningen. De Nieuwe
Dokken heeft een interessant energiemodel. Een coöperatie beheert een netwerk
met gesloten circuits voor warmte, water en afval. Door in de wijk een woning te
kopen, worden bewoners automatisch mede-eigenaars van de lokale energie-infrastructuur.
Dit stelt hen in staat om te delen in de winst van de coöperatie in de
vorm van lagere energieprijzen.
DE SCHIPJES,
Brugge, BE
p. 36
De Schipjes in de Peterseliestraat in Brugge werden in 1908 gebouwd voor arme zeelieden
en havenarbeiders. Vandaag zijn ze eigendom van Mintus, dat huisvesting biedt
aan personen met een beperking. De woningen verkeerden in slechte staat en waren
dringend aan renovatie toe. Mintus kreeg een verzoek van Boydens Engineering om
het project als experiment te gebruiken binnen het onderzoek naar energetische
renovatie binnen historische centra. Het project is een samenwerking tussen Mintus,
De Schakelaar, Boydens Engineering, KU Leuven, UGent, Microtherm en Viessmann.
NOS BAMBINS,
Brussel, BE
p. 21
Het energiedeelproject rond de school Nos Bambins in Ganshoren is mogelijk gemaakt
dankzij een samenwerking tussen Brussel Leefmilieu, Sibelga (de Brusselse
elektriciteitsnetbeheerder) en een non-profit energiegemeenschap van vijftien
bewoners en de gemeente. De Brusselse energieregulator Brugel verleende een
vrijstelling om het experiment mogelijk te maken. Het is het eerste experiment in
Brussel met lokaal energiedelen tussen consumenten en eigenaars van zonnepanelen.
64
65

LIVING LABS & EXPERIMENTEN
OPEN LAB,
Genk, BE
p. 48
Waterschei-Noord is een voormalige mijncité uit de jaren 1920. De nood aan renovatie
en investeringen is er erg hoog. Naast de tuinwijk ligt de wijk Nieuw-Texas,
die gebouwd is in de jaren 1990. Het oPEN Lab heeft tot doel om de twee wijken te
transformeren tot Positieve Energiewijken. De maatregelen situeren zich zowel op
gebouwniveau (energierenovatie, plug-and-play technische unit) als op wijkniveau,
zoals een warmtenet op lage temperatuur en een lokaal gelijkstroom elektriciteitsnet.
WARMTE VERZILVERD
Mortsel, BE
p. 59
In Mortsel beheren twee energiecoöperaties en een energie-expert een warmtenet,
gebaseerd op de restwarmte van een nabijgelegen fabriek. In eerste instantie werden
nabijgelegen industriële gebouwen op het netwerk aangesloten, gevolgd door
twee grote warmteverbruikers: een school en een rust- en verzorgingstehuis. Een
derde uitbreiding van het net heeft tot doel om ongeveer 300 bestaande woningen
in naburige straten op het warmtenet aan te sluiten.
SMART BLOCK
GEBLERGASSE,
Wenen, AT
p. 38
Geblergasse is een collectief warmteproject, gekoppeld aan de renovatie van twee
historische gebouwen in Wenen. Er werd een geothermische installatie geplaatst,
samen met zonnepanelen, om te voorzien in de energiebehoefte van de twee gebouwen.
Door een overcapaciteit te voorzien, kunnen in de toekomst ook andere
gebouwen aansluiten op het systeem.
WARMTENET NOORD,
Antwerpen, BE
p. 60
In het noorden van Antwerpen zal een nieuw warmtenet afvalwater van een nabijgelegen
zuiveringsinstallatie gebruiken om warmte te genereren. Deze warmte
wordt verdeeld naar zowel bestaande als nieuwe woongebieden. Om tegemoet te
komen aan de verschillende temperatuurbehoeften van deze gebieden, is een getrapt
warmtenet ontwikkeld. Het water met hoge temperatuur van de zuiveringsinstallatie
zal eerst de huizen in bestaande wijken verwarmen. Daarna stroomt het, op lagere
temperatuur, verder naar nieuwbouwwijken. Door lage-temperatuurafgiftesystemen
zoals vloerverwarming volstaat deze lagere temperatuur hier.
SUNSUD,
Brussel, BE
p. 28
City Mine(d) werkt met de bewoners van een sociaal huurcomplex aan de installatie
en het beheer van een zonnepaneleninstallatie. Het project werd ontwikkeld door het
SunSud Committee, waarin zowel City Mine(d), Energie Commune als de bewoners
van het gebouw vertegenwoordigd zijn. Het project combineert financiële logica’s
met sociale noden. Dankzij de opgewekte elektriciteit kan de gemeenschappelijke
energierekening naar omlaag. De overschotten die gegenereerd worden, worden
verbruikt door de bewoners tegen een lagere kost dan de nettarieven. Dit wordt
gecombineerd met workshops waar huurders leren hoe ze het best gebruikmaken
van zonne-energie. In de workshops leren ze energie besparen, maar het hoofddoel
is om de sociale cohesie tussen de bewoners te versterken.
WIJKBATTERIJ,
Oud-Heverlee, BE
p. 46
De wijk rond de Ophemstraat in Oud-Heverlee heeft de laatste jaren veel gewerkt
rond hernieuwbare energie. De vele zonnepanelen, elektrische auto’s en warmtepompen
zijn het levende bewijs van deze inspanningen. Maar deze evoluties zorgen
vaak voor een overbelasting van het verouderde elektriciteitsnet. Als oplossing
installeerde Th!nk E, een adviesbureau gespecialiseerd in energietechnologie, er de
eerste Belgische buurtbatterij. De batterij heeft de capaciteit om genoeg energie op
te slaan om negen families een hele dag van stroom te voorzien. Het project werd gefinancierd
door het Horizon 2020 programma van de EU voor onderzoek en innovatie.
TUINWIJK TER ELST,
Leuven, BE
p. 49
Stad Leuven start een pilootproject in de tuinwijk Ter Elst in Heverlee. Gedurende
achttien maanden zal de stad samen met de bewoners onderzoeken hoe de erfgoedwijk
duurzaam kan worden gemaakt zonder afbreuk te doen aan haar kenmerkend
historisch karakter. Hiervoor kan de stad rekenen op financiële steun en expertise
van de Vlaamse overheid. De resultaten van het project kunnen vervolgens worden
uitgebreid naar andere wijken met erfgoedwaarde.
ZENNELAB,
Vilvoorde, BE
p. 18
Vilvoorde, net zoals vele randgemeenten, voelt de groeiende invloed van de nabije
grootstad. De stad werkt met SAAMO Vlaams-Brabant aan stadsvernieuwing om
ook kwetsbare bewoners te helpen. Er zijn vier sporen voor een betere huisvesting
en woonomgeving: samen met bewoners worden adviezen voor publieke ruimten
ontwikkeld, een permanent buurtcentrum ondersteunt buurtinitiatieven, het
Bouwblokrenovatieproject verbetert huisvesting met technische en sociale begeleiding,
en het cocreatieve proces betrekt bewoners en de stad bij het bereiken van
deze doelen.
VAARTWARMTE
MARIE THUMAS,
Leuven, BE
p. 56
Op de site van de oude Marie Thumas-fabriek langs de Leuvense Vaart lanceren
de stad Leuven, Revive, Kelvin Solutions en ECoOB een pilootproject voor een
stadsverwarmingsnetwerk. Hierbij combineren ze aquathermie, geothermie en
zonne-energie. Deze combinatie van energie uit water, bodem, lucht en zon kan er
uiteindelijk voor zorgen dat zowel de site als de omliggende wijk klimaatneutraal
kunnen verwarmen en koelen.
66
67

COLOFON
De Grote Verbouwing 2020–2030 is een
onafhankelijke leeromgeving, incubator
en publieksprogramma. Ondernemende
burgers, overheden, bedrijven, financiers,
wetenschappers en organisaties timmeren
mee aan concrete doorbraken en realisaties.
Met de inzet van ontwerp en verbeeldingskracht
vormen we coalities en formuleren
we strategische werven die tussen nu en
2030 gerealiseerd kunnen worden.
www.degroteverbouwing.eu
Architecture Workroom Brussels is een
non-profit, onafhankelijk innovatiehuis voor
transformatie. Haar missie is het aandrijven
van de transitie naar een solidair, duurzaam en
circulair stadslandschap via ontwerp en cultuur.
Het initieert en ondersteunt de ontwikkeling
van nieuwe projecten, coalities en praktijken
die een antwoord bieden op de belangrijke
maatschappelijke opgaven en transities.
www.architectureworkroom.eu
De publicatie “Vijf doorbraakprojecten voor
energiewijken. Gids voor de versnelling van de
energietransitie in stadswijken en dorpskernen” is
een product van de Experimenteerruimte Energie,
een innovatie- en intervisietraject opgezet binnen
De Grote Verbouwing 2020–2030, als onafhankelijke
leeromgeving, incubator en publieksprogramma.
Vanuit en tussen lopende Living Labs en
experimenten in Vlaanderen, Brussel en elders
in Europa worden de lessen en doorbraken
gestructureerd, gedocumenteerd en gedeeld. Zo
voedt deze gids in omgekeerde richting diezelfde
experimenten, terwijl ze ook handvaten biedt aan
zowel lokale initiatiefnemers als voor bovenlokale
initiatieven op vlak van beleid en innovatie.
De Experimenteerruimte Energie is opgezet door
onafhankelijk innovatiehuis voor transformatie
Architecture Workroom Brussels en door VITO
Nexus, partners van De Grote Verbouwing. Ze
is een programma-onderdeel van stadsfestival
FTI-Hasselt, getiteld “People Making Places” en
ontwikkeld door VITO G-STIC. Dit is één van de
regionale festivals binnen het Flanders Technology
and Innovation Festival 2024, een initiatief van
de Vlaamse Regering. Deze publicatie verschijnt
naar aanleiding van de intervisie-conferentie “De
energietransitie in onze bestaande stadswijken
en dorpskernen versnellen” die op 18 maart 2024
plaats vindt in Hasselt. Naast deze publicatie en
conferentie biedt FTI, via de Experimenteerruimte
Energie, ook steun aan het ‘Living Lab Muide
Meulestede Fossielvrij’ in Gent. Dit Living Lab
is opgezet vanuit een samenwerking tussen
Architecture Workroom Brussels en Stad Gent –
eveneens in het kader van De Grote Verbouwing.
Coördinatie Experimenteerruimte Energie
Dietrich Van der Weken (VITO G-STIC), Yves De Weerdt
(VITO Nexus) en Joachim Declerck (AWB)
Onderzoek, intervisie en publicatie
Chiara Cicchianni, Arnaud Mewis, Leonie Martens,
Sara Leroy, Hanne Mangelschots, Caroline Van
Eccelpoel en Joachim Declerck (AWB) ism Yves De
Weerdt (VITO Nexus)
Programmatie intervisie-conferentie FTI-Hasselt
Chiara Cicchianni, Arnaud Mewis, Hanne Mangelschots,
Caroline Van Eccelpoel en Joachim Declerck (AWB),
Yves De Weerdt (VITO Nexus) en Linda Boudry
(Curator FTI-Hasselt)
Met dank aan alle betrokkenen bij de Living Labs,
experimenten en conferentie:
Britt Berghs (Stad Antwerpen), Britt Verhesen
(Stad Antwerpen), Dries Seuntjens (Circular, DuCoop),
Filip Van De Velde (Stad Gent), Iris Van den Abbeel
(Stad Gent), Jean Frippiat (Energy Commune),
Liesbeth Bultinck (Stad Gent), Maarten De Groote
(VITO Nexus), Selina Schepers (Stad Genk),
Sofie Van Bruystegem (City Mine(d)), Stephanie Lieten
(Stebo vzw), Robbert De Vrieze (Delfshaven Energie
Coöperatie), Roeland Keersmaekers (Stad Gent),
Ruben Kiewet (Gevelinzicht), Wim Boydens
(Boydens Engineering part of SWECO)
Tekstredactie
Joeri De Bruyn, Public Space
Grafisch ontwerp
studio de Ronners
Druk
Antilope De Bie
Uitgegeven door
Architecture Workroom Brussels, 2024
68
VITO Nexus vertaalt transitietheorie naar
handzame werkkaders voor het versnellen
van duurzaamheidstransities in de praktijk.
Het zet daarbij sterk in op systeemdenken,
collectieve visievorming, reflexief monitoren
en ontwerpen, en ontwerp en facilitatie van
co-creatieprocessen.
www.vito.be/nexus
FTI Hasselt is onderdeel
van Flanders Technology &
Innovation, een initiatief van
de Vlaamse Regering.

Vandaag richten we ons op het ontzorgen en stimuleren van een
huis-per-huis-energietransitie. Dat leidt tot een eerste golf van
renovaties, private zonnepanelen en warmtepompen. Maar we
krijgen vooral kapitaalkrachtige huishoudens mee, en zijn nog
niet op weg om de CO2-uitstoot tussen nu en 2050 voldoende te
reduceren. Door de energietransitie als een invididuele opdracht
te zien laten we de kans liggen om mee te bouwen aan een efficiënt
en flexibel energiesysteem, en aan kwalitatieve, klimaatadaptieve
en inclusieve wijken. Aanvullende strategieën zijn dringend nodig.
Gelukkig lopen in Vlaanderen, Brussel en elders in Europa verschillende
experimenten rond collectieve projecten en een aanpak wijkper-wijk.
Uit de veelheid aan experimenten komen vijf innovatieve
doorbraakprojecten voor energiewijken boven drijven. Deze gids
documenteert praktische lessen, werkwijzen en bouwstenen zodat
lokale initiatiefnemers met deze nieuwe soorten energieprojecten
aan de slag kunnen.