dpo_5900.pdf

N I E U W E
A T L A S
VAN' H E T T E C E N S W O O R D I O
T O N E E L
D E S
O O R L O G S,
IN DUITSCHLAND, DE NEDERLANDEN,
HET LAND VAN LUIK , EN EEN
GEDEELTE VAN FRANKRIJK.
MET VIER GEKOLEURDE LANDKAARTEN.
Te DORDRECHT,
BIJ DE L E E U W EN KRAP.
1794.

A T L A S
VAN HET
TEGENSWOORDIG
OORLOGSTONEEL.
I N L E I D I N G .
J~Jet oogmerk van het volgend Werkje is om
den Nederlandfchen Lezer een naauwkeurig
denkbeeld te geeven van het tegenswoordig
Oorlogstoneel, ten opzichte der Oostenrijkfche
Nederlanden, met het daar aanhorige: de Opperen
Neaerrijnfche Kreitfen; de aangrenzende De*
partementen van Frankrijk, en iets van de Generaliteitslanden
onzer Republijk.
Men benoemt veele deezer Landen ook wel
met den naam van den Bourgondifihen Krcits,
As en

4 I N L E I D I N G .
en zeker voornaam Aardrijkskundige geeft daar
aan den naam van Maas - Kreits, doch dit laatfte
is niet algemeen. —
De Bourgondifche Kreits beftaat tegenswoordig
uit:
1. Het grootfte deel des Hertogdoms Bra»
band, nevens het Markgraafichap Antwerpen
en de Heerlijkheid Mechelen.
II. Het Hertogdom Luxemburg.
III. Het Hertogdom Limburg.
IV. Een deel van 't Graaffehap Vlaanderen»
de Heerlijkheid van Doornik en de vrije
Landen.
V. 't Graaffehap Henegouwen.
VI. 't Graaffehap Namen.
VII. Een klein deel van Opper-Gelderland.
De Oostenrijkfche Nederlanden zijn zo volkrijk
als eenige landen in Europa. Men wil dat
zij twee milüoenen menfehen bevatten, zo dat
4270 menfehen op een quadrait mijl zouden
wooiieiï.
Behalven Lombardijen, dat 6729 menfehen
op eene vierkante mijl telt, is 'er geen der Oos.
tenrijkfche bezittingen zo volkrijk. De Oostenrijkfche
Kreits, bij voorbeeld, rekent men op
aoio, Bohemen op 2357, Gallicien en Lodomarien
op aioo, en Hongarijen en Zevenbergen
op 1248 op eene vierkante mijl. Hier uit
volgt dat de Oostenrijkfche Nederlanden uitneemend
vruchtbaar, voortreflijk gelegen en
wel

I N L E I D I N G . §
wel bebouwd moeten zijn, dewijl de volkrijkheid
van een Maat altoos een onloochenbaar bewijs is,
zo wel van de werkzaamheid der inwoonderen als
van deszelfs eigenaartige vruchtbaarheid.
Het grootfte deel deezer Landen, vooral bet
midden en 't noordlijkfte, heeft eenen vlakken
en vetten grond, die allerlei graangewas ,vlasch,
hennip, meekrap, en kool of raapzaad in menigte
oplevert. Een ander deel des Lands is
laag en moerasfig, zo als in 't noorderdeel van
Vlaanderen en Gelderland. Men vindt in 't Markgraafschap
Antwerpen veel zand en heide, zo
mede in 't noorden van Braband. Dan hier, zo
wel als in een deel van Opper-Gelder, drijft
men bloeijenden handel, in runderen, fchaapen ,
zwijnen en paarden, waar van de fokkerij hier fterk
is, wijl de moerasfigfte en zandigftegrondengrootendeels
tot de groeirijke weiden verbeterd zijn.
Waar dit niet doenlijk is, graaft men op veele
plaatzen turf, en beoeffend men andere nuttige bezigheden
, als de visfcherij. Bergen en bosfchen
vindt men inde oostlijke en zuidlijke Provinciën,
die echter zeer vruchtbaare gronden hebben —
bij voorbeeld in het Limburgfche, Doornikfche
en in het Graaffehap Henegouwen.
In *t Luxemburgfche vinden wij vooral het
Ardenner woud en het Sonjebosch, alwaar zich
groot en klein wild onthoudt. Onder de aard.foorten
en mineraalen vindt men in 't Limburgfche
vette klai, goede porceleinaarde, marmer,

6 I N L E I D I N G .
fteenkolen, briklteen, klamey; in Namen en
Henegouwen, ijzer, blik en koper; keukenzout
trekt men uit zeewater, ook vindt men hier veel
vitriool.
Alle deeze Natuurgaven maakt de Vlaming
zich ten nutte, deels door bearbeiding, deels
ruw, ter verzending. De Nederlanders zijn de
beste wollenverwers, en hebben dit anderen vol
keren geleerd. Vooral waren hunne laakens in
de veertiende en vijftiende eeuw de beste, van
Europa. Toen naderhand deeze Provinciën onder
Karei den Stouten, Maximiliaan I., maar
bijzonder onder Philippus II, door zo veele
jaaren onlusten en bloedige oorlogen, nevens
eene tot gruwlen overflaande onverdraagzaamheid,
in hunne werkzaamheid geftoord wierden,
verdweenen de bloeiende fabrieken en manufacturen
van daar. Evenwel vindt men 'er
nog de blaauw- zwart- en fchai laken-verwerijen,
als in Brusfel, Eupen, Herve en Leuven,
welken nevens de wollen ftoffen, kouzen en camelotten
zeer geacht zijn. Ook bloeien thans nog
in Vlaanderen, Braband, Opper-Gelderland en
Henegouwen, de beste lijnwaad- en kantfabrieken,
vertierende de twee eerfte ook zeer veel gewascht
linnen en meubel - papier. Van de uitheemfche
produöen verarbeiden de Fluweel- en Zijdemanufadluriers
deChitzen- en Catoenbereiders,de
Tapijtwerkers, alsmede de Goud-en Zilverfmeders,
ijder het hunne, en hun werk ftaat met
dat

I N L E I D I N G . 7
dat der Franfchen en Engelfchen gelijk. —
Men vindt hier veele ijzerfabrieken, blikflageri
:
en, virrioolmakerijen, aluin- en falpeterrafinaderijen,
kruidmolens, zegellakfabrieken, pottebakkerijen,
porceleinfabrieken en glasblazerijen,
nevens meer andere. Ook wordt hier veel olij
geflagen. Bier wordt hier zeer veel uitgevoerd.
Brandewijnen ftooken de Landsheeren zo wel als
de burger. Men heeft hier veele waschbleekerijen;
men maakt hier goede fnuiftabak,
en rafineert uitneemende fuiker.
Men kan hier uit het natuurlijk gevolg trekken
dat deeze zo in zich zelf van produften gezegende,
en door kunstarbeid zo rijke Provinciën,
een zo voordeeligen als uitgebreiden handel drijven
, fchoon dezelve voor twee en drie eeuwen
onvergelijklijk grooter was. In de veertienviiftien-
en zestiende eeuw zeilden hunne fcheepen
niet alleen op alle Europifche zeeën, als de
overige hansfetteden, waarmede Brugge en Antwerpen
in verband (tonden, en hun monopolis
uitoeffenden, maar zij bevoeren ook, naar ge»
lang der toenmaalige kunde, zomtijds de Indifche
wateren. Gend en Brugge, en naderhand Antwerpen,
voorzagen in de 14 a 15 eeuw geheel het
Noorden, ten deele met hunne manufaétuuren,
ten deele met Oost - Indifche en andere buitenlandfche
producten, welke zij over Venetien bekwamen,
alwaar toen de voornaamlte marktplaats
van Aliatifche waren was.
A 4 Dee-

8 I N L E I D I N G .
Deeze handelbloei wierd bevordert, door bet
groot aantal inlandfche producten, en de uitneeraende
kunst,-vlijt

I N L E I D I N G , 9
De ftraatweg van Namen naar Leuven, wil
men, dat zevenmaal hondert duizend, en die
van Bergen in Henegouwen naar Valenciennes,
dertig duizend guldens zou gekost hebben.
Met dat al kan men niet ontkennen, dat de menigvuldige
wateren, welke dit land doorfnijden,
nog grooter hulp aanbrengen.
De Schelde, de voornaamfte rivier der Nederlanden,
en de eeuwige twistappel tusichen
Holland en Bourgondien, ontfpringt in Picardiè'n,
en wel in 't landfchap Vermandois, nabij Chatelet,
zijnde een kleine fterkte aan het Kamerijkfche,
thans het zevende Franfche departement, van
de Aisne genoemd, naderhand vereenigt zij zich
met de Somme, die reeds bij Bray in Picardie
vaarbaar is, en veele vloeden en kanalen in zich
ontvangt, en ten laaiden bij St. Valory in zee
valt. Dan dit gedeeltelijk onderaardsch kanaal,
't welk die twee rivieren vereenigt, maakt de
mooglijkheid om te water van Antwerpen in de
Middellandfche zee te koomen, zonderde Noordzee
of het kanaal te pasfeeren; men begrijpt dat
het niet zonder zwaare kosten is aangelegd. De
Schelde inmiddels loopt van de grenzen van
Picardien, naar Kamerijk en Bouchain, in Fransch-
Vlaanderen, terwijl onderfcheidene wateren daar
invallen, waardoor zij ook voor grootere fcheepen
vaarbaar wordt. Bij Condé ontvangt zij de
Hayne, en verlaat bij het dorp Flines de Fran-
A 5 fche

V» I N L E I D I N G .
fche grenzen, na zij eerst den bevaarbaaren
vloed de Escarpe beeft ontvangen.
Doornik is de eerde voornaame dad in Oostenrijksch-Vlaanderen,
welke door de Schelde
befpoeld wordt, van daar vloeit zij naar Oudenaarden
en Gend, alwaar zij door de invallende
kanalen tusfchen Brugge en Gend, tusfchen de
laatfte plaats en het Sas van Gend, alsmede
door de uit Artois koomende Leye merklijk verwijdert
wordt. Dne mijlen beneden Gend,
jn 't Graaffehap Dendermonde, bij de ftad van
dien naam, ontvangt de Schelde nog grooier
toevloed door den Dender, die in Henegouwen
ontfpringt, en voorbij Aeth, Lesfmes en Aalst
vloeid,door den Durme, beneden Dendermonde,
en den Rupel, tegens 'over Rupelmonde
Verder omvangt zij hier om dn. eks veele andere
vloeden, als den Neethe, den Dijl, Senne, Demer,
't groote Leuvenfche kanaal, enz. De Rupel
inmiddels is de breedlte van alle deeze invallende
wateren. Van hier fchiet de Schelde
met een geweldigen droom nederwaard, tusfchen
Vlaanderen en Braband, en delt als 't*waare
hier een onoverkoomlijke gtens tusfchen dezelve.
Beneden Antwerpen is zij meer dan fooo
voet breed. Dan hier krimpt zij zich in,
tot niet wel 3000 voet, rijzende en vallende
het water hier 20 voeten. Dan vloeit zij om
het Vlaamsch hoofd, langs de gedemolieerde
For-

I N L E I D I N G . n
Forten St. Maria en Philippine, naar de Hollandfche
bezittingen, welke de beide oevers van
den ftroom ïnfluiten, en in 1784 de twistappel
waaren der Hollanders en Oostenrijkers. De gevolgen
daar van zijn nog te versch in het geheugen,
om dezelve weder op te haaien. Ook zou
, men dan in een nader detail moeten treden over
't geen gebeurd is, toen de Franfchen in 1792
meester in Braband waaren, en tot onzen bodem
doordrongen, 't geen wij niet oordeelen tot
ons vak te behooren. Zie hier agter het
antwoord van Collot aan den Koning van Frankrijk,
en zijne hovelingen over Nancy.
Bij den noordlijken hoek van Hollandsch Vlaanderen
is de Schelde over de 18000 voet breed,
en deelt zich in de Ooster- en Wester-Schelde,
welke laatfte ook den Hond genoemd wordt, die
veel wijder dan de Ooster-Schelde is, alwaar
de breedte op zommige plaatzen meer dan ander
half duitfche mijl breed is. Eindelijk vloeit zij
als een breed en diep water, tusfchen Zuidbeveland
en Walcheren,aan de eene zijde langs Biervliet,
Terneus, en Ijzendijke, aan de andere zijde
voorbij Vlislingen, alwaar zij in de Noordzee
valt. De Ooster-Schelde in tegendeel baant
zich eenen weg tusfchen verfcheidene Eilanden
en Zandbanken door, naamlijk van Sandviiet af,
naar 't Hollandsch Braband, en vloeit tusfchen
die Provincie en Zuidbeveland, terwijl een klei.
ner tak, langs Dalem fchiet, zich in de zoge-
noem-

ia I N L E I D I N G .
roemde keeten flort, en de eendracht genoemd
wordt, waar uit eindüjk de Ooster-Schelde
tusfchen de Eilanden Walcheren en Schouwen
in de Noordzee valt.
Geli ;
k nu de westlijke landen des Bourgondifchen
Kreits zich alle door de Schelde in de Noordzee
van hun overtollig water ontlasten, zo gieten
de oostlijke deelen het hunne in de Maas.
De Maas ontfpringt in Neder-Champagne bij
het dorp van dien naam, of naar 't Menfe,
vijf mijlen van Langres, zijnde thands het twee
en twintigfte departement aan de Marne. Spoedig
wendt zij zich naar Lotharingen, ontvangt
eenige kleine vloeden in zich, en keert weder
naar Champagne, bij St. Theobalt wordt zij bevaarbaar,
van daar doorloopt zij, voorbij de fteden
Voucouleurs, Commercij, St. Michiel,
Verdun en andere, een grootdeel van Lotharingen.
Voor dat de Maas in het Ardenner woud den
Luxemburgfchen vloed Semois ontvangt, ontlasten
zich daar in nog verfcheide kleine wateren.
Aan den Semois leggen de fteden Arlon,
Boullon,en Orchimond. Met deezen vereenigt,
fchiet zij bogtig over Revin, Fumay, e n Montigny
naar de grfnzen van Duitschland, die zij
in het Bisdom Luik bij Vincur, niet ver van
Hierges, aantreft, kort daarna wordt zij door
verfcheidene wateren op nieuw verfterkt, en
vloeit door het aan Frankrijk behoorende deel
var*

I N L E I D I N G . « 3
van Namen, over Charlemónt en Givet St. Hilaire,
door eenige deelen van het Luikfche en
Namenfche, over Hastieres, alwaar zij weder
de Lesfe, uit Luikerland koomende, ontvangt,
naar Namen zelve, alwaar zij bijna 600 voet
breed is, en op nieuw de uit Picardien ontipruitende
bevaarbaare Sambre ontvangt. ——. Daarna
ftroomt zij naar de ftad Luik. Van daar,
deels door het bisdom van dien naam, deels door
het Oostenrijksch en deels door het Hollandsch
gebied in 't land van Overmaas; ook kromt zij
zich tusfchen het Hollandsch en Oostenrijksch
Gelderland, door het Pruislisch aandeel dier Provincie
, en zo verder naar de vereenigde Nederlanden;
en, na zij nog eene menigte wateren,
als de Rhoer, Worm, Rebeek enz. heeft ingezwolgen,
vereenigt zij zich bij St. Andries met
de Waal,en bijLoevenftein met de Mervve,maakende
verfcheidene takken, en valt eindlijk tusfchen
den hoek van Holland in 't land van Voorne
in de Noordzee, met zo veel geweld, zegt
zeker Schrijver, dat deeze onoverzienbaare wa*.
tcrplas hier op eenen aanmerklijken afltand daar
tegens niet fchijnt te kunnen indruisfchen, maar
fiaare ziltachtige bitterheid voor het zoete Maaswater
moet intrekken, doch zo veel eer koomt
de kragt deezer Rivier niet toe, gelijk een ijder
bekend is die immer deszelfs uitwatering gezien
heeft.
Behalven door deeze twee hoofd-ri vieren wordt
de

14 I N L E I D I N G .
de handel hier merklijk gemaklijk door de Kanaaien
van Yperen, Brugge, Sas van Gend,
Brusfel, Leuven en anderen. En in de oostlijke
en zuidljjke deelen van dit land heeft men
ten dien einde een Kanaal gegraaven, dat van
Luik naar Leuven gaat, waar langs alle waaren,
welke naar zee gefchikt zijn, boven uit Duitschland
en den Elfas vervoerd worden, wijl het
de kortfte en minst kostbaarlte weg is. Daar te
boven is de Franfche handel misfehien ruim zo
voordeelig als de uitvoer.
Het mineraal rijk levert, tot het laatst genoemde
oogmerk, allerlei gefleepen fteenen, marmer,
ley, ongeleschte kalk, fteenkolen, pijpaarde,
ijzer, koper, klei, potaarde enz.
Dat der planten: koorn, voornaamentlijk tarw,
hop, olijzaad, tabak, meekrap, vlasch, hooi,
bier, brandewijn, turf, papier enz.
Het dierenrijk: runders, fchaapen, varkens,
en dus boter, kaas, wol enz., benevens veelerlei
foorten van visch.
Sedert 1-54 richtte men, in Antwerpen, ten
nutte des handels, eene Asfurantiekamer op, die
een fonds heeft van twee millioenen. — Deeze is
de eerfte die ooit in de Oostenrijkfche Nederlanden
plaats vind. Een foortgelijke is in 1782 te Ostende
opgericht, ook vestigde men hier in dat
zelfde jaar een bank, eene Porto Franco, en te
Brusfel zedert 1758 eene Munt.
Men wil dat de omloop van geld in de Oostenrijk.

I N L E I D I N G , is
ri.ikfche Nederlanden, omtrent 30 millioenen
zouden beloopen, en de fchatkisten der kloosters
en particulieren nog rijker zijn.
Wijl het overfcfiot van den Bourgondifchen
Kreits, waarin men deels Vlaamsch , deels
Waalsch, en in zommige ftreeken van het
Luxemburgfche Hoogduitsch fpreekt, alleen aan
het Aartshertoglijk huis van Oostenrijk behoort,
zo verbeeld hetzelve ook den gantfchen Kreits,
en de Aartshertog is meer Souverein dan de
Vorften van andere Kreitzen, alzo hier geene
Standen zijn, met uitzondering over landzaaken.
Toen in Mey 1787 eene verbetering in het Juftïcieweezen
zoude ingevoerd worden, ontftond
daarover eene zo kragtdadige gisting, dat zulks
eerst verfchooven wierd, en den 30 Mey eene
oproeping der Standen en Gilden te Brusfel
plaats vond, waarna de Landvoogdes der Catholijke
Nederlanden, zuster van Jofeph den II.
plechtig beloofde, dat die Standen bij alle hunne
rechten, vrijheden en gewoonten zouden gehandhaafd
worden, zo als zedert twee hondert jaaren
had plaats gevonden. Alles wat hun mishaagde
zou herfteld worden. In dat jaar wierden ook
nieuwe Kreitsintendenten aangelield, die hun
verblijf te Brusfel, Antwerpen, Herve, Luxemburg,
Gend, Brugge, Doornik, Bergen en Namen
zouden houden, dan de Standen kwamen
hier tegens op, en de Keizer vond geraaden dit
ftuk ook te laaten vaaren.
In

ïÖ I N L E I D I N G .
In 't algemeen worden deeze Provinciën geregeert
door een algemeenen Landvoogd, wiens magt
uitgedrekt is. Deeze post wordt zeden 1479
bekleedt door een Prins of Prinfes uit het huis
van Oostenrijk, uit hoofde dat Philippus II. bij
den vrede van Arras daar in toeftemde.
Van daar dat de Landvoogd of Landvoogdes
deezer Provinciën het bellier heeft over alle
geestüjke en waereldlijke zaaken. Hij kan
niet alleen de Ridders van het gulden vlies,
maar ook alle in het vervolg te meldene Collegien
bij een roepen wanneer hij wil. Hij heeft
het bellier over alle zaaken van julticie, policie,
en finantien, over de troupen, de Gouverneurs,
Generaals, Kapiteins, en alle zo militaire als
burgerlijke bedieningen. De wetten, ediélen en
beveelen worden in zijnen naam gegeeven. Hij
begeeft de openvallende ambten en peniioenen,
naar den wil van den Vorst, fchenkt pardon,
heft zommigedingen,en Helt andere in de plaats.
Hij roept naar willekeur de Staaten van een of
meer Provinciën bij een. In een woord, de
Gouverneur-Generaal oeffend alle fouvereine
magt, behalven in eenige weinige gevallen, in
welke zijne magt door den Regent en de hooge
Collegien bepaald is. Bij voorbeeld, men
heeft zich het begeeven van eenige hooge bedieningen
voorbehouden, zo ook het beduur over
's lands inkomden. Het opdraagen van tijfels,
Adeldommen en leenbrieven, alsmede om de
lands»

I N L E I D I N G . i 7 :
Jands heerlijke domeinen te veranderen. Het Hof
van den Landvoogd in Brusfel is uitneemend
prachtig. Hij heeft twee compagnien lijfgarde ;
de Paus houdt 'er een Nuntius, de Koning van
Frankrijk pleeg hier een gevolmagtigden Minister
te houden, gelijk de Staaten-Generaal nog
doen. Grootbrittanje heeft een Refident, en Luik
een Charge' d'Affaires. Ook hebben deeze Nederlanden
dikwerf Ambasfatleurs aan de %'oor«
naamlte Hoven van Europa. Maar de Gouverneur-Generaal
kan zonder toeftemming van den
Souverain zijne waardigheid aan niemand afftaan,
fchoon zijn Opvolger dikwerf reeds bij zijn leven
benoemd is, in welk geval diens naam, bij)
eene verzegelde acte, in het kasteel van Antwerpen
bewaard wordt. De perfoon des Landvoogd»
kan echter bij zijn leven door den Minister der
Oostenrijkfche Nederlanden verbeeld worden. Dit
heeft nog in deeze eeuwplaats gehad bij deGraaven
van Kaunitz-Ritborg, Bosta, en van Cobenzel.
Het ambt van Staats- en Krijgs-Secretaris in
de Nederlanden is mede 'gewichtig, wijl hij de
geheele ministeriale correspondentie zo wel met
den Souverein, als met de Ministers in de Hofen
Staatskanzelarij moet waarneemen; het Protocol
houden der Staatsvergaderingen, alle de
depêches op bevel ondertekenen, en alle memo»
rien en refolutien afvaardigen; Patenten voor
hooge bedieningen afvaardigd, en voor 't overige
van den algemeenen Landvoogd afhangt.
Les Confeils Cvllateraux zijn verder de drie
B voor-

18. I N L . E I D I N. G.
voornaamfte Collegien der Nederlandfche landlegeering,;
welke in 1531 door Keizer Karei den
V. den Landvoogd zijn toegevoegd, zij beftaan
uit den Staatsraad, welke zich met de gewichtigfte
in- en uitheemfche zaaken bezig houdt;
uit den geheimen raad, die uit een Voorzitter,
zeven Leden, en drie Secretarisfen beitaat, en
de voornaamfte landzaaken, de recbten der Regenten
betreffende, in het oog houden, zonder
echter eenige jurisdictie, policij, julticie, naturalizeering
enz. te. kunnen uitoeffenen,
en uit den Financieraad, waarvan de Ontvanger-
Generaal het hoofd is, welke met zijne onderhoorigen
of toegevoegde Raaden alle financieele
zaaken, die der domeinen, koophandel en fcheep-
vaart beftiert. De Rekenkamer van Braband
en Vlaanderen is een bijvoegzel tot het financieweezen.
Deeze drie Collegien hebben zedert
den dood van Karei V. dikwerf verandering ondergaan
, doch zijn in 1735 door Karei den VI.
weder in order gebragt.
De wetgeeving in die Nederlanden behoort
aan de Regenten, doch de Provinciaale Standen,
zo wel ads de voornaamfte Gerichtshoven worden
daar bij vereischt.
De afkondiging van alle wetten gefchiedt
onder 't groot zegel, behalven in Braband en
Limburg, alwaar de Raad van Braband zijn eigen
zegel gebruikt.
Men oordeelt ook hier naar het Romeinfche
ïechtoverde wetten, gewoonten, en ordonnantiën,

I N L E I D I N G . % 9
fien, behalven in Henegouwen en de zogepoeitj.
de vrije landen. Hoe gelukkig zijn -de twee
laatfte, dat zij hunne denkwijze niet behoeven
te plooien naar de begrippen, die toen (na zo
veele honderden jaaren) op bevel van den Mo>
«arch, voor recht verklaard wierden!
Het Hof provintiaal, ook wel het Parlement
fje grand Con/iiZ) genoemd, is het hoogfte gerechtshof
der Oostenrijkfche Nederlanden, refideerende
te Mechelen, welke beltaat uit eenen
Voorzitter, die te gelijk Staatsraad is, twee
Geestlijken, en zestien waereldlijke Raaden,
daar onder begreepen de Raadfiscaal, en Procu.
reur-Generaal. Dit Hof heeft twee kamers, en
daar van valt geen appél, dan enkeld revifie. De
leden deezer Vergadering bekoomen onmiddelijk
voor zich en hunne kinderen, bij hunne aanftelling
denAdelftand, zo zij flechts burgers zijn.
Behalven deeze heeft ook iedere Provintie zijn
eigen Gerechtshof voor alles wat liet recht betreft.
De Raad van Braband is het voornaamfte,
met bijvoeging van het Marquifaat van Antwerpen
en 't .Hertogdom Limburg. Men kan van
alle Nede?-gerechten in Braband, en van het
Hof in Limburg, zo als van alle Magistraaten
van groote of kleene fteeden, tot deezen Raad
appelleeren. Eindlijk kan deeze Raad uitfpraak
doen, over allerlei contra&en, testamenten, mondigverklaaringen,
over zaaken het leenrecht betreffende,
alsmede over de zogenaamde gaudene
bulle van Braband. Deeze Raad beftaat uit
B a zes-

*o I N L E I D I N G .
/estien leden, waarvan de Cancelier voorzitter
is, en het groot zegel bewaart. De Regent benoemt
de Raaden uit de door hun zelf opgegeevene
candidaaten, en kan hun naderhand niet
weder in hun ambt fchorten of afzetten. De
inkomrten van elk lid bedraagen vier duizend
florijnen, behalven dat de Adeldom aan den post
van Raad verknocht is, doch deeze fterft weder
uit met hunne kinderen.
Het Hof Provinciaal van Vlaanderen houdt
zijne zitting in Gend, en is gelijk aan dat van
Braband. Deszelfs rechtsgebied ftrekt zich uit
over geheel Oostenrijksch Vlaanderen, uitge«
nomen de Heerlijkheid van Doornik, van waar
men naar Gend en verder naar den hoogen Raad
van Mechelen kan appelleeren.
Ook zoo is het bij de groote Gerichtshoven van
Luxemburg en Namen, doch in het crimineele
kan men van Namen niet appelleeren.
Het Provinciaal Hof in Henegouwen heeft,
gelijk het Brabandfche, het voorrecht, dat de
groote revifie hier de plaats van het appél bekleedt,
en dat onder de zestien Raaden twee
Geestlijken en Adelijken zijn, welke men Cha.
yaliers de la Cour noemt, en die uit den Provincialen
Adel moeten verkooren worden.
Het Oppergerechtshof van Gelderland is te
Roermond, en deszelfs Kanzelier is het hoofd
Van die rechtbank.
De Kastelenij van Doornik heeft haar eigen
gericht, van waar men gedeeltelijk naar Gend
en

I N L E I D I N G . a i
en MecheJen, en gedeeltelijk naar Bergen in Henegouwen
kan appelleeren.
De Provoost-Generaal, welke onder deja
grooten Raad van Mechelen ftaat, zorgt in de
Oostenri;kfche Nederlanden voor de algemeene
veiligheid, en heeft ten dien einde vijf en twintig
man te voet en twintig man te paard onder
zich. In Braband echter is dit het werk van den
Drosfaart, die, benevens zijnen Luitenant en de
gandfche Compagnie, door de Staaten onderhouden
worden. Voor 't overige neemen de Magistraaten
en Ondergerichten de policij waar,
en van deeze kan men appelleeren.
De leenroerige zaaken in de Oostenrijkfche
Nederlanden hangen midlijk of onmidlijlc van
de Regenten af, en hebben hunne eigene Jurisdictie,
die van de Onder- en Opperleenhoven
wordt genomen.
Zonder in eene verdere befchrijviBg der Rekenkamers
en der Domeinen, het Jachtgericht
enz. te treden, voeren wij nu het nog te Brusfel
zittende Hofgericht, le Trilunal du Marechal &
de la Cour, aan; van waar men aan den geheimen
Raadkan appelleeren, en gaan over tot de
Staaten der Oostenrijkfche Nederlanden, als
zijnde de waare Volksreprefentanten.
De Staaten hebben het recht om hunne bewilliging
te geeven tot nieuwe belastingen en bevelen,
alvoorens dezelve gepubliceert mogen
worden. Dus ftaat het ook aan hun die te weigeren.
Ook hebben zij het recht dat hunne in-
B 3 woon-

as I N L E I D I N G .
woonders voor geen uitheemfche rechtbanken
kunnen gedagvaard worden, vooral in geene
geestlijke zaaken naar Romen. Bastilles en
lettres de Cachet zijn hier zo min. in gebruik als
thans in Frankrijk.
ÏJder nieuw Regent zweert gewoonlijk in den
perfoon des Gouverneurs-Generaal bij de kroning
op het heilig Evangelie, dat hij alle previlegien,
gebruiken en Rechten der Provinciën
heilig onderhouden zal; en dan zweeren de Gedeputeerde
Staaten hem den eed van trouw, en
huldigen hunnen Souverein. In Braband en Limburg
worden de previlegien telkens opgenoemd
inde zogenoemde blijde inkomst, waarvan het
oudfte origineel in het testament van Hertog
Hendrik III. van 't jaar 1260 gevonden wordt.
En even van zo veel gewicht houden de Brabanders
de gouden bulle, welke Keizer Karei den
III. in 1349 den Hertog van Braband en Limburg,
Johannes III., ichonk.
De Standen van Braband beftaan:
1. Uit Geestlijken, welke door dertien Abten
gereprefenteerd worden.
2. Uit den Adel, van den Baron af, die vier
duizend florijnen jaarlijks inkomen heeft,
en onder dezelve heeft de Abt van Sem.
blours, onder den tijtel van Graaf van
Semblours, den eerften rang, waarop de
andere Graven, Hertogen enz. volgen.
Verder rangfchikt zich de de Ridderfchap
naar den tijtel hunner goederen, en in geval

I N L E I D I N G ? 03
val van gelijkheid naar het vroeg of laat
afleggen van den eed.
3. Uit Gedeputeerden der lieden Brusfel,
Antwerpen en Leuven.
Het zelfde heeft plaats bij de Staaten van 't
Hertogdom Limburg, dus instaken de Staaten in
ijder Provintie van het Hertogdom een bijzonder
ligchaam uit, dat zich alleen bij gewichtige
omftandigheden tot een Collegie verzamelt. De
Staaten verdeelen echter de fchattingen, welke
degeneraale Ontvanger der Regenten heffen moet.
De Staaten vergaderen jaarlijks tweemaal volgens
de wet, en verder zo dikwerf als de Souve.
rein of de generaale Landvoogd hun bij een
roept, en hunne befluiten worden met eenpaarige
Hemmen genomen. Daar en tegen zijn 'et
altoos gedeputeerde Staaten, die daaglijks vergaderen,
die hunne eigenen Sijndicus hebben,
gelijk de Staaten zelve hun Opper- en Onderontvanger
in de Steden en Próvintien hebben.
Met de Staaten van Luxemburg is het bijna gelijk
gefield, behalven dat de ftad ook haare Gedeputeerden
in den Staaten Vergadering zendt, en
de befluiten bij meerderheid van Hemmen genomen
worden. Ook heeft de Luxemburgfche
Staatsvergadering eenen Maarfchalk, die als
Prefident het woord voert 5 alwaar ook de fchattingen
aan den Landsontvanger betaald worden,
die zijn verblijf houdt in Luxemburg, waar
ook de gedeputeerde Staaten, die uit negen
leden beftaan, hunne zittingen houden.
B 4 Ifl

*4 I N L E I D I N G .
In de Provincie Namen worden van ijder
klasfe der generaal verzamelde Staaten twee
Gedeputeerden verkoozen, doch de derde, le
Ticrsétat, beftaat uit de Magistraat der ftad Namen.
Deeze brengen, met behulp van den
Raadpenfïonaris en de Gouverneurs der Provincie,
de befluiten der generale vergadering ter
uitvoer, en bezorgen de ganfche Administratie
der Provincie.
De Staatsvergadering van Henegouwen heeft
dezelfde inrichting als die van Namen, maar
men verdeelt hier de drie Staaten in drie kamers,
waar van de derde ftand twee en veertig
leden heeft, die beftaan uit den Magistraat
van Bergen en Gedeputeerden van de overige
dertien fteden.
In Vlaanderen maaken de Geestlijkheid en
Afgevaardigden der zestien fteden de Staaten
uit, wijl de Adel zedert het begin der zeventiende
eeuw geheel geen ftem of zelfs zitting
onder de Staaten heeft.
Daarentegen heeft de Geestlijkheid in Oostenrijksch
Gelderland geene zitting onder de
Staaten, beftaande deeze alleen uit den Adel
en de Gedeputeerden der ftad Roermond, welke
door een Erf-Maarfchalk van de zijde des Adels,
en twee Burgemeesters der ftad Roermond verl
ieeld worden, waartoe men dan nog een Raadpenfïonaris
en Sijndicus voegt.
Het Graaffehap Mechelen is eene Provintie
op zich zelve, e n ftaat geheel onder de regeering

I N L E I D I N G . *$
ring der ftad van dien naam, welke alles belust,
behalven de bij Regenten gevorderde fchatting
van twee en vijftig duizend vijf honderd
guldens, welke dezelve de Dorpen en het Stadsgebied,
alsmede het gerecht der Vlekken Epst
en Gestel ter delibereering mededeeld, en dan
beflist, dat £ door de ftad Mechelen, » 3 uit de
Dorpen die onder 't ftads gebied behooren,
en * 3 door de genoemde Vlekken aan den Keizerlijken
Ontvanger - Generaal moeten worden
opgebragt.
De Heerlijkheid Doornik maakt ook eenen
Staat op zich zeiven uit, die door de Standen beftierd
wordt. Deeze beftaan uit de Regeering van
Doornik, de Geestlijkheid, en zulke welgegoede
perfoonen, welke eenige Heerlijkheid bezitten.
De zogenoemde vrije Landen, in onderfcheiden
Provintien gelegen, en meestin allen opzichte
met de gerechten der Dirrri&en waar in zij leggen
verbonden, fchoon niet in opzichte der
jaarlijkfche contributien, hebben ook hunne
eigene huishouding. Men vergt van hun zeker
aandeel ter onderhouding der krijgsbenden, dat
zedert 1674 in geld betaald wordt.
De voorrechten der voornaame, of beter gezegd,
rijke lieden, in de Oostenrijkfche Nederlanden,
zijn zeer onderfcheiden. De meeste
bezitters van- Heerlijkheden hebben een opperen
nedergericht, het recht der jagt en der
visfcherij, en de vrijheid om de openbaare en
zogenoemde heeren wegen met boomen ten hun-
B 5 nen

fttf I N L E I D I N G .
nen voordeele te beplanten. Ook bebooren veelal
de boetens en confiscatien van goederen hunner
ingezetenen aan hun, en eindelijk de nalaatenfchap*
pen van hun die zonder erve komen te lterven.
De inkomften welke de Keizer uit zijne Nederlandfche
Provintien trekt worden verfchillend
opgegeven, zommige begrooten dezelve op zeven
millioenen, doch als men die op vijf bepaalt
zal het nader bij komen.
Zeden 178a houdt men hier in vredenstijd
over 't geheel veertig duizend man krijgsvolk in
dienst, welke, nevens de hier niet getelde
zeemagt, onder 't bevel van de generaale
Landvoogd ftaan. De tegenswoordige best verfterkte
vestingen in de Oostenrijkfche Nederlanden
zijn Luxemburg, Namen, en het Kasteel
van Antwerpen.
Men weet dat de Roomsch Catholijke Godsdienst
hier de heerfchende is ; om dezelve in
fland te houden, vindt men hier een Aartsbisfchop,
zeven Bisfchoppen, en een eindeloos aantal
van Abtdijen en Kloosters, die te zaamen zo
veele wachttorens uitmaaken op de muuien van
Romens Sion, in deeze landilreek. Maar de
Kunften en Wetenfchappen betreffende, fchiet
dit land thans verre te kort bij de vij'tiende en
zestiende eeuw, fchoon men er de overblijffelen
nog van vindt in de Univerliteit van Leuven,
de Academie der Wetenfchappen te Brusfel, de
Schilder-Academiën te Antwerpen en Mechelen
en meer Gijmnafiën en doorluchte Schooien.
OOS-

OOSTENRIJKSCH VLAANDEREN.
Oostenrijksch Vlaanderen grenst ten noordwesten
aan de Noordzee, waartegens het door duinen
befchut wordt, ten noorden aan den Hond,
zijnde een tak van de rivier de Schelde, waar
door het van de Provintie Zeeland wordt afgefcheiden:
ten oosten (toot het aan Braband'en
Henegouwen, en de Provintie Artois. Van de
Artoifche grenzen aan de zee tot de Antwerpfche
rekent men de lengte ruim twintig mijlen,
en van Cadzand tot Marchiennes ruim 16, en
verder voorbij Douay op meer dan twintig mijlen.
Men wil dat dit deel van Vlaanderen
hondert tot honden vijftien vierkante mijlen
inhoud heeft, en het getal der inwoonders hondert
zeventig duizend, of misfehien tweemaal
hondert duizend beloopt.
Mooglijk is 'er in geheel de waereld geen land
waar in meer bloed vergooten is dan in Vlaanderen
, wijl het om de gelegenheid voor alle de
Nederlanden, zo wel als wegens den vlijt van
de inwooners van veel gewicht is; het luchtgeftel
is hier aan de zeekusten vochtig, landwaard
in

3* O O S T E N R I J K S C K
in echter mild en gematigd, de grond is 'er
vruchtbaar, en levert uitmuntende akker- en
weilanden.
De voornaame voortbrengzels zijn koorn, vlas,
meekrap, runderen, fchaapen, paarden, koolen
raapzaad, hout,boomvruchten, en in 't noorderdeel
veel turf, daar te boven allerlei wild,
en veel foorten van visch, zo in de rivieren
als langs de kusten, al het welk bij een genomen,
den natuurlijken rijkdom van Vlaanderen
uitmaakt, die door den onophoudlijken ijver der
fchrandere, voorzichtige en werkzaame inwoonders
ongemeen vergroot wordt; gelijk wij hier
voor reeds gezegd hebben. De verdere
bijzonderheden zullen wij bij ijder onder deel
aanhaalen.
De rivieren zijn de reeds meermaal genoemde
Schelde, waar in de Lijs, de Leye en de Dender
vallen, benevens nog twee gegraavene vaarten
of kanaalen, tusfchen Brugge en Gend.
Vlaanderen, dat al in 790 door Karei den
Grooten tot een Graaffehap verheeven wierd,
heeft twee en zestig bemuurde Steden, elf hondert
vier en zestig Dorpen, en meer dan twee
hondert vijftig Heerlijkheden.
Van deszelfs regeering is reeds in de inleiding
gefproken. Gemeenlijk deelt men Vlaanderen in
drie deelen. Het eerfte deel, dat men het eigenlijk
Vlaanderen noemt, wordt, naar de taal, het
Duitsch of het Waalsch Vlaanderen geheeten. »
Het

V L A A N D E R E N . 35
Het Duitsch Vlaanderen begint van de Noordzee
af tot aan Artois, alwaar het Waalsch Vlaanderen
aanvangt, dat zich tot voor Kamerijk uitftrekt.
Dit deel heeft Keizer Karei V. door zijn
verdrag met Francois den I. 05*6) aan de
afhanglijkheid van Frankrijk onttrokken. Het
tweede deel deezer Provintie is de zogenoemde
Heerlijkheid Vlaanderen, ook wel het Keizerlijk
Vlaanderen genoemd, wijl het onder de
opperheerfchappij des heiligen Roomfchen Rijks
Haat, en beftaat uit het Graaffehap Aalst, het
land van de Maas, de vier Ampten, en't land
aan de overzijde der Schelde. Het derde deel
voert eigenlijk den waaren naam van Vlaanderen,
wijl het noch van Frankrijk, noch van het
Roomsch Keizerrijk afhangt, maar alleen onder
de heerfchappij der Graven van Vlaanderen
ftond, en beftaat uit Dendermonde, Bornheim en
Geersbergen, met de daartoe behoorende Landen.
Men doei echter beter, fen deeze verdeeling
zullen wij vol;;en_> om de onderdeden te fchilcken
naar de naamen der hoofdfteden, als Gend y
Brugge 2peren , en de zogenoemd wordende vrije
landen van Brugge. Wij vangen dus aan met
HET

3° O O S T E N R I J K S C fl
HET DISTRICT. VAN GEND.
yJ"end, de honfddad van Vlaanderen en de
zetel van liet hoogde landgericht, heeft eene
zeer voordeel ige" ligging aan- de rivieren de
Schelde, Leye, Lieve en Méure, en is niet
alleen eene voornaame koopdad,- maar ook zo
fterk door de omleggende landen, dat zij, bij
het openen der plaats vindende fluizen, op
geene drie mijlen na in den omtrek'te naderen
is. Daar te boven heeft Gend, door de
Lieve of het oude Kanaal, gemeerrfchap met
de Noordzee; dit Kanaal wierd Ao. iaa8 van
Damme af, gegraaven, gedeeltelijk met de tegenswoordige
Hollandfche haven Sluis in Vlaanderen.
Zo heeft- Gend correspondentie met
Cflende, door het in 1613 gegraavene Kanaal
van daar naar Brugge, waar in het Kanaal van
Nevele tusfchen Belleghem en Levendeghem valt;
en het voornaamde in 1651 tot 1661 gegraavene
drie mijlen lang zijnde Kanaal naar Sas van Gent,
verfchaft de dad een goeden zeehandel, wijl het
bij Ecklo door veele kleine wateren met het
oude Kanaal van Damme, met de Lieve en de
Darm» door Moerbeek loopt. Bovendien
zijn 'er nog meer, die wij om der wijdlopigheid
verzwijgen.
Men wil dat Gend ten tijde van Karei de
V. zo groot was» dat hij, zinfpeelende op de
Fran-

V L A A N D E R E N . 31
Franfche naam Gand', betekenende eigenlijk een
handfchoen, maar bij de Franfchen ook de Had
Gend, van Parijs zou gezegd hebben: je veux
maitre Paris dans mon Gand. -— Thans echter
is zij zo groot niet. Derzelver ligging beflaat
uit zes eu twintig kleine Eilanden, over welker
grachteiv meer dan drie hondert bruggen leggen,
en waarvan de omtrek meer dan drie uuren
gaans is. De grondvlakte binnen de muuren
wordt gerekend op 45,600 romeinfche Seudi,
en de Jangfte zijde, ;van de 'Keizerspoort tot de
Muyderpoort, is een uur gaans,; De Had is wel
gebouwd, heeft fchoone huizen en breede ftraaten,
zij heeft agt poorten en dertien marktplaatzen.
Op de zogenoemde vrijdagsmarkt ftaat
eene eerzuil voor Karei den V. gefticht, met
deszelfs beeldtenis, houdende een zwaard en
•waereldkloot. 'Er zi;n honderd zes en twintig
zo wind- als watermolens, —— en men telt 'er
nog veertig tot zestig duizend inwoonders.. Men
reekene of die ftad in volkrijkheid verloeren
hebbe, daar zij in 1351, bij gelegenheid eenex
oproeping van haaren Landsheer, zestig duizend
ftrijdbaare mannen te velde bra^t, die onder
hunnen aanvoerder, den beroemden bierbrouwer
Artewelle, door den Franfchen Koning
Karei den VI. bij Kortrijk totaal geflaagen
wierden.
Het nieuwe Kasteel alhier is in den jaare
1540 tusfchen de Muyden- en Keizerspoort op
last

$2 O O S T E N R I J K S C H
last van Keizer Karei V. gegrondvest, en
het oude, dat Keizer Otto de Dikke in 949
ftichtte, toen geflecht. Het Graaflijk Kasteel
is de vergaderplaats van het Hof en den hoogen
Raad van Vlaanderen. In het Prinfenhof
wierd Karei V. Ao. 1500 geboren; 't Stadshuis
is ook een aanzienlijk gebouw, alsmede de
tooren Belfort, die 1375 gebouwd wierd, en
midden in de ftad ftaat, van deszelfs top heeft
men een ongemeen fraai gezicht over de ganfche
ftad, die vijf en vijftig kerken en veele
kloosteren heeft.
Onder het hier in den jaare 1559 geftichte
Bisdom behooren zeven Dekenfchappen, te
weeten het dekenfchap van de ftad, beftaande
uit zeven kerken, dat van Everghem, hebben*
de 21 kerspels, gelijk dat van Dendermonde,
dat van Deynzen, waar onder 475 kerspels behooren,
dat van Thielt met 02. Het Waagfche
met ao, en dat van Hulst met 15 kerspels. —
De Benediftiner Abdij van St. Pieter is van
binnen een zeer fchoon gebouw, heeft een
prachtig choor en uitgeftrekte boekerij. ——.
Deszelfs Abt noemt zich Primaat van Vlaanderen
en Prefident der vergaderingen der Nederlandfche
Kloosters. Men vindt hier ook het
Leenhof van Vlaanderen, de Raad ter Admiraliteit,
en twee Rekenkamers, benevens een
Keizerlijk Gerechtshof over twee en zeventig
omliggende Dorpen. De ftad zelf wordt gere-
geert

V E A A N D E R S N. 33
geert door eenen aanzienlijken Magistraat, die
den Keizerlijken Landvoogd aan het hoofd
heeft. De veelvuldige branden, deeze plaats
te beurt gevallen, en voornamentlijk die van
1217 hebben veel toegebragt tot derzelver verval.
De beroemde Pacificatie tusfchen den
Koning Philips II. 'van Spanjen en de Republijk
der vereenigde Nederlanden, wierd alhier
in den jaare 1570 genoten. De Franfchen hebben
deeze ftad in de jaaren 1678, 1708 en 1745
ingenomen.
De Provinciale Adel en de kooplieden maaken
tegenswoordig het voornaamfte deel der inwoonders
uit, de laatfte drijven zo weieenen uitgc
ftrekten eigen handel, in't groot en klein, als
een fterke Tranfito, die over Gend naar de
Hollandfche haven Sas van Gend, en Philippi.
ne, naar Brugge en Oftende, Dendermonde en
Antwerpen, Oudenaarde en Kortrijk bloeiend
gedreeven wordt. Hier bij komen de menigvuldige
manufactuuren en fabrieken, voornaamlijk
in lijnwaad, kanten en gaarens, die
hier onnavolgbaar fijn gewerkt worden. Men
verzendt dezelve door geheel Europa, naar
Noord-Amerika, en over Cadix naar Zuid-
Amerika. Daar te boven vindt men hier nog veele
zijden, wollen, boomwollen, en kameels hairmanufactuuren;
ook zijn 'er voortrefiijke bleekerijen,
dewijl de ftad veele opene onbebouwde
plaatzen heeft; zo dat de koophandel deezer
C ftad

$4 © O S T E N R I J K S C »
ftad. van jaar tot jaar bloeicnder wordt, zedert
jfe verbeteringen in den jaare 1781 in verfcheidene
opzichten aan dezelve toegebragt, waartoe
4e toenmaalige oorlog tusfchen de zeven Provintien
en de kroon van Engeland niet weinig heeft
aan gebragt.
Het Burggraaffchap Gend, waar van het gericht
binnen de ftad gehouden wordt, is in vier
Aniptaianfchsppen verdeeld, en beftaat uit zes
yeertig Dorpen en eenige Heerlijkheden.
Èyerghem, niet verre van Gend tusfchen het
oude Kanaal en dat naar Sas van Gend loopt,
behoort den hier refideerenden Bisfchop, die 'er
den tijtel van Graaf van voert. — Wij zullen
uit dit oord nog de volgende plaatzen aanvoeren.
Nazareih, beneden Oudenaarden, tusfchen de
Leye en Schelde, niet eene kerk voorzien,
vverwaards veele bedevaarten gefchieden.
Nevele, niet verre van Gend, aan het nieuwe
Kanaal, draagt den naam van eene Baronnie.
Safelaar, een vlek en dorp, dat vrij neeringrijk
is, legt aan het kanaal van Moerbeek.
Severghem, mede aan de Schelde, waaronderfcheiden
fabrieken in vollen bloei zijn.
Het nabuurig Aolst, zijnde een Graaffehap,
ligt tusfchen de Schelde en Dender, men teelt
hier uitmuntende hop, welke veel van daarnaar
deeze gewesten gevoerd wordt. Tot den
jaare 1174 hadt het zijne eigene Graaven, doch
sedert aan Vlaanderen gehecht zijnde, behoort
het

V L A A N D E R E N . ~'fg
het onder de ftanden des heiligen Roomfchen
rijks. —— De hoofdftad is Aolst, of Aalst, gelegen
aan den Dender, men vindt hier eene oude
Burgt, eene Collegiale- en Kerspelkerk, welke
eerfte zeer fraai is, ook zijn hier verfcheidene
Mannen- en Vrouwen-kloosters, met een geweezen
Jefui ten Collegie. De Franfchen hebben
Ao. 1667 de vestingwerken geflecht. De voornaamfte
bezigheden der inwoonders zijn: het
tapijtwerken, boomwol bereiden, en den handel
van linnen manufactuuren. Niet wijd van hier
is de Cistercienfer Nonnen Abdij van Maria Ia
Rofe.
Het land van Aolst heeft vijf diftriéten, welke
men de vijf roeden noemt, als het land van
Rode, zijnde eene oude Baronnie, waaronder
behooren:
Melk, beneden Gend, aan de Schelde, met
een Collegie van reguliere Choor-heeren van da
Augustijner orde. Ao. 1745 viel hier een veldflag
voor tusfchen de Geallieerden en Franfchen,
ten nadeele der eerften. Nog zijn hier de
plaatzen Bavighem, Ghijzele en Vlierzeile.
Sotteghem legt tusfchen Gend en Grammond,
het is een volkrijk vlek of heerlijkheid, welke
de omliggende landltreek zo wel als het dorp
en flot haaren naam geeft.
Gayeren legt beneden Gend aan de Schelde,
en wordt een Vorltendom genoemd.
Qyer • Boulaar is de hoofdplaats van de Baron-
C a nie

jtf O O S T E N R I J K 9 C K
nie van dien naam; doch Opper - Hasfelt is zedert
IÓ54 een Graaffehap, Aspelaere en Tedegen
zijn vrije Heerlijkheden, Oombergen is mede
eene Heerlijkheid; dan het grootfte deel der
inwoonderen behoort, zo wel als de Kerspelkerk
van Elene en Hilleghem, het dorp Nieutvmegen
en Regbosch tot de baronnie Leeuwerghem. ——•
Deeze onafhanglijke Baronnie heeft hoog, middelbaar
en nedergericht, alsmede zijn eigen
kerklijk beduur. De voornaamfte der meer verftrooid
leggende Dorpen en Kerspelen zijn:
Rasfeghem en Hardcshem, twee Baronniën.
Lede, een Marquifaat; Licderkerk, eene oude
beroemde Heerlijkheid, en Houthem, eene Heerlijkheid,
den BJsfchop van Gend toebehoorende.
Grammont, ook wel Geersbergen genoemd,
wordt door den Dender doorfneeden, en heeft,
zedert ioö8, ftadsprivifegien. Alhier is een Benedictijner
Monnikken abdij van St. Adriaan ,welke
de derde in rang, doch de voornaamfte van geheel
Vlaanderen is. Men vindt hier een kerspel,
en twee andere kerken, vier kloosters, en een
bagijnen hof, alsmede een hospitaal. De inwoonders
maaken wollen tapijten en manufactuuren.
De gemelde Baronnie Boulaar, en die van
Schorrisfe, benevens nog vijf en veertig dorpen
behooren tot het rechtsgebied van deeze ftad.
Het dorp Steenhuizen, onder dezelve, heeft den
tijtel eenes Vorftendoms; Viane is eene Heer­
lijk-

V L A A N D E R E N . 37
lijkheid en Baronnie met een klooster; Moerbeek
is insgelijks eene Heerlijkheid. Grimminghem
is- een dorp waar bij de Cistercienfer Nonnen
Abtdij Beaupré gelegen is.
Ninoye, of Nijcnhoye, ook Niniye genoemd,
legt aan de rivier de Dender, wierd Ao. 1194
met wallen omringd, en bekwam in 1339 ftad»jechten.
——• Dezelve is klein van omtrek. Eertijds
was zij onafhanglijk van het Graaffehap
Vlaanderen, echter ftond zij onder deszelfs befcherming.
In 1515 nam Karei V. haar na
zich, doch Albrecht van Oostenrijk heeft
haar eerst volkomen met het Graaffehap verknogt.
Men vindt hier een Kerspelkerk, alsmede
een in 1337 gedichte Premonftratiner Monnikken
Abtdij. ; De dad voert den tijtel van Heerlijkheid,
en behoort den Prins van Veaudemont; zij
is verfcheidene maaien geplundert, afgebrand
en verwoest, thans is de hoofdneering der iriwoonders
de linnenweeverij. Ronfe of Renesfe %
is een vlek , behoorende aan het Vorstlijk huis
Nasfauw, waar voormaals veele lakenfabrieken
en wollen manufactuuren waaren, die echter
door veele ontdaane branden, en andere onge«
lukken, derk vermindert zijn. Hier zijn een
Collegiale kerk en drie Kloosters. Niet ver van
hier legt de Scherppenberg, beroemd wegens
een Capel en Mariebeeld van onze Lieve Vrouw
van de witte Roozen-tak.
Wij koomen tot de Kastelenij van Oude-
C 3 naar-

O O S T E N R I J K S C H
marden, die belangrijker is dan de twee voornoemde
plaatzen.
Oudenaarde is eene ftad waar de Schelde
rondom en gedeeltelijk door vloeit. In het midden
der ftad legt de oude burgt Pamela, die
de zetel eener Baronnie, is, welke aanzienlijke
rechten en vrijdommen heeft, in en omtrent de
ftad; tot deszelfs rechtsgebied behooren de Kerspels
Edelaar, Lempeghem, Volkeghem, Neerena,
Rist, Koekamere en Eist. —- Hier zijn
ook twee Kerspel-kerken, zes Kloosters, en een
geweezen Jefuiten Collegie. Zij is beroemd
wegens den Succesfie Oorlog en andere veldtochten.
In 1708 wierden de Franfchen door de
vereenigde Oostenrijkers en Engelfchen in de
nabijheid deezer ftad, bij de dorpen en de Baronnie
Heynen, Heurnen en Muilen geflaagen.
De Retzelaarberg legt niet verre van hier.
Margareta van Parma wierd alhier gebooren.
Beveren, en de Heerlijkheid Brutvard, de
Heerlijkheid Peteghem, Nokerem, Elfeghem of
HeJzeghem, met een Prioraat der reguliere
Choor-heeren; als ook Vichte, waar van de
eigenaar Erfmaarfchalk van Vlaanderen is.
Kortrijk, of zo op de meeste kaarten naar de
Franfche benaming ftaat Courtray, is eene van
ouds beroemde ftad, welks Kastelenij twaalf
Pairfchappen bevat. Zij heeft twee voorlieden
aan de rivier de Leye. Het hier
Haan-

V L A A N D E R E N . 39
ftaande oude Kasteel maakt een der gemelde
Pairfchappen uit. Men vind hier ook eene
Collegiale Kerk, een Kerspel Kerk, een Proostdij
van den heiligen Amand, een geweezen Jéfuiten
Collegie, drie Mannen- en vijf Vrouwenkloosters,
benevens eenige Hospitalen. In den
omtrek teelt men het beste vlas, daar te boven
worden hier ook uitmuntende en fijne lijnwaaten
gemaakt, vooral zedert de Manufacturiers alhier
in de kunst van bleeken de Haarlemmers hebben
weeten te evenaaren, en wel door behulp der
daar toe dienftige potasch, hui, enz. waardoor
zij het lijnwaad even zo wit weeten te maaken
als hier te lande. Uit dit Kortrijk, de ftapelplaats,
zo als men zegt, van het beste lijnwaad,
batist en tafelgoed, in Europa, worden de
meeste landen daar van voorzien, zijnde dezelve
naar kunftige patroonen gewerkt. Zelf hier te
lande worden de pragtigfte tafels met Kortrijks
linnen gedekt, dat tot zeer hooge prijzen gekogt
wordt, hoewel de ellenmaat ook bijna 9 pCt.
grooter is dan de Brabandfche. Al zedert 1268
bloeit deeze handeltak in die ftad. Sinds zijn
hier nog veele andere fabrieken in gaarens, kanten,
wol en boomwol opgericht. De Franfchen
veroverden in 1743 deeze plaats, en Hechten
haare vestingwerken. De Kastelenij van Kortrijk
wordt voor het overige in vijf diftriéten verdeeld,
welke men roeden noemt, waar van de
volgende plaatzen de merkwaardigfte zijn.
C 4 Haar»

4> O O S T E N R I J K S C H
Haarlebeck, een vlek aan de Leye, met een
Burggraaffchap en een Collegiaalkerk; men vindt
'er lijnwaad- gaaren- en kant-manufacturiers.
Niet verre van hier legt Ingelmunftcr, eene
oude Baronnie. Thielt, ten westen van Deynze,
een vlek midden in Vlaanderen, heeft twee
Kloosters en eenige linnenweeverijen; in deszelfs
nabijheid is het flot Thielt ten Hove.
Pitthem, een oud en beroemd dorp, met den
naam van Baronnie.
Meulenbeek, een vlek.
Ruyslede, een der voornaamfte dorpen in
Vlaanderen, alwaar de Ridders van St. Jan
groote bezittingen hebben. —- Linnenweeverijen
maaken 'er de voornaamfte bezigheid uit.
Winghenc en Poucques, twee dorpen of baronniën.
Waken, ook wel Wacken genoemd, eene vrije
Heerlijkheid, aan den vloed de Mandel, voert
den tijtel van Graaffehap,en is de geboorteplaats
van Johannes Hondius, een beroemd Aardrijkskundige.
Roerbeek, een der twaalf Pairfchappen.
Deynze, een kleine ftad aan de Leye, met
voornaamen handel in gaaren, kanten en lijnwaaden.
't Is een Marquifaat, behoorende aan
de Heeren van Merode, en had voormaals vestingwerken.
Grammene, een dorp, niet verre van Deynze t
werwaards veele bedevaarten gedaan worden.
Ifeghem, nabij Ingelmunfter, een Vrijheerlijk-
heid,

V L A A N D E R E N . 41
heid, met den tijtel van Vorftendom, is een
Pairfchap.
Coyghem, aan de Leye, mede een Pairfchap,
gelijk ook
Heyle, eene Baronnie, en
Dadifele, nabij Kortrijk, eene vrije heerlijkheid,
alwaar voormaals een beroemd Mariabeeld
was.
Wcvelghem, een dorp met een Cistisciencer
Nonnenabtdij.
Meenen-, bij de Franfchen Menin, een vlek
aan de Leye, en een der Pairfchappen, met
een Klooster, wierd in 1578 met vestingen voorzien,
en in 1715 ingeruimd. In 1744 r;amen de
Franfchen deeze plaats in, en Hechten de vestingwerken.
Deeze plaats is zeer volk- e.n neeringrijk,
door haare gaaren-, linnen , zeep- en
tabaksfabrieken, welke laatfte hier ongemeen
aanmerkenswaardig zijn; wordende hier veel carotten
gelevert, even als die te Duinkerken»
men Haat 'er ook lijnolie, en heeft 'er welbereiderijen.
Warwick is een gering ftadje aan de Leye.
Het land yan Waas grenst aan de Hollandfehe
bezittingen in Vlaanderen. Baldewijn, bijgenaamd
de Vroome, Graaf van Vlaanderen *
fchonk dit land in den jaare 106a aan zijnen
zoon Robert de Vries, bij zijn huwlijk met de
dochter van den Hollandfchen Graaf Floris.
Dan in 1070 kwam het weder aan Vlaanderen,
C 5 doen

4». O O S T E N R I J K S C H
doch vervolgens op nieuw aan de Graaven van
Holland. Toen Graaf Floris in 't jaar 1167 het
aangegaan verdrag fchond, wierd het land van
Waas hem afgenomen, en weder met Vlaanderen
vereenigd, waarom ook Graaf Willem van
Holland het zelve bij verdrag in den jaare 1333*
afiïond.
Itn deezen vruchtbaaren oord wast voortreflijk
lijnzaad, waar van de inwoonders het beste vlas
bereiden. — De volgende plaatzen zijn merkwaardig.
St. Nicolaas, eene welbebouwde en volkrijke
vrije Heerlijkheid, tusfchen Antwerpen en Gend,
zijnde de hoofdplaats en den zetel des gerechts.
Men houdt hier eene voornaame jaarmarkt, vooral
van vlas en koorn.
Lokeren legt aan de Durme, en mag te recht
als het aanzienlijkfte dorp van Vlaanderen gerekend
worden.
Waasmunfter, mede een aanzienlijk dorp, met
eene Nonnen Abtdij van de Augustijner orde.
Thielrode, eene vrije Heerlijkheid, aan de
Durme, alwaar dezelve in de Schelde valt.
Teufihe, mede eene Heerlijkheid, aan de
Schelde, over welke rivier alhier eene brug
legt.
SLupelmonde, eene vrije Heerlijkheid, aan de
Schelde, alwaar de Rupel zich in dien vloed
ontlast, 't Is de geboorteplaats van den beroemden
Aardrijkskundigen en Landkaartveryaardi-
ger

V L A A N D E R E N . 45
ger Gerard Mercator. Het hier nog (taande
oude Slot, 't welk zeer fterk is, heeft voormaal»
dikwerf tot een ftaatgevangenis gediend.
Burght, een dorp aan de Schelde, vanwaar
tot aan het tegens over Antwerpen leggende
veer, het Vlaamsch hoofd genoemd, een Heenweg
is aangelegd.
Zwijndrecht is een kasteel tegens over Antwerpen.
Voor het overige vindt men langs de
Schelde nog verfcheidene fterke fchanzen, als
Ifabelle, Calloo, bij het dorp van dien naam, de
Parel en St. Maria.
Het land van Bever en wordt bijna geheel door
het land van Waas ingeflooten; het is eene oude
zeer aanzienlijke Baronnie, behoorende aan het
Hertoglijk huis van Arrenberg en Aarfchot. Onder
anderen behooren tot dit rechtsgebied de
vrije heerlijkheid Beveren, alwaar hetoppergerecht
der Baronnie gehouden wordt, en een
klooster, alsmede een oud kasteel gevonden
wordt, zo ook de Kerspels Rildrecht, den Doel
Calloo, Haesdoek, enz.
De Heerlijkheid Dendermonde, welke ten
tijde van den vier en twintigften Graaf van
Vlaanderen, LodewijklI. in de veertiende eeuw,
benevens de ftad, met Vlaanderen verbonden
wierd, heeft een zeer vruchtbaaren grond, die
alle foorten van koorn oplevert, ook goede weilanden
heeft, doch voornaamentlijk uitmunt in
vlas en hennip.
Den-

44 O O I T B W R I J K S C H
Dendermonde is een ftad rost een Slot, gelegen
aan de Dender en Schelde, daar zij in een
vloeien, na dat de eerfte midden door de ftad is
heen gefchooten. Door deeze voordeelige ligging,
en dewijl zij geheel onder water kan gezet
worden, is Dendermonde in oorlogstijden eene
gewichtige plaats voor Vlaanderen, dewijl zij
de communicatie tusfchen Gend en Antwerpen
kan belemmeren.
Het fterke Kasteel, dat aan den mond van
den Dender legt, is de zitplaats van het Leenhof
deezer Heerlijkheid. I n de ftad zijn twee
Kerspel Kerken, waar van een de Collegiaale
Kerk is; twee Monnikken- en vier Nonnenkloosters,
met een Gijmnafium, en meer andere
ftichtingen. Ao. 1667 hebben de Franfchen deeze
ftad vergeefsch belegerd. In 1706 naamen
de Bondgenooten dezelve in, en in 1745 de Franfchen.
Het Oostenrijks huis ftond aan de Staaten
Generaal bij het barrierre-traftaat 07'5) eene
gemeenfchaplijke bezetting deezer plaats af. De
plaatzen, welke onmiddelijk onder de Heerlijkheid
Dendermonde behooren, zijn Grimbergen,
Berlacre of Berleye, twee door de Natuur fterke
plaatzen, aan de Schelde; alsmede Baferode, dat
eigenlijk uit vijf plaatzen beftaat. Anderen
ftaan niet zo onmidlijk onder deeze Heerlijkheid,
maar behooren erflijk aan zommige huizen, als'
bij voorbeeld Schellebck, alwaar een Klooster is,
enz.
Van

V L A A N D E R E N . 45
Van de Castelanij Bornhem, welke in de zestiende
eeuw aan het huis van Colonna kwam,
als eene Baronnie in 1658 tot een Gsaaffchap
verheven wierd, noem ik enkel
Bornhem, de hoofdplaats, met een Gerecht en
een . Benedictijner Prioraat bij de Kerspelkerk.
Van de zogenaamde vier ambagten zijn die van
Hulst en Axel aan deezen Staat afgedaan, maar
geheel het ambt en vlek Asnede, niet ver van
Sas van Gend, aan een Kanaal gelegen, en het
ampt en vlek Boekhout, dat zijn naam van een
boeken- of beukenbosch ontleent, behooren tot
den verhandelden ooxd.
HET DISTRICT VAN BRUGGE,
Dit diftriét is veel kleinder dan dat van Gend,
en bedaat, na dat de vrije landen daar van zijn
afgenomen, nu maar alleen in een klein omliggend
rechtsgebied en de dad
Brugge. Deeze plaats is groot en van
hoogen ouderdom, zijnde van de twaalfde tot
de zeventiende eeuw, doch bijzonderlijk bij het
einde der veertiende, de voornaamde handeldad
des waerelds. Door het groot Kanaal dat over
Beernen en Marienkerk naar Gend loopt, tusfchen
Belleghem en Levendeghem het nieuw Kanaal

46 O O S T E N R I J K S C H
naai van Nevele ontvangt, en correspondentie heeft
met het oude Kanaal van Damme, het Kanaal
van Blankenberg en andere vaarten, heeft Brugge
de fchoonfte gelegenheid tot den handel met
Braband en Vlaanderen. Ook heeft zij gemeenfchap
met de noordzee. 't Kanaal van Brugge
naar Oftende is zo groot, dat fcheepen van meer
dan twee hondert last het zelve veilig kunnen
opvaaren. Eene andere vaart loopt over Riszeweghe
onmidlijk naar de noordzee, ook valt 'er
een over Sluis in het Zwijn. Het laatfte is wel
het voornaamfte, zijnde vier mijlen lang, hondert
agt en zestig voet breed, en twintig voeten
diep. In het zelve valt, behalven het Kanaal
van Damme, ook de Zwijnvaart, welke
gemeenfchap heeft met het Kanaal bij 't Fort Ifabella.
Alle welke voornaame Kanaalen de ftad
nog tegenswoordig tot zulk een voornaame handelplaats
maaken, dat zij in 1756 aanzoek deed
om tot een Porto Franco te mogen ftrekken,
vroeger zelf dan Oftende dat recht hadde.
Men bood voor de vijftienjaarige vrijheid daar
van de Regeering een fom van vijftig duizend
florijnen aan, en zou daar toe jaarlijks nog gaarne
veertien duizend florijnen betaald hebben,
daar Oftende nu niet meer dan vier duizend
opbrengt. Dan, Brugge wierd niet verhoord.
Niet te min zeilen veele fcheepen, die
in Oftende niet te recht kunnen raaken, of niet
verkiezen te loslen, opwaard naar Brugge, alwaar

V L A A N D E R E N . 47
waar zij alle mooglijke veiligheid genieten, en
alle noodwendigheden bekoomen kunnen, dewijl
hier noch gebrek aan bergplaats voor goederen,
noch aan icheepstimmerwerven en andere zeevaartbehoeften
is. Men vindt hier ook een
kweekfchool ter zeevaart, een commerciekamer,
en zeer aanzienlijke beurs. Men drijft 'er zeer
veel eigen koophandel, gelijk mede een verbaazende
Tranütohandel tusfchen Oftende en de
Oostenrijkfche Nederlanden. Zij wordt daaglijks
bloeiender zedert veele haven-ongelden en andere
belastingen in 1781 merkelijk vermindert zijn,
en zulke waaren welke landwaard ingaan geen
meer tol betaalen dan die van Oftende, doch;
alle ongelden moeten daar van te Brugge betaald
worden als de goederen naar zee beftemd zijn.
Ook is 'er een Compagniefchap in Brugge, welke
tegens 4 pCt. i der waardij der koopmanfehappen,
welke in cotnmisfie gezonden worden voor
uitfehiet. Brugge heeft ook voortreflijke zijden
manufaftuuren, alsmede in linnen, wol, boomwol,
kameelshair en leder. Onder anderen is
hier eene goede fabriek van Corduaansch- of
geiten leder, en eene van Turksch leêr, enz. -*!
Hier is eene Academie van bouw- fchilder- en
beeldhouwkunst. De haringvisfeherij, welke
voorheen hier bijna alleen te huis hoorde, doch
naderhand door de Hollanders aan zich getrokken
is, begint zedert 1768 weder te verlevendigen
, cn wordt dus weder met een goed gevolg
ge*

48 O O S T E N R I J K S C H
gedreven. Philippus van Bourgondien was de
dichter van het Prinfenhof. Brugge is verder
een Bisfchoplijken zetel, die tevens Erfkanzelier
van Vlaanderen is. De Cathedraalkerk van
dit in 1559 gedichte Bisdom, is aan den heiligen
Donatianus gewijd. 'Er behooren zeven Dekenfchappen
tot dit Bisdom, te weeten: het Archipres -
bijteriaat te Brugge, het welk 15 kerken heeft, dat
van Oudenberg heeft 15 kerspelkerken, Thorout 17
kerspelkerken, Gistele 20, Rozelaar 15, Ardenburg
23, en Dammen ook aj. Men bewaart
hier in de kapel van den heiligen Bafilius eenig
bloed, dat Jofeph van Arimathea van het lig.
chaam des Verlosfers met eenen neusdoek zou
afgevaagd hebben. Hier zijn ook nog 3 Collegiale-
en Kerspelkerken, een ge weezen Jefuiten
Collegie, twaalf Monnikken- en negentien Vrouwen-kloosters,
een Bisfchoplijk Seminarium,
twee Armfchoolen, en onderfcheiden Armhuizen,
Hospitaalen en Kapellen. Karei de Stoute
heeft alhier zijne graftombe in de Maria kerk.
Hertog Philips de Goede van Bourgondien dichtte
hier Ao. 1430 de orde van het gouden vlies,
't Getal der inwoonders wordt thans op twintig
duizend gerekend.
HET

V L A A N D E R E N . 49
HET DISTRICT VAN YPEREN.
Dit diftrict, dat bij den vrede van Breda door
Frankrijk weder aan Oostenrijk is te rug
gegeeven, heeft in den jaare 1678 zijn recht
verlooren, om onder de Standen van Vlaanderen
gerekend te worden, bij gelegenheid dat het
toen onder de heerfchappij van Lndewijk den XIII.
geraakte, en heeft ook dat recht bij de teruggave
niet weder kunnen bekoomen. Hier
toe behooren weinige plaatfen van aanbelang,
als men daar van de hoofdftad van dien naam
uitzonderd.
Tpcren is eene oudtijds gewichtige en nog neeringriike
Had aan de rivier de Yper, die in de
nabuurfchap ontfpringt, en toevloed van water
ontvangt uit de twee meiren bij Dickebesch en
Sillebeck, en drie mijlen van daar in den Yfer
valt. De ftad heeft door verfchillende vaarten
gemeenfchap met de meeste groote fteden van
Vlaanderen, als ook met de noordzee. Haare
zijde- boomwol- linnen- en voornaamlijk wollenmanufaftuuren
zijn van ouds her beroemd. Het
hier in den jaare 1559 opgerichte Bisdom, 't
welk groote inkomften oplevert, bevat negen
Dekenfchappen : als het Archipresbijteriaat
té Yperen van 6 kerspelkerkenj dat van
D Wijnox-

JO O O S T I N R Ï J K S C H
Wijnoxbergen van 30. Casfel 21, Berone 'fii,
Belle 16, Waesten of Warnesten 20, Poperingen
19, Dixmuyden 15, en Nieuwpoort 8 kerspelkerken.
De Cathedraalkerk is den heiligen
Martinus toegewijd. Daar te boven zijn hier
nog verfcheidene kerspelkerken, een geweezen
Jefuiten Collegie, vijf monnikken- en agt vrouwen-kloosters,
een Bisfchoplijk Seminarium»
eenige armhuizen en hospitaalen. Behalven dat
Yperen veel door brand heeft geleden, is het
ook zeer geteistert ten tijde der Nederlandfche
onlusten. De ftad begaf zich in den jaare 1557
bij de bondgenooten, maar de Spanjaarden veroverden
dezelve in 1584. De Franfchen
hebben haar in 1648, 58 en 78 telkens ingenomen
en zedert tot 1713 in bezit gehadt. In
1715 geraakte zij onder de barrierre fteden,
doch in 1744 viel zij Weder in handen der Fran»
fclien, onder 't bevel van de Grave van Saxen.
Onder anderen behooren de volgende plaatzen
onder de Kasfelenij van Yperen, welks gerichthof
binnen de ftad is. Het Nonnenbosch, een
uitgeftrekt woud, 't welk zijnen naam ontvangt
van een daar in gelegen Benedictijner Nonnenklooster;
Boelingen, een dorp en heerlijkheid,
gelijk Vorrniscele, met een collegie van reguliere
Choor-heeren der Augustijner orde, gelijk
'er ook een te Sonnebeek gevonden wordt. .
Rosfelaar of Rousfelaar, aan den Mandelftroom,
een zeer oude plaats, met ftads voorrechten en
den

V L A A N D E R E N. g|
den tijtel van eene baronnie. Mesfene, in 't
Fransch Mesjïnes, een vlak meteen benedictijner:
nonnen abtdij, waar van het eene heerlijkheid is.
— Dan, deeze plaatzen hebben door veelvuldige
ongelukken veel van hunnen bloei verlooren.
Commines. • • Eene kleine ftad op een eiland
in de Leye, welker vestingwerken geflecht zijn.
't Deel dat aan den linker over de rivier legt
behoort onder dit diftricl:, het ander zedert den
Utrechtichen vrede aan Frankrijk.
Warneton of Waesten, eene kleine fterke
ftad, die van de Leye en Dovie befproeid wordt;
hier is eene abtdij van reguliere Choor-heeren
der Augustijner orde, en behoort nevens het
rechtsgebied aan het huis van Nasfau • Oranje.
Voortijds behoorde het tot de barrierre fteden,
thans zijn de vestingwerken geheel vervallen.
De hier plaats vindende brandewijnftokerijen
gewoonlijk ten voordeel van den Landsheer ge*
dreeven wordende, maaken dit plaatsje taamlijk
bloeiend.
De Heerlijkheid van Doornik , zo wel als het gebied
zelve wordt deels door den Magistraat, deels
door de Geestlijkheid en de Amptlieden der heerlijkheden
beftierd. • Wij zullen 'er de volgende
plaatzen uit aanhaalen. Als:
Doornik . bij de Franfchen Toumay, eene
oude, groote, volkrijke en voormaals wel verfterkte
ftad aan de Schelde, die'er middendoor
loopt, en langs welke een breeden dijk gelegd is van
D a der-

5» I f l l T I N R I J K S C H
dertien hondert fchreeden lang, en tachtig breed;
zijnde beplant met geboomte. Men fchat het
getal der inwooners op agttien duizend, dia
fchoone manufactuuren bearbeiden, zo van Turkfche
tapijten, die naar Duitschland, Spanjen,
Portugal enz. gevoerd worden, als in zijde,
boomwol, kameelshair, lijnwaad, battist, camelotten
enz. Ook is Doornik de zetel eens Bisfchops,
(taande onder den Aartsbisfchop van
Kamerijk, alsmede de vergaderplaats der Standen
van deeze kleine Heerlijkheid. In 1668
wierd zij bij den Akenfchen vrede aan Frankrijk
toegeweezen, toen Lodewijk de XIII. aldaar
een fterk kasteel liet opbouwen. Ao. 1709
veroverden haar de Bondgenooten, en zij kwam
bij den Utrechtfchen vrede O 713") aan het huis
van Oostenrijk, en wierd twee jaar laater een der
barrière fteden. De Franfchen namen dezelve in
1745 weder in bezit, en behielden haar tot in
1748, Hechtende dat deel der citadel dat aan de
ftadzijde ligt, zo dat zij nu van dien kant open
is. Bij een nadere overeenkomst heeft het huis
van Oostenrijk alle landen, welke tot Doornik
behoorden, nevens de plaatfen en goederen
door de Kasfelenij van Rijsfel ingefloten, alsmede
het dorp Thuin, aan de westzijde der
Scharpeftroom, en het moerasachtigfte deel van
het dorp Maulde, aan de kroon van Frankrijk
afgedaan, en hier bijgevoegd alle afftand van
aanfpraak op de tusfchen de Schelde en Sc-harpe
leg-

V L A A N Ü B R Ï N . Si
leggende plaatzen en landen. Daar tegen
ftond Frankrijk aan Oostenrijk alles af wat in
het gebied van Doornik lag, doch tot de Kasfe-
Jenij van Rijsfel behoorde Taimtignies, Velvaln
enz. Ook zo ftond Frankrijk alle aanfpraak af
op alle landen van den rechter oever der Schelde,
onder den Wiher, en langs den rechter oever
diens ftrooms. Dus van de beek Wiher, daar
zij met de Schelde vereenigt, tot daar deeze
rivier de Scharpe ontmoet, is het midden der
Schelde de grens tusfchen Frankrijk en Oostenrijk.
En beide hebben zich verpligt aan dit
deel der Schelde geene vestingen aan te
leggen. • De dorpen van den lande van
Doornik zijn: Templeuve, Elandain, Lamain»
Lesdain en meer anderen.
I1ET VRIJE, OF VRIJELANa
X)eeze oord behoorde voormaals aan do
ftad Brugge, onder de regeering van Graaf
Philips den I., en wel met zijne bewilliging
onttrok het zich deezer heerfchappij, en fchafte
zich eene eigene Maatfchappij aan, die door
eene Magistraat beftierd wierd, en echter ordentlijk
in het Landfchapshuis te Brugge bij'
een kwam. Naderhand wierd zij door Phï-
D 3 b>

5+
O O S T E N R I J K S C H
lippus den Goeden als hes vierde lid der Standen
van Vlaanderen aangenomen. In 1517 be-
Hond zij uit de volgende Amptmanfchappen, te
weeten: IJzendijke, Oostberg, Aardenburg, Moerkerke,Oostkerke,
Dudzel, Lisfeweghe, Uitkerken,
Zu wenkerke, Meerkerke, Houthaan, Nieuwmunlter,
Vliezeghem, Clemskerke, Bredenhout,
Oudenburg, Serwoutermans, Camerling,
Vlaarfloo, Wommen, Eeszen, Zaaren, Bovenkerke,
Coukelaar, Rechteghem, Remeghem, Aetricke,
Gjsth.el, Zerkeygliem,Jabbeke,Zuileghem,
Loppen, Vasfenaer, Straaten, waar bij nog koomen
de Amptmanfchappen Waldeghen en Bunskins,
het (teedje en de heerlijkheid Middelburg,
benevens Hegle. Ook worden tot deeze vrije
landen gerekend het Amptmanfchap Veurne,
dat van Wijnoxbergen en Bourbourg, met de
daartoe behoorende landen. — Een deel behoort
echter aan de VII Provintiën en een ander
deel aan Frankrijk. Geduurende eene reeks van
tijd betaalden zij geene lasten, maar zedert 1674
brengen zij een deel der fourage-onkosten in
geld op, dat door eenen bijzonderen ontvanger
geheeven wordt. • De voornaamfte fteden
zijn:
Damme. -~— Voormaals eene kleine vesting,
die in den jaare 1179 of volgens anderen 1189
het eerst door de Hollanders als een vlek zou
zijn aangelegd, het zelve legt aan een vaart van
denzelven naam.
Mid- ,

V r . A A N D K - 4 R . E N . gft
Middelburg — (wel te onderfebeiden van Middelburg
in Zeeland) wordtbijgenoemd in' Vlaanderen,
was voorniaals een klein dorp, dat Gui, Grave
van Vlaanderen, aan het Premonftratenfer kloos»
ter van het Zeelasidsch Middelburg fchonk,
waar door het zelve dien naam bekwam. Dit
klooster verkogt het zelve in 1446 aan Pieter
Blandelie, die het met muuren omringde, en
in 1617 wierd het tot een Graaffehap verheeven,
thans behoort het den Prins van lfenhgien, welke
dit Graaffehap deels van de vrije landen van
Brugge, deels van die van Sluis ter leen bezit;
want een deel des gebieds van het Graaffehap
ftaat onder de vereenigde Nederlanden.
Blankenberg, een vlek, in welks nabuurfchap
een vesting pleeg te zijn; het zelve legt nader
aan de noordzee, en is beroemd om zijne voortreflijke
visfeherijen.
Oftende, een gewichtige handelftad en vesting,
Zedert eenige jaaren is zij eene Porto Franco,
leggende aan de noordzee. Dit voorrecht maakt
aanmerklijk veel onderfcheid in de inkomende
en uitgaande kosten. Ook ftaat het hier ijder
vreemdeling vrij, zonder onderfcheid van godsdienst,
zich hier neder te zetten en koophandel
te drijven. Op het einde der zestiende eeuw
maakten de Hollanders zich meester van deeze
plaats, en met Julij ióoi begonnen de Spanjaarden
dezelve te belegeren, doch het was eerst
in September 1604 dat zij de ftad magtig wier-
D 4 den.

$6 O O S T E N R I J K S C H '
den. In 1706 viel zij weder in handen van
Keizer Karei den III., naderhand den VI. genoemd,
en deeze fchikte dezelve tot de hoofdplaats
van zijne Oost- en Westindifche Compagniè'n.
Hiertegens kwamen de Engelfchen en
Hollanders op, zo dat in 1731 en 173a te Weenen
bepaald wierd, dat 'er geen Compagnie op
de Oostindiën meer zoude mogen handelen. De
Franfchen veroverden Oftende in 1745, na eene
voorafgegaane belegering, in 1757 ging het
over aan het huis van Oostenrijk. De Ridders
van Maltha of van de orde van St. Johannes
hebben hier eene commanderij. De hier plaats
vindende vrijheid brengt niet weinig toe tot
den bloei der ftad. Alhoewel de haven van
deeze voornaame zeebad in de laatfte jaaren
zeer vergroot is, zo dat deszelfs ruim meer
dan zeventig duizend voet bevat, en fchoon het
opgerichte vuurbaken het bij nacht in- en uitkopen
der fcheepen te hulp koomt, blijft toch
de mond der haven eng, uit hoofde van een
daarvoorleggende zandbank, die niet kan worden
opgeruimd. Hierom moeten de fcheepen altoos
bij het uit- en inzeilen gelootst worden, welke
lootzen door de Regeering worden aangefteld- Door
al deeze voordeden, daar bijzonder toegevoegd den
laatften oorlog tusfchen de Republijk der VII Provintiën
en derzelver tegenswoordigen bondgenoot
Engeland (Ao. I?8i) wj e r d Oftende zo bloeiend,
dat 'er in het gemelde, jaar twee duizend zes
hon-

V L A A N D E R E N . 57
hondert zes en dertig fcheepen binnen liepen ,
en twee duizend vier hondert en veertig uitzeilden.
Daar en tegen was de vaart in 1783 zodanig
weder afgenomen, dat 'er flecbts 1694 fcheepen
binnen, en 1806 uitliepen. Thans is het getal
der uit- en inkoomende zo omtrent de twee duizend.
Van hier vaart ook in vredenstijden een paquetboot
op Londen; meermaals doen deeze vaartuigen
den overtocht in 24 uuren, fchoon zij meer
dan 50 duitfche mijlen lang is. In 1779 wierd
deeze paquet ten gemak der reizigers aangelegd,
en 'er vertrekt eiken zaturdag avond eene van
hier en van Londen. Deeze paquet is ook zeer
belangrijk voor den handel. Men kan ook van
hier naar onderfcheidene andere Engelfche zeehavens
als Huil, Jarmouth enz. vaaren, wijl ook
daar op beurtfchepen afgaan, ter overvoering van
omflagtiger goederen. Van de bank, het kweekfchool
ter zeevaart, en de voormaals hier plaats
vindende Handelmaatfchappij op Oostindiè'n is
reeds gefprooken.
Plasfcndaal, een fort aan het Kanaal , waardoor
de gemeenfchap tusfchen Nieuwpoort, Oftende
en Brugge onderhouden word.
Oudenburg, een zeer oud vlek, was voormaals
eene aanzienlijke ftad, men ziet 'er nog een
Benedictijner monnikkenabtdij.
Ghistel, een vlek met den tijtel van Baronnie.
Thourout, een vlek met een Benedictijner klooser
is zeer oud, en behoort, benevens de groote
D 5 Thou-

§8 O O S T E N R I J K S C H
Thotirouter heide, aan den Keurvorst van den
-Paltz, onder den tijtel van Heerlijkheid.
Wijnendaal, een Hot en aanzienlijke heerlijkheid,
in welks rechtsgebied het voornoemde
plaatsje ligt. De Keurvorst van den Paltz is 'es
mede Heer van. In 1708 wierden de Franfchen
hier door de bondgenooten geflaagen.
Dixmuyden, eene kleine ftad, met vier kloosters,
had eertijds vestingwerken, en wierd in 1695
van de Franfchen ingenomen. In den omtrek
van deeze plaats maakt men de beste boter van
geheel Vlaanderen, waar mede veel handel gedreeven
wordt.
Nieuwpoort —- een havenftad met vestingwerken,
aan de noodzee en de rivier Yperle,
die hier in zee valt. Zij is van minder aanbelang
dan Oftende, echter zijn haar zedert 1781 eenige
vrijheden gefchonken, waar door de Jast- vaten
mijlgelden, benevens eenige andere tolsonkosten,
vermindert zijn, zo dat de ftad alle
rechten van (tapel en tranfito heeft. Daar Nieuwpoort
behalven dit door vaarten en kanaalen
gemeenfchap heeft met de binnenlanden, zo kan
deeze ftad beftendig in bloei en levendigheid
toeneemen. De visfcherij is de hoofdbezigheid
der inwoonders, voornaamentlijk de kabbeljaauwen
walvischvangst, waarbij nog de haringvisfcherij,
en die van anderen zeevisch gevoegd
mag worden. Hier zijn ook goede zeildoekrederijen
en lijnbaanen, alsmede branderijen van,
bran-

V L A A N D E R E N . 59
brandewijn, jenever en andere likeuren. Voormaals
heette deeze plaats Sandhoven, doch
deeze naam is verwisfeit, na dat de ftad het
rechtsgebied van het vlek Lombaardheide in
1413 van Graaf Lodewijk gekogt heeft. De
ftad wordt door twee fterkten gedekt, waar van
eene nabij de zee legt, en de andere Nieuwendam
genoemd wordt. In 1600 viel bij deeze ftad
de vermaarde ftag voor tusfchen de Nederlanders
en Spanjaarden, ten nadeele van de laatften.
De Franfchen namen haar Ao. 1745 in, en zij
wierd in 1757 het huis van Oostenrijk ter bezetting
ingeruimd. Men vindt hier een collegiale kerk
en vijf kloosters.
Veuren, of Veurne eertijds eene fterke
ftad, bij een moeras, met den tijtel van Burggraaffchap.
Hier zijn goede fabrieken en manufaftuuren,
een collegiale en twee kerspelkerken,
een Premonftratener abtdij, en nog vijf
kloosters, Veurne heeft door gegraavene vaarten
gemeenfchap met Duinkerken, Nieuwpoort,
Brugge en andere fteden, en is dikwerf van de
Franfchen verovert, maar nooit lang bezeeten.
Zij was voormaals een der barrierre fteden.
Knokke, voormaals een fchans aan den ftroom
Yperle, alwaar die zich met den Yfer vereenigt.
Zij is in 1662 van de Spanjaarden aangelegd,
en behoorde mede tot de barrierre plaatzen, bij
de Franfchen in den jaare 1744 verovert.
Loo, een vlek met een abtdij van reguliere
Choor-

6o OOSTENRIJKSCH VLA AND EREN
Choor-heercn van de Augustijner orde» het had
voormaals den tijtel van Graaffehap, en is tegenswoordig
beroemd om de fmaaklijke kaas,
Welke alhier gemaakt wordt.
Waton, het grootfte dorp in Vlaanderen.
Poperingcn, een groot vlek, met drie kerken
cn zo veele kloosters, waaronder de abtdij van
St. Bertin behoort,welke daar van eene heerlijkheid
is. De wollen manufactuuren bloeien hier.
Antoing is een vlek met een zeer oud flot aan
de Schelde, alwaar een domkapittel is. Bij een
in 1769 geflooten verbond heeft Frankrijk alle
voorige aanfpraak op een deel van dit vlek, en
op de tot deeze baronnie behoorende kerspelkerk
van Vezon, en het kleine dorp Bramenil afgeftaan.
In de nabijheid ligt
Fontenoy, een dorp, bekend door de nederlaag
der bondgenooten tegens de Franfchen in de»
jaare 1745.
HET

HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
61
GRAAFSCHAP HENEGOUWEN.
X)e grenzen van dit Graaffehap zijn ten noorden
aan Vlaanderen, ten oosten aan Braband,
het Graaffehap Namen en het Bisdom Luik. -—
Ten zuiden, aan het nog korts zogenoemde
Champagne en Picardiën, en ten westen aan
Artois in Vlaanderen. Deszelfs grootfte lengte
van het zuiden naar het noorden is 12, en de
grootfte breedte 13 en 14 mijlen.
Men fchat het Oostenrijksch aandeel van dit
Graaffehap op 04 quadraat mijlen, en tweemaal
hondert duizend inwoonders. De luchtgefteldheid
is hier vrij gematigd. Dit land, dat natuurlijk
vruchtbaar is, in allerlei koorn voort
te brengen, en zeer bekoorlijke weiden heeft,
le-

6 2
O O S T Ê N R I J K S C H
levert ook verfcheidene voortbrengzelen uit het
mineraalen-rijk, als ijzer, lood, ftcenkolen,
marmer, leijen, enz., als ook veelerlei houtfoorten.
Het wordt door de Schelde,
Selle, Haine, Samber en Dender doorfneeden.
r Men vindt 'er veertien Heden, en
veele honderden dorpen, die van zomraigen op
negen hondert begroot worden. Ook de
Geestlijkheid, die alörn zich het vette der aarde
ten nutte maakt, heeft ook hier haar kenmerk
niet verzaakt, dewijl 'er niet minder dan
zes en twintig abtdijen en twaalf capittels in
deeze kleinen omtrek gefticht zijn, behalven
eene menigte kloosters. • Dan, geen wonder,
want:
Hij die 't altaar bedient behoort 'er van te leven.
Van de regeeringsvorm is reeds iets gezegd,
wij zullen 'er dit nog bijvoegen. De Raadpenfionaris
van deeze Provintie of van derzelver
Standen, bekleedt een zeer gewichtigen post; —
De Ontvanger-Generaal wordt om de zes jaaren
op nieuw gekooren, en de Hoofd - Schout deezer
Provintie, die te gelijk Gouverneur van Mons
of Bergen en Henegouwen is, ftaat in een bijzonder
aanzien.
Schoon de landbouw en veefokkerij hier bij
Vlaanderen te kort fchiet, en ook Braband niet
evenaart, is echter de vlasteelt hier zo aanmerklijk,
en de fpinnerijen daarvan zijn zo uitneemend,
dat men 'er niet alleen de fijnfte lijnwaa-
den.

H E N E G O U W E N . 6$
den, batisten en kanten van maakt, maar zelf
het gaaren daar toe naar Brusfel en elders ver»
zendt. Inmiddels wordt hier, hoe zeer die ma«
nufaéluuren hier bloeien, veel wol en gaaren
gefponnen, dat naar elders verzonden wordt.
Men weet niet juist wanneer dit landfchap tot
eene Graaflijkheid verheeven is, maar wel dat
het aan Graaf Balduin dern VI., Graaf van Vlaanderen,
kwam, door zijn huwlijk met de eenige
nagelaatene dochter van den Graave Raginer
de III., Richid genoemd, en die daar door als
eerfte Graaf van Henegouwen bekend ftaat.
Balduin liet ('1204) twee dochters na, waar
van Margnretha huwde aan Burghart van Aven»
nes, en dus Henegouwen hem ten huwlijksgoed.
aanbragt. Toen de Naneef Willem de IL U3453
2onder manlijke erven ftierf, verviel het Graaffchap
Henegouwen, als huwlijksgoed van zijne
dochter Margaretha, aan Keizer Lodewijk van
Beyeren ten deel, en de laatfte bezitter van dit
geflacht was Willem III., wiens dochter Jacoba
na viermaal getrouwtte zijn, zonder erven ftierf,
toen het aan Philips de goede, Hertog van Bourgondiën,
verviel. Doch voor dit tafereel
fchuiven wij eene gordijn, om dat wij ons niet
als Gefchiedfchrijvers opwerpen.
Frankrijk intusfchen heeft het Graaffchap van
tijd tot tijd ingekort. —— Bij den Pijreneefchen
vrede bekwam dat rijk Landrecy, Quesnoy,
Avesnes, Marienburg en Philippeville; bij dien
van

64 O O S T E N R I J K SC H
van Nimwegen, ValencienneS, Bouchain, Can*
dé, Cambray, Bavais en Maubeuge, met alle
derzelver onderhorigheden, en bij dien van Rijswijk
nogveele dorpen. Daarentegen heeft Frankrijk
bij een vergelijk van den 16 Mei 1769 aan
het huis van Oostenrijk alles in Henegouwen
afgedaan wat onder de kasfelenij van Rijsfel
behoorde.
Het Oostenrijksch aandeel wordt dus in tien PrevStees
en Kasfelenijen verdeeld, van welke wij
de volgende plaatzen hier opnoemen.
Mom, bij ons Bergen in Henegouwen, is
niet alleen de grootfte en merkwaardigfte, maar
ook de hoofdltad van het ganfche landfehap.
Zij legt werklijk op eenen berg, aan de rivieren
deTrouille en Hayne. Men telt 'er vier duizend
zes hondert huizen, en vijftien duizend inwoonders,
welker beftaan, onder meer andere, voornaamlijk
nntfpruit uit zeer hoog gefchatte kantmanufaéluuren.
Men noemde het van ouds her
een Graaffchap; de fouvereine Raad van Henegouwen
heeft hier zijnen zetel, ook refideert
hier de Gouverneur of Hoofd-Schaut, die zo
veel als onder-Landsheer verbeeldt. Er zijn zes
kerspelkerken, waaronder twee collegiaale kerken,
te weten die van St. Waudru en St. Germain.
De Graaf van Henegouwen is Abt van 't
Capittel van St. Waudru. 'Er is hier ook nog
een geweezen Jefuiten Collegie en verfcheidene
kloosters. Mons was eertijds eene fterke vesting,

H E N E G O U W E N . Cg
ting, en verdient het door zijne gefchikte ligging.
Lodewijk van Nasfau veroverde haar in
1573, doch Alva maakte 'er zich dat zelfde jaar
weder meester van. In 1691 wierd zij door de
Franfchen, 1709 door de Bondgenooten, en 1746
weder door de Franfchen ingenomen. Van Mons
tot Brusfel rijd men langs een Heenweg, die tiert
uuren lang is. De abtdijen Espinlieu,. St. Denis
, St. Felin of Fulien liggen in den omtrek.
Route is eene kleine ftad, door Karei V. tot
een Graaffchap verheven, zij is een Pairfchap,
en heeft een Premonftratenfer klooster. ———
Men maakt 'er zeer fijn gaaren.
Soignies, eene kleine ftad aan den vloed Naste,
met een collegiaale kerk, is mede door het fijne
gaaren beroemd.
St.Ghislain, een kleine ftad aan deHayne, be*
hoort aan de abtdij, ook hier zijn veele fpinderijen.
Aeth, aan den Dender, eene kleine voormaals
wel bevestigde ftad, welk 1677, 1697 en 1746
telkens door de Franfchen wierd ingenomen,
hier is eene vrouwen abtdij, een kasfelenij en
fchoone linnen manufaéluuren.
Chiévré. Eene kleine ftad, met den tijtel
van een Pairfchap, en heeft goede linnen manufa&uufen.
Leufe, eene kleine ftad, in welker nabijheid,
de Dender ontlpringt; men vind in deeze Baron*
nie een collegiaale kerk en eene kasfelenij. 1
Ook zijn hier fchoone linnen-weverijen.
E Brat.

1)5 O O S T E N R . I J K S C 1 I
Braine le Comie, eene kleine ftad en oude
Baronnie, behoorende aan den Hertog van Ahremberg;hier
is eene ka?felenij. Hier, zo wel als
te Quieprain, maakt men fijne gaarens.
Lesfines, een ftadje aan den Dender, men fpint
'er veel fijn gaaren, en heeft 'er fchoone linnenweverijen.
Zoo ook te
IJalle, in 't Fransch Hault, aan de Senne. In
de hoofdkerk van -dit ftadje is een beroemd Mariabeeld.
Philips de Stoute, Hertog van Bourgondiën,
is in 1404 als hier op het nog in wee*
zen zijnde flot geftorven.
Enghien, eene kleine ftad en oude Baronnie,
waarvan het huis Bourbon-Condé den vorstlijken
tijtel voert, fchoon het op zich zelf een Hertogdom
is, dat den Hertog van Ahremberg en
Aarfchot toebehoord, die hier een lusthuis heeft.
Het park alhier bragt Lodewijk XIII. het eerst
op het denkbeeld om de groote tuinen te Verfailles
aan te leggen. Hier is een amptman-
fchap, en men vindt 'er voortreflijke tapijt- en
wollen-manufactuuren.
Binche —-— eene kleine ftad met beroemde
ijzerfmederijen, mesfenmakerijen, en andere fabrieken,
het metaalen- rijk betreffende. Men
vindt hier een collegiaale kerk en voogdijfchap.
In den jaare 1554 hebben de Franfchen het toen
hier ftaande flot te gelijk met de ftad in de asch
gelegd. Het bosch van Rajon legt ten zuiden
van deeze ftad aan de Sambre.
Er-

H E N E G O U W E N . 6?
Erquekns, Merbes- le Chateau, en Givry zijn
kleine neeringrijke plaatfen.
Beaumont, aan geene zijde der Sambre, eene
kleine ftad op eenen heuvel, met den tijtel van
Graaffchap. Hier is eenen vrouwen abtdij,
en men maakt 'er zeer goede kanten.
Chimay, aan 't zo genoemde witte water (eau
Manche) ligt geheel boven in het bosch- en bergachtig
deel van Henegouwen.
Lignc. — Tusfchen Aeth en Leufe, is eene
oude Baronnie, die 1544 tot een Graaffchaj,
en 160a tot een Vorftendom verheven wierd. —
Het beroemd vorstlijk huis de Ligne ftamt hier
van af, men weet dat het zich in verfcheidene
takken heeft verdeeld, als die van Ligne, Ahremberg
en Arfchot, Chimay en Barbencon.
Steenkerken* een dorp tusfchen Enghien
en Braine le Comte, aan de Naste , alwaar de
Franfchen 169* eenen veldflag wonnen.
Pieten •> een dorp, een half uur van Bisfchops
fontein, ligt ingeflooten door de beek van dien
naam, en dient daarom in oorlogstijden dikwerf
ten legerplaats.
MarUmont is een lusthuis aan de Hayne, bij
een aangenaam woud,.niet ver van de ftad Binge,
de naams oorfprong komt van Maria, Koningin,
weduw van Hongarijen, zuster van Karei
V., die het zelve aanlag.
E a HET

68 T R A N S C H
HET
I AANGRENZEND DEEL
V A N
V K A N K R IJ K.
HET DEPARTEMENT VAN HET NOORDEN,
OF FR A NS C H VLAANDEREN.
Jtïet fchijnt ons niet ongefchikt om hier eene
korte befchrijving te geeven van de aangrenzende
departementen van Frankrijk, als wel degelijk
tot het tegenswoordig Oorlogstoneel behoorende,
en daarom zullen wij aanvangen met
Fransch Vlaanderen, of het departement van *t
Noorden.
Het kanaal of de zeeëngte tusfchen Frankrijk
en Engeland, alsmede de Nederlanden vormen
de noordlijke grenzen, ten westen grenst dit departement
tevens aan de Nederlanden ; ten zuiden
aan het departement van de Aisne, tegens't zuidwest
aan 't departement van Calais, en ten oosten aan Henegouwen,
enz. - Het beftaat uit Fransch Vlaan-
de.

V L A A N D E R E N . 6$
deren, Cambrefies en het aan Frankrijk behoo*
rend Henegouwen.
Dit Vlaanderen behoorde eertijds tot het
Graaffchap van dien naam, maar na den dood
van Dampierre van Bourbon wierden de kasteelen
en amptmanfchappen van Rijsfel en Douay
aan Philippus den Schoonen, Koning van Frankrijk,
afgeftaan. Dit gebeurde in 1512. In
*t jaar 13Ó3 fchonk Koning Jchannes het aan
zijnen vierden zoon Philippus den Heldhaftigèn,
Hertog van Bourgondien, met voorbeding, dat
het weder aan de kroon van Frankrijk moest
koomen, als hij geene manlijke erfgenaamen naliet.
Dit gebeurde; doch Frankrijk konde, ondanks
alle rechtmaatige aanfpraak op deeze landen,
niet weder in deszelfs bezit komen, voor
het in 1767 aan Lodewijk XV. gelukte het zelve
den Spanjaarden afteneemen. 't Is een zeer
vruchtbaar land, dat veel koorn, vlas, hooi,
tuinvruchten en ooft voortbrengt; heeft fchoone,
bosfchen, een rijke veeteelt, levert boter,
kaas, paarden, osfen, fchaapen en allerlei wild.
Ook graaft men hier fteenkolen.
't Graaffchap Cambrefis behoort zedert den te
Nijmegen geflotenen vrede (1678) aan Frankrijk ,
de inwoonders van dit land drijven veel handel
jn koorn en lijnwaad.
Fransch Henegouwen is een deel van het
Graaffchap deezes naams,'t geen door het huis van
Oostenrijk bij den Pijreneefchen vrede (1660)
E 3 aan

90 S K . A N S C H
aan Frankrijk wierd afgeftaan. De inwoonders,
die, met die van Cambrefis vereenigt, omtrent
twee maal honderd agt en zestig duizend beloopen,
maaken goede kanten, camelotten, lakens
en lijnwaad. Tot dit departement behooren agt
rechtsgebieden, welkers hoofdlieden zijn
Douay De eigenlijke hoofdftad is taamlijk
groot, hebbende 2737 huizen en 19500 inwoonders.
Behalven het tuighuis en de gefchutgieterij
is hier aanmerklijk de Univerfiteit, welke
Philips de II. in 156a alhier oprichte. . Men
is hier 49 mijlen noordoostlijk van Parijs.
Vahnciennes. Zeven mijlen ten oosten
van daar, aan de Schelde, heeft een goede
citadel, 't getal der inwoonders beloopt negen»
tien duizend vijf hondert, wier voornaamfte han*
del beftaat in camelotten, batist, enz.
Bij den tegenswoordigen oorlog is zij in handen
der geallieerden geraakt, die haar tot nog
(Junij 1794) bezitten.
Malplaquet, een dorp, niet verre van Beau.
vais, bekend door den bloedigen veldflag aldaar
in X709 voorgevallen.
Maubeuge, Landreci en Chateau Cambrefis, de
laatfte is eene ftad alwaar in 1559 een vredenstradtaat
geflooten is.
Quesnoy, een fterke ftad aan een meir, tien
mijlen van Douay.
^vennes, eene kleine ftad, 17 mijlen van Douay,
Ao. 1059 wierd het door Lodewijk XIII. ftormenéerhand
ingenomen. g a.

V L A A N D E R E N . VI
Kamerijk, zes mijlen van Douay, is eene
grootte en (lerke ftad aan de Schelde. Ze»
dert 1677 behoort zij aan Frankrijk, heeft 2993
huizen en 15000 inwoonders. Men maakt 'er
veel kamerdoek. De ftad is bekend door verfchillende
hiergehouden vredesonderhandelingen,
waar van ,'de laatfte in 1727 tusfchen den Keizer
en Philippus V., Koning van Spanjen. Zij is
de zetel eens Bisfchops.
Rijs/el, of Lilïo in 't Fransch, zeven mijlen van
Douay, heeft 11284 huizen en 67000 inwoonders;
de (tadis wel verfterkt, en heeft een kasteel dat het
kunstwerk van den beroemden Vauban is. Echter
ging het in 1708, bij verdrag, aan Eugenius
over, na deMaarfchalk de Bouflers zich 10 weeken
dapper verdeedigd hadde. De Oostenrijkers
belegerden het in 179a twee maanden lang te
vergeefsch. Bij den vrede van Utrecht C*7i33 is
zij weder aan Frankrijk gekomen. De manufac*
tuuren en koophandel bloeien hier tamelijk.
Harebruck ligt veertien mijlen van Douay.
Bcrgues, eene goede vesting.
De uitgeftrektheid van dit departement van het
zuiden naar het noorden is vier en veertig mijlen,
en oost- en westwaard tien, te weeten daar
het 't breedst is.
E 4 HET

H E T D E P A R T E M E N T
HET DEPARTEMENT VAN CAL AIS.
Dit ontvangt zijnen naam naar de nabij gelegene
zeeëngte, het kanaal van Calais, 't welk
Frankrijk van Engeland fcheidt, zijnde zeven
Franfche mijlen breed. Het departement grenst
ten N. en N. W. aan het evengemelde kanaal,
en aan het departement van 't noorden westwaard
ook tegens het kanaal, en ten zuiden aan het
departement van de Sorame, oostwaard weder aan
het departement van 't noorden; het bevat die
Provinciën in zich, die ons bekend zijn onder de
naamen Artois, 't Boulonnoife, en die landftreeken
vanGuife tot aan Calais, die bijkans twee
duitfche mijlen groot zijn, en zedert 1585 weder
op de Engelfchen veroverd zijn, makende zedert
een deel uit van Picardiën.
Lodewyk XIII. veroverde in den jaare 1640
het Graaffchap Artois op Philippus IV. Koning
van Spanjen. Van toen af aan was geheel
Artois in handen der Franfchen, uitgezonderd
de fteden Aire en St. Omer, die eerst bij
den Nymegenfchen en Utrechtfchen vrede
aan Lodewyk XIV. wierden afgeftaan. Bijvoorraad
is de ftad Arras tot de hoofdplaats
van dn departement benoemd, totdat de kieshee-
ren

V A N CALAIS. 73
ren in de ftad Aire kunnen vergaderen, om daar
over nader te befluiten.
De voornaamfte plaatzen van de agt hier toe
behoorende rechtsgebieden zijn.
/Irras, aan de Scarpe ftroom, een vesting en
de hoofdftad van Artois, vier en veertig mijlen
van Parijs ten N. O. 'er zijn 3768 huizen »
en 210CO inwoonders. Men vervaardigt 'er zeer
fchoone tapijten, doch zij zijn niet zo goed als
die van Parijs, Brusfel of Antwerpen. Het hier
plaats vindende gezelfchap van kunsten en weetenfchappen
is, in 1773 tot eene Academie verheven,
1477 wierd zij door Lodewyk IX., 1495,
door Keizer Maxmiliaan en 1Ó40 weder door de
Franfchen verovert, 1554 belegerden de Span*
jaarden haar te vergeefsch.
Calais,een vaste ftad en haven aan het kanaal,
alwaar de gewoone overvaart van hier op Douvres
in Engeland is. De ftraaten zijn breed en
gevloerd. —— De gedaante der ftad is een langwerpig
vierkant, waar van de langfte zijde langs
den zeekant loopt; boven haare geregelde vestingwerken
heeft zij tegens 't westen nog een
kasteel, en den mond der haven, die echter gevaarlijk
is, wordt ook door een kasteel gedekt. 'Er
gaan van hier op Douvres weeklijks twee paquetbooten.
De handel der ingezetenen, die niet
boven 6500 bedraagen , beftaat in wijn, zout,
vlas, boter, paarden,enz. Deze plaats behoorde
E 5 van

&4 HET DERART. VAN CALAIS.
van 1346 tot 1558 aan de Engelfchen, en was het
laatfte dat zij in Frankrijk bezaten.
St. Omer, zestien mijlen van Arras is een der
beste vestingen, en zedert 1677 door de Franfchen
bezeten. Hier is het begin van het kanaal
dat de Aa met de Lys vereenigd, men heeft hier
beroemde tabaks-fabrieken. Bekend is het
dat alhier de zetel eens Bisfchops was.
Bethunc* dat zedert den Utrechtfchen vrede in
handen der Franfchen is, ligt zeven mijlen van
Arras.
Bapaume^ zes mijlen van Arras, ligt ineen dorren,
en water gebrek hebbenden oord, echter
heeft de Ingenieur de Feuillon hier goede putten
aangelegt. De Franfchen veroverden deeze
ftad in den jaare 1041 op de Spanjaarden.
St. Paul, een vlek, agt mijien van Arras. Het
Graaffchap behoorde voorheen aan den huize
van Rohan Soubife.
Boulognc, eene zeeftad, 25 mijlen van Arras;
men verdeeld haar in de opper- en neder ftad,
die eenige honderd fchreden van eikanderen lig-
S en
- I n
den omtrek is eene mineraale bron,
die eene yzerachtige fmaak heeft, van waar zij
de naam van ijzer-fontein, Fontaine de fer
draagt. Voormaals was Boulogne een bijzonder
of afzonderlijk Gouvernement.
Montreuil, een bemuurdeftad opeenenheuvel,
17 mijlen oostlijk van Arras.
Aire,

«ET DEP» AAN DE SOM ME. 8f
Aire t een verfterkte ftad, 51 mijlen ten noorden
van Parijs. In 1641 wierd zij door de Franfchen
verovert, doch kort daarna weder van de
Spanjaarden, 1676 andermaal door de Franfchen»
en hun bij den vrede van Nymegen afgedaan. Iri
1710 namen de geallieerde de plaats in, doch gaven
die bij den Utrechtfchen vrede weder terug.
Van 't oosten tot het westen is dit departement
37 mijlen lang, en 15 van het noorden naar 't
zuiden op het breedfte.
HET DEPARTEMENT AAN DE SOMME.
Dit grenst ten westen aan het kanaal, tegens 't
Noorden aan het departement van Calais, ten oosten
aan dat van Aisne, en ten zuiden aan dat van
de Oyfe en het diftrift Neuchatel in het benedendeel
van het departement der Seine. Het bevat
Amienois enSanterre in Opper-Picardiën enPontthieu
nevens Bemaux in Neder-Picardiën. De
hoofdftad is:
/Imitns. Deeze was voormaals de hoofdftad
van Picardiën. Zij is gelegen aan de Somme,
31 mijlen noordwaards van Parijs;'er was een
Bisfchoplijken zetel. Men telt 'er 5981 huizen,
en 43500 inwoonders. Men vervaardigt hier
allerleie wollen rnanufa&uuren. Hier is eene
Aca-

1& HET DEP. AAN DE I0M1IE.
Academie vanfchoone kunsten en wetenfchappen,
die 1750 wierd opgericht uiteengezeJfchap geleerden.
In 1507 nam de Spaanfche Commandant van
Dourlens, Ferdinand Tollez de Portocarero de
ftad door eene krijgslist in, echter heroverde
Hendrik IV. dezelve dat eigen jaar, en bouwde
toen de hier zijnde citadel, waar door de ftad
gedekt is.
Hetgeheele departement aan de Somme is in
vijf diftriclen afgedeeld, en de voornaamfte plaatzen
zijn.
Abbevillc, IA mijlen van Amiens, aan de Somme
, die haar in twee deelen deelt. Men telt
'er 3641 huizen, en twintig duizend inwooners,
drie lakenfabrieken, die in 1665 alhier dooreen
Hollander zijn opgericht. De hier gemaakt wordende
laakens zijn in deugd en fijnheid zo

HETDEP. A A N D E OYSE, 77
ontfloeg hem ook niet eer, voor hij eenen voor
Lodewijk nadeeligen vrede gefloten had.
Doulons, zes, en Montdidier agt mijlen van
Amiens.
Oost- en westwaard is dit departement ongeveer
34 mijlen lang, en 16 op het breedfte
zuid- en noordwaards.
HET DEPARTEMENT AAN DE OYSE.
De grenzen zijn tegens het zuiden aan de Seine
en de Oyfe, tegens het oosten aan de Aisne,
ten westen aan het departement beneden de Seine,
en ten noorden aan de Somme. Het bevat
Beauvaifis, Valois een deel van Isle de France ,
te weeten het noordlijklte, 'tLaonoisfche, voormaals
genoemd; het is in negen dirtriften verdeeld,
waar van de volgende plaatzen de voornaamfte
zijn.
Beauyais, alwaar 'de eerfte vergadering van
dit departement gehouden wierd, liggende aan
de rivier Terain, 16 mijlen N. W. van-Parijs,
en is aan alle zijden met gebergte omringd,
waarom men haar ook eigenlijk den naam van
eene vaste plaats niet kan toekennen. De voornaamfte
middelen van beftaan der inwooners zijn
het bereiden van tapijten, fergien en wollen
ïnanufa&uuren. In 1443 en 147a heeft deezeuad
twee

88 H E T D E P A R T E M E N T
twee belegeringen doorgedaan, in de laatfte verdedigden
de vrouwen dezelve met eenen ongemeenen
moed, deeden een uitval, vernielden de
vijandlijke werken en veroverden een vaandel,
waar meede zij nog jaarlijks op den 14 Oclober ter
gedachtenis van deeze amafoonen daad een feestlijken
omgang doen , waar in de vrouwen de eer
hebben voor de mannen te gaan. Hier was voorheen
een Bisfchoplijken zetel en crimineel gerichts.
hof.
Chaumond, zes mijlen van Beauvais, eene kleine
ftad die haar naam van een kaaien en heeten
berg ontleent, waaropzij gelegen is.
Grandvilliers, zeven mijlen N. W. van Beauvais*
Bretuil, agt mijlen van daar.
C/eremofif, met den bijnaam en Beauvaifis , ter
onderfcheiding van andere plaatzen, welke dien
eigen naam voeren en elders gelegen zijn. Deeze
ftad is het ftanihuis van Bourbon, op eenen
berg aan den vloed Bresfche, zes mijlen van Beauvais,
voerde den tijtel van een oud Graaffchap,
en was eertijds de Appanage van Robert, jongfte
zoon van Koning Lodewyk den Heiligen,
ivelke de ftamvader van het huis van Bourbon
was, waar uit Hendrik de IV. ontfprooten is.
Genlis, eene taamlijk groote ftad op een berg
met drie voordeden, twaalf mijlen van Beauvais.
In den jaare 1462 hield men hier eene rijksvergadering,
welke de Salifche wet herftelde, en
daar door alle vrouwlijke nakoomlingfchap van
de

A A N » £ OYSE. 8y
de kroon uitfloot. Hier is weinig koophandel,
maar de inwooners wasfchen veele vvolle voor
de manufaóturiers van Beauvais,
Noyon , eene zeer oude ftad, taamlijk groot
en wel bewoond, liggende aan den kleinen vloed
Borfe,die een kwartier van daar in de Oyfe valt.
Zij ligt 17 mijlen van Beauvais. De vermaarde
Johannes Calvinus, wiens leerftelzel in ons Vaderland
domineert, is alhier geboren, en in Zwitferland
geftorven. De inwooners doen vrij veel
handel in koorn.
Compiegnc, eene oude ftad aan de Oyfe, veertien
mijlen van Beauvais. Hier is een koninglijk
lustflot, de inwooners doen veel handel in
koorn, hout en wol. Lodewyk II., Lodewyk V.
en Hugo de Dikke , zijn hier in de Abtdij
St. Corneille , die Karei de Kaale A°. 876
ftichtte, begraven. Compiegne is ook merkwaardig
om de veele kerkvergaderingen, welke hier
gehouden zijn ; niet minder om dat de Engelfchen
in den jaare 1430 alhier de beruchte
Maagd van Orleans gevangen namen. In 1709
vluchte de Keurvorst van Beieren herwaards.
Crepjy zestien mijlen van Beauvais, eene niet
zeer groote ftad , welker inwooners in hout en
graanen handelen. In 1544 floten Karei V. en
Francais I hier eenen vrede.
Ermenonville is een landgoed, alwaar de vermaarde
J. J. Rousfeau geftorven en op het zogenoemde
Populier •Eiland begraaven is.
De

Bo HET DEP. VAN DE ARDENNES.
. De breedte van dit departement is van het N.
tot het Z, agtien mijlen, en de lengte O.en W.
zeven en twintig mijlen.
HET DEPARTEMENT VAN DE ARDENNES.
Dit grenst ten noorden aan de Oostenrijkfche Nederlanden,
ten zuiden en westen aan de departementen
aan de Maas, de Marne en de Aisne.
Het was voormaals dat deel van Opper-Champagne,
het weik men Rhetelois noemde.
Een groot deel daar van beftaat uit bosch, en
dewijl hier .ook yzergroeven of mijnen zijn,
vindt men hier veele fmeederijen. Het overige
gedeelte is weiland. Champagne was van ouds
een Graaffchap, en had tot in de dertiende eeuw
zijne bijzondere Graven, tot Thibaut V. Koning
van Navarre in 1270 zonder erven ftierf. Daarna
wierd het met de Kroon van Frankrijk vereenigd,
door het huwelijk van Johanna, Gravin
van Champagne met Philippus den Schoonen
InMezieres, «ene kleine ftad met eene citadel,*
op een eiland*-door de Maas gevormd, hielden
de Kiesheeren van dit diftrict hunne eerfte ver.
gadering om te bepaalen welke de hoofdplaats
zijn zoude. Zij is gebouwd door Karei Gonzagues
Hertog, van Ne vors. De voornaamfte fte-,
den

HET DEP. VAN DE ARDENNES. 8l
den der zes hier toe behoorende rechtsgebieden
zijn.
Charleville, een kleine welgebouwde ftad aan
de Maas, drie en zestig mijlen van Parijs. Tot
1609 was zij een dorp Arches, genoemd, toen
Karei Gonzagnes haar met ftads gerechtigheden
befchonk. ,
Sedan, eene zeer fterke ftad aan de Maas,"
zes mijlen van Charleville. Zij is verdeeld in
een boven- en beneden ftad, waarbij nog eene
groote voorftad komt. De citadel behoort tot
de bovenftad. De Inwooners bereiden laaken en ;
fergie. De beroemde Maarfchalk de Turenne
wierd hier geboren. Lodewyk XIV. heeft deeze
ftad in den jaare 1643 van den Graaf Moritz
van Boullion tegens, verfcheidene Graaffchappen
ingeruild. Voor de herroeping van het Edict
van Nantes was hier eene beroemde Academie.
Zederd hield hier,tot nu onlangs, eenenBisfchop
zijnen zetel.
Rhatel, eene kleine ftad aan de Aisne, tien
mijlen van Charleville, was eertijds een Hertogdom,
het welk de Kardinaal Mazaryn, in 1663
ten voordeele van Aremand Karei de la Porte,
die met zijne nicht gehuwd was, aan zich
trok.
Rocroy, een fterke ftad in eene vlakte, zes
mijlen van Charleville, alwaar de Spanjaarden
Ao. 1663 door Condé geflaagen wierden.
Voufieres, tien mijlen van Charleville.
F Grand.

Sü H S T D E P A R T l i l l N f
Grandpré, dertien mijlen van daar met een
doortocht over het gebergte, als bij Clermont
en Argonne.
Van het noorden naar het zuiden is dit departement
op het breedst, ad mijlen en zeventien
van het oosten naar het westen.
HET DEPARTEMENT AAN DE MARNE.
De grenzen van dit departement zijn, ten oosten
aan het.Maas departement ten zuiden tegens
dat der Ardennes, ten westen aan de Aisne, en
ten noorden en noordwesten aan de Ardennes.
Het is zaamengefteld uit de Provinciën Ramois,
Pertois en eenige andere landen, van het eigenlijk
Champagne, en heeft zes diftri&en , waar
van de voornaamfte plaatzen zijn.
Chalons aan de Marne,een en veertig mijlen
van Parijs, eene aanzienlijke ftad, die agt en
twintig honderd huizen heeft, en alwaar men
twaalfduizend inwoonders telt. Francois de I.
omringde haar met fterke muuren en diepe grachten;
de ftraaten zijn breed, de markten ruim en
de huizen hoog. De grove wolle ftoffe manu»
faéhruren bloeijen hier vrij wel. Het geleerde
Genootfchup alhier is in 1750 opgericht, begon
zijne vergaderingen in 1753, en in 1756 wierd de
eerfte plechtige famenkomst gehouden. In 1759
wierd

AAN D£ MARNE. 53
wierd het Parlement van Parijs herwaards verlegd.
Atilla, Koning der Hungaaren heeft
in deezen omtrek Ao. 451 eene zwaare nederlaag
geleden. Buiten eene der ftads poorten is eene
fraaije wandelplaats, de Jard genoemd, die uit
een ruime weide beftaat, zijnde aan alle zijden
omringd door de rivieren de Marne en de Maas
en verfierd door een groot aantal laanen. De
beroemde overzetter Perrot Ablancourt is hier
geboren.
Rheims, eene der oudfte en beroemdfte
lieden der geheele Republiek, aan de rivier
Vesla, twaalf mijlen van Chalons. Er is eene
Univerfiteit welke in 1547 opgericht en in 1549bij 't
Parlement van Parijs bevestigd wierd. Hier was
eene Aartsbisfchoplijke ftoel. De inwooners drijven
Herken handel in rooden wijn, zijden en
wolle ftoffen, en peperkoek. Het aanmerkenswaardigfte
is , dat de Aartsbisfchoppen alhier
het recht pleegen te hebben om de Koningen te
kroonen. Men vindt hier nog verfcheidene
Roomfche oudheden ; bijzonder een triumphboog
nabij de Marspoort, als mede de ruïnes
van een oud Hot en een amphitheater.
St. Memhould, een kleine ftad in een moeras
aan de Aisne tusfchen twee rotzen, op de hoog»
fte van welke een fiot gebouwd is. Zij ligt if
mijlen van Chalons.
Vitri le FrangQis, aan de Marne, agt mijlen Z.O.
F a van

84 H E T D ~E P A R T E M E N T
van Chalons. Zij wierd gebouwd door Franccis
de I. Hier is fterken handel in koorn.
Epernay, aan de Marne, negen mijlen westlijk van
Chalons. Deeze ftad behoort den Hertog van
Bouillon. In dien omtrek groeit de beste
Champagne-wijn.
Sezanne, 15 mijlen van Chalons.
i Dit, departement is van 't N. O. tot het Z. W.
33, en van 't Z. O. tot het N. W. 30 mijlen.
_ ! 1
HET DEPARTEMENT AAN DE MAAS.
J)it grenst ten oosten aan de departementen
die aan den Moezel en de Meurthe liggen, tegens
het zuiden aan 't benedendeel van het departement
aan de Marne, zo ook tegens't westen
en noorden aan de Marne en het Ardenner
woud. Het bevat Vermandois, 't westlijk deel
van Toulois en Bar in zich (zie laater het Moezel
departement.} De eerfte vergadering wierd
in Bar gehouden, doch onder voorwaarde dat zij
alle vier jaaren beurtlings ook te St. Michiel
zoude gehouden wórden, echter zou Bar de voorkeur
hebben, zo hier een opper-gericht wierd
aangefteld. Het departement bevat agt diftricten,
en de voornaamlle plaatzen zijn:

A A N DE M A 'A S. %g
Har of Bar leduc, een en zestig mijlen oostlijk van
Parijs, is verdeeld in de boven- en benedendad,
en het daar tusfchen liggende flot. 'Er zijn elfhonderd
huizen en tien duizend agt honderd inwooners.
Sondrecourt, eene kleine ftad, tien mijlen van
Bar.
Commerci, een kleine plaats aan de Maas, agt
mijlen van Bar, alwaar een zeer fchoon flot is,
dat door den Kardinaal Retz gebouwd is.
St. MiehUl, een ftad aan de Maas, agt mijlen N. O.
van Bar en 7a van Parijs ; zij is haaroorfprong aan
eene oude Benedictijner Abtdij verfchuldigd, die
in 660 gefticht wierd. Zij is van belang om de
pasfage over het daar voor liggend gebergte.
Verdun, mede aan de Maas, twaalf mijlen N. O.
van Bar, een taamlijke groote en volkrijke ftad, beftaande
uit drie deelen; te weeten, de beneden-,
boven en nieuwe ftad, en heeft daar te boven
eene fchoone citadel ter dekking. Voormaals
was zij een Rijksftad. In 151a begaf zij zich onder
Franfchebefcherming, en is in 1048 geheel aan
Frankrijk afgedaan. Het was een Bisfchoplijke
ftad, in deszelfs omtrek wast veel anijs.
Clermont aan de Aire of in Argonne, tien
mijlen N. van Bar.
Eiain aan de Arne, twaalf mijlen N. O. van Bar.
Stenoy, een taamlijk verderkte dad twintig mijlen
N. van Bar.
De uitgeftrektheid van dit departement is drie
F 3 en

8(5 H E T D E P A R T E M E N T
en dertig mijlen van 't noorden naar *t zuiden ,
en zestien van het oosten naar 't westen.
HET DEPARTEMENT A A N DE
MEURTHE.
De grenzen zijn ten oosten de Nederrhijfche
Kreits, ten zuiden, ten westen en noorden aan
de Maas- en Moezel-departementen. Het
is uit een deel van 't Hertogdom Lotharingen,
en het Bisdom Aul te zamen gefield. Het beftaat
uit negen diftricten , en de hoofdplaatzen
zijn:
Nancy, in eene aangenaame vlakte nabij
de Meurthe. Zij ligt 81 mijlen van Parijs, heeft
34000 inwoonders, wordt verdeeld in de oude
en nieuwe ftad, heeft eenen Bisfchoplijken Stoel,
eene Univerfiteit en Genootfchap van Wetenfchappen,
eenige aanzienlijke pleinen, en fchoone
triumphboog met drie doorgangen, welke de
oude en nieuwe ftad vereenigd. Het Koninglijk
geleerd Genootfchap, door Stanislaus gellicht,
houdt zijne vergaderingen in eene der vleugels
van het flot, waarin ook eene openlijke boekerij
door gemelden Koning is opgericht. Hertog Karei
IIL, bijgenaamd de Groote, heeft de nieuwe
ftad aangelegd, en met vestingwerken voorzien,
zedert 1697 is zij met een muur omringd. Meest
al-

A A N DE M E U R T H E . $f
alle ftraaten, zo wel in de oude als nieuwe ftad,
zijn fchoon, breed, gevloerd en met fraaije huizen
voorzien. In de Collegiaal kerk van St.
George vindt men de graftombe van Karei den
Stouten, Hertog van Bourgondië'n, welke in
1476 voor deeze ftad fneuvelde , als meede de
grafplaatzen der oude Hertogen van Lotharingen,
liggende de laatere in de kerk der capucijnen.
De ftad was voormaals bemuurd maar in den
Rijswijkfchen vrede wierd het Hechten der bui*
tenwerken der oude en nieuwe ftad als meede
der vestingwerken bepaald, doch de oude ftad
behield dezelve. Koophandel en manufactuuren
zijn hier in eenen Hechten ftaat. Zij is de
geboorteplaats van den beroemden plaatfnijder
Callot.
Lunevilte, eene oude voormaals bemuurde ftad
aan de Bezonza, in een laagen en moerasfigen
grond, zeven mijlen van Nancy, heeft 16000 inwooners,
en een prachtig flot, weleer het verblijf
der twee laatfte Hertogen van Lotharingen,
als ook van Koning Stanislaus. In 1718 brandde
bijna 't geheele flot en in 1755 de nieuw gebouwde
rechter vleugel af. De Ridder-academie welke
hier geftichtwas, is]in een cadetten -fchool veranderd,
waar van de eene helft Lotharingers en
de andere Poolen moeten zijn.
Blamont, twaalf mijlen van Nancy, in een be«
koorlijk oord.
Saarburg, zestien mijlen van daar,
E 4 Dicufis

88 H E T D E P A R T E M E N T
Dieufe, tien mijlen N. O. van Nancy, hier na
bij ligt het Linder meer, waar in zeer grootc
karpers, en waar van 'er jaarlijks wel tot 8coo
pond wordt gevangen.
Vic, een ftad aan de Seille, zeven mijlen N.O.
van daar.
Pont a Monsfon, eene kleine ftad aan den Moezel
, zeven mijlen N. W. van Nancy.
Toul aan den Moezel, waar over hier eene
fchoone brug ligt, zes mijlen W. van Nancy. —
Voormaals was zij eene Rijksftad, en was regelmatig
verderkt. In 155a kwam Toul bij het
verbond tusfchen de Duitfche Protestanten en
Hendrik II. onder Frankrijks befcherming, en
1Ó48 wierd zij geheel aan de kroon afgedaan.
Vezelife, zeven mijlen Z. W. van Nancy.
Dit departement is oost- en westwaard s.6 en
zuid en noord 16 mijlen in zijne uitgedrektheid.
HET DEPARTEMENT AAN DEN
MOEZEL.
I~ïet heeft Luxemburg ten noorden, —— 't
departement van den Nederrhijn ten oosten, dat
van de Meurthe ten zuiden, en der Maas ten
westen. Het is geformeert uit bet Hertogdom
Lotharingen en Mesfin, of het land dat rondsom
Metz

A A N D E N M O E Z E L . 89
Metz gelegen is, waar in men veele woeste
plaatzen vindt, en dat zedert bet aan Frankrijk
behoort door de menigvuldige verdrukkingen geheel
te gronde gegaan is. Lotharingen bekwam
zijn naam van Lotharius II. kleinzoon van Keizer
Lodewyk I. aan wien het in den twist tusfchen
hem en zijne broeders van zijnen vader Lotharius
wierd toegeweezën. Dus was het voormaals al.
toos met het Duitfche Rijk vereenigd, terwijl
nu deeze dan geene der Grooten daar mede door
de Kei zers beleend wierden. Zedert 1048 wierd
het van de nakomelingen van Gerard van Elfas
geregeert, van wien Franciscus Stephanie, zoon
van Karei VI. en daar na Roomsen Keizer het
zelve tegens Toscaanen afftond aan den verdreevenen
Koning Stanislaus van Polen, na wiens
dood het der Franfche Kroon onderworpen wierd.
Dit departement behelst negen diftricten, en
de voornaamfte plaatzen zijn:
Metz, tusfchen de Moezel en Seile, die zich
hier vereenigen, 't ligt 76 mijlen N. O. van Parijs,
heeft 5827 huizen en 40000 inwooners; de
Jooden hebben hier eene Synagoge. In 1760 is
hier een Koninglijk Genootfchap van Kunsten en
Wetenfchappen opgericht. De vestingwerken
en citadellen zijn in goeden ftaat, de
ftad had voorheen ook een Bisfchoplijken Stoel.
Longway, vijftien mijlen van Metz, welke ftad
federt eenigen tijd tot de hoofdplaats van dit diftricT:
benoemd is.
F 5 Bricy t

9t> DEPART. AAN DEN MOEZIt,
Bricy, eene mijl N. W. van Metz.
Tliionville, eene goede vesting aan den Moezel,
agt mijlen van Metz,deeze ftad behoorde zedert
1642 in handen der Franfchen. In 1792 hebben de
Oostenrijkers dezelve twee maanden vergeefsch
belegert.
Saar-Louis, aan de Saar, eene goede vesting,
ia mijlen van Metz. Lodewyk de XIV.
liet deeze ftad in 1697 bouwen, zij is thans ook de
hoofdftad van een diftrift.
Boulay, zes mijlen N. O. van Metz.
Sarguermines, zeventien mijlen N. O. van daar.
Bitche, vier en twintig mijlen O. en
Moranche, tien mijlen Z. O. van Metz.
Dit departement ftrekt zich oost en west 43
mijlen, en noord en zuid 17 mijlen uit.
HET

BBABA^D, GELDER, EEST DEEL ~YKN L UIK ETST DER "VU ER«TVI!^ TIET*.

HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
VAN HET
9»
HERTOGDOM BRAB AND.
Dit diftrict is wel het grootfte van de ganfche
Bourgondifche Kreits. De grenzen zijn ten
noorden aan Staats Braband, zo ook tegens het
oosten, alwaar het mede door Luik bepaald
wordt. Ten zuiden heeft het Henegouwen en
Namen, en ten westen Vlaanderen en Zeeland.
Voormaals had dit ganfche Hertogdom , zijnde
20 mijlen breed en aa lang, den tweeden rang
der zeventien Nederlandfche Provinciën.
Men noemt het zuidlijke deel, dat tegens Leuven
en Brusfel ftoot, Henegouwen ten westen,
Namen ten zuiden en Luik ten oosten heeft,
Waals-Braband. —— De grond is hier bij uitnee-

Qï O O S T E N R I J K S C H
neemendheid vruchtbaar. In het noordlijk deel
is hij deels heide en zand, met vruchtba are bouwlanden,
deels veen-, moeras-en weiland. Midden
in vindt men eenige bergen en bosfehen, en
het ganfche land is met rivieren en vaarten
doorfneden.
De rivieren zijn deDemer, dieuithet Land van
Luik voortkoomt, waarin zich de kleinere vloeden,
Gete, Dijl en Senne ontlasten, en die lager
den Rupel genoemd wordt, welke vervolgens
in de Schelde valt, daar hij het westlijk
deel van Braband befpoelt. Bij Brusfel is een
gegraven vaart van de Senne tot aan klein Willebroek
waar hij zich in den Rupel ontlast, zo
dat men ook daar door van Brusfel tot in de
Noordzee kan zeilen, men heeft aan dit kanaal
van 1550 tot 1561 gearbeid , en het zou
in al dien tijd, zo men wil , niet meer
dan 8ooco gulden gekost hebben. De
aanleg is fchoon en breed, met de nodige (luizen
voorzien, en met boomen beplant. De Leuvenfche
vaart, die in 1752 begonnen, en drie jaaren
laater voleindigd wierd, is niet minder belangrijk.
Zij deelt den dijk tusfchen Leuven en
Mechelen in twee gelijke deelen. In den aanvang
echter was het werk zo flecht aangelegd,
dat reeds in den jaare 1757 eene der fluizen doorbrak,
en dus de vaart onbruikbaar wierd. —
Dan, onder veele andere kooplieden, gevoelden
de bierbrouwers van Leuven inzonderheid het
na-

B R A B A N D. 93
nadeel daar van zo fterk, dat zij het vooiTchieten
van eene aanzienli ke geldfom aanboden als
de vaart weder in ftaat van vaarbaarheid mogt
gebragt worden. Dit echter gebeurde niet voor
1763. Deeze vaart neemt zijn aanvang bij Leuven,
waar de Dijl in dezelve valt, gaat links
af voorbij Mechelen, en vereenigt zich weder
met den Dijl beneden Rumpst.
In 1710 heeft men een ftraatweg aangelegd
van Leuven tot Brusfel, en in 1736 eene van
Leuven naar Thienen en Luik. Indien men echter
het oude oogmerk volvoerde, om eenen ftraatweg
te maaken van Brusfel door het Luiklche,
Limburgfche, Akenfche en Keulfche gebied, tot
aan den Rhijn, zou men daar door misfchien de
verzending der Engelfche waren naar Duitschland
kunnen bevoordeelen, maar de vaart op de
Maas zou 'er niet weinig bij lijden.
Men. telt 550000 menfchen in Braband. .
En hoe zeer de zachtheid van het klimaat de bebouwing
des gronds bevoordeelt, hoe zeer de
akkerbouw werklijk in het Waalsch - Braband,
en de vlasbouw, en veefokkerij in het noorderdeel
deezes Hertogdoms plaats vindt, zeker is
het echter dat men hier aanmerklijke verbeteringen
konde toebrengen. De woeste bosfchen, en
zandige heiden, konden tot nuttig land gemaakt
worden. Men kon fommige houtplantagien verbeteren
, fommige drooge wateren bevaarbaar
maaken, moerasfige oorden uitmaalen, en daar :
van

94 O O S T E N R I J K S C H
van goede weilanden maaken, met een woord, hoe
zeer men de Landbouw van Braband roeme, zou
dezelve onder eene vermogende begunitiging groote
verbeteringen kunnen ondergaan. De bevestiging
hier van ondervind men, zo dra men zelf
midden in het Land flechts van de groote wegen
en bevaarbaare ftroomen afwijkt, wijl men dan
woestenijen vindt, daar deeze in tegendeel met
prachtige lieden pronken, en van vollen welvaart
getuigen.
Behalven dat het voorbeeld van Frankrijk ten opzichte
van de zwaare verpachtingen, veel tot den
minder bloeijenden ftand van Braband toebrengt,
hebben de rijke bezittingen der kloosters en het
uitgeitrekt vermogen der Edellieden ook hier aan
niet weinig deel gehad. De landzaat was ook
voormaals in bloeijender omftandigheid dan te.
genswoordig, toen Braband nog eenen veel uitgeftrekter
handel dreef, dewijl de uitgebreidheid
van dien, zowel zijnen weldaadigen invloed op
den landman, als op den kunftenaar en vlijtigen
handwerksman uitflort.
De onderfcheidene fijne en grove lijnwaad
manufaéhiuren, de vlashandel, de treflijke gaarenfpinnerijen
en konstbewerkingen, welke in en
om alle groote fteden van dit Hertogdom, vooral
in en omftreeks Brusfel, in 't geheel Waalsch
Braband bloeijen; de fchoone boomwol en zijdenmanufactiiLiren
, de menigvuldige en nutte wolbewerkingen,
die zo veele monden aan brood
hel-

B R A B A N D . 95
helpen, de andere uitgebreide kunften en handwerken
eindlijk, vereenigd met den bloeijendften
handel, verfchaffen nevens de veefokkerij en akkerbouw,
den vlijtigen inwooner een ruim bcftaan.
Dan de tegenswoordige oorlog,
waarvan wij noch het einde, noch den uitflag
kunnen berekenen, heeft daar in geene geringe
verandering gemaakt; welke reeds met den

9$" 0 Ö S T E ' N S. IJ K S' C R
Jöhan de III, Johanria genoemd, liet vervolgens
Braband na, aan den kleinzoon van haare zuster
Margaretha, Antonius van Bourgondien, zoon
Van Philippus den Stomen , Hertog van Bour-'
gondien. Zijne twee zoons, Johannes IV. en
Philippus I. volgden hem na elkander in dit Hertogdom
op, en tóen de laatfte kinderloos ftierfkwam
het door erfrecht Aó. iicjc. aan Philippus
II. bijgenaamd de Goede, die'Hertog van
Bourgondien was; wiens zoon Karei den Stou-'
ten, geene anderé erfgenaamerr rtalaatcnde dan
Maria van Bourgondien , eh deeze hüwende aan
den Aarts Hertog Maxmiliaan I, naderhand Keizer,
verviel het daar door aan het huis van Oostenrijk,
omu.u 1 ' w
De Staaten der Vereenigde Nederlanden bemagtigden
in de zeventiende eeuw- het noorder
deel des Hertogdoms, het geen hun bij den
Westphaalfchen vrede wierd afgedaan", en Keizer
Karei de VI. nam in 1706, na den ilag bij
Ra'mclies bezit van het tegenwoordig aandeel
der Oostenrijkers.
Men telt in gnntsch Braband, zo Staats- als
Oostenrijksch Braband, agt en twintig Steden
en zeven honderd dorpen, waarvan echter negentien
deden, veele • voornaame vlekken, die
wel kleine deden fchijnen,'en ruim vijfhonderd
dorpen aan Oostenrijk behooren.
Vóór deze verdeeling bedond het Hertogdom
in vier kwartieren, die hunne naamen ontvingen
van

DE STAD EN HET KWART. VAN LEUVEN. 97
van de fteden Leuven, Brusfel, Antwerpen, en
's Hertogenbosch. Van de twee eerfte, en een
deel des derden is thans het huis van Oostenrijk in
bezit, en het overige behoort de Souvereiniteit
der vereenigde Nederlanden.
Dus beftaat het Oostenrijksch aandeel:
I. Uit de ftad en het kwartier van Leuven.
II. De ftad en het kwartier van Brusfel, en
III. De ftad en een deel des kwartiers van
Antwerpen.
Wij zullen dus dit diftricT in diervoege afhandelen,
en beginnen met:
DE STAD EN HET KWARTIER
VAN LEUVEN.
L euven is de eerfte hoofdftad des Bourgondifchen
Kreits, en grooter dan Brusfel. . De
Dijl vloeit 'er midden door; de lucht is 'er gezond,
en de omtrek vermaaklijk. Zij is niet
zeer volkrijk, hoewel taamlijk bebouwd, offchoon
men binnen de muuren, waarmede zij
Ao. 1356 omringd wierd, veele tuinen vindt,
alsmede verfcheide koornlanden. Hertog Gootfried
III. heeftin 1165 de binnenftad met gragten
en muuren omringd, en hier door wordt Leuven
gemeenlijk in een binnen-en buitenftad verdeeld,
zijnde de laatfte wel zesmaal grooter dan de eerfte.
Zij is zeer aangenaam en wel tot den handel
G ge-

98 Dt S T A D EN H E T
gelegen. Want zij heeft gemeenfehap met de
noordzee, door den Dijl en het Leuvenfche kanaal
met de Schelde, welke derwaard vloeit*
Hierdoor, en bijzonder dewijl de Heeren Romberg
en Conforte, die verfcheide kantooren in de Nederlanden
oprichten, ook hier een Cominislie*
handel (lichten, is de ftad eene der levendigfte
en neeringrijkile van geheel Nederland. De
meeste goederen, die van Oliënde op Duitschland
gaan, worden hier over geëxpedieert en in
commisfle verzonden, 't welk de (lad dagelijksch
nieuw leven bijzet, zowel als de ijver der inwoonders,
welker getal omtrent 40000 beloopt.
De hoofdneering is het bierbrouwen, men wil
dat 'er jaarlijks wel ccoco tonnen naar Antwerpen
en 70000 naar Vlaanderen verzonden worden
, fchoon ook die (lad en provintie zelfu
veel brouwen. Van den hier voormaals zoo bloeijenden
lakenhandel, welke in 't begin der veertiende
eeuw, onder Hertog Johannes den III.,
pieer dan hondert vijftig duizend arbeiders aan
de kost hielp, vind men echter nog eene fchaduw.
ïn den jaare 178a verwekten de Lakenwevers
eenen oplland, en wierden daar over gellrafr.
Dit was oorzaak dat 'er veelen naar Engeland
weeken, en de manufaétuuren mede vervoerden,
waardoor de welvaart der (lad niet weinig afnam.
Het ftadshuis, fchoon van eene antique bouworde,
mag fchoon genoemd worden, zo ook de
meeste kerken en kloosters. Van de vijf kerspel-

KWARTIER VAN LEUVEN. 99
pelkerken is de Collegiale van St. Pieter prachtig
gebouwd, bij die van St. Jacob is een Capittel,
en bij die van Sr. Geertruid eene Abtdij.
Hetgeweezen Jefuiten Collegie en deKerspelkerk
vanSt.Michielzijn mede fraai, daar te boven zijn
hier nog 15 mannen- en even zoo veele vrouwenkloosters.
De Univerfiteit alhier wierd 1426
door Hertog Johannes IV. gefticht. In 1788
richtte men alhier een Seminarium op voor drie
hondert vijftig kweeklingen, terwijl men de Philofophifche,
Juridifche en Medifche faculteiten
van deeze Univerfiteit aftrok, en nevens het kabinet
van Phijlifche Inftrumenten, het Anatomisch
Theater, en de Bibliotheek naar Brusfel gevoerd
wierden, waar over geen geringe beweegingen
voorvielen. De vestingwerken der ftad zijn van
even weinig belang, als de Burgt, welke beneden
dezelve ten noordwesten leggen op een heuvel,
aan den weg naar Mechelen. Zij waaren
echter voormaals beter toen Keizer Karei V.
hier zijne laatfte jaaren doorbragt. Eertijds was
Leuven ook de hoofdplaats van een Giaaffchap,
waartoe Brusfel, Nivelle, Vilvoorden, en het
Sonnenbosch behoorden. In 1542, 1572 en 1635
wierd zij vruchtloos belegert, in 1710 door de
Franfchen overrompeld, doch door de burgerij
weder verlost 1746 wierd zij weder door de
Franfchen bemagtigt, die 'er tot 1749 meesters
van bleeven. En in November 1792 viel
de ftad weder in handen der Franfchen.
G a /ft*

ICO DE STAD EN H E T
Heyerle is een flot aan den Dijl, nevens een
daar bij gelegen Celesriner klooster, het hoofdverblijf
van de heerlijkheid Heverle en de Meijerij
van dien naam, welke zich tot aan de
muuren van Leuven uitftrekt. Karei V. verhief
haar 1518 tot eene baronnie, die thans behoort
aan 't Hertoglijke huis van Ahremberg en Aarfchot.
Thieldonk, eene heerlijkheid, die in 1699 tot
een Graaffchap verhoogd wierd.
Herent, mede een heerlijkheid, die in 1658
tot eene baronnie verklaard, en 16S7 als zodanig
bevestigd wierd.
Pellenberg is mede een baronnie.
Bierbeek, nabij Leuven , aan den weg naar Namen,
een groot, fchoon en volkrijk dorp, met
een prioraat, dat uit een oude Collegiaalkerk
oorfpronglijk is. De baronnie Bierbeek behoort
het meergemelde huis van Ahremberg en Aarfchot,
en heeft het bellier over 14 dorpen,
Corbeekoyerloo, een dorp, zedert 1671 een baïonnie.
Vlierbeek, eene BenediiSijner abtdij.
Bethlchem, een prioraat of collegie van reguliere
Choor-heeren der Augustijner orde; .
11a bij Leuven zo ook
Parcq, een Premonflratener abdij, welke eene
der fchoonfte van de Catholijke Nederlanden
was, doch in 1789 opgeheeven wierd.
Hier omtrent is eene zeer gefchikte plaats tot
een veldleger voor eenige Armeen.

KWARTIER VAN LEUVEN. tof
Ter Bank, een Augustijner Nonnen - klooster ,
V Hertszogendacl of Vau de Duc, een Cisterzienfer
Nonnen-klooster, bij bet dorp Hamme,
Nethene, aan den Dijl, een dorp met eene
aangenaame hermitagie en bloemvallei, en
eene vrouwen abtdij van de Cirflercienfer orde
aan den Dijl.
Ncder-Ifche, aan den Dijl, zedert 1691 eene
baronnie.
St. Aafthenrade, zedert 1641 een Graaffchap.
Tienen of Tienhoven, ook Tirlcmotit, een
taamlijk groote doch vervallene ftad, aan den
weg van Leuven naar Luik, zij is de vierde in
rang; de krijgstoneelen hebben haaren ondergang
verwekt, voornamentlijk door de verwoestingen
van 1Ö35 en 17^4. De inwoonders beftaan tegenswoordig
alleen van den arbeid der wolle
manufa&uuren, als flanel- en kouzenweeverijen,
ook vindt men 'er bierbrouwerijen, zoutpannen,
falpeterrafinaderijen en oliemolens. —— 'Er is
een collegiale kerk, zes mannen-en agt vrouwenkloosters,
voor 't overige behoort Tienen tot de
meijerij van Cumtich, welks hoofdplaats dezelfr
de naam voert en eene baronnie is.
Bautcrs, eene heerlijkheiden baronnie.
Maagdendaal, bij het dorp Üp-Lintheren, is
een Cistenlienzer nonnen - abtdij, en Heylisfeni
eene abtdij van de Premonftratener order.
EIisfen,Qen plaats die in 16^2 tot eene baronnie %
en in 1705 tot een Graaffchap verheeven is.
G 3 CV.-..

tOZ DE STAD EN M E T
Grety, eene meijerjj in 't Waalsch-Braband,
tevens eene aanzienlijke vrije heerlijkheid met den
tijtel van Graaffchap, waaronder 1674 Laurenfart
behoorde.
Bonletz, eene baronnie , en Archenne , eene
vrijbeerlijkheid.
Wqafren of Waals - Waveren, aan den Dijl, eene
met veele voorrechten begiftigde vrije heerlijkheid
, hier omftreeks ligt de Benedictijner abtdij
Laag-Waveren, die afhanglijk is van de
abtdij Aflighem.
JLismale, een fchoon vlek met eene baronnie.
Conroy le Chateau, eene oude heerlijkheid,
die in 1693 den tijtel van Graaffchap ontving.
Dion 1$ Mont, zedert 1665 een Graaffchap.
Walheim was zulks reeds zedert 153a.
Lerine, een klooster der heilige Drieëenheid,
of van de verlosfing der gevangenen.
Semblours, voormaals Semblays, aan de grenzen
van het Graaffchap Namen, een kleine zeer
oude ftad, beroemd door de hier plaatsvindende
abtdij, die onrrvMJijk van den Paus afhangt,
zijnde van de Benedictijner orde, niet te min
behoort zij aan de ftad, en de Abt noemt zich
niet alleen Graaf van Semblours, maar ook den
eerften Graaf van Braband , en heeft den rang
voor Hertogen en Prinfen. In 1756 brandde
bijna een derde deel der ftad af. De Cisten-
.ftenzer nonnen - abtdij, Argenton legt niet ver
van hier.
/«.

JCWAR.TIER VAM LEUVEN. K>3
Incourt, nabij Waveren, ten zuiden Tienen,
een meijerij en vlek, welks voormalige collegiale
kerk (1414) »B de kerspelkerk van St. Jacob
is overgebragt.
Perweiz le Marrite, een hier nabij gelegen
vlek en baronnie.
Ramelies, een dorp aan de Geete,
Jas/een Geete, daar tegens over ; eene meijerij en
vlek , zijnde een der oudfte baronniën van Braband.
Dongelberg, mede eene meijerij en dorp aan
de Geete, Karei II., Koning van Spanjen, verhief
deeze baronnie in 1692 tot een Graaffchap,
hier toe behoort het vlek Aygebroek en \ vrije
land du Fay.
Indoigne, ten zuiden van Tienen, bij de Nederlanders
Geldenaaken genoemd, eene kleine
zedert 1578 geheel verval lene ftad aan de Geete.
Het geflacht van Glijmes voert findts onheuglijke
tijden den tijtel van Burggraaven deezer
plaats. De ftad legt op eenen heuvel, en
heeft eene kerspelkerk. Ook is 'er eene
voor de voorftad, daar te boven vindt men in
de ftad een kapel, hospitaal en nonnen-klooster,
Melin is zedert 1655 een Graaffchap, zo ook
St. Remy. Orp Is Grand, eene meijerij, dorp
en heerlijkheid. Niet ver van hier legt het dorp
Orp Petit, als in tegenoverftelling van groot m
kleiu Orp.
Hanaut, aan de grenzen van Namen, eene kleine
opene ftad en meijerij, met fchoone voordeden»
Q 4 Mn?t>'

I«4 *>£ S T A D E N H E T
Landen, op de grenzen van het Luikfche, eene
meijerij en vervallen ftadje, 't geen men voor
't oudfte van Braband houdt. • .
Leeuv/en, ook Sout Leeuwen, en Leeuw St.
Leonard, eene kleine ftad, met een flot in Haagland
; dus genaamd naar de daar omftreeks veel
gevonden wordende ftruiken, haagen en heestergewasfen,
te midden in moerasfen aan de kleine
Geete, die van hier tot aan den Demer voor haar
bevaarbaar gemaakt is, ineen zeer vermaaklijken
levendig oord. 'Er is een kerspel- en collegiale
kerk, twee mannen- en twee vrouwen-kloosters.
Nog is 'er in de voorftad eene kapel van onze lieve
Vrouw, welke wegens het daar zijnde Mariabeeld
zeer berucht is.
De fchans Beets en het fort Buyngen draagen
hunne naamen naar de plaatzen waarbij zij zijn,
aangelegd.
Halen, aan deGete, die in deszelfs nabijheid
in den Demer valt, is, buiten de oorlogsrampen,
een ftadje van weinig aanbelang. Tusfchen deeze
ftad en Herk, tot het bisdom Luik behoorende,
is een uitgeftrektheid lands, welke Frank,
rijk genoemd wordt, mooglijk door verbastering
des oude naams Francia Secunda.
Diest, eene ftad aan den Demer, die voormaals
zeer volkrijk was, toen de kouzen- laken,
en andere manufaéhiuren hier bloeiden, daar
thans de bierbrouwerijen de hoofdneering uitmaaken.
'Er zijn drie kerspelkerken, waaronder twee
col-

KWARTIER VAN LEUVEN. 105
collegiale zijn, vier mannen- en vijf vrouwenkloosters.
De ftad en derzelver diftriót voert
den tijtel van baronnie, waarmede zo wel de
Magistraatsverkiezing als de tijtel van Burggraaf
van Antwerpen verbonden is. In 1490
kwam zij aan het huis van Nasfau, en behoort
thans aan Willem den V.
' Kiezekem, zedert 1674 eene baronnie, zo ook
Holtzbeek zedert 1661. Nog is hier de baronnie
Wezemaal.
Vrouwen Pare is een Cistercienfer vrouwenabtdij,
die men niet moet verwarren met de
Premonftratenfer abtdij na bij Leuven.
Sidien, aan den Demer, is een oud fteedje in
het land van denzelven naam, en behoort aan
het huis van Oranje. Hier is een kerspelkerk
en Augustijner nonnen-klooster.
Scherpenheuvel, eene kleine ftad, regelmatig
op eenen berg aangelegd, in welks midden de
kerk ftaat. Zij behoort aan het laatstgenoemde
huis.
Averbode, een Premonftratenfer abtdij, waarvan
de kerk op Brabandfchen, doch het klooster
op Luikfche bodem legt.
Bekeyoort, eene commanderij van de Duitfche
order, die-onder "t Drosfaartfchap van Altenbiefen
ftaat.
Aerfchot, eene kleine, verfterkte, welgebouwde
en fterk bewoonde ftad aan den Demer, met
een collegiale kerk van twaalf kanunnikken, die
G 5 I4

ÏOD DB STAD EN HET
iAöfl gedicht wierd, ook zijn hier twee mannen,
en drie vrouwen-kloosters. Zij j s de hof­
plaats van Ahremberg en Aarfchot, zijnde eertijds
eene baronnie, naderhand (15-07; wierd zij
een Marquifaat, en in 1333 een Hertogdom.
Ratzelaer, eene vrije heerlijkheid en oude
baronnie. Alhier is eene zeer hooge en zonderling
gebouwde tooren, de Heijen genoemd.
Roost, dat hier toe behoort, is in 1651 tot eene
baronnie verheven.
DE STAD EN HET KWARTIER
VAN BRUSSEL.
Dit oord is boven alles beroemd door de groo.
te hoofdfhd en de refidentieplaats van het Hof
der Oostenrijkfche Nederlanden namentliik
de ftad
Brusfel. Zij is de tweede in rang onder de
fteden van Braband. De Hertog houdt 'er zijn
verblijf, zoo ook de Gouverneur-Generaal, een
Kapitein en een bijzonder Gouverneur. Ook i s
hier de canfelarij, het leenhof van Braband, alsmede
de geheime raad. Zij legt aan de Senne,
m een bergachtig, hoewel bekoorlijk oord, de
aanleg is anticq, doch dat deel, 't welk in deeze
eeuw

KWARTIER. VAI* BRUSSEI/. ÏOJ
eeuw is aangelegen, is bijzonder fraai. De
Senne loopt door de ftad heen, die met een wal
en gragten omvangen is, en eertijds aan de zuidwestzijde
befehermd wierd door het fort Montorie,
dat op eenen heuvel legt. Men telt ruim
100,000 inwoonders alhier; 'er zijn zeven opene
plaatfen, als de groote Markt, het Koningsplein,
de plaats van St. Michiel, de groote Zandplaats
enz. Het Koningsplein is het fchoonfte ; hier op
ftaat het metaale pronkbeeld van Prins Karei van
Lotheringen. Dit beeld wierd 179a door de
Franfchen omvergehaald, doch is naderhand
weder herfteld. Voor dit prachtig gebouwd
plein legt de heerlijke waarande, of het rijd- en
wandelperk voor Adel en burgers, waarin eene
menigte ftatues gevonden worden, gelijk ook
vijvers, grotwerk en fonteinen, de wandelwegen
zijn of breede zandpaden, of groene zoodjes, of
ftarrenboschjes, of flingerlaantjes. Hier is ook
eene foort van Vauxhall, en tooneel voorkinderen
, eene danszaal, en veele prieelen ter verfrisfching,
de gebouwen rondsom hetzelve, die
allen maar weinige jaaren oud zijn, mag men
zeggen dat met fmaak zijn opgehaald.
Van minder belang is het zo alöm beroemde
mannikenpis, zijnde niet anders dan een fontein,
waar op een beeldje ftaat, in eene niet zeer
ftichtlijke houding, en echter wordt dit ernftig
ding bij zommige ommegangen nog met plegtigheden
vereert. De openbaare gebouwen, als de
: no

ÏOS DE S T A B E N HE T '
hoven en paleizen van verfcheidene Vorften,
Graaven en andere Standsperfoonen, veele kerken
en kloosters zijn aanzienlijk en prachtig,
't Hof van den Landvoogd, dat in het hoogfte
der ftad lag, brandde 174!, met al de daar in
zijnde kostbaarheden en archiven, ten gronde
toe af. Agter hetzelve is een diergaarde. Zedert
woont de Gouverneur-Generaal in het
geweezen hof van Oranje Het ftadshuis,
tuighuis en de opera zijn merkwaardige gebouwen.
In de vergaderplaats der brouwers is 175a
een met verguld overtrokken metaalen ftandbeeld
te paard van den Hertog Karei van Lotharingen
opgericht. — Hier zijn zeven kerspelen
twee andere kerken. De kerspel- en collegiale
kerk van St. Michiel en St. Gudula is de
voornaamftp, en bevat veele merkwaardige
reliquiën, beelden enz. Bij de kerspelkerk van
St. Jacob, genaamd Cauwenberg, is eene proostdij
van reguliere Choor-heeren van de orde
der Augustijners. . 'Er is ook nog een
geweezen Jefuiten Collegie, elf mannen- en een
en twintig vrouwen-kloosters, nevens een Ridderacademie.
Het alhier 1769 opgerichte ge.
leerde Genootfchap is 177a tot eene Keizerlijke
Koninglijke Academie der Wetenfchappen verheven.
De ftad wordtin veertig wijken, en het
Burggraaffchap in negen clasfen of zogenoemde
Natiën verdeeld. De Magistraat wordt
jaar-

KWARTIER VAN BRUSSEL. 100
jaarlijks uit de zeven Patrice Familiën van
Steenweghe, Sleeuws, Serhuyghs, Coudenberg,
Serroelofs, Sweerts en Roodenbeek gekoozen.
De manufaéhiuren en fabrieken in fijnen wollen,
lakens, kanten, tapijten, ratinen, caraelotten,
befchildert gewascht linnen, gedrukt leder,
boomwol, zijde, trijpen, fluweelen, en voornamentlijk
galanteriewaaren, die gezamentlijk
van hier uitgevoerd worden, maaken Brusfel zo
aanzienlijk, en hebben deszelfs welvaart tot die
hoogte gebragt, dat het zowel uit hoofde van
pracht en rijkdom als befchaafdheid der inwoonders,
waarvan de eene helft Duitsch en de andere
Fransch fpreekt, met recht klein Parijs genoemd
wordt.
Dewijl de rijke en aanzienlijke Adel wel bijzonder
in den winter zich hier ophoudt» zo wordt
zij daardoor nog zeer veraangenaamt, en den
bloei der inwoonderen vergroot. Behalven uit
het voordeel der manufaétuuren, fabrieken en
verteeringen des Adeldoms, heeft Brusfel geen
gering deel van haaren bloei te danken aan haar
neering en handel, die zij te lande en ook wegens
het Brusfelfche kanaal te water voert. Ook
brengen het talrijk guarnifoen, en de menigvuldige
vreemdelingen, die zich hiervan tijd tot tijd
ophouden, niet weinig toe tot de luisterrijkheid
van de plaats.
De wandelwegen rondsom de ftad zijn zeer
aangenaam en naauwlijks een kwartier uur buiten
de*

IIO DE S T A D EN M E T
dezelve, ten zuidoosten buiten de Namenfche
poort, begint het Sonjebosch, welk woud veele
dorpen, abtdijen, kloosters en hermitagiën bevat,
men bepaalt deszelfs groote op 8000 mergen
lands, waarvan jaarlijks hondert mergen gekapt,
en dan weder op nieuw beplant worden.
Vorst, een dorp met eene adelijke vrouwenabtdij
van de Benedictijner orde.
Anderlecht -— ten westen Brusfel, eene aanzienlijke
plaats met een collegiale kerk en twee
kloosters.
Scheut met een kapel van onze Lieve
Vrouw in Scheutveld, werwaard veele bedevaarten
gefchieden.
Laken, ten noorden Brusfel, een dorp waaronder
zeven heerlijkheden behooren, en in welks
kerspelkerk een berucht Mariabeeld is.
St. Joost ten Haagen, of ten Noode, en Ixel
zijn dorpen met kapellen, die fterk bezogt
worden.
Vilvoorden. —— Eene meijerij, waar na deeze
ftad den naam draagt. Deeze meijerij bevat
een groot deel van het Sonjebosch; de ftad legt
aan de Brusfelfche vaart, daar de Senne en
Waluwe bij een komen, met een groot flot,
waar in men voormaals de archiven van Braband
bewaarde, eu het welk thans tot een ftaatsgevangenis
gebruikt wordt. Verder vindt men hier
een kerspelkerk, twee mannen» en twee vrouwenkloosters,
alsmede een tuchthuis. Dit is een
fchoon

KWARTIER VAN BR VS IEL. lïl
fchoon gebouw, en zo groot dat het meer dan
twaalf honden gevangenen kan bevatten.
Zedert eenige jaaren heeft men hier ook eene
munt, die beftendig werkzaam is, en de heerlijkheid
Herlaer.
St. Geertruid yan Mechelen, eene heerlijkheid
met een flot, dat Beaiilieu (fchoon oord) genoemd
wordt.
Dieghem, eene heerlijkheid, alwaar ondef
Keizer Karei VI. een fabriek van papier voor
koperen plaaten wierd aangelegd.
Pennenbeek, een dorp, dat wegens een Cistercienfer
nonnenabtdij, met name onzer Lieve
Vrouwe van Rammer, bekend is.
Wezenleek, een dorp, in wellis omtrek de
heerlijkheid Ophem ligt, alwaar een Franciscaner
klooster is.
Vosfem, een dorp, bekend door de alhier in
1673 geflotene vrede tusfchen Frankrijk en den
Keurvorst van Brandenburg.
Ter Feuten en Duysborg zijn vrije heerlijkheden,
welke te zaamen den tijtel van Burggraaffchap
voeren, hier is eene kerspelkerk en klooster,
als ook aan de woudzijde een lusthuis. —
Een half uur van hier is de kapel, genoemd
Jezus Eik met een beroemd Mariabeeld.
Erbs, eene heerlijkheid, die 1644
t o t e e n
Graaffchap verheven wierd, en met Ovarebbe
een gerecht uitmaakt.
Roe Klomtf en Groeneniaal zijn Priorfchappen

113 , D E S T A D EN H £ T
pen van de reguliere Choor-heeren der orde V2n
Augustinus in het Sonjebosch.
Campenhout, een dorp en meijerij, aan den
Obftal, met een kasteel.
Perk, een dorp, in 1659 tot een baronnie verheven
, en beroemd door de fchoone bibliotheek
der hier zijnde abtdij. . Het maakt met
EUmjn een gerecht uit. In het laatfte dorp zijn
veele oude muntfpecië'n gevonden.
Everberg, een dorp, dat 1620 tot een baronnie
verheven wierd, en i685 onder de naamen
Rubenpré en Everberg tot een Vorftendom.
Rottenberg, een dorp, met een Benedictijner
klooster.
Hulpen, eene vrije heerlijkheid, die voormaals
onder de kleine fteden ten landsdage of dagvaart
geroepen wierd, hier is een meijerij van dien
naam, welke een deel van het Sonjebosch bevat.
Overifchen, eene heerlijkheid aan de. Ifche,
die 1077 onder den naam Hornes tot een Vorftendom
verheven wierd. Deinwoonders van Brusfel
hebben 80000 gulden gefchonken, ter aanleg,
ging van eenen ftraatweg van hier naar Waaveren,
in het kwartier van Leuven, en van daar tot den
ftraatweg van Namen, waardoor de weg van
Brusfel tot Namen twee uuren korter is.
Branie PAleu is eene vrije heerlijkheid.
Nizelle en Wautier Branie zijn twee Cistenciencer
klooster.
Cenappe, ter plaatze daar de Dijl ontfpringt,
wordt

KWARTIER VAN BRUSSEL. "3
werdt in oud en nieuw Genappe afgedeeld, en
was eertijds eene taamlijke ftad, met een oud
en fterk flot, 't welk in ió88, tot groot nadeel
van het land, in de lucht fprong.
Sombreffe, een der beroemdlle en oudfte ftreeken
en baronniê'n in Braband.
7V//j, een dorp en flot, met den tijtel van
Graaffchap.
Lantie, eene baronnie aan het water van dien
naam.
Vilhrs en jfywiers zijn Cistencienfer abtdijen,
waar van het eene het oudfte monniken-, en 't
ander 't oudfte nonnen-klooster der Catholijke
Nederlanden is.
Nlvelle, aan de Thiene, is de eerfte ftad in
Waalsch-Braband, en de hoofdplaats van de
meijerij van dien naam. Zij was eertijds grooter
en aanzienlijker dan tegenswoordig, wijl de burger
enkel leeft van de batisten en fijne lijnwaadfabrieken.
Zij behoort tot het adelijk capittel
der collegiale kerk van de heilige Geertruid,
' welker abtdis zich vorftin van Nivelle noemt.
— Behalven de collegiale kerk van den heiligen
Paulus zijn hier nog zeven kerspelkerken, drie
kloosters en een feminarium, nevens een hospitaal.
Reves, een marquifaat, znlttre* eertijds eene
baronnie, thans ook een marquifaat.
Bornwal, eene baronnie, en de heerlijkheid
Faeuwtz, een marquifaat onder den naam van
Horzelles»
H Stn-

ii4 DE STAD EN H E T
Stnness een der grootGe dorpen van dit oord,
waar 1Ö74 een bloedige flag voorviel tusfchen
de Franfchen en Nederlanders.
Selles, een aanzienlijk dorp, thans eene heerlijkheid.
Arquennes, een dorp, beroemd door zijn kalkfteen
en blaauwachtig marmer, 't wierd nevens
liet daartoe behoorend diftrict in 1Ó25 tot eene
baronnie, en in 1679 tot een Graaffchap verheven.
Orival, een klooster van de orde der heilige
Drieëenheid óf de verlosfing der gevangenen.
Roode, eene heerlijkheid, die den naam aan
eene meijerij geeft, en te gelijk een deel uitmaakt
van het Sonjenbosch.
Seeyenborren, een collegie van reguliere Clioorheeren
der Augustijner orde.
Ter Nath, een groot dorp aan de Senne, ie
thans een Graaffchap, onder den naam van Kruykenburg.
Anwcrghcm, eene heerlijkheid, in welke een
Dominicaner nonnen - klooster is, dat derzelver
naam voert, en ook tevens Hertoginnen dal genoemd
wordt.
Alfemberg, een dorp, alwaar mede een beroemd
Mariabeeld in de kerk is.
Gaasbeek, eene heerlijkheid, is eene der beroemdfte
in Braband, en tevens eene baronnie.
Groot Bijgaerden, eene benedictijner nonnenklooster
en abtdij, zij heeft geene dan adelijke
nonnen, en legt in de nabijheid des dorps van
dien naam. Ti»

KWARTIER VAN BRUSSEL. I15
Tirimont. een Graaffchap, waartoe de heerlijkheden
Diclbeek, Itterbeek, Bodeghcm en andere
behooren.
Goyke, eene baronnie zedert 1651.
Asfche, eene meijerij, of zedert 1663 een marquifaat,
alwaar men veele Romeinfche munten
gevonden heeft.
Jflighem, eene benedictijner abtdij, waar van
de Abt de eerfte prelaat des Hertogdoms
is. De abtdij is in het Aartsbisdom van
Mechelen ingelijfd.
Merchten aan de Eyck, waar van een meijerij
de naam voert.
Blaasyeld, eene heerlijkheid, die in den jaare
1647 tot eene baronnie verklaard is.
St. Peter Jette, zedert 1659 een Graaffchap.
Diepenfleye, of Steen Ufel, eene heerlijkheid,
die in 1685 onder den naam Maldegem tot een
Graaffchap verklaard wierd.
Impden wierd 1659 eene baronnie, zo ook
Wemmele, en dat 1688 tot een marquifaat wierd.
Bougenhout, eertijds Boekhout, eene heerlijkheid,
die onder twee Heeren ftaat, en dat in
1658 onder den naam van Bournonville tot een
vorftendom verheven is.
Opdorp, een heerlijkheid en dorp, welkers
inwoonders groote vrijheden bezitten, en alwaar
ook een beroemde jaarmarkt gehouden wordt.
Grimbergen, eene heerlijkheid, waar van de
meijerij den naam voert, met een Premonftra-
H a ten-

Ilfj D E S T A D E N H E T
tenfer abtdij. Deeze heerlijkheid voerde van
ouds den tijtel van Baronnie en Graaffchap, en
wierd 16S6 onder den naam Bergh tot een vorftendom
verheven, dat het huis van Oranje behoort.
Bcyghem, een dorp, waar in Jeronimus Calx
omtrent het midden der zeventiende eeuw een
beroemd fchool ftichtte.
Mals, een dorp waar in de baronnie Bauchhout
is.
Wilkbrock, een dorp aan den Rupel, en in
IÓOI tot eene baronnie gemaakt, met een
Carmeliter nonnen-klooster. Hier valt het
Leuvenfche kanaal in den Rupel. Deeze
oord is door de hier plaatsvindende fcheepvaart
zeer bloeiend, dewijl hier het traject van
Brusfel, Leuven en Mechelcn naar Antwerpen
is, alsmede naar Gend, Brugge, Nieuwpoort,
Oftende, Sas van Gend en Philippine. Daar
deeze plaats noch itapelrecht,noch ander bezwaar
heeft, zo kan men de waaren hier onmidlijk van
het eene fchip in het andere laaden, en de koopman
kan een zodanigen lchipper kiezen als hen
best behaagt. Dit vermogen de Antwerpenaars
niet, moetende de goederen aldaar deels worden
gelost,en gedeeltelijk den fchipper overgeleverd,
wiens beurt het is te vaaren. Van daar dat de
fcheepvaart van Antwerpen nog meer benadeelt
is, na den tegenswoordigen loop des handels,
daar de fluiting der Schelde zulks noodzaaklijk
maakte.
WacU

KWARTIER VAN BRUSSEL. it^
Waclhcm, eene voormaals volkrijke heerlijkheid
aan de Neth.
St. Catrina Waever, een groot dorp, waar bij
de Cistencienzer nonnen-abtdij Rofendaal legt.
Rapelle op den Bosch, eene heerlijkheid, welke
de meijerij den naim geeft, en maakt een
gericht uit met Raamsdonk.
Ophombeek of fmal Braband, een burggraaffchap,
dat tot de kerk Hombeek in de heerlijkheid
Mechelen behoort.
Hombeek, eene heerlijkheid aan de Brusfelfche
vaart, welke thans een Graaffchap is.
DE STAD EN HET KWARTIER
VAN ANTWERPEN.
^Inwerpen en deszelfs diftrict wierd voormaals
een Marquifaat des heiligen Roomfchen rijks genoemd,
ook wel deszelfsMarkgraaffchap, fchoon
deszelfs diftrict. nu flechts anderhalf uur lang en
een half uur breed is. Wij merken hier in aan
Antwerpen, eene groote en voortreflijke ftad,
aan de rechter oever der Schelde, zeventien mijlen
van de noordzee, is de derde in rang der Bra»
bandfche fteden, en de zetel eens Gouverneurs.
Haar omtrek is zes Italiaanfche mijlen, en zij
was in de vijftiende eeuw de eerfte koopftad
H | des

Ït8" DE STAD' EN H E T
des waerelds. —— De Schelde heeft hier, bij
gewoone getijden, twintig voet diepte bij 't
teagfte, en veertig voet bij 't hoogde water,
des 'er een aanmerklijke ebbe en vooral vloed
moet gaan. Op de ftroom kunnen voor de ftad
eene aanzienlijke meenjgte fcheepen ankeren,
doch zedert het fluiten der Schelde is de rivier
aldaar veel verzand, en de groote fcheepvaart
vindt 'er ook geen plaats meer.
De ftad wordt door agt gragten ten nutte des
handels doorfneden. 'Er zijn zeventig bruggen,
twee honden twaalf ftraaten, zeven poorten, en
twee en twintig opene plaatzen. De vestingwerken
zijn vervallen. Zij wordt echter door
een kasteel befchermd, dat zeer regelmatig en
fterk is, zijnde door den gehaaten Alva in 1567
in de gedaante van een vijfhoek aan de zuidzijde
der ftad, bij de Schelde, gebouwd, en zo wel
gefchikt om de ftad zelve te bedwingen, als om
ze van buiten te verdedigen. De vestingwerken
van -dit kasteel zijn in latere tijdén merklijk
verbeterd.
De ftad is in 1359 tot eenen Bisfchoplijkcn
zetel verheven, waaronder zes dekenfchappen
behooren, te weeten dat van Antwerpen, Lier,
Hoogjlraaten, Hcrenthals, Breda en Bergen op
den Zoom, daar te boven vier collegiale kerken,
vier abtdijen, en omtrent zestig kloosters van den
eerften rang. De abtdij van St. Bernard: is aan
het bisdom verknocht, waar door de Bisfchop de
twee-

KWARTIER VAN ANTWERPEN. ÏIO,
tweede prelaat van Braband is. De meeste der
hier zeer talrijke kerken zijn bezienswaardig.
De cathedrale kerk van onze Lieve Vrouw is
prachtig, en de fierlijke tooren is 466 voeten
hoog, behalven de collegiale kerk van St. Jacob
waarin de onvergelijklijk groote fchilderRubbens
begraaven is. In de kapel, waar in die grootte
man rust, hangt een zijner meesterftukken, boven
het altaar, hem, zijne twee vrouwen, kinderen
en ouders verbeeldende. Nog is in
deeze kerk de beroemde afneeming van het kruis,
door die zelfde meester, enz. Ook zijn hier nog
drie kerspelkerken. Bij de abtdij van St.Michiel is
ook eene fraaije kerk. Ook is er eene abtdij van
Cistenfienfer orde en geweezen Jefuiten Collegie,
tien monniken, en negentien nonnen-kloosters.
Verder zijn de volgende openbaare gebouwen
hier aanmerklijk. Het ftadshuis dat in 1581 van
nieuws af aan fchoon en grootsch gebouwd is,
en in 1773 is het merklijk aanzienlijker geworden,
toen de Regeering negen en twintig huizen
liet afbreeken, om het plein te vergrooten.
De beurs wierd in 1531 gebouwd, de eerfte
in Europa, en het voorbeeld der Amfterdamfche
en Londonfche. Hier is ook eene fchilder-academie,
namentlijk boven de beurs;
bezienswaardig om de menigvuldige fchoone
fchilderftukken, welke aldaar gevonden worden,
vooral dat van Quintin Matrijs, zijnde zi^n poirtrait.
*De anscdote luidt aldus: Quintin was
H 4 een

IS© DE S T A D EN H E T
een fmit, en verliefde op de dochter eens
fchilders; dan, de vader wilde het huwelijk niet
toeftaan, om dat hij een fmit was. Quintin vertrok
naar Italiën, en keerde na drie jaaren terug,
fchilderde dit pourtrait, en voldeed den
vader dermate dat hij hem zijne dochter toeftond.
Het grootte en beroemde huis der Oftre-
Jins, zijnde 1564 op kosten der hanzeefteden
tot een pakhuis gebouwd. In 1746 richtte men
•hier eenen nieuwen fchouwburg op. Hier zijn
verfcheidene hospitaalen, en de zogenoemde
brouwers -machiene, die men voor een wonder
houdt, is zeer aanmerklijk. Dezelve dient alleen
om het water uit het heerfchaplijk kanaal,
omtrent een kwartier van de ftad, door buizen
in eene kom te leiden, van waar het door
veertig emmers, twintig die altoos vol om hoog
en twintig die altoos ledig naar beneden gaan,
veertig voeten wordt opgearbeid, in eene andere
bak, van waar het met kraanen die genommert
Zijn, door buizen in de bijzondere brouwerijen
wordt afgeleid. Dit geheele werk gaat door
eenen paarde-molen.
Antwerpen wordt geregeert door een aanzienlijken
Magistraat, en eenen Keizerlijken Politie-
Luüenant of Amptman. Men fchat het getal der
inwoonders op 50 tot 60000, terwijl 'er voor.
maals meer dan 200,000 waaren. Hunne neering
en welvaart ontftaat tegenswoordig uit de menigte
kaphaalisten, welke hier woonen, uit dfti handel

KWARTIER VAN ANTWERBEN. T21
del, doch voornaamentlijk uit de fchoone fabrieken
welke hier bloeien, waaronder de fuikerrafinaderijen,
zijde manufactuuren, goud- en zilverfmederijen,
in gaaren en kanten, in diamanten-
«1 fteenflijperijen, katoendrukkerijen, lakenweverijen
en andere wollen manufactuuren,
tapijtfabrieken, zout- en zeepziederijen, enz.
Daarteboven voert Antwerpen nog d.e voornaamfte
fpecerijhandel der Oostenrijkfche Nederlanden.
De grondflag van het verval deezer bloeiende
ftad ligt in den burgeroorlog, van de 16 eeuw,
vooral toen de Spanjaarden daar in 1516 drie dagen
plunderden, en toen prins Alexander van Parma,
na een belegering van een jaar, geduurende dewelke
hij die verwonderenswaardige brug of dam
over de Schelde floeg, de ftad onder water zette,
en Philips den II., na derzelver verovering, door
zijne dweepzucht, de Protestantfche kooplieden
verhuizen deed; hier door leed de koophandel
dermate, dat Antwerpen haaren ouden bloei
nimmer weder heeft kunnen bekomen. In 1705
onderwierp zich Antwerpen aan Keizer Karei III.
en 1715 wierd hier de vrede geflooten tusfchen
den Keizer en de Republijk der vereenigde Ne»
derlanden, 1746 wierd zij door de Franfchen
verovert; zo ook in 179a.
St, Willebrordsyeld wordt als eene voorftad van
Antwerpen aangemerkt, en heeft eene kerspelkerk.
H 5 Berg-

122 DE S T A D EN H E T
Bergfchot is een flot, dat aan de abtdij van St.
Michiel behoort.
Het kwartier van Antwerpen, zo verre het
onder de heerfchappij van Oostenrijk ftaat, is bij
den Pariifchen vrede van den jaare 1785 tusfchen
de Staaten Generaal en den Keizer, een weinig
uitgebreid, gelijk in de kaarten wordt aangetoond,
blijvende echter het voornaam gedeelte,
dat is de fluiting der Schelde gelijk aan de bepaalingen
des Munfterfchen vredens 1648.
Men vindt hier nog de volgende plaatzen.
Sondvliet, eene kleine vesting niet verre van
de Schelde, ter plaarze daar de Kruisichans,
Lillo, en Fredrik Hendrik plagten te leggen. In
1622 wierd zij aangelegd, in 2629 door de
Spanjaarden op de Hollanders verovert, en in
1-05 weder door de Bondgenooten. — De abt
van St. Michiel te Antwerpen is heer van dit
dorp. Indien Sandvliet eene bevaarbaare correspondentie
met de Schelde had, zou zij
misfehien gemaklijker zeehandel drijven dan
Antwerpen.
Ekercn, een dorp, omtrent eene mijl van Antwerpen,
en bekend wegens den flag in 1703 in
deszelfs omtrek tusfchen de Franfchen en Geallieerden
voorgevallen. In de nabijheid is de
Polder Wilmerdonk.
St, Phi/ippyne, een kleine fterkte aan de Schelde,
ook leggen hier nog Pimontel beneden Antwerpen
, en Peretra ten noordoosten.
Wij-

KWARTIER -VAN ANTWERPEN.
•IFijneghcm, een dorp, kasteel en heerlijkheid,,
in 169" onder den naam Haudipn tot een Graaf-,
fcliap verheven. I
Gu/ntich 1 een dorp, waarbij het kasteel Gronighem
en de huizen Altena en Piuyzeghem
leggen. ,. ,
Hoogflraaten, eene , vrije heerlijkheid met een
kasteel, waar van eene Meijerij en een Hertogdom'
den naam ontleend. Deeze oord, die een collegiaale
kerk en drie kloosters bevat; voerde zinds
lang den titel van baronnie, maar wierd 15 8 tot
een Graaffchap verheven, en 1739 tot een Hertogdom,
't welk nevens de daar in zijnde 12 dorpen,
den Rijksvorst Salm tot Salm behoort.
Turnhout, eene vrije heerlijkheid en ftad, met
een collegiale kerk, twee kloosters, en een in
1212 gebouwd hospitaal.
Boom en Rumpst zijn heerlijkheden aan den
Rupel, die niet verre van hier in de Schelde valt.-
Sandhoven, een groot vlek, dat den naam aan'
de meijerij geeft.
Duffel, eene oude en beroemde vrije heerlijkheid,
kleine ftad en baronnie aan de Nethe,
met wollenverwerijen, van waar het laken Duffel,
bij ons zo bekend, den naam ontvangt.
Wakm, hier legt een brug over de Nethe,
zijnde de algemeene paslage naar en van Antwerpen
en Mecheïen.
Herenthals, eene meijerij en een kleine in
1209 gebouwde ftad, waar onder 18 dorpen be-
hoo-

Ift4 H E T GRA A F S C H A F
hooren, gelegen aan de kleine Nethe, met een
kerspelkerk en 4 kloosters.
Tongcrloo, een Premonftratijner nonnen-abtdij,
waar van de inkomften in 1559 aan 's Hertogenbosch
wierden toegelegd.
Scheel, eene meijerij en vrije heerlijkheid aan
de groote Nethe, met een collegiale kerk en
Latiinfche fchool.
Westerloo, een v!ek aan de groote Geete, is
in 1726 tot een marquifaat verheven, en behoort
aan het huis van Merode, wiens Hamhuis in
den omtrek legt.
Lier, een ftad aan de zaamenvloeing der groote
en kleine Nethe, in de meijerij van Arkel —
dezelve heeft een collegiale kerk, een geweezen
Jefuiten collegie en -agt kloosters. Zedert
1212 behoort zij, benevens zeven dorpen, onder
de fteden van Braband in 't kwartier van Antwerpen.
De beftaansmiddelen ziin, bierbrouwerijen,
graanhandel en manufactuuren, als
flanel-, bombazijnen- en boomwollenftoften.
Rijmenant is een dorp aan den Denier, bekend
door het gevaar, 't welk Willem I. hier geloopen
heeft van door de Spanjaarden bij nacht
gevangen genomen te worden.
HET

M E C H E L E N . 135
HET GRAAFSCHAP MECHELEN.
Dit graaffchap bevat negen kerkdorpen en
verfcheidene andere, vijf der eerfte behooren
alleen aan de ftad. Het wordt rondsom
door Braband ingeflooten en ftond voormaals
onder de regeering van Graaven.
Deeze kleine provintie is vruchtbaar in graanen,
voert zeer veel buitenslands, en tot onderhouding
van den houthandel brandt men hier
turf en fteenkoolen. Zij beftaat uit drie deelen,
die wel naauw onderling verknogt zijn, doch
elk op zich zelve ftaan.
Meehclen, bij de Franfchen Malines, een der
welbebouwdfte, vrolijkfte en zindelikfte fteden
van geheel Braband. Zij ligt in eene vlakte
aan den bevaarbaaren Dijl. Men rekent 'er
thans vijf en twintig duizend inwoonders, welkers
bloei en welvaaren voornamentlijk voortfpruit
uit de bekwame gelegenheid, zo te water
als te lande, om met Leuven, Brusfel, Antwerpen
enz. te kunnen handelen. Zij ligt niet
meer dan 4 uuren van elk dee*er drie fteden,
en dewijl de Dijl bij Diest zo ruim en diep is,
dat taamlijk groote fcheepen dezelve met den
vloed uit de Schelde kunnen opvaaren, brengt
die niet weinig tot hun voordeel aan.
Ver-

''tÓ6 H E T G R A A F S C H A P
Verder driifc zij vrij fterken handel in 't groot
en klein, vooral in koorn en gedroogde visch,
ook vindt men hier veel manufafturiers en fabrikeurs.
De kanten, bekend onder den naam
van Mechelfche kanten, munten wel bijzonder
uit, zo ook de goudleerfabrieken, hoedemakerijen,
wollen-manufactuuren, linnen en gedrukte
boomwollen ftoffen, welke waaren veel naar
Amerika vervoerd worden. Zo ook de ftijfzelfabriek,
de groote olijf!agerijen, de fabriek van
naainaalden, pottebakkerijen, branderijen,bruinen
wit bierbrouwerijen, welke veel te water
vervoerd worden, en eindelijk de looijerijen.
Voorts is Mechelen de zetel eens Gouverneurs,
men vindt 'er een in 1455 gedicht, en
1505 veel verbeterd Hof-Provinciaal, en zedert
s n e t e e n
1559 ' Aartsbisdom, wiens geestlijk gebied
zich over een groot deel van den Bourgondifchen
Kreits uitftrekt, en welks hoofd den tijtel
voert van Primaat van Belgicn en Abt van Afflichem.
De Magistraat is hier zeer aanzienlijk.
Men heeft hier ook een krijgs-kweekfchool, \
welk van Antwerpen herwaards verlegd is, om
dte gezonder luchtsgefteldheid. Een huis voor
Invalides, zijnde een deel van het voorig Jefuitren
collegie, alsmede een tuighuis, gefchutgieterij,
geweermakerij en lombert, eenen fchouw
burg, en eene zeer nuttige academie voor fchilders,
beeldhouwers, en voor den akkerbouw,
welke twee laatfte mede in het Jefuiten collegie
zijtt

W E C H E t. E N. 127
zijn opgericht. De fchoone cafernen wierden in
177Ó op ftads kosten gebouwd. Beha!ven de
fchoone cathedrale kerk, waar aan van 1250 tot
1475 gebouwd is, zijn hier vijf kerspelkerken,
een commanderij van de Duitfche orde, met
name Pitzenburg, die jaarlijks vier en twintig
duizend florijnen inkomen heeft, behoorende aan
de Graaven van Colloredo in den tijd.
Bifene is een dorp alwaar eertijds een fterke
tol betaald wierd, waar uit de kosten tot het
Brusfelfche kanaal gevonden zijn. Voorts
zijn
Heist en Gestel twee zeer groote dorpen, die
hun eigen gericht hebben.
HET

128 O O S T E N R I J K S C H
HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
HERTOGDOM GELDER.
H et huis van Oostenrijk bezit zedert den
vrede van Utrecht in 1713 geflooten, omtrent agt
kwadraat mijlen in het overkwartier van het Her»
togdom Gelder of Gelderland.
Dit land beftaat meest uit moeras en heivelden,
en levert weinig graan. Dan, de vlasbouw
is hier zeer aanzienlijk, zijnde dezelve van de
beste zoon, en leverende werk voor agt en twintig
of dertig duizend inwoonders. Men fpint
het hier geöogfte vlas zeer fijn, en verweeft het
gefponnen gaaren meestendeels tot fraai lijnwaad,
waar van zo wel, als van de gaarens zelve, de
uitvoer aanzienlijk is. Hier bij mag men
nog de fterke wollenweeverijen voegen.
Men

G E L D E R .
Men verdeelt dit 'Oostenrijksch aandeel in de
twee volgende deelen namentlijk
I. In het gebied van Roermond —>— waarin
Roermond, aan den mond van de rivier de
Roer>, welke zich alhier met de Maas vereenigt.
Zij is taamlijk wel bevestigt, in omtrek de
grootfte, doch naar de verdeeling van Gelderland
de tweede ftad in rang. De Maas befpoelt
haar ten westen, en de Roer ten zuiden. Ten
noorden en oosten heeft zij eenen aarden wal
met agt bolwerken en een contrefcarp. Ook heeft
zij eene voorftad over de Maas, waar over eene
brug geflagen is; hier wordt een zwaare tol
geheeven. Men vindt in deeze ftad het Hof-
Provinciaal, het leenhof, de vergadering der
Staaten van Gelder, een Bisfchop, en een aanzienlijk
klooster der Kathuizers. De inwoon-
ders worden begroot op agt duizend, welke hun
foeftaan vinden in de manufa&uuren, en de
fcheepvaart, zo op de Roer als de Maas.
De dorpen en heerlijkheden Swalm, aan den
voet van dien naam, en Elmpt, behooren tot het
huis van Oostenrijk, fchoon het drostampt Montfoord
Ao. 17 iy aan de Staaten Generaal wierd
afgedaan.
II. Het ander deel noemt men de Gelderfche
vrijheden, die leenroerig zijn, doch niet onder
't bellier der Staaten (laan, en zo wel als het
overige deel des Hertogdoms een aanzienlijk deel
uitmaaken. . De hoofdplaats is,{
I tfeeri

I3O OOSTENRIJKSCH GELDER.
Weort, eene wel bebouwde en bewoonde ftad.
Ook behooren het diftrict Wesfem, tegens over
Thorn, ter linkerzijde van de Maas, en dat van
Papenhoven ter rechterzijde, over Stockem
in 't land van Luik, aan den huize van Oostenri.k.
HET

HET
13»
B I S D O M L U I K .
EN BIJLIGGENDE PLAATSEN.
J~Jet bisdom Luik ligt nagenoeg in het midden
der Nederlanden, doch behoort tot de Westphaalfche
Kreits. Het grenst ten noorden
aan Braband, zo ook ten westen, alsmede aan
Namen en Henegouwen. Ten zuiden aart Champagne
en Luxemburg, en ten oosten aan Limburg
en Gulik. Van het noorden tot het zuiden
is het circa vijf en twintig mijlen lang; maar de
breedte is zeer ongelijk, op zommigc plaatfen
drie, op andere zes en zelf e.lders tien mijlen.
Ook leggen midden in Braband en Luxemburg
verfcheidene verftrooide brokken , welke aan het
bisdom van Luik behooren. Deeze verftrooide
legging heeft dikwerf aanleiding gegeeven tot
verfchil over de grensfcheidingen , bijzonder inet
Frankrijk ; dan dezelve zijn in 1772 door een
vergelijk vereffend.
De vruchtbaarheid is zeer onderfcheiden. Dat
gedeelte, 't welk ten noorden van den Demer
legt, is flegt, en beftaat meestendeels uit hei-
13 vel-

13» H E T BISDOM LUIK.
velden. Integendeel is dat aan de zuidzijde,
naar den kant van Namen, zeer vruchtbaar in
wijn, welke vrij gelijk is aan dien van Champagne
en Bourgonje; hier wast ook veel koorn,
men vindt 'er uitmuntend fchoon vee, en 'er
zijn veele bosfchen en bergen, vooral maaken de
bosfchen en het bovenst deel een der Ardennes
uit, die zich uit het Luxemburgfche tot het
Luikfche uitftrekken. —— Men treft hier ook
veel koper aan, alsmede lood, ijzer, fteenkoolen,
marmer enz., welke gezaamentlijke producten,
zo wel de fabrieken en manufacluuren
bevoordeelen, als zij den handel leven bijzetten.
Eindlijk is Luik wel voorzien van minerale
bronnen, waar onder die van Spaa, en Chaufontaine
de voornaamfte zijn. De Maas en de
Sambre zijn de aanmerklijkfte rivieren. De Demer
ontfpringt hier bij Bilzen, neemt den naam
van Rupel aan, en valt in 't Hertogdom Braband
in de Schelde.
De voornaamfte goederen, welke uit dit bisdom,
en wel meest uit de ftad Luik gevoerd
worden, beftaan in bier, geweeren, en andere
ijzervvaaren, wollen goederen, leer, marmer,
blaauwe fteen, kalk, fteenkolen, wijn en graanen
, over Breda naar Holland en elders. Voormaals
gefchiedde de uitvoer naar de Nederlanden
langs de Maas, dan men verkiest zulk nu
te lande, uit hoofde dat de tollen zo vermenigvuldigd
en verhoogd zijn.
Luik

EN BIJLIGGENDE BLAATSEN. 133
Luik heeft met Munfter bij beurtverwisfeling
den zelfden rang in de vergadering der Rijksvorften,
doch zo, dat Osnabrug daar tusfchen
in zit. Het hoofdftift Luik moet voor zijn aandeel
in de Rijkscontingenten vijftig man te paard
en hondert zeventig te voet leveren, of anders
betaalt het maandelijks twaalf hondert tagtig florijnen,
echter heeft het uit hoofde van de daar
aan onttrokken landen, als 't Hertogdom Boullon
enz. eene vermindering tot Ü2.6 florijnen bekomen.
Bij 't kamergericht betaalt Luik 240 R.
en 42 kreutzers, fchoon het in het Uftialmatrikel
een derde hooger is aangeflaagen. In het begin
deezer eeuw zonderde het bisdom zich van den
Westphaalfehen Kreits af, al waar het de derde
rang had, en weigerde de fchuldpligtige kreits.fteuren
te betaalen; in 1716 vereenigde het zich
echter daar mede op nieuw. De Bisfehop ftaat
onder den Aartsbisfchop van Keulen, omtrent
alles wat kerklijke zaaken betreft, en zijn gebied
beftaat uit zeven Archidiakenfchappen, als Hasbern,
Braband, Ardennes, Henegouwe, Campierre,
Condros en Famennes. —- Het domkapittel
beftaat uit zestig perfoonen.
Het hoogde collegie en rechtbank beftaat uit
geestlijke en weereltlijke Heeren, en heet het
vorstlijke geheime Raads-collcgie> Daar door
worden alle zaaken en landshoogheid, het
land gericht betreffende, zo wel als de vor; Jijke
rechten en regalien onderzocht en befliscbj De
I 3 vorsï

134 H E T BISDOM LUIK.
vorstlijke hof en rekenkamer heeft het opzicht
over de inkomften. Het Officie bemoeid zich
met kerküjke zaaken, leeraars en fchoolmeesters;
Het hooge gerichtshof met alle crimineele zaaken,
die de Keizerlijke privilegiën betreffen.
Het Lcengerichtshof met allodiale twisten ; en 't
gericht der twee en twintig Richters waakt tegens
zulke bedienden wélke hunne magt misbruiken.
Wij zullen uit dit land, dat 16 fteden en 1400
dorpen heeft, de volgende plaatfen bijbrengen.
Luik, de hoofdilad, ligt in een dal, waar
door de Maas ftroomt, tusfchen de twee bergen
Walburg en Montcornillon. Men deelt deeze
tot nog wel bevestigde ftad, fchoon de citadel,
welke op den berg van St. Walburg plagt te
zijn, geheel geflecht is, gemeenlijk in de oude
of boven- en de nieuwe'of beneden ftad, doch
deeze weder in het Eiland, en het gedeelte aan
geene zijde der Maas. De bovenftad ligt in het
hangen des bergs van St. Walburg, en ftrekt
zich zuidwaard tot aan eenen arm der Maas,
waar door zij van het Eiland of de benedenftud
wordt afgefcheiden; tegens het oosten grenst zij
aan de eigentlijke Maas, die haar van 't land
van Overmaas affcheidt. Het Eiland is door
twee armen van de Maas omringd, die zich
beneden aan den hoek des Eilands weder vereenigen.
Het kwartier over de Maas is een half Eiland,
en legt nevens de voorftad Ameicourt tusfchen
de

EN BIJ LIGGENDE PLAATSEN. 135
de rivier en den berg Cornillon. Alle deeze
deelen zijn door bruggen vereenigd. Am den
voet van den berg des Heiligen Waiburgs ftaat
het aanzienlijk bisfchoplijke paleis, welk in 1734
gedeeltelijk afbrandde, doch in 1737 op kosten
der Staaten weder regelmatig wierd opgebouwd.
De vergaderingen der Landitaaten, en die der
hooge Collegiën worden alhier gehouden. Het
ftadhuis wierd 1691 verwoest, toen de krijgsbenden
van Lodewijk XIV. de ftad bombardeerden ,
en eindelijk veroverden, doch in 1714 is het
prachtig herbouwd ; het pronkt met eene opentlijke
boekerij. Daar te boven vindt men in
deeze ftad nog veele nieuwe en fchoon gebouwde
huizen en twaalf opene plaatfen; de cathedrale
kerk is den Heiligen Lambert gewijd; 'er zijn
zeven collegiale en twee en dertig kerspelkerken,
vijf mannen- en zo veele vrouwen-abtdijen ; twee
en dertig kloosters van beiderlei fexe, twee gewezerre
Jefttiten collegien, een Seminarium, tien
hospitalen, een cathuifer en bagijnen hof. De
ftad heeft twee en tagtig duizend inwoonders,
welke zich van manufactuuren en fabrieken voeden,
ook drijven zij fterken handel. Omtrent een
half uür aan geene zijde der ftad ligt het bisfchoplijke
flot.
Seraitig, alwaar de Bisfchoppen zich des zomers
dikwerf opijouden, en in welks omtrek een
dorp ligt dat met veele lusthuizen omringd is.
Rocours is een dorp omtrent een half uur ten
I 4 noord-

f 36 H E T BISDOM LUIK.
noordwesten van Luik, waarbij 1746 een fcherp
gevecht voorviel tusfchen de Franfche en Geallieerde
legers.
Uit het oudtijds genoemde Graaffchap Hasbein,
't welk Ao. 1040 door den Keizer Hendrik
aan de kerk van Luik gefchonken wierd,, noemen
wij
Fhmale, een flot aan de Maas, met eene
heerlijkheid, leggende nevens klein Flemale, ia
een groot dorp.
Valbenoit, aan de Maas, nabij Luik, zijnde
eene fchoon Cistencienfer nonnen abtdij,
Ougraie, Sclesfin, Herftal en Hermal zijn kasteden
aan de Maas, waar van bijzonder het
laatde eene fchoone heerlijkheid bezit..
Choquier, een zeer oud, en fterk flot, op. eenen
hoogen rots aan de Maas, en in deszelfs
nabuurfchap het nog fchooner en fterker kasteel
Aigremont, dat op. eene verhevene rots ligt.
Voormaals was hier eene gandsch verfterkte
plaats. Keizer Rudolf de tweede verhief deeze
oude heerlijkheid Ao. 1590 tot een Graaffchap.
Warem of Borgworm is een vlek aan den. vloed
de Jecker.
St. Truycn is eene ftad met eene Benedictijner
abtdij en een Seminarium, wierd dikwerf belegert
?n verovert, was taamlijk verfterkt tot de Franfchen.
Ao, 1675 de vestingwerken flechten.
Fè.

Ë N BIJ L I G G E N D E P L A A T S E N . I37
Vifet of IVefer, eene ftad aan de Maas, wierd
Ao i3iovan het Domcapittel aan den Bisfchop
afgeftaan, en in 1335 met gragten en wallen
omringd.
Uit het Graaffchap Looz, Loon of Borch/oon,
't geen 't bisdom Luik Ao. 130a van Graaf Lodewijk
van Looz ten gefchenk ontving, doch
eerst in 1367 rustig bezat, waar in uitgeftrekte
heivelden zijn, waar van eenige deelen de Luikfche
Kampen genoemd worden, zullen wij de
Volgende plaatfen aanhaalen.
Tongeren, eene oude ftad aan de Jecker, die
ons de oude Tongeren herdenken doet, welke
Voormaals Eburoners genoemd wierden.
Zij was zeer aanzienlijk, en de hoofdftad deezer
Natie. Dan, de eigentlijke Franken verwoesteden
haar in de vierde eeuw, een noodlot dat
haar meermaals te beurte viel. Servaas
ftichtte hier het bisdom Luik, naderhand wierd
het naar Maastricht verlegt, en laater door den
heiligen Hubert, omtrent de agtfte eeuw, naar
Luik overgebragt. In deszelfs omtrek vindt men
nog overblijfzels van Romeinfche oudheden.
Oud Bicfen, eene commanderij des Duitfchen
ordens, tusfchen Tongeren en Maastricht, welke
Arnold, Graave van Looz en de Abtdis van Bilzen
CICI6) aan de orde fchonken, met goedkeuring
van Bisfchop Hugo.
Bilzen, tusfchen Hasfelt en Maastricht, eene
kleine ftad aan den Demer, waar bij het vrije
\ 5 waet

ï§5 H Ê T ' B J S D O M L U I K .
tvaerellijk en adelijk ftif: Munfter (aan vrouwen
behoorende) ligt.
Hasze/t, aan den Demer, alwaar zich de oude
en nieuwe Demer vereenigen.
Ha>k of Herk, eene kleine ftad aan eene beek
vart denzelven naam, die niet ver van daar in
Hen Demer valt.
Beringen, een vlek in de zogenoemde Luikfche
Kempen.
B'rea, aan de Neer, is eene- kleine ftad, grenzende
ten zuiden aan de domlerflaagfche heide,
en neeringrijk uit hoofde der doortocht van
OS Hertogenbosch naar Maastricht.
Peer, aan den Neerftroom, eene kleine neeringriike
ftad, met den tijtel van Graaffchap. i Z
Hammond, aan den weg van Maastricht naar
's Hertogenbosch, is neeringrijk. -— Het kasteel
Grevertbroek ligt in de nabijheid.
Maz-eik, eene kleine neeringvolle ftad aan de
Maas.
Siockhem, n\Qt verre van de Maas, 't welk
1605 afbrande.
Loet, Mes/ie en Hays/em zijn heerlijkheden aan
de Maas.
Maastricht, eene aanzienlijke ftad aan den
Maas en Jeckervloed,' in Hollandsch - Braband,
behoorende tot de Generaliteitslanden. Zij ftaaï
onder de heerfchappij der Staaten Generaal, en
den Bisfchop van Luik, en er zijn omtrent drie
duizent huizen, en zeer goede lakenfabrieken. —
Da

EN BIJLIGGENDE PLAATSEN. 139
De westzijde van de Mans ftaat onder 't gebied
van Luik, zo ook de voorftad St. Peter, in
welks nabijheid men de St. Peters berg vindt,
waar op een fchans gefticht is, die van binnen
doorgangbaar is, met eindelooze kruisgangen.
Men kan 'er uuren lang in wandelen, zonder aan
het eind te komen. En in de hoofdwegen, welke
uuren lang zijn, en dan op eene andere uitloo>
pen, vindt men veele dwaalwegen.
Over 't Rijks - Graaffchap Hoorn, dat omtrent
vier mijlen lang en breed is, waar in men veel
moeras, turf- en koornland vindt, 't welk aan
de Maas ligt, had Luik zedert 1576 het opzicht
en de befcherming: in 1614 was 't Bisdom daar
van in 't volle bezit. Hier in vindt men
Hoorn, een flot en vlek aan de Maas. Neer,
aan den vloed van den zelfden naam, die zich
daaromftreeks met de Maas vereenigt, alsmede
Halen, een neeringrijke plaats.
Weerdt, een ftad aan een kanaal, zijnde de
hoofdplaats en gemeenlijke woonplaats der voor-
maalige Graaven. Zij heeft een collegie van
reguliere Choor-heeren der Augustijner orde,
en nog twee kloosters, 't Is een leen van Opper-
Gelderland.
Neder-Weerdt en Wesfun zijn mede vlekken
van een Geldersch leen.
Het Marquifaat Franchimont, \ welk in den
jaare 908 der kerke van Luik door Keizer Lodewijk
gefchonken wierdt, bevat onder anderen de
volgende plaatfen, Fran-
o

T4Q H E T B I S D O M L U I K .
Franchimont, een flot op een berg nabij Spaa.
Vervien, aan de Weze, ineen diep dal, was
tot aan 1651 een vlek, en wierd toen tot een ftad
verheven, met recht van de landsdagen bijtewoonen,
uit hoofde dat het zich door haare
Spaanfche wollen-manufacturen, waaruit goede
Jakenen bereid wierden, en door haare fchoone
verwerijen beroemd geworden was. . Zij is
wel gebouwd en heeft duizend huizen. , De
brug die over den rivier ligt fcheidt haar van
Limburg, waar in dus de voorftad ligt.
Spaa* een vlek van omtrent twee hondert welgebouwde
huizen, waarin vreemdelingen woonen,
en waar tusfchen veele kleine gebouwd
zijn. De bronnen maaken dit oord alóm bekend.
De vier mineraal bronnen, waar van twee
in en twee buiten het vlek, zijn onderfcheiden
m, fmaak en kragt De Hironfterbron is de
uerkfte, waar in zich zwavel-deelen bevinden,
en dat niet vervoerd kan worden. Daar op volgt
de Makrtebron, de twee overigen als die te Tonnelet
en die van Sauvomir, daar van kan het
water vervoerd worden. Deeze twee bronnen
worden van de brongasten 't meeste bezocht.
Men heeft hier veel voorde aangenaamheid, en
gemaklijkheid der vreemdelingen uitgedacht.
Onder anderen zijn hier twee gebouwen voor de
brongasten gefticht, als eene asfembleezaal in
het dorp en eene vauxhal buiten het zelve, op
eene hoogte. Voormaals dronk men bier ge-
meen ;.

EN BIJLIGGENDE PLAATSEN. Ï41
meenlijk twee tot drie hondert onfen water,
doch thans niet meer dan tagtig. De opbreng
deezer mineraale bronnen is jaarlijks omtrent
zeventig duizend rijksdaalders. In 1783 leed
deeze plaats veel door brand.
Men vindt de volgende merkwaardige plaatfen
in het land van Condroz als:
Hui, een ftad aan de Maas, in een aangenaam
dal, alwaar de kleine rivier Hoioul zich/met de
Maas vereenigt; derzelver vestingwerken zijn
door een aantal belegeringen, als die van 1675,
89, 90, 1703 en 1715 geheel vernietigd. De
rivier, waar aan zij gelegen is, deelt haar in
twee deelen, die door een fteenen brug vereenigd
worden; voorts deelen de onderfcheidene armen
der Hoioul de ftad in verichillende eilanden,
die ook weder door bruggen toegang tot
elkander hebben. Aan de noordzijde vindt men
vijf of zes voorlieden. 'Er zijn fchoone huizen,
eene cathedrale kerk, veertien kerspel kerken,
eene abtdij, een klooster der reguliere Choorheeren
van het heilig kruis, waar in de Generaal
van de orde woont, en zestien kloosters, nevens
een aantal capellen, bagijnenhoven en hospitalen.
X)e inwoonders drijven handel in ijzer, aluin,
(leenkolen, papier, wijn en graanen. Ook hebben
zij goede manufaétuuren en fabrieken. Vooral
vindt men veele fmeederijen en papiermolens
omtrent de Hoioul, in welker omtrek ook veel
Wijn en koorn groeit,
ISiet

143 H E T BISDOM LUIK.
Niet verre van de ftad ontfpringt aan den voet
eerier rotze in den oever des Hoiouls eene minerale
bron.
Chiney, eene kleine ftad die eertijds tot het
diftrict der ftad Hui behoorde, zijnde daar aan
door bisfchop Eerhard van der Mark onttrokken,
en tot een op zich zelfs ftaande plaats verheeven.
Ditiant* aan de Maas, tusfchen heuvels en
rotzen gelegen, beftaat uit de eigenlijke ftad, de
benedenftad, het kwartier der eilanden en eenige
voorfteden. Zij heeft elf poorten, drie
opene plaatfen, eene collegiale kerk, zeven
andere kerken, weike daar aan als vicariaten
behooren, een gewezen Jefuiten collegie, zes
kloosters en twee hospitaalen. De voornaamfte
neeringen zijn hier in leder, marmer, en andere
fteenen. Het eertijds op eenen rots gelegen hebbende
flot is geflecht.
De volgende plaatzen brengen wij bij uit het
land, dat door de Maas en Sambre wordt ingeflooten.
Hierges, een oud bergflot, dat eigenlijk zedert
1773 benevens de dorpen Ham, Auberins,
Chooz en Foifche tot Frankrijk behoort.
Fosfe, eene kleine ftad, die in den jaare 1676
door de Franfchen ontmanteld is.
Cuivin, eene neeringrijke ftad aan eenen heuvel,
bij het zogenoemde zwarte water in het
Ardenner woud, zij heeft eene kerspel kerk,
een

EN BIJLIGGENDE PLAATSEN. Ï43
klooster, en eene voorftad, St. Germain genoemd,
die beter gebouwd is dan de ftad zelve.
Het eertijds fterke flot is vernietigd. Voormaals
behoorde deeze plaats tot Henegouwen,
en is in het laatst der elfde eeuw aan Luik verkogt.
Tot deszelfs casfelenij behooren agt faaaije
dorpen, waar in voornaanie ijzerfmederijen
zijn deeze leggen in dit Ardenner woud.
rHermitage is een fchoon Franciskaner klooster
in het zelfde bosch.
Floremies is eene ftad met eene abtdij, waar
van het Prioraat van Longlier, niet ver van
Neuchateau in 't Hertogdom Luxemburg af hanglijk
is.
Thuin\ eene kleine ftad, die in de boven- en
benedenftad verdeeld wordt, waar van het eene
deel op een heuvel, het andere aan de Sambre
ligt, 'er is een collegiale kerk, een huis der
vaders Oratorii, en twee andere kloosters. Deze
plaats is in 't begin van 1793 door de Fraajfchen
als eene fterkte verfchanst.
Lobbes, de oudfte, reeds in 658 geftichtte, en
ook wei de voornaamfte Benedictijner abtdij, aan
de Sambre, in het Luikfche. Dezelve ftaat
onmidlijk onder den Paus.
Alme, een Cistencienfer abtdij, aan de Sambre,
met een voornaame bibliotheek.
Fontaine FEveque, eene kleine ftad 1 zoo
ook Chatelet, op een heuvel aan de Sambre, en
Marchienms au Pent, een flot en bemuurd vlek.
HET

Ï44 O O S T E W R I J K S G H
HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
HERTOGDOM LIMBURG.
grenzen van dit Hertogdom, zo ver het
Oostenrijk onderworpenis, zijn bezwaarlijk optegeeven,
alzo hetzelve doorfneden wordt, deels
door Hollandsch Limburg, deels donr het gebied
van Maastricht en het Graaffchap Broenhoven.
Buiten het Hertogdom bezit het huis Oostenrijk
hier omftreeks nog een deel van het Graaffchap
Valkenburg en van Dalem, alsmede van 't land
van 's Hertogenrade, welke drie landen ook
gemeenlijk de Overmaasfche landen genoemd worden.
Pe vereenigde Nederlanden zijn zedert den
Munfterfchen vrede 1648 en het Haagfche verdrag
in 1664 in het bezit van het overig deel
deezes Hertogdoms.
Be-

L I M B U R G . Hf'
Behalven het Overmaasland bevat het Oosten»
rijksch deel omtrent tien kwadraat mijlen oppervlakte,
en agt en veertig duizend menfchen.
Behalven de dorpen, welke de Generale Staaten
in 1785 aan den Keizer afftonden, bevat dit Hertogdom,
zo ver het Oostenrijk aangaat, zes fteden
en hondert drie en twintig dorpen. •
Men fpreekt 'er in 't algemeen de hoogduitfche
taal.
Het land is gedeeltelijk vlak, gedeeltelijk
bergachtig, de landbouw is 'er bloeiend, ook is
'er veel veefokkerij, en het heeft fchoone weiden ;
de beroemde Limburgfche kaas ftrekke hier ten
getuigen. Men voert van hier ook veel boter en
hout naar buitenlandsch. Het aankweeken
van vee is hier bevorderd, zedert de ingezetenen
hunne gemeene weiden en bosfchen onderling
gedeeld hebben, waar door zij nu, elk zijne
bouwlanden bezittende, dezelve veel beter kunnen
onderhouden. —— De fchaaphoederij is hier ook
een tak van beftaan, en de wol van Calmine,
Coadroque enz. niet ongeacht. Verder zijn hier
veele beroemde ijzerhutten en fmederijen. En
de vlijt, welke men daar in het algemeen aanwendt,
is der naarvolging waardig. Men maakt
hier genoegzaam alle floten voor de Luikfche
geweeren, en men vindt geheele dorpen die
alleen door 't flotenmaaken beftaan. 'Er zijn
veele bosfchen, en de bergwerken geeven zo
wel kalmey als ijzer, ook vindt men hier zeer
K goe-

fafó O O S T E N R I J K S C H
goede vol-aarde, voor de lakenbereiders. De
uitgebreide wolle manufactuuren maaken ook
geen gering heftaans deel uit, want genoegzaam
alles leeft daar van : deezen fpinnen , die weven,
vullen, fcheeren, verwen, persfen, zo, dat
alles in eene fabriek derwijze is ingericht dat
de een den ander altoos in de hand werkt; men
heeft hier fabrieken die van hondert tot duizend
menfchen voeden. Men telt in Limburg meer
dan drie hondert wollen-fabrieken, welker goederen
onder den naam van Engelfche lakenen
door gantsch Europa verzonden worden. Om
een de; kbeeld van den uitvoer te geeven, wil
men dat 'er jaarlijks meer dan twintig duizend
ellen paklinnen verbruikt wordt. Dat de handel
in wollen -manufactuuren hier zo bloeiend is,
ontfpruit grootendeels door de geringe arbeidsloonen
en belastingen.
In elk der vier deelen van de Oostenrijksch»
Limburgfche Standen, die ijder een bijzonder
lighaam uitmaaken, en hunne eigene zaaken befchikken,
is, gelijk in de Overmaaslanden, een
Raadpenfionaris, Griffier of Keizerlijke Opper-
Amptman aangefteld.
De geheele Provintie wordt door een Gouverneur
beftierd. Voorts is in de hoofdftad een
Oppergericht en Leenhof, van welke echter aan
den Raad van Braband geappelleert kan worden.
— Het wapen des Hertogdoms is eene blaauwe
leeuw op een goud veld. Men verdeeld het
Her-

L I M B U R G . X47
Hertogdom in vijf hooge gerichtsbannen, als:
I. de ban van Balem, II van Herve, III. van
Monzen, IV. van Walhorn, en V. van Aspremont.
Wij zullen 'er alleen de volgende plaatfen
van aanhaalen.
Limburg, de hoofdflad, aan de rivier de
Weze, op eenen berg, aan welks voet de uitgeftrekte
voorftad Dalem, of zo mei zegt Dal.
haim gelegen is. Behalven de Gouverneur,
en der Staaten vergadering. houden de gezegde
Gerichten ook hier hun verblijf. Hier zijn meer
dan vijftig laken-fabrieken, en in 1783 kogt
een Lutersch lakènbereider het oude kasteel,
met oogmerk om het tot eene fabriek en Lutersch
godshuis, of liever kerk aan te leggen. Deeze
fabrieken vervaardigen eene onnoembaare menigte
der allerbeste lakenen van allerlei foorr,
deels uit Spaanfche, deels uit inlandfche wol.
De uitmuntende volaarde brengt niet weinig toe
aan de goede bewerking, ook munten de verwerijen
in fcharlaken, fijn violet, purper en car.
rnofijn hier bijzonder uit De Heeren wegen
bevorderen mede het vertier der waaren niet
weinig. De ftad wierd in 1675 door de
Franfchen verovert, en 1677 van haare vestingen
beroofd, die echter naderhand eenigzins
herfteld zijn. Sinds 1707; behoort zij Oostenrijk.
Eupen, twee uuren van Liraburg, tegens 't
oosten, in een boschachtig landfchap, is een
K a aan-

Ï4& O O S T E N R I J K S C H
aanzienlijk marktvlek, in de banne van Balem,
heeft zeven hondert huizen en twaalf duizend
ihwoonders, waaronder veele Gereformeerde
Franfchen zijn, die eerst zedert 1783 vrijheid
Van godsdienstoefening verkregen hebben. Zij
zijn de oprichters en in ftand brengers der lakenfabrieken,
welke hier meer dan zestig in getal
zijn. Het voornaame vertier hunner waaren is
naar de Levant en Duitschland.
Herye, eene opene ftad en heerlijkheid van
vier hondert huizen, en bloeiend door haaren
aanmerklijken kaashandel. Hier zijn ook behalven
andere hanteeringen goede looijerijen.
Hadimont* een bloeiend en volkrijk vlek,
eigenlijk eene voorftad van de Luikfche ftad
Viviers, op Liraburgfchen bodem. De hier woonende
Franfche Protestanten, welke hunnen eigenen
leeraar hebben, drijven hier grooten handel
in wollen-manufactuuren.
£oulantt een dorp en kasteel, en het dorp Cler*
mond.
Monzetiy Walhorn, waar het fort Calminer
plagt te ftaan, en Condroque zijn wel dorpen,
doch zo volkrijk, dat men meer dan duizend
inwoonders in elk derzelven vindt, daar te boven
is Calmine ook beroemd door haare rijke kalmeygroeven,
welk product van hier in menigte naar
Namen, Stolberg en Frankfort verzonden wordt.
Het gebied van Esneux en Aspremont wordt omringd
door het land van Auler, 't gebied van Lou.
veig-

L I M B U R G . 145
veigne, een gedeelte van Luik,en de overige deelen
van 't Oostenrijksch Limburg, en behoord in
eigendom aan den Graaf van Linden Aspremont.
/Ispremont, een ftadje en Esneux, eene neèringrijke
plaats, aan de rivier de Ourth.
Van het Graaffchap Valkenburg en dat van
Dalem en van 's Hertogenrade, behoorde voormaals
een deel aan de Staaten Generaal, doch
deeze ftonden daar van Dalem bij den Parijfchen
vrede van 1785 aan de Rijksftanden af.
Het deel van Valkenburg bij Maastricht, aan
de Seule, beftaat uit de heerlijkheden Nuth,
Oud Valkenburg, Schin, aan de Geul, Stucht,
Geelen, Spaarbeek, Schinnen, 't Huis ten oosten
de Geul, Wijnartsrade, Oostbeek, Jabeek,
Bronsfen, Schinveld, Hontsbroek, Vaferode,
Amfterade en Schaasberg, met het geen daar
toe betreklijk is.
Van 't Graaffchap Dalem behooren, volgens
gemelde traélaaten, aan den Bourgondifchen
Kreits de dorpen en héerlijkheden, St. Martin
Voren of Foran, Mher, Mouland, Hous en Richel,
de abtdij Val Dieu, welke groote inkomften
heeft; Novagne aan de Maas, alwaar een
zwaare tol moet betaald worden, Morirotix en
St. Jans Gaard; daar bij ftonden de Staaten
bij het 2ofte artikel der preliminairen van
den in 1785 te Parijs geflotenen vrede, nog
aan den Keizer of de banne van Aulne, Blegni,
Trembleu, St. Andre', Fenneur en Bombaye, en
K S de

150 OOSTENRIJKSCH LIMBURG.
de Had, benevens het flot Dalem, met uitfluï*
ting van Oost-Cadier.
Tot het land van Hertogenrade behooren.
Hertogenrade, in 't Fransch Rolduc of Rodelt
Duc, eene kleine ftad met een oud flot, aan
den vloed de Worm, deeze is de hoofdplaats.
Niet ver van daar ligt
Kloosterade, eene beroemde abtdij, onder de
Staaten van Limburg, welks Abt de voorzitter is.
—— Einlijk nog de dorpen
Simpehelt, Boekhout, Markfte-in, Kerkenrodt,
Ubach, Alsdorf, Wels, Roer dorp, enz.
HET

HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
GRAAFSCHAP NAMEN,
Deeze Provintie legt dermate verftrooid, dat
het zeer bezwaarlijk zijn zoude deszelfs uitgeftrektheid
bepaaldlijk optegeeven. Ondertus-,
fchen fchat men dezelve op ruim twintig quadraatmijlen
, en de volkrijkheid op omtrent negentig
duizend menfchen. Zij wordt meestal van
het bisdom Luik, en 't hertogdom Braband
omvangen, doch grenst ten westen ook tegens
Henegouwen.
Het klimaat van dit berg-en woudachtig land
is zuiver en gezond, fchoon de grond fteenachtig
en wreed is, zo dat zij door asch, mergel, en
veelerlei foort van mest vruchtbaar moet gemaakt
worden. Behalven in de bosfchen beftaat de
K 4 groot-

"tg* O O S T E N R I J K S C H
grootfte rijkdom van dit land in de ijzer- loodkoper
en fteenkolen-bergwerken, in zwavelmijnen,
witte en zwarte marmergroeven, Leijen
en andere fteenfoorten, waar van men hier ook
veel meer werks maakt dan van den landbouw of
de veefokkerij. Echter verwaarloost men de twee
laatfte hier niet geheel, bijzonder legt men zich
daar op toe langs de oevers der Maas en der
Sambre, welke wateren ook den uitvoer der
mineraal producten niet weinig bevorderen. Men
vindt ook eenige roodewijngaarden in de zuidlijkfte
deelen deezer Provintie, men heeft de landerijen
verdeeld in twee duizend negen en zestig
deelen, waar van twee hondert negen aan de
Geestlijkheid toebehoren.
De ingezetenen der vijf fteden, en hondert agt
en vijftig dorpen, waar van eenige aan Frankrijk
behooren, fpreeken het zogenoemde Waalsch.
Omtrent de regeeringsvorm zeggen wij alleen
dit, dat de Gouverneur van Namen den zelfden
tijtel voert, en het zelfde aanzien heeft als, die
van Henegouwen. Dat hij alle landsheerlijke
bevelen het eerst ontvangt, en die van hem tot
den provintiaalen raad, die uit een Preiident en
zes leden beftaat, verzonden worden, dat het
Opperambt in leenzaaken de laatfte uitfpraak
doet, en dat de Bisfchop van Namen het hoofd
is van de in twee klasfen gedeelde Geestlijkheid.
De kunstarbeid der inwoonders bepaalt zich
groo-

N A M E N , 155
grootendeels aan de bearbeiding der metaalen, en
het vervaardigen van menigerlei goederen, als
koper en fterk water, koperen fchotels, mesfen,
fabels enz., gaande hier van jaarlijks meer dan
voor twee millioenen guldens naar Frankrijk.
Ook drijft men hier handel in ruwe metalen, in
hout, houten gereedfchappen, in kalmey, marmer,
kalk, fteenkolen, leijen, pijpaarde, enz.
Dit Graaffchap bevat onder anderen de volgende
merkwaardige fteden en vestingen ——
te weten:
Namen, de hoofdftad, legt tusfchen twee bergen,
aan de Maas, ter plaatfe daar de Sambre
en de Vederih in dezelve vallen. 'Er ligt eene
brug over de Maas en eene over de Sambre, en
de ftad zelve :
legt tusfchen de drie gemelde ri«
vieren. Daar en tegen liggen het kasteel,
de Merkte Terranova, 't fort Oranjewoord eri
Coehoorn, aan de westzijde der ftad, tusfchen
de Maas en Sambre op eenen berg, en aan de
noordzijde over de vloed Vederin, de bastions
Balard, St. Fiackre 1'Espinois en St. Antoine,
mede op eenen berg. Deeze zo fterke, groote
en fchoone ftad, als Nederland 'er weinige noemen
kan, is de zetel des Gouverneurs, des
Bisfchops, des Provinciaalraads, en der Staatsvergadering.
Behalven de cathedralc kerk aan
St. Albinus gewijd, telt men 'er nog twee collegiale,
vijf kerspelkerken, een Seminarium, en
©rider de dertien kloosters een gewezen Jefuiten
K 5 col-

154 O O S T E N R T J K S C M
collegie. De inwoonders maaken in hunne veel»
vuldige ijzer- en koperfabrieken veele mesfen,
fchaaren, degens, enz. Inzonderheid is de geweerfabriek
alhier aanmerklijk. Namen wierd
in 1692 door de Franfchen, in tegenwoordigheid
van Lodewijk den XIV., verovert, maar
Willem de III. en de Keurvorst van Beieren
namen hem de ftad in 1695 weder af. In 1701
bezetten de Franfchen haar op nieuw. 1704
wierd, zij door de Bondgenooten gebombardeert.
In 1712 wierd zij door Koning Philip den V.
aan den Keurvorst van Beieren afgeftaan, en
dus in 1713 den Staaten als eene der barrière
fteden ingeruimt. In 1746 veroverde de Franfchen
haar op nieuw, die haar eerst in 1740
ontruimden, en in 1792 wierd zij weder door
de Franfchen ingenomen, na zij gansch Oostenrijksch
Vlaanderen, tot aan Oftende, gansch
Henegouwen en gansch Braband, tot zelfs Antwerpen
in twintig dagen veroverd hadden.
Charleroi, eene ftad aan de Sambre, welke
gebouwd is ter plaatze, alwaar voormaals het
dorp Chernoi lag. Zij is bekend door veele
belegeringen, en thans door haare voornaame
fuikerrafinaderij. De Spanjaarden hebben
deeze plaats 't eerst verfterkt., en Vauban
maakte daar van naderhand eene zeer vaste
plaats, die echter in 1667 door Turenne verovert
wierd, en bij den Akenfchen vrede aan
Frankrijk kwam. De armee van den Staat dec
ver-

K A M % N. 155
vereenigde Nederlanden belegerde dezelve in
in 1670 en 1677 te vergeefsch, in 1Ó78 gaf men
haar aan de Spanjaarden te rug. In een woord,
deeze plaats heeft veel geleden, in alle oorlogstijden,
waar in het toneel deeze landen .bevatte,
en is nog dagelijks een aanvechting der oorlogende
Mogendheden.
De ftad beftaat uit eene hoven- en benedenftad,
waar van de eerfte op eenen rotsachtigen berg,^
aan de noordzijde der Sambre, en de andere
aan de Luikfche zijde des vloeds gelegen is.
Walcourt, eene kleine ftad, nabij den vloed
Hevre, met eene collegiale kerk, behoorende
aan de daar bij liggende abtdij Jardinet. In
1689 wierden de Franfchen hier door de Nederlanders
geflagen en in 1792 bemagtigden
zij deeze plaats.
Bouvincs, een zeer oud ftadje, nabij de Maas,
was eertijds verfterkt, en wierd in 1215 door den.
Graaf van Luxemburg, en 1430 door den Bisfchop
van Luik vergeefsch belegert.
Oudtijds heerschte 'er tusfchen Bouvignes en
de Luikfche ftad Dinant groote jaloufie wegens
den handel. Lodewijk de XI. en Karei de
Stoute flooten hier in den jaare 1474 een vreeverbond.
In 1554 hebben de Franfchen deeze
ftad bemagtigd, doch in 1558 weder te rug gegeeven.
Andenne, aan de Maas, op eenen berg, is
eene kleine omtrent het eind der zevende eeuw
ge-

156 O O S T E N R I J K S C H
geftichte abtdij, welke naderhand in eene waereldlijke
ftichting veranderd is, en welks.Abt
tegenswoordigè Abt van Namen is. Het
Capittel beftaat uit dertig adelijke vrouwen,
welke onder eene Proostin en Dekanin ftaan,
en tien Domheeren, die allen door den Landheer
benoemd worden. Bij deeze abtdij legt een dorp,
in welks omtrek men voortreflijke pijpaarde
delfr.
Beaufort, eene aanzienlijke heerlijkheid aan
de Maasi, welks'fiot eertijds wel verfterkt was,
't zelve wierd in den jaare 1429 door de ingezetenen
van Hui, en in 1554 door de Franfchen
ingenomen.
Boneffe, eene kleine ftad, aan den Mehaigne
vloed, nabij dé Maas, was eertijds eene verfterkte
plaats.
Brogne of St.'Gerard, een Benedictijner mannen-abtdij,
waar van de Bisfchop van Namen
Abt is.
F/eury of Fleurus, een- open ftadje met een
abtdij, bij het welk 162a en 1690 bloedige veld»
flagen zijn voorgevallen.
Salzintie, voormaals een wel verfterkt flot,
dat door die van Luik in 1429 verwoest
V/ierd.
Hastieres, eene kleine ftad met eene Benedic.
tijner abtdij, die in het laatst der negende of
het begin der tiende eeuw gefticht is.
Lesfe, eene Premonitratenfer abtdij aan de
Maas,

N A M E N. 157
Maas, niet ver van Dinant, was zinds 1200 afhanglijk
van het klooster Floresfe.
Chateau Thierri, op eenen berg, nabij de
Maas, was eertijds eene verfterkte plaats.
Daye, een aanzienlijk dorp, flot en Graaffchap
aan de Maas.
Florefe, een kleine ftad nabij de Sambre , met
eene Premonftratenfer abtdij, welks Abt een mijter
draagt, en den derden rang heeft in de orde.
Fr dj er, een flot aan de Maas, alwaar de Fran­
e e n
fchen en Spanjaarden in 1675 commercietraclaat
flooten. De daar toe behoorende heerlijkheid,
uit vier dorpen beftaande, is eene oude
baronnie.
Marlagne is eene hermitage, in 1619 gefticht.
behoorende aan de Carmeliter barrevoeters te
Namen, zij legt in een woud van denzelfden
naam, en dient wel onderfcheiden van de abtdij
aan de Sambre, een uur van Namen, welke ook
Marlagne genoemd wordt.
Marches les Dames, eene" vrouwen-abtdij, in
een bekoorlijk dal nabij de Maas.
Monjlieres, een adelijk vrouwen-fticht aan de
Sambre, met eene waereltlijke Abtdis, is het
oudlte klooster des lands, doch reeds in de dertiende
eeuw in een waereltlijk ftift veranderd.
Sclayen, een ftichting van het jaar 1106, welks
inkomlten door den Abt van St. Cornelis Munfter,
doch de Proostdij door den Graaf van Namen
begeeven worden.
Du

I-58 OOSTENRIJKSCH NAMEN.
Du Moulin, eene abtdij tegens *t noorden van
Pouvigne, aan een klein riviertje met etlijke
papiermolens.
Scies, eene kleine ftad, welke niet verre van
de Maas ligt, had eertijds een vast flot, en
wierd door Gravin Maria van Artois in 1342 van
den Koning van Boheemen en den Graaf van
Luxemburg gekogt, en tot Namen toegevoegd,
waar van het anderhalf hondert jaar wa« afgefcheurd
geweest.
HET

HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
»59
HERTOGDOM LUXEMBURG.
Behalven dat dit Hertogdom ten noorden met
eene kleine ftrook lands aan het Limburgfche
grenst, wordt het rondsom door het Luikfche
ingefloten. Het neemd het middeldeel van het
van ouds beroemde Ardenner woud in, 't welk zo
verre het tot dit Hertogdom behoort, in vier diftriften
wordt afgedeeld, te weten, van den Eiffel
en Luxemburg, van Famenne tegens 't noorden
bij Marche, van de Maas en van de Moezel.
Dit Hertogdom behoort bijna geheel
aan Oostenrijk, en is het grootfte van alle E-our.
gondifche provintiën, men fchat deszelfs grootte
op hondert agt en vijftig quadraat mijlen, en 't
getal der inwoonders op drie maal hondert tachtig
dui.

Jï6o O O S T E N R I J K S C H
duizend, die deels Fransch, deels Hoogduitsch
fpreeken.
Deeze volkrijkheid is, in zulk een berg- en
fteenachtig land als Luxemburg grootendeels is ,
vrij bijzonder, doch tegens het noorden is de
grond vlakker en minder zandig dan in 't zuiden,
ook veel vruchtbaarder, fchoon in het zuidlijk
deel ook nog koorn gebouwd wordt. Het is rijk
in de aankweeking van vee, vooral in die van
fchaapen. Omtrent den Moezel zijn fchoone
wijnbergen, en 't ganfche Hertogdom is onbedenklijk
rijk in houtgewas. Daar te boven vindt
men hier veel wild, en het mineralen-rijk, vooral
de ijzerwerken, brengen niet weinig toe tot
den bloei van deezen gezonden oord.
Dit landfchap wordt door veele kleine ftroomen
doorfneeden, van weke de Ourt, de Semois,Lesfe.
Chiers, welke in de Maas vallen, en de Savre,
Aterte, Ouren, Pruim, Nims en Wilts, die
nevens de Alze alle in de Savre vallen, en daar
mede naar de Moezel ftroomen, zo ook Kijll,
de voornaamften zijn.
Omtrent de Regeering valt aan te merken dat
het ganfche Hertogdom door een Oostenrijksch
Gouverneur beftierd wordt.
Het land wordt verdeeld in Voogdijfchappen,
Marquifaaten, Graaifchappen en Heerlijkheden,
het bevat vier en twintig fteden en elf hondert
zeventig dorpen. — . 't Wapen is een roode
leeuw

L U X E M B U R G . löl
leeuw op een blaauw veld met tien zilveren balken.
De hoofdftad is
Luxemburg aan de Elfe, waar in hier de beek
Petreufe valt. Zij is thans de voornaamfte vesting
der Oostenrijkfche Nederlanden, bijzonder
aan haare westzijde Zij wordt in eene bovenen
benedenftad afgedeeld, waar van deeze deels
in eene vlakte, deels op rotzen ligt, en een zevenhoek
uitmaakt, waarin het Papendal befloten
is. Men vindt hier eene kerspelkerk, een gewezen
jefuiten collegie, 't welk de Priorfchappen,
van Chinij Ayville, Vaules-Moines, en
Ufeldange behoorden, benevens eenige andere
kloosters, voornaamentlijk de in io8^ geftichte
Benedictijner monniken-abtdij Munfter, welke
eene heerlijkheid bezit die drie meijenjen bevat.
Deeze door Graaf Siegfried aangelegde, doch
naderhand vergroote ftad, geeft den naam aan
deeze voogdijfcbap, en is de zetel des Gouverneurs,
des Provintiaalraads, en der gedeputeerde
Staaten, en voedt haare agt duizend inwoonders
rijklijk. In de jaaren 1543, 1550, 1648 en 170a
wierd zij door de Franfchen bemagtigd.
Aan den voet des bergs, op welke het in 155a
gedoopte flot Mont St. Jean ftond, is de hoofdplaats
eener commanderij der Malthefer orde.
Arlon, eene ftad op eene hoogte, leggende
het Hot nog hooger aan de Semois, daar die
ontfpringt. In 1785 brande zij geheel af, uitgezonden
twee cpenbaare gebouwen. Zij geeft
L den

I6a O O S T E N R I J K S C H
den naam aan eene voogdijfchap, die in omtrent
elf hondert meijerijen en dorpen verdeeld is; zij
wierd eerst tot een Graaffchap en Ao. 1103 tot
een Marquifaat verheeven. De oude vestingwerken
zijn in 1671 gedoopt. De inwooners zijn
'zeer verarmd, en beftaan tegenswoordig alleen
Van hunne bosfchen en ijzerwerken.
Bastogne, eene voogdijfchap en ftad in eene
vlakte, naast Luxemburg de grootfte en beste
landftreek van het ganfche Hertogdom. Johannes,
Koning van Bohemen en Graaf van Luxemburg,
heeft dit diftricT: Ao. 1332 van de kerk
:te Aaken gekogt voor zestien hondert goudguldens,
Florentijnfche munt. Men noemt deeze
ftad, welke in 1688 van alle haare vestingen
door de Franfchen beroofd is, ook wel Parijs
in de Ardennes.
Marche* een voogdijfchap en ftad aan de beek
Marfette, is de hoofdplaats van het diftri& Famine,
waar eertijds, volgens het getuignis van
Julius Cefar, de Phajmani woonden. In de jaaren
1236, 1318 en 1615 brandde zij af, doch
wierd telkens weder opgebouwd, en bevindt
zich thans in goeden ftaat. 'Er zijn drie kloosters
en een hospitaal. In 1577 beriep Johan
van Oostenrijk de misnoegde Nederlanders in
deeze ftad, en floot aldaar het zogenoemde eeu~
wig verbond.
Ciiinij, aan de Semois, eene voogdijfchap,
welke met de voorige eenen voogd heeft, zij
was

L U X E M B U R G . 163
was voormaals eene neeringrijke (lad, doch is
thans Hechts een dorp; in vroeger tijd was deeze
voogdijfchap een Graaflijkheid, welke Wenzel
I., Hertog van Luxemburg, in 1364 van Arnolph
de Rumigmy, Graaf van Chiny, gekogt hadde.
Virton, eene voogdij en kleine ftad, in welke
Ao. 1739 een Collegie tot onderwijs der fchoone
wetenfchappen is opgericht.
St. Mard of Medard, eene kleine ftad en
voogdijfchap, die met de voorgemelde eenen
Voogd heeft.
Biedburg, voormaals Bcda, eene voogdij die
met de volgende onder eenen Voogd ftaat, is
tevens eene kleine ftad, welke zedert 1663 in
eenen bloeienden ftand was, doch in 1675 en
1689 door de Franfchen vrij veel verwoest
wierd.
Echternacht eene voogdij en kleine ftad aan
de Savre, met een omtrent den jaare 698 geftichte
Benediéb'jner abtdij, onder welks goederen
onder anderen de heerlijkheid Dreyss behoort,
welke ook deeze geheele voogdij, beftaande in
drie dorpen, bezeten heeft. Het land teelt
goeden wijn.
Rcmich, mede eene voogdij, hebbende eenen
Voogd met de volgende; 't is eene kleine ftad
met goeden wijnbouw; zij heeft in de jaaren
1552, 103Ó, 1Ó73 en 1708 door den oorlog veel
geleden.
Graven - Macheren, eene voogdij en ftad in een
L a aan-

104 O O S T E N R I J K S C H
aangenaame en vruchtbaare vlakte aan de Moezel,
met veele wijngaarden, heeft voornaamentlijk
in 155a en 1705 zeer door de oorlogsrampen
geleden. — In deeze voogdij zijn onder anderen
Billich, eene heerlijkheid, daar de Saure in de
Moezel valt.
Aigle, aan de voet eenes bergs, aan den Moe»
zei, welke hier de vloeden Sare en Saure inneemt,
is merkwaardig wegens eene hier opgelichte
vierkante zuil, met onderfcheiden beeldwerk
voorzien, en vier en zeventig voeten hoog.
Het is eene grafnaald van de Heidenfche tijden,
welke, volgens de zeer befchadigde infcriptien,
waarfchijnlijk is opgericht door twee gebroeders
Secundini, ter eeren hunner ouderen, denklijk
tusfchen de regeeringen van Diocletianus en Conftantinus
den grooten. In 1764 lieten de Staaten des
Hertogdoms dit oude gedenkftuk weder opnaaien.
Orchimond, eene voogdij en ftad aan de Semois,
met een zeer hoog gelegen, voormaals
zeer vast flot, dat Ao. 1636 verwoest wierd.
Deeze voogdij was voormaals een Graaffchap,
maar verloor deezen tijtel toen Karei V. het aan
dit Hertogdom bragt. — . Alle voornoemde
voogdijen behooren den Landsvorst, en de volgende
aan bijzondere perfoonen.
Dietkerk is eene voogdij en ftad aan de Saure,
drijft veel wijnhandel, en is in de zestiendeen
zeventiende eeuw menigmaal verwoest, en in
1688 van haare wallen beroofd.
Moer-

L U X E M B U R G . 165
Moerjlorf, eene ftad en heerlijkheid aan de
Saure, welks eigenaar Erf baanderheer van het
hertogdom Luxemburg is.
Eflalle, eene voogdij en ftad aan de Semois.
Durbuy, eene groote voogdij en kleine ftad,
tusfchen fteile rotzen, aan de rivier Ourt.
La Roche, eene voogdij, welke een Graaf»
fchnp is, alsmede eene kleine ftad aan de Ourt,
op eenen lagen grond met een vast flot, doch
is zedert den brand van het jaar 1704 in eenen
flegten toeftand.
Rochefort, aan de Lomme, de hoofdplaats van
het Graaffchap Stolberg, 't is eene kleine ftad
op eenen berg, waar bij een flot op een rots
gebouwd is.
Neufchateau, aan de Lomme, eene kleine
ftad en hoofdplaats der heerlijkheid van dien
naam, behoorende voor twee derde aan den
Graaf van Stolberg, en een derde aan den huize
van Arhemberg.
Herbemont, een ftad en bergflot in de heerlijkheid
van den zelfden naam aan de Semois.
Salm, de hoofdplaats van het Graaffchap diens
naams, dat uit veertig dorpen beftaat, aan de
Luikfche Grenzen, behoort den Graaf Salm
Reifferfcheidt, en heeft overvloed van leien en
ftijpfteenen.
Vianden, aan den Ourth is de hoofdplaats
eener meijerij van denzelven naam, welke uit
zeven dorpen beftaat. Deeze kleine neeringrijke
L 3 ftad

ï66 O O S T E N R I J K S C H
ftad legt, nevens haar bergflot, rondsom in het
gebergte, heeft goede looierijen en lakenfabrieken,
en in den omtrek vindt men goede Moe­
zel wijn.
Houfalize, eene kleine ftad in de baronnie
van dien naam, aan den Ourth, met een zeer
oud en vast flot, zijnde in iö88 van haare
muuren beroofd..
St. Vieth., eene kleine doch neeringrijke ftad,
in de heerlijkheid van dien naam, beftaande
uit vijf en tagtig dorpen, en behooren aan het
huis van Oranje Nasfau, en daar zij na aan de
Trierfche grenzen ligt, heeft zij eene goede
commisfie en tranfito-handel.
Cronenburg aan de Kijll, is de hoofdplaats
van eene heerlijkheid die den zelfden naam
voert, behoorende aan den Graaf van Manderfcheid.
St. Hubert, eene oude rijke Benedictijner
abtdij, tusfchen Bastogne en Rochefort, over
welke Frankrijk zich van ouds her de befcherming
aanmatigt, doch die het huis Oostenrijk
vermeent dat tot het Luxemburgfche behoort,
en onder deszelfs gebied ftaat.
In 1718 wierd zij met Oostenrijkfche krijgsbenden
bezet, die in 1741 door de Franfchen
verdreven wierden, dan in 174a heroverden de
Oostenrijkers deeze plaats, doch wierden door
de Franfchen weder verdreeven, waar na zij
Weder aan de Oostenrijkers verviel, toen Frankrijk

L U X E M B U R G . I6>
rijk in 1769 allen aanfpraak op dezelve afftond,
en beloofde den eigenaar des Hertogdoms Luxem-.
burgs in geene zijner hooge rechten te zullen
belemmeren. Voormaals heette deeze abtdij Andain,
tot Ao. 825 het lijk des Heiligen Huberts
daar gebragt wierd, waarna zij zedert diens naam
voerde. Tot dezelve behooren, behalven het
ftadje St. Hubert aan de Lomme, omtrent tag-}
tig dorpen in het Ardenner woud.
L 4 DE

ÏC3 D E O P P E R R I J N S C H E
D E
OPPERRIJNSCHE KREITS.
J)eeze kreits, welks grootte met de Keurrijnfche
kreits op negentien hondert zestig quadraat
mijlen gefchat wordt, bevat thans alleen vijf
hondert quadraat mijlen inhoud; dezelve heeft
van tijd tot tijd alle haare landen aan geene zijde
des Rijns verlooren, als het grootfle deel des
Bisdoms Straatsburg, de Bisdommen en Rijkfteden
Metz, Verdun, en Tuil, het Aardschbis dom Befancon, de vorstli.ke abtdi ;
Murbach, de
abtdij Monfler in Gregoriendal; het Hertogdom
Lotharingen, 't Graaffchap Birsch, de Landvoogdij
Hagenau, welke de toenmalige tien
rijkslleden in den Elzas bevatte.
Het is voor ons bellek te wijdlopig om de zuidlijke
grenzen van deeze kreits naauwkeurig te bepaalen.
In 't algemeen zijn zij deeze, ten noorden
de Nederrijnfche, Westphaalfche, Néder-
Saxifche en een deel der Keurrijnfche kreits,
welke haar eigent'ijk doorfnijdt. Tegens 't oosten
de Opper-Saxifche en Frankifche kreits,
te-

K R E I T S . IÓ"0
tegens 't zuiden de Keur-Rijnfche en Zwabifche
kreits, nevens denElfas, Lotharingen en Zwitzerland,
en tegens 't westen weder aan de Keur*
Rijnfche en Westphaalfche kreitzen.
De grond, zo wel als het klimaat, is hier in het
algemeen gezond en vruchtbaar, vooral in de
bergachtige oorden, hoewel die minder vruchtbaar
zijn. 'Er bevinden zich hier omtrent anderhalf
millioen menfchen, welke zich veel voordeel
uit het dierenrijk weeten te verfchaflen,
doch nog meerder uit het planten- en mineraalrijk.
De Rijn en de Wezer zijn de twee hoofdrivieren.
Thans heeft deeze kreits de volgende Staaten,
als het hoofdfticht Worms, dat van Spiers, met
de proostdij Weisfenbtirg, het bisdom Straatsburg,
Bazel, Fulda. Het Malthefer Grootmeesterfchap
de vorstlijke abtdij Prum, de proostdij
Odenheim, Keurpaltz wegens Simmeren, Lautcren
en Veldenz, Paltz-Tweebruggen, Hesfencasfel,
Kesfendarmftad, Hersfeld, Sponheim, Salm en
Kirburg , Nasfau-Weilburg, JNasfau-Ufingen,
INasfau-Idftein, Nasfau-Saarbruggen en Ottweiler,
Waldeck, Hanau-Muntzenberg, Hanau-
Lichtenberg, Solm-Solms, Solm-Braunfels,
Solms-Rodenheim,Solms- Landbach, Keurmaintz
wegens Koningsflein, Ifenburg-Birftein, Ifenburg-Budingen,
Wachterbeek en Meerholtz,
de Rijngraaven van Greweiler, Grumbach en
Dhaun, Leiningen-Hartenburg, Leiningen-Wes-
L 5 ter-

17© » E OPf E R R I J N S C H E
terburg en Gruuftad, Muntzfelden, WitgenfteinWitgenftein,
Witgenftein-Berleburg, Falkenftein,
Reipolskerken, Kriechingen, Wartenburg,
Bretzenheim, Dachftulh, Oldbruck en de
Rijkfteden Worms, Spiers, Frankfort, Frijburg
en Wetzlar. Behalven deeze leggen nog verfcheidene
heerlijkheden in den Opper -Rijnfchen
kreits, welke geen zitting of Hem in ftaat hebben.
De kreitsuitfchrijvende Vorften zijn, de Bis.
fchop van Worms en de Paltzgraaf aan den Rijn,
wegens het Vorftendom Simmeren, welke zich
wegens het directorium van 1690 te Windhiem
daar over onderling verdaan hebben, zo dat
Worms het directorium alleen zou hebben, doch
met Keurpaltz en Simmeren gemeenfchaplijk zoude
handelen. Deeze overeenkomst is naderhand
in 1700 door de vereeniging der Euangelifche
Krijgsfianden, en 1705 tusfchen Worms en de
Keurpaltz deels herhaald, deels bevestigd.
Eertijds wierden de krijgsdagen te Worms,
thans echter worden zij te Frankfort aan den
Main gehouden. De kreitskancelarij en de
kreitsarchiven zijn te Worms bij het directorium.
Ten aanzien der ligging, ten opzichte van Frankrijk,
behoort deeze kreits onder een der zes
voorleggende Rijkskreitzen. In vredenstijd houd
deeze kreits alleen 150 man te paard, en aooo
te voet, doch in oorlogstijden 450 te paard en
6000 te voet.
De Landgraaf van Hesfen - Casfel is zedert
'75°

K R E I T S . 171.
1750 derzelver krijgsoverfte. In opzichtevan
den godsdienst behoort deeze J;reits onder
de gemengde, en zend ook twee asfesfuren naar
het kamergericht.
Daar de politicque verdeeling veel van de natuurlijke
ligging verfchilt, en bezwaarlijker
maakt, zo zullen wij de krcitslanden na hunne
ligging laaten volgen.
DE TEGENS HET NOORDEN LIG­
GENDE LANDEN
HET GRAAFSCHAP SPANHEIM.
X)it ligt tusfchen den Moezel en den Rijn.
Het wordt in 't voorde en agterfte Graatfchap
verdeelt. Het voorde, dat eigentlijk den naam
van Spanheim voert, heeft tot Oost-Franken
gehoord, het andere tot Starkenburg, West-
Franken of Westrich. Het voorfte wordt in
twee deelen verdeeld, bezittende de Keurvorst
van de Paltz daar drie vijfde deelen, en de Markgraaf
van Baden Baden twee vijfde. Het betaalt 166
florijnen in elke Romeinfche maand en 108 R»
20t kreutzer bij het kamergericht. De meeste
in>
•

17* H E T G R A A F S C H A P
itiwoonders zijn Gereformeerd, echter hebben de
Itoomschgezinden ook hun gebruik van de kerken.
Het wapen van dit deel des Graaffehaps
beftaat uit twintig roode dobbelfteenen, en dat
des agterften deels uit twintig gouden en blauwe
dobbelfteenen. Zedert 1776 behoort een deel
des agterften Graaffehaps aan den Hertog van
Tweebruggen, en 't andere den Markgraaf van
Baden Baden. Paltz Tweebruggen betaalt 62 florij •
nen voor elke Romeinfche maand. De inwoonders
zijn deels Luthers deels Roomschgezind.
Behalven eenige koper-bergwerken, en den
houthandel, is de veehandel hier wel het aanmerklijkst.
In Birkenfeld in het agterfte Graaffchap
zijn alle jaaren twaalf vaste kermisfen en
beestemarkten , en dikwerf meer, na 'er koopers
zijn.
De meeste osfen komen hier mager uit het
Wurtenburgfche en uit de Paltz. De Badenfche
inwoonders koopen die gemeenlijk in het
voorjaar, gebruiken dezelve des zomers, en mesten
die tot laat in de herfst, verkoopen dezelve vet,
en koopen weder anderen in, waar mede zij
hunnen winterarbeid verrichten, die daar na weder
gemest, en weder verkogt worden. Da
meeste vette osfen gaan naar Trier, Metz, enz.
fchoon 'er ook veelen in Tweebruggen en deszelfs
omtrek blijven. De meeste varkens worden
in het Birkenfeldfche én daar omtrent aangekweekt.
De kermis beftaat voornaamlijk uit
vlas-

S P A N H E I M . 173
vlas en houthandel. De overige hier vallende
producten zijn koorn, wijn, vruchten, kalk,
nooten, paarden en fcbaapen, ook vindt men
'er minerale bronnen.
Buiten den Hondsruck heeft dit Graaffchap
nog voornaame gebergten, en eenige meiren, en
de hoofdrivieren zijn de Moezel en de Nahe.
HET VOORSTE DEEL VAN
SPANHEIM
jE n
wel in de Keurpaltz bevat in deszelfs bovenen
nederambten vier fteden, een en dertig vlekken
en dorpen, zes en twintig meijerijenen twee
zoutwerken, en over 't geheel zestien duizend
een hondert drie en dertig inwoonders. ——
Wij noemen hier van:
Kreutznach aan de Nahe, welke in de oude en
nieuwe ftad verdeelt wordt. Zij is de hoofdftad
van het Graaffchap, de zetel van het Keurvorstlijk
bovenambt, en naast Manheim en Heidelberg,
de grootfte der fteden in de Paltz.
Zij bevat meer dan vijf hondert huizen, en zes
en dertig hondert inwoonders. De Gereformeerde
en Roomfche kerk is hier, van oudsher, flechts
één gebouw, edoch van binnen tot verrichting
van den eerdienst, met eene muur afgefcheiden.
De

74 HET VOORSTE DEEL VAM
De ingezetenen beftaan door de feheepvaart,
handwerken, veeteelt en akkerbouw. Sedert
i6ao tot 1ÓS9 heeft zij veel door de Franfche
krijgsbenden, en in 1783 door een hoogen watervloed
geleden. De beroemde Koninglijle Prui-»
fifche geheime Staats- en Juftitie-Minister, Groot-
Kanzelier, en Ridder van den zwarten Adelaar,
Johan Hendrik van Carmer wierd alhier geboren.
Voorraaals lag 'er bij de oude ftad Kreutznach
een flot, genoemd Kanzenberg, op eenen berg,
doch de Franfchen verwoesten het in den jaare
Omtrent een half uur van hier, aan de zijde
van Nahe, vindt men bij den ingang van een
zeer aangenaam dal, twee nieuwe Keurvorstlijke
zoutwerken. De jaarlijkfche inkomst van
dezelve is, na aftrek van alle onkosten, dertig
duizend gulden. De eerde, Carlshal genoemd,
wierd in 1729, de twee Theodoorshal in 1743
opgericht. Omtrent drie mijlen verder zijn
kwikzilver- mijnen.
Overhilversheim ligt aan eene kleine beek,
zijnde een vlek van hondert twintig huizen, en
omtrent drie hondert vijftig inwoonders. Het
plaatsje is vrij neringrijk.
Schivabenheim, ook Paapen-Schwabenheim, is
een vlek, alwaar Graaf Eberhard van Spanheim
een klooster dichtte, 't welk 1130 door Graaf
Meginhard aan het hoofddift Mayortz wierd afgedaan.
Spar-

S P A N H E I M . 175
Spanheim is een vlek met omtrent drie hondert
Zeventig inwoonders, onder 't flot van deezen
naam, en in deszelfs nabijheid benedictijner abt.
dij van St. Martin, welke door Graaf Stephanus
Ao. nor wierd aangevangen, en door zijnen zoon
Meginhard Ao. 1123 voltooid.
Lolcrshcim, een vlek met vijftien hondert inwoonders
aan de rivier de Nahe.
Monzingen, Langendaal en Auen zijn drie Lutherfche
diftricten, welke in 1760 van den Keurvorst
de vrijheid bekwamen, om een Oratorium
en Schoolhuis te bouwen, ter opentlijke oeflening
van den godsdienst.
Ebcrnburg, een bergflot en vrije heerlijkheid,
niet ver van de zaamenvloeing der Nahe en Altenz,
'er behooren meer dan zestig huizen toe,
en 't heeft twee hondert agt en tagtig inwoonders.
In dit oord zijn fteenkoolbergwerken.
In het Markgraaflijk Badenfche deel noemen
wij
Kirchberg in Nahegau, een ftadje en flot,
zijnde de hoofdplaats en den zetel des opperambts.
Voormaals had het zijne eigene Graaven,
doch in de dertiende eeuw kwam het aan den
huize van Spanheim.
Kappenjiein, een flot op eenen berg aan den
Simmer.
Naumburg, aan de Nahe met een flot en ambt.
Sprendlingen en St. Johati zijn twee fchoone
Vlekken, waar van het eerfte de zetel eens ampts is.
HET

I76 HET AGTERSTE DEEL VAS
HET AGTERSTE DEEL VAN
SPANHEIM.
Beftaat uit Paltz-Tweebruggen, waar uit wij
aanhalen.
Trarbach aan de Moezel, tusfchen bergen
gelegen, is de hoofdplaats, en daar te boven
de zetel van veele land-collegiën meteen Godgeleerd
Gijmnafium, en een, den Roomfehen en
Luterfchen in gemeenfchap toebehoorende kerspelkerk.
Voormaals was de ftad wel bevestigd,
en door het fterke flot Gravenburg befchermd.
In 1703 wierd de ftad, en 1704 ook het flot door
de bondgenoten ingenomen, maar in 1734 heroverden
de Franfchen beiden, en vernielden flot
en vestingwerken. Regt hier tegens over aan
den anderen oever van de Moezel, bouwde de
Franfchen, na den Nijmegenfchen vrede, de
vesting Montroyal, die echter volgens den Rijswijkfehen
vrede weder gellecht wierd. De ftad
heeft goede wijngaarden in den omtrek, ten is
vrij levendig.
Traben, met de voorige plaats door een fchipbrug
over de Moezel vereenigd, is een voornaam vlek.
Enkireh, benevens de Stephanusberg aan de
Moezel, is een aanzienlijk vlek, met een Franciskaner
kluis.
Star.

S P A N H E I M . 177
Starkenburg, een oud flot aan de Moezel, was
voormaals het verblijf van eene bijzondere linie
der Graven van Spanheim.
Castellaun, een kleine ftad met een flot, de
zetel des ampts van dien naam, op den Hundsruck
en in de Frachau, is een zeer vruchtbaaren
oord.
Allenbach, een flot en dorp, geeft naam aan
het ampt Allenbach en aan Idarwoud.
Wirschweiler, een dorp midden in het bosch.
Hier onder behoort ook nog het zogenoemde
Croverrijk in zeven dorpen beftaande, 't welk
een klein vruchtbaar landfehap is, aan geene
zijde der Moezel, zijnde met bijzondere fteenen
afgeperkt. De naamen der dorpen zijn:
Cröve, Reichel, Rtnheim Er den, Bengel, Riuderbeuren
en Refenich.
Uit het Marktgraaffchap Badenfche, dat in eer»
opper- vier onder-amptmanfehappen, en eenige
oude bezittingen beftaat, haaien wij aan.
Dill, een ampt, flot en dorp op de Hunsruck.
Winterburg in Nahgau, een ampt, flot en dorp
Burgsponheim is een oord anderhalf uur van
Kreutsnach.
Herflein, in Nahgau, een ampt, vlek en
flot
Birkenveld, een ampt, vlek en flot, in Nah»
gau, vrij neeringrijk, en meteen rijke veehan»
del. 'c Is de hoofdplaats, van 't Badenfche aar»<
deel, waar in men twee ijzerwerken vindt.
M Hier

I78 H E T V O R S T E N D O M
Hier toe behooren nog de heerlijkheid Hohenvelds
in Donnersbergen, in Wormsgau, en Gravenftein
in Wasgau, tusfchen Tweebruggen en
Landau, die gemeenlijk Rothalben, na de hoofdplaats
en het ampt van dien naam genoemd
worden.
DE KEURPALTZ -BEIJERSCTIE
LANDEN.
D eeze beftaan in den Opper-Rijnfchen kreits,
uit: het Vorftendom Simmern, dat van Lautern,
en dat van Valdenz, welke te zaamen vijfopperampten
zijn, waartoe men ook gewoonlijk het
Keurpaltzifche aandeel in Spanheim, of het reeds
gemelde Kreutschnacher opperampt rekent.
HET VORSTENDOM SIMMERN.
De Keurvorst van Paltz-Beijeren heeft wegens
Simmern zitting en ftem in den Vorstlijken raad,
en is wegens den Opper-Rijnfche kreits eeneder
mede uitfchrijvende Vorften,doch men vindt
geen bijzondere Matricularings aanflag wegens
dit landfchap.
Het

S I M M E R N . ijrp
Het Vorftendom Simmern legt in Nahegau,
op den Hunsruck, zijnde eenen hoogen bergachtigen
oord, tusfchen de Moezel en Noh, aau
den mond der eerfte bij den Rijn, bij Coblentz,
tot aan hec Tweebrugfche. 'Er is eene goede
vlasteelt en voornaame ijzerwerken. Over 't geheel
voert die ftreek deezen naam , doch daar in
leggen Simmern, een deel van Spanheim, en een
deel der wilde en Rijngraafs landen.
Het getal der inwoonders in 't Vorftendom
Simmern bedraagt negen duizend zeven hondert.
De heerfchende godsdienst is de Gereformeerde,
hoewel men 'er ook Roomschgezinden en Lu-
therfchen aantreft De voornaamfte plaatzen
zijn.
Simmern, de hoofdftad aan den vloed van dien
naam, in een aangenaam dal vol weilanden.
Zij is de zetel des Opper- Amptmans, en heeft
twee honden elf huizen. De Room.cbgezinden,
Gereformeerden en Lutheraanen hebben jjder
hunne eigene hoofdkerk , de plaats is neeringrijk.
Het nieuwe flot is op de grondflagen van het oude
gebouwd. In 1689 wierd de ftad door de Franfchen
verwoest. 'Er behooren onder het opper*
amptmanfchap nog vier en vijftig dorpen, en
twaalf meijerijen.
Argcnthal en Laubach zijn twee kleine fteeden.
Stromberg aan de Silbach, een ftad met een
flot, heeft goede wijngaarden, en is den zetel
van het opperampt diens naams, waar onder
M a vijf-

l8o H E T V O R S T E N D O M
vijftien vlekken en dorpen, en vier meijerijen
„behooren.
Labenheim aan de Nahe, en Hotweiler zijn dorpen
die eene Opper-Schout hebben.
Hoddesheim, aan de Guldenbach, en TValdalgesheim
zijn twee fchoone kerk-dorpen.
Hier bij behooren nog het ampt Bokkelheim
met. een flot, benevens de kleine ftad Sobernheim
aan de Nahe rivier, en het hier voor gemelde
ftadje Monzingen, zo ook de heerlijkheid
Hohenfelds aan de dondersberg in Wormsgau.
HET VORSTENDOM IAUTERN.
Dit grenst ten noorden aan Veldenz, Reipoltskirchen,
Tweebruggen en Falkenftein; ten oosten
aan Falkenftein, Leiningen en Tweebruggen;
ten zuiden aan Tweebruggen en Spanheim, en
ten westen aan Tweebruggen, de Rijks - Ridderlijke
bezittingen en 't Veldensfche. De Keurvorst
van Paltz-Beijeren heeft ook wegens Lautern
zitting en ftem op de rijks- en kreitsdagen,
ftemmende Lautern voor Simmern. Dit Vorften*
dom beftaat uit een over- amptmanfchap met vier
fteden, een en zevf ntig vlekken en dorpen, en
vijf en vijftig meijerijen, waar in zich negentien
duizend zeven hondert zestig inwoonders van
verfchillende godsdienst bevinden, en onder
dee-

L A U T E R N . l8l
deezen ook Mennoniten en Jooden. Lautern ligt
in 't algemeen in eene ruwe, koude en onvruchtbaare
landltreek, hoewel 'er nog etlijke producten
worden aangekweekt. Men vindt 'er
overvloed van bosfchtn. De hoofdftad is:
Lautern, aan de rivier van dien naam, heeft
drie hondert zeventig huizen, en bijna zeven
en twintig hondert inwoonders. Zij is de zetel
van het over-amptsgericht, en beroemd wegens
het in 1775 opgerichte CEconomifche gezelfchap,
alsmede door de Cameralfchool, hier in 1776
gedicht, doch in 1784 naar Heidelberg overgebragt.
In 1771 richtte men hier een gewigtige
JSiamois- fabriek op, welke reeds het volgend
jaar weeklijks over de zes hondert pond boomwol
verarbeidde, en allerlei foort van wollendoffen
bewerkte, waar door zo in als bulten de
ftad ruim dertien hondert menfchen aan de kost
komen. — Voormaals was Lautern een rijksdad.
Otterierg, nabij den Otter vloed, een ftadje
met een flot en onder -amptmanfchap, hebbende
hondert zeventig huizen en vijftien hondert inwoonders.
Waldfischbach, een vlek van twee hondert
inwoonders.
Weilerbach, mede een vlek van zes hondert
bewoon ers.
IVolfjlein, een ftadje aan de Lauter, met een
onder-amptmanfchap, heeft flechts zestig hui-r
zen en omtrent vijf hondert menfchen.
M 3 Ein*

l8a H E T V O R S T E N D O M
Einölhn, leggende hier omftreeks, en heeft
zeer gewigtige fteenkool- mijnen.
Rockenhauzen, een ftadje met een onder-amptmanfchap
aan de Alfenz, heeft twee hondert
huizen, en duizend inwoonders.
HET VORSTENDOM VELDEN Z.
0°k dit behoort den Keurvorst van Paltz.
Beijerijen, en de (lemming op de rijks- en
kreitsdagen gefchiedt zedert 1743 bij verwisfeling
tusfchen de Paltz en Tweebruggen.
Dit Vorftendom ligt aan de Moezel, in de
nabuurfchap van het Keur-Vorftendom Trier,
in een boschrijken, eenigzinsbergachtigen, doch
vruchtbaaren oord, waar veel vee geteeld wordt.
Ook wordt de land- en wijnbouw taamlijk behartigd;
'er is veel wild; men vindt 'er goudkoper-
kwikzilver- en fteenkool-groeven. Het
beftaat uit twee opper - amptmanfchappen, in welke
eene ftad, negen en twintig vlekken en dorpen,
benevens drie meijerijen, gevonden wor.
den. Onder deeze zijn:
Vddenz, niet verre van de Moezel, een half
uur van het vervallen bergflot van dien naam,
is een vlek met hondert vijf en dertig huizen,
en zes hondert inwoonders, de zetel des opper-
ampts-

V E L D E N Z. 183
smptsgericht, waar toe zes vlekken en dorpen,
en eene meijerij behooren, die ruim drie en
twintig hondert zielen bevatten.
Duzemont aan de Moezel, beroemd om haare
wijngaardbergen.
Muhlheim, mede aan de Moezel, heeft een
kerspelkerk, hondert zes en vijftig huizen, en
vijf hondert inwoonders. Zij is de zetel
des Amptmans, en levert zeer goede wijn.
Andel, eene kleine plaats nabij Soldbach.
Lauterecke, een ftad en flot, aan de zamenvloeing
der Glan en de Lauter, heeft zes hondert
inwoonders, is de zetel des opper-amptmanfchap,
tot het zelve behooren eene ftad,
drie en twintig vlekken en dorpen, en twee
meijerijen, te zaamen drie duizend negen hondert
zeven en vijftig menfchen bevattende.
Neuenkirchen en Rcichenbach zijn twee kerkdorpen.
DE PALTZ - TWEEBRUGSCHE
LANDEN.
Deeze liggen in Westrich, Wasgau, Nagau
en Speijergau, en grenzen ten noorden aan Span«»
heim, de Rijngraafiijke landen Veldenz en Lautern;
ten oosten aan de Keurpaltz en Spiersj
M 4. teti

ïSj DE PALÏZ-TWEEJRL'nsCllE
ten zuiden aan den Elfas, en Lotharingen; en
ten westen aan Saarbruck, Blieskastel, Trier en
Lotharingen, vo.;r 't overige zijn zij zeer verftrooid.
Men vindt 'er veel gebergte, en in veele
ftreeken vindt men een gedeelte der Hunsruck.
Naast de Blies zijn de Nahe en Glan de voornaamfte
vloeden. Zij zijn zeer vruchtbaar in
vee, wild, vlas, hooi, koorn, wijn en boomvruchten.
Het mineraal-rijk levert zilver,koper,
ijzer, kwikzilver, Amethisten, fteenkolen, enz.
Van de jaaren 1765 tot 1768 leverde dit land
jaarlijks van drie en veertig tot vijftig duizend
pond kwikzilver.
Men fchat de geheele grootte op twee en ne>
gentig quadraat mijlen, en 't getal derbewooners
op hondert vijftig duizend. De Hertog trekt 'er
jaarlijks over de vijf maal hondert duizend guldens
aan inkomften uit. Als Paltzgraaf deezer
landen, heeft hij een onmiddelijke ftem naast in
den Rijksvorstlijken raad, na den Keurpaltz,
ook heeft hij zitting en ftem in de Opperrijnfche
kreitsdagen. De matriculare aanflag is tien man
te paard en dertig te voet, zo ook twee hondert
veertig flor^nen maandlijks, en aan de Rijkska.
mer wordt, na aftrek van amptsongelden, betaald
hondert twee en zeventig rijksdaalders en
zes en dertig kreutzers.
Het Vorftendom Tweebruggen beftaat deels
uit eenige brokken van het oude Graaffchap
Tweebruggen, deels uit eenige ftukken van 't
oude

L A N D E N . 183
oude Graaffchap Veldenz, en wordt verdeelt in
een opperampr, eenige onderampten en meijerijen,
Tweebruggen ligt tusfchen Erlbach en Hornbach,
is de hoofdftad, en bevat, circa vierenveertig
hondert menfchen, die allen, eene manufaftuur
of fabriek uitgezonden ,door handwerken beltaan.
Men vind hier een oud, en ook een nieuw, in 1725
herbouwd flot, welk laatfte vrij prachtig is. Het
oude pronkt van boven met veele ftoute uit fteen
gehouwene beelden. De ftad heeft drie lange
ftraaten en twee poorten. Zij is de zetel der
Regeering, het Hofgericht der Rekenkamer, der
Gereformeerde en Lutherfche Opper-confiftoriën,
het Opper - amptmanfchap van Tweebruggen, enz.
De Roomschgezinden gebruiken het Choor, en
de Gereformeerden het ruim van de groote Kerk.
De Lutherfchen hebben mede eene kerk, gelijk
ook de Franfche Gereformeerden, doch deeze
is inde voorftad. Een kwartier uur van hier ligt
het grootendeels vervallen Lusthuis Schuhflick'm •
een dal. Stanislaus, Koning van Polen, toonde
zulk een ijver bij de aanlegging van dit lusthuis
dat hij zelf zijne Hooflingen aanfpoorde om
mede te werken, en in perl'oon de bouw-materiaa'en
op karren aanvoerde. Toen nu een der
Hooflingen onder deezen arbeid de hiel onder
een zijner nieuwe fchoenen verloor, en dus zich
genoodzaakt zag om dezelve, zo goed hem
mooglijk was 'er weder aan te Jappen, bekwam
het lusthuis daar van den naam. , .
M 5 Schub*

186 DE PALTZ-TWEEBRUGSCHE
Schuhflick • een zaamgefteld woord, uit
Schuh (fchoen) en fiicken, (lappen) des veel
betekenende als de fchocnlapperij.
Hornbach is een ftadje aan den vloed van dien
naam.
Bergzabern, aan de voet van Vogelifche gebergte
met een flot, aan den kleinen vloed Erlbach,
is de zetel van het overampt. Bergza»
bern, ook wel Neucastel genoemd. Zij heeft
eene gemeenfchaplijke Roomfche en Gereformeerde
kerk, in 1686 wierd zij door de Franfchen
geplundert.
Homburg, deeze ftad wierd in 168a gebouwd,
en het flot in 1714 geflecht, zij is de zitplaats
des opperampts, in het weeshuis alhier is eene
fabriek van degengevesten. De Joden mogen
hier alles verrichten behalven het bakken en
vleeschhouwen.
^nweiler, eene ftad van omtrent zestien hondert
inwoonders, en twee hondert zestig huizen,
in een diep dal.
Falkenburg behoort tot de voogdij Anweiler,
en had in 1680 een flot dat door de Franfchen
verwoest is.
Meifenhcïm, aan de Glan, heeft een flot, en is
de zetel van 't opper amptmanfchap, en het
bergampt, in de nabuurfchap zijn fteenkoolgroeven,
en glas-fabrieken.
K/eeburg is een markt-vlek, waar van de
voogdij haar naam heeft, en Catrijnenburg is
eene

L A N D E N . 187
eene fterkte, die Fredrik in den jaare 1788 na
zich nam.
In 1786 wierd het grootfte deel der heerlijkheid
Schauenburg door een overeenkomst met
Frankrijk wegens Lotharingen en het Vorftendom
Tweebruggen, met alle deszelfs hooge rechten,
goederen, enz. voor altoos aan denzelven afgedaan.
De hoofdplaats is:
Tholey, een ftad met eene abtdij.
Lichtenberg is een flot, dat tot het Schoutsampt
van Burgfrieden behoort, en waarna het
opper-ampt zijn naam voert.
Rusfel, een ftadje, dat in 1677 afbrandde,
doch naderhand weder opgebouwd is.
Opper- of Obermos/ei, in het opper-amptmanfchap
van Meisfenheim, een ftad onder het vernielde
flot Landsberg, waarna men het ook
Mosfel Landsberg noemt, in deszelfs nabijheid
zijn voornaame bergwerken.
Odenbach, een vlek aan de Glan.
Het Schoutsampt Odernheim met het klooster
Difibodenberg, en het Schoutsampt Linelle is in
1763 aan de Keurpaltz gekomen, en daar voor
de ftad en 't ampt Selz en 't ampt Hagenbach
afgeftaan.
DE

388 r>E WILD» EN RIJNGRAAFLIJKE
DE WILD- EN RIjNGRAAFLIJKE
LANDEN.
Deeze liggen zeer verftrooid tusfchen de Friefche
Keurpaltfche, Paltz-Tweebruggenfche en
Lotharingfche landen. Veele deezer landen bevatten
hooge bergen, bijzonder ziet men in het
westlijk deel verfcheidene armen van de Hunsmek.
De Nahe en de Glan zijn de voornaamfte
rivieren, het planten- en dierenrijk levert hier
den nooddruft op, en het mineraal-rijk, ijzer,
koper, kwikzilver, Sinnaber, half edele geiteenten,
enz.
De gezamentlijke Wild- enRijngraaflijke landen
deelen zich naar de verfcheidene liniën van derzeiver
bezitters, in zo veele deelen, en elk
regeerend huis heeft zo wel zitting en ftem in
het Rijksgraaven Collegie, als in de Opper-
Rijnfche kreitsdagen. In de Matriculaar aanflag
leveren zij vier man te paard en twaalf te voet,
en betaalen aan de kamer zes en veertig rijksdaalders
vier en zeventig en een halve kreutzer.
De namen van Wild- en Rijngraven hebben zij
behouden van hunne eerfte oorfprong uit de
bosfchen, en zij rekenen hunne gemeene afkomst
van eenen Coenraad, die in de twaalfde eeuw
leefde. —— Best verdeelt men dezelve aldus:
De

fc
A N D E N. 1S9
1 De landen der Vorsflhke Salmfche linie, welke
zich weder verdeelt in die van Hoogftraaten
of Salm-Salm, en de Lengifche of Salm-Rijn.
burgfehe: deeze bezit het Vorstlijk Graaffchap
Salm, en het opper-ampt Rijnsburg.
• Het Graaffchap Salm ligt oostlijk van den
Neder-Elfas, aan de grenzen van Lotharingen,
is bergachtig en woest, en heeft geen vruchtbaren
grond. Behalven de Saar zijn hier nog eenige
kleine vloeden. Het dieren-rijk levert
hier eenig vee en wild. Het planten-rijk, veel
hout, en dat der minerale voornamentiijk ijzer.
Het behoort alleen aan den Graaf van Sahn-
Salm. • Men vindt daar in :
Salm, eene ftad, de hoofdplaats, waarbij een
flot ligt op eenen berg.
Balzweilsr, eene ftad aan eene beek, die in de
Befonze valt, behoort voor de helft aan het
Graaffchap Salm.
De mede voor de helft aan de Vorst van Salm-
Salm behoorende heerlijkheid Ogeviller, en 't
geheele gebied van Pouligni. ftaat onder Frankrijk.
Daarentegen bezit de Salm-Rijnburgfche linie
het voornaamfte deel des opper-ampts Rijnburg,
welke ter weerzijden van de Naheftroom ligt;
daar toe behooren:
Kijrn, eene ftad aan de Nahe, met welke de
haanentak zich hier vereenigt. De ftadskerk is
een gemeen eigendom der Lutherfchen en
Roomschgezinden. Onder andere beftaansmid-
de-

19» DE WILD— EN RIJNGRAAFLIJKE
delen der ftad, maakt men hier zeer goed leder,
ook drijft men 'er handel in fteenkolen en koper,
welke eerfte zeer fijn aluin opleveren, om welke
redenen men hier ook eene aluinkookerij heeft
aangelegd. Tegens over de ftad ligt het flot
Kijrburg op een hoogen rots, 't welk in den
jaare 1734 grootendeels door de Franfchen verwoest
is.
Bergen, een kerspel van drie dorpen , in welks
omtrek het rijke vischbeeker, koperbergwerk,
en nog aanmerklijker de Hovenberg is, waar van
het Rijngraafiijk huis de helft der inkomften van
de kopermijnen geniet.
Middcrsheim, een aanzienlijk oord in het
Schoutsampt van dien naam, en Kirschrod leveren
beide voortreflijke wijn, alsmede koperwerken
en agaatflijperijen.
Windesheim, een groot vlek aan de Gultenbach,
. tusfchen Bingen en Kreutsnach.
De landen der Rijngraafiijk Giumbachfche linie
beftaan
Uit de heerlijkheid en het ampt Grumbach,
in Westrich , aan de Glan , daar die in de Nahe
valt, en beftaat uit zeventien diftricten en vier
landsheerlijke hoven. De hoofdplaats is:
Grumlach, met een flot op eene rots, is de
refidentieftad, gebouwd aan den voet des bergs,
daar tegens over ligt de landsheerlijkheid Son«
nenhof.
OjJ'enbachy aan de Glan, een zeer aanzienlijk
en

L A N D £ N. ipj
en volkrijk diftrict, waarin verfcheidene ambagten
geoefFend worden.
Uit een deel der Es weiier dals, te weeten de
dorpen Hundheim, Nerzweiler, Hinzweiler, Op.
per weiier en Anfpach.
Uit fforftad, een aanzienlijk vlek op de zogenoemden
San, twee mijlen van Mafntz; waar
van Grumbaeh een vierde behoort.
Uit de heerlijkheid Tronecken, ook wel de
Mark of de Mark Tulfang genoemd, 't welk een
ampt van twaalf dorpen uitmaakt, waar onder
twee Roomsch en de andere Lutersch zijn. *
Wij noemen de merkwaardigfte plaatfen.
Tronecken, een flot en dorp aan de beek Tron,
waar na het ook Tronbeek, bij anderen Brabeek
genoemd wordt, en Talfang, de hoofdplaats,
alwaar de Lutherfche ingezetenen deezer heerlijkheid
eene kerk hebben.
De landen der Graaflijke familie van Stein zijn.
Het Rijngraaffchap van Stein, ofRijngravenftein,
aan de Nahe, waar in:
Rijngravenfleir,, voormaals het refidentieflot,
't welk de Franfchen Ao. 1688 verwoesten.
Hier onder behoort Munster aan Stein, een
klein dorp over den vloed de Nahe, met een aanmerklijke
zoutfabriek.
Ondergrehweiler, ook Saugrehweiler, in den
Sau, aan de beek Appel, met een in 1749 gebouwd
flot, is de verblijfplaats van den Wild-,
en Rijngraaf te Stein.
Het

19* DE WILD- EN RIJNGRAAFLIJKE LANDEN.
Het Munsterdal beftaat uit de diftricten Hoch'
ftetten, Niederhauzen, Munsterappel, Bovenhouzen
en Winterborn, men vindt hier een
kwikzilverbergwerk.
De heerlijkheid en het ampt Wildenburg, 't
welk beftaat uit twaalf dorpen en het flot.
Wildenburg, liggende in een bosch op een
hoogen berg.
De gemeenfchaplijke landen, der Wild- en
Rijngraaven zi;n
De liniën Rijngravenftein, en onder Stein en
in Grumbach bezitten de Wildgraaven, het
Wildgraaffchap Dhaun, waarin Dhaun, een
fchoon flot op eenen berg, aan de Simmer, met
het daar bij liggende dal Dhaun, ziinde Dhaun
de hoofdplaats. Een deel van het opper-ampt
Rhaunen, op de Hunsruck, en het Opper-Schoutsampt
van Middersheim.
Het geheele Wild- en Rijngraaffchaplijk huis
bezit in gemeenfchap het amptmanfchap Flonheim,
de heerlijkheid Dimzingen, waar in de
ftad van dien naam de hoofdplaats is, en de
heerlijkheid Pullingen of Puttelange in Lotharingen.

^ DB HEERLIJKHEID DAGSTOEL.
*9$
Deeze ligt tusfchen Trier, Spanheim en Lot.
haringen, is boschachtig en ftaat in de matriculare
aanflag voor een man te paard en een te
voet, of zestien florijnen. En betaalt aan de
kamer tien rijksdaalders drie en zeventig krent*
zers. De hoofdplaats is
Dag/loei, alwaar het Graaflijk Wittingen Wal*
dernfche ampt is.
DE HEERLIJKHEID BRETZENHEIM.
D eeze ligt aan de Nahe, beneden Kreutzenach,
in 't zuid-oost van Simmeren, en is voor 't overige
van Maintfche en Spanheimfche omringd.
Staat in de Matriculaar articulen voor 6 florijnen,
en in de krijgsaanflage voor 8 florijnen, betaalt
aan de kamer 3 rijksdaalders, 13* kreutzer, en
behoort tegenswoordig aan eene bastert van den
Keurvorst Theodorus van de Paltz, die van deeze
heerlijkheid, welke men nu een Graaffchap
noemt, den naam voert, en welke ook zedert
1789 als een Rijksvorst is aangemerkt. De hoofd»
plaats daar van is
N Brtf.

J«4 J>E H E E R L I J K H E I D
Brctzenheim, een flot aan de Nahe, 't welk
door de Franfchen in 1688 met het daar bij gebouwde
vlek verwoesten.
DE HEERLIJKHEID RIJPOLTSKIRCHEN
3L/gt ia de oude groote Wormsgau, en in de
Nohegau, (dat is in het diftridr. van Worms en
Nebe). Zij grenst ten noorden aan Tweebruggen;
ten oosten, zuiden en westen aan de Keurpaltfifche
opperampten te Lautern en Lautereck;
en in het noordwesten aan Veldenz. De eigenaar
van deeze heerlijkheid, den Graaf van Mander.
fcheidt en Hillercheim heeft alleen zitting en
ftem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen, en in
de matriculare aanflag ftaat zij voor een man te
paard en vier te voet, of agt en twintig florijnen.
Voor het Opper-Rijnfche kriigscontingent betaalt
de heerlijkheid zes hondert florijnen, en aan de
kamer 42 rijksd. 21 kr de grond is bergachtig
en onvruchtbaar, en de hoofdrtroom is de Wie-
.zenbeek. Wij haaien alleen aan:
Reipoltskirchen, een flot op eenen berg, waar
van de heerlijkheid haar naam voert. 't Getal
der inwoonders is omtrent bij de agt duizend,
zijnde meestal Roomschgezinden.
HET

KIRCIIEN EN WARTENBERG. t$$
HET GRAAFSCHAP OF DE HEERLIJKHEID
KRICHINGEN.
Dit wordt in het Fransch Creance genoemd,
het ligt met deszelfs onderhoorigheden in Westrijk,
deels onder Fransch Lotharingen, deels
onder 't Luxemburgfche gebied in 't zuidwesten
van Saarbruck. Het behoort deels aan den huize
van Wiede Runkei, deels aan Frankrijk.
Krichingen heeft zitting en ftem in de Opper-
Rijnfche kreitsdagen, zedert 1765 ook in het
Graaflijk Collegie te Wetterau op den rijksdag.
Het geeft twee man te paard en vier te voet,
of negen en veertig florijnen, en 13 rijksd. 46*
kr. aan de kamer. De hoofdplaats heet Krichingen,
een vlek met een flot aan de Duitfche Nid.
De daar toe behoorende heerlijkheden zijn Saarwellingen
aan de Saar, Krichingen, Putlingen
en Rollingen.
HET GRAAFSCHAP WARTENBERG
JL/gt verftrooid langs den Rijn, en grenst aan
de beneden-Paltz het Graaffchap Talkenftein, en
N a Wes-

ïg5 ÏIET G R A A F S C H A P
Westreich. Het behoort aan den Graaf van dien
naam, die zitting en ftem beeft bij den Opper-
Rijnfchen kreits, en fchonn zulks tegens betaaling
van drie duizend florijnen, zedert 1705 nok
plaats had in het WétteraufcbeGraaven Collegie,
is zulks in 739 weder opgeheven uit hoofde van
twee duizend negent ;
g fl /rijnen agterltallen. De
rijksaanflag is 7 florijnen 12 kr. en bij de kamer
j8 rijksd. 70* kr. Daar in zijn:
Wartenbcrg, het Hamhuis der Graaven, nabij
Lautern.
Mettenheim, tusfchen Worms en üppenheim,
is de eigentlijke refidentieftad.
Ellerfiad ligt tusfchen Manheïm en Turkheim.
Marienthal en Imbsbach zijn twee kasfelenijen
met aanzienlijke bosfchen.
De Donderbcrg is zeer hoog, beplant met eiken-,
beuken- en kastanjeboomen, welks kruin
eene oppervlakte van twee hondert vijftig morgen
goed land heeft.
HET GRAAFSCHAP FALKENSTEIN.
Dit grenst ten noorden aan 't Kecrpaltzifche
opper-amt Altzey ten oosten aan Wai tenoerg, en
ten westen aan Lautern. Behalven een vrij aanzienlijk
meir zijn hier verfcheidene beekjes. Dit
land

F A L K E N S T E I N . 1
197
land is op zommige plaatsen bergachtig, dewijl
het ten noordoosten aan de dondtfberg'ligt, nogthans
is het vruchtbaar in koorn, wijn, hout
en vee, ook vindt men 'er zilver, k- per tn kobalt.
De regeerende erfverst van 't Oos enrijkfche
huis is de landheer TfiBts de- Keizer
Franciscus II. De ri ksaanfiag is twee man te
paard, en vier man te voet, en aan de kamer
betaalt het 15 ijksd. 6ii kr.
Falkenftein is de hoofdplaats, een vlek in een
diep dal, onder het vervallen flot en damhuis
der voorige Graaven van Falkenftein, in de nabijheid
zijn ijzer- en koolmrrien.
JFÏnsweiler is een ftad e en flot-, nabij een meir»
en de zetel van een opper-amptmanfehap.
H E T BISDOM WORMS.
X)it land ligt omtrent twee en een halve mijl
in de langte langs den Rijn, ten noorden grenst
het aan Opper-Katzenellenbogen en de Paltz;
ten oosten aan de Paltz en Maintz, ten zuiden
mede aan de Paltz, en ten westen aan Leiningen
en de Paltz. Dit land is grootendeels effen en
vruchtbaar, heeft goede bosfchen, akkers, weiden
en wijngaarden Om deszelfs kleine uitgebreidheid
heeft dit gewest zelden eenen afzonderlijken
'bisfchop, maar meestal eenen die reeds
N 3 een

Ï98 H E T BISDOM WOR.MS.
een ander bisdom beeft. De tegenswoordige
Landsheer is de Keurvorst van Maints. Hij
is wegens Worms direcTreur en uitfchrijvende
Vorst, bij den Opper-Rijnfchen kreits. In den
Rijks-Vorstlijken raad verwisfeit hij den geestlijken
bank met Wurzburg. De aanflag twee
man te paard en dertien te voet of zes en zeventig
florijnen, bij de kamer betaalt het 50 rijksd.
64 kreutzers. Het hoogwaardig domkapittel
Jieeft zijne zitting in de rijkftad, en beftaat uit
13 Capittulaar- en 9 Domicellaarheeren» De
Vorstüjke regeering beftaat uit een waereltlijke
Stedehouder, een Kanzelier en drie Hofraaden.
*t Bisfchoplijk vicariaat uit een Generaal. Vicaris,
officieele en geestlijke Raaden. Het Hofgericht
uit een Prefident, Hofrichter, Commisfarisfen
en Raaden. De bitfchoplijke inkomften
bedraagen jaarli.ks tagtig duizend florijnen. Het
geheele bisdom is in vijfdeelen afgedeeld.
Uit dat van Stein* 't welk zijn naam ontleent
uit het gefloopt flot Stein, noemen wij:
Lampertheim* den zetel des amptmanfehaps,
een kerkdorp, zo ook
Hoffhcim en Nordheim * deeze zijn allen Gere»
formeerden.
Uit Horchheim* het Roomfche dorp van dien
naam, benevens
Wcinsheitn* Wisfoppenheim en Korheim* zijnde
*t laatfte gelegen aan een kanaal dat zich in de
Rijn ontlast, heeft een erfpagt en fcheepstol,
men

DB I IJ K * I A D W O R M 5.
men noemt deeze dorpen te zaamen de Katholijke
Rijndorpen.
Uit Dirmftein, het vlek en flot van dien naam*
met een Landdekenfchap en Gereformeerde Gemeente.
Uit het bergachtig heiningen, het ftadje Nieuw
leiningen op eenen berg, welks flot dour de
Franfchen verwoest is.
Uit Neuhauzen, 't welk de Paltz in 1705 aait
het bisdom afftond, het dorp van dien naam, niet
een Gereformeerde kerk, die ook door de
Roomschgezinden gebruikt wordt.
Rijn-Turkheim, een dorp aan. den Rijn, alwaar
mede een zodanige kerk en een erfpagt is,
DE R I J K S T A D WORMS.
Trf^orms ligt midden in het bisdom van dieit
naam, nabij den Rijn, waar in de vereenigde
vloeden Primels en Giezenbeek vloeien. Zij heeft
thans zeven hondert huizen en zes duizend vijf hondert
inwoonders. De voornaamfte gebouwen zijn,
de domkerk, de in 1700 herbouwde Lutherfche
kerk. Het huis der Malthefer ridders van *t
witte kruis en de kapel der Gereformeerde kerk,
het Bisfchops hof, de domproostdij enz., welke alle
van vierkante fteenen zijn opgemetzeld. —— De
N 4 voor»

ÖSO DE R IJ K S T A D WORMS.'
Voornaame bezigheden der inwoonders zijn, dö
akkerbouw, veehandel en wijnteelt. Een zeker
zoort hier wasfenden wijn, wordt onze Liev*
Vrouwen melk genoemd. De belastingen, waar
in ook hier de Monniken deelen, bedraagen jaarlijks
dertig duizend florijnen. De geheele Magistraat
is Luthers, en beftaat uit vijf en twintig
perfoonen, die verdeelt wordt in den oudiraad
van dertien perfoonen, waar uit men den
burgermeester kiest, en in den jongen raad,
welke diensvolgens uit twaalf perfoonen beftaat.
Worms was van oudsher eene rijksftad, waar in
Veele rijksdagen gehouden zijn, doch die ten
tijde der reformatie, welke hier in 1525 aanving,
waaren wel de merkwaardigfte. In 16F9 hebben
de Franfchen deeze plaats geplundert, en bij
hunne inval in'tDuitfche rijk, in 1793, onderden
Generaal Custine wierd zij door de Franfchen bezet
en gebrandfehat. Het ftadsgebied, 't welk aan
alle zijden door het bisdom Spiers omvangen is,
behalven dat het ten noordwesten aan de Rijnpaltz
grenst, is eene quadraat mijl groot, en hier
onder behoort ook het Rijn-eiland Sponsworth.
Over 't geheel levert het verfchillende
jjoede producten.

H E T B I S D O M SPIER S.
oor
J3 !t
h'gt insgelijks verftrooid langs den Rijn,
•grenzende ten noorden aan de Paltz; ten oosten
aan Wurtenberg, ten zuiden en westen aan Baden.
—— Het land is bergachtig, vol bosch,
echter zeer vruchtbaar in koorn, wijn, kastaniën,
amandelen, hout en beesten. De twee
voornaamfte bosfchen zijn Lush?rt, ten oosten
van de Rijn, en het zogenoemde bijenwoud ten
westen. Behalven de Rijn is de Spierbeek het
voornaamfte water. De bisfchop van dit ftift
heeft gemeenlijk ook nog een ander bisdom.
Het is met de proostdij Weisfenburg omtrent agt
en twintig quadraat mijlen groot. Thans heeft
het zijnen eigenen bisfchop, die tevens een Rijksvorst
is, welke in de geestlijke bank plaats en
ftem heeft, tusfchen de bisfehoppen van Eichftad
en Straatsburg. Het is aangeflagen tegens
18 man te paard en 60 te voet, of maandlijks
456 florijnen. Aan de kamer betaalt het met
Weisfenburg 169 R. 8 kr.
Spiets zelve is de hoofdftad, waar in de domkerk
en 't domkap'ttel, 't laatfte beftaat uit 15
capittulaire en 13 domiciliaire Heeren. De hoog
vorstlijke collegién zijn cle vorstlijke regeering,
liet bisfchoplijk vicariaat, den raad der Geestig
5 lijk-

201 H E T BISDOM SPIER S.
Hjkjhrid, het Hofgericht en de Hofkamer. ,
Men vindt in dit land agt fteden, een vlek, en
ruim negentig d.rpen, welke door twee opperen
agt onder-amptlieden beftierd worden. -.
Va'i deeze ftad laater in het bijzonder.
Bruchful in de landftreek Prnrhein is de eigen-
Jijke rcfulenrieftad van den Bisfchop, en 'r opper-arnptmanfchap.
Zij heeft twee voorlieden
met zoutwerken, is zeer goed gebouwd, en het
hofgebouw is ongemeen fchoon en uitgebreid,
uitmuntende tuinen, fonteinwerken, enz. De
inwoonden, drijven allerlei ftads-handteering, en
leggen zich mede op den landbouw.
Hier is ook de zitplaats van de Bruchfalfehe
ridderorde en eene commanderie der Maliheezers.
In de jaaren 1676 en 89 leed deeze plaats
verfchriklijk door de rampen des oorlogs.
Kis/au, een behoorlik jachthuis.
Langa.brucken, een welbekend dorp met een
mineraale bron.
Uhjlad, een dorp met eene zoutbron.
Roikcnburg, een ftadje met een vervallen bisjfchoplijk
flot.
. Phïipsburg aan den Rijn , een ftad van hondert
dertig huizen en zes hondert inwoonders, zijnde
een rijksvesting, weike in 1734, na eenen dapperen
tegenftant van denCommandant van Wutgenau,
verovert, doch in 1737 terug gegeevenwierd.
Kijnhauzen, een dorp alwaar een veer over
de Rijn ligt.
ÏFag.

DE RIJKSTAD SPIER S. 0.0%
Wagliaufd, een dorp met een huis des bisfchops
in de gedaante van eene hermitage; 'er is ook
een Capucijner klooster en een beroemd Mariabeeld.
Oud Lusheim, een dorp met een Rijn-veer.
Weibflad, eene ftad in Craichgaufen.
Serspach, welke laatfte eenen fterken handel
op de Rijn drijft.
Kimveikr, een ftadje met een ilot, Marienburg
genoemd, zijnde de zetel eens over-amptmanfehaps.
Edeshcim, een markt-vlek.
Waldzee of Walshtim, een dorp aan de Rijn.
De proostdij Weisfenburg, bij de gew?eezene
rijksftad van dien naam, anders Kroon-Weisfenburg,
in den beneden-Elfas, alwaar ook de
andere landen liggen, welke met het rijk in geen
verband ftaan; als het opper-ampt Lauterburg,
Rijnzabern, Jockrim met een flot, en 17 dorpen.
Het ampt Maagdenburg, welks amptman te Artz»
heim woont, met vijf dorpen, en het ampt Dahn
met zeven dorpen.
DE R I J K S T A D SPIERS.
Spiers is gelegen aan de Spierbeek, welke zich
in drie armen deelt, waar van eene door de ftad
vloeit,

304 »E R Ij K S T A ï> S P I E R

HET BISDOM STRAATSBURG.
2C5
J^it bisdom ligt ter wederzijden van den Rijn
in de Elfas, en hoort meerendeels voor al ten
westen van de Rijn aan Frankrijk. Het is opgericht
in de ftad van dien naam, alwaar ook nog
de domkerk en 't domkapittel is, maar toen die
ftad de Lutherfche geloofsbelijdenis aannam, verplaatfte
de bisfchop zijne ftoel naar Zabern in
den Elfas. Hij is nog, wegens zijne tot het
Duitfche rijk behoorende landen, waar van twee
ampt-manichappen ten oosten van den Rijn leggen,
bij den Zwabifchen kreits, Rijksvorst, die
in den rijksraad, in de geestlijke bank tusfchen
die van Spiers en Costans zit, en zedert 1724
op nieuw in de Opper-Rijnfche kreitsdagen. De
oude matriculaar aanflag is 8 man te paard en
30y te voet, of maandlijks 616 florijnen, en aan
de kamer wordt betaald, 58 R. 30 kr. Deszelfs
bezittingen aan deeze zijde van den Rijn, zijn
onder anderen de twee ampt-manfchappen Oberkirch,
in de Ortonau, en Ettenheim inBrisgau,
welkers gronden zeer vruchtbaar zijn. Hier in
zijn gelegen:
Obcrkirch, een ftadje en flot aan de Rcnch,
jeijnde de woonplaats eens Aroptmans.
Op.

SC-5 . H E T B I S D Ó M BASEL.
Oppenau, mede aan dien vloed, in een dal,
wordt ook wél Noppenou genoemd.
Re/ichen, een groot vlek aan den gezegden
vloed.
Schauenburg, een fiot, het ftamhuis der Breisgniu-fcf-e
Graaven van Schauenburg.
Sa sbach, een dorp, ten oosten van het zwarte
woud, en eenige hondert fchreeden ten zuidoosten
; het dorp is de plaats alwaar Turenne
den 27 Julij 1675 het leven verloor.
Ettcnhcim, een ftadje, zijnde de verblijfplaats
eens Amptmans.
H E T BISDOM B A S E L .
Dit grenst ten noorden aan Sandgau, ten oosten
aan Bafel en Solothurn, ten zuiden aan
Bern en Neuchatel, en ten westen aan Bourgondien
en Monpelgard, het is een voornaam hoewel
bergachtig landfehap, dewijl een gedeelte
der Juras hier heen fehiet. De taal der bewooners,
die deels Roomsch, deels Gereformeert
zijn, is de Franfche, of liever het Patoifche.
De Landftaaten beftaan uit de Geestlijkheid,
Ridderfchap, de fteden en de amptmanfehappen.
De Abt van Bellelay is den Voorzitter.
Wanneer 'er eene belasting van 30000 p.
Bafelfche waarde wordt opgelegt, betaalt de
Geest.

H E T BISDOM BAS EL. 207
Geestlijkheid 2675, de Ridderfchap 538 en de
ftad en amptmanfcbappen de rest. De Bisfchop
is Rijksvorst, en zit in de rijksvorstlijke raad in
de geestlijke bank naast den Bisfchop van Bresfe;
zo mede op de Opper Rijnfche kreitsdagen. De
matriculare aanflag is twee man te paard en vijftien
te voet, of maandlijks 48 florijnen; aan de
kamer betaalt het 40 R. 54 kr. en aan de Opper-
Rijnfche kreitskas 500 florijnen 's jaars. Dit
bisdom is in de jaaren 1579, 1655, 1671, 1695
en 1712 met de zeve Katholijke Cantons in verbond
getreden. Het domkapittel beftaat uit agttien
Capittulair en Domicellaarheeren. Hier int
leggen:
Bellelay, eene Premonftratijner monniken-abtdij,
met eene in het water liggende abtdij en
nieuw gebouwd klooster, ook heeft zij een pravat
amptmanfchap en een dorp. De kaas, welke
in deezen omtrek gemaakt wordt, is zeer
fmaaklijk. De proostdij en het collegiaal ftift
Munster in Granfelden, anders Munsterthal, heeft
van ouds her het zelfde burgerrecht als die van
Solothurn. De Birs is de hoofdftroom van dit
vruchtbaar gewest.
Dehperg, in 't Fransch Dcimont, een ftad met
een flot, op een heuvel aan de Sorn, die kort
hier bij in de Birs valt, dezelve heeft flechts
250 inwoonders, benevens 'zedert 15^0'', het
Munsterfche Collegiaalftift, alsmede een Capucijner
en Urfelijner klooster.
Brut?*

3c8 DE VORSTLIJKE ABTDIJ PRUM.
Brundrut, inde landtaal Porentru, eene ftad
in de Elsgau, aan de Halle, met een flot, de
gewoone verblijfplaats eens Bisfchops, heeft
omtrent 500 inwoonders en is neringrijk. De
hier plaatsvindende engtens zijn zeer gewigtig
bij de aantocht van eene armee.
Laujfen, af.n de Birs, heeft veel manufa&uuren
en fabrieken.
Arlesheim, een vlek aan de Bins, onder het
flot Birfel, is de zetel des domcapittels, en bekwam
in 1680 eene nieuwen domkerk.
Dachsfelden, aan de oorfprong der Birs, drijft
vrij veel handel, en heeft veel doorvoer:
Freyberg, {mont de bois") is een hoogen berg,
vaar op geheel geene vruchten en weinig graanen
wasfen, doch hij levert zeer veel vee, waarmede
men handel drijft onder de inwoonders der
voogdijdorpen, gelijk ook met die van het ftadje
en flot Franquemoud, in de heerlijkheid van
dien naam.
DE VORSTLIJKE ABTDIJ PRUM.
X)eeze abtdij ligt in het Ardenner woud tusfchen
Trier en het Hertogdom Luxemburg. Hec
klooster Prum ligt aan den vloed van dien naam.
De tegenswoordige Aartsbisfchop van Trier is
des*

DE RIJKSPROOSTDIJ OBENHEIM. 309
deszelfs Administrateur. De matrieujare aanflag
is een man te paard en dertien te voet; zij betaalt
.aan de kamer elf R. 5 kr., voorn betaalt
Eij jaarlijks aan het Aartsbisdom 1573
• Q
>»E RIJKSPROOSTDIJ OBENHEIM
OF HET
ADEL IJ K RIDDERSTIFT BRUCHSAL»
X •'it heeft zijn zetel in de ftad Spiers, zitting
•en ftem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen, on«.
der de Rijksprelaaten, en volgt in de r ;
nbank
op den Abt van Keizersheim De marriculare
aanflag is een man te paard en zeven te voet,
of maandlijks 40 florijnen. Aan de kamer -betaalt
zij 81 R. i 4i kr. De bezittingen der.
Proostdij beftaan deels uit omniddelijke rijks»
goederen, en daaronder Odenheim, een dorp
in Craichgau, of eigentlik in Preurheim, alwaar
het ftift is opgericht en de Amptman
woont, deels uit aangekogte goederen, als
Rhorbach, Landshaufen, twee dorpen in den
Elfas, nabij Eppingen,
O J>E

DE HEERLIJKHEID HANA
D.eze ligt gedeeltelijk in
telijk in Zwaben aan deeze
behoort den Landgraaf var
't Is een vruchtbaar oord ir
en boomvruchten, vee en
echter dikwerf veel te lijder
mingen des Rijns. De Land|
aan den Opper-Rijnfchen k
en aan de kanier 14 R. 38$ 1
hoorende deel beftaat in d
Lichtenau, Lemberg en Vi:
er alleen van
Lichtenau, dat zeer nering
Pirma/èns, de hoofdplaats,
gebiedt, was voor ruim d(
dorp, doch thans de gewoon
der regeerenden Landgraaver
ftad. Zij is volkrfk, hebbe
inwoonders. Het exercitieh
gebouwen bezienswaardig; i
en 70 breed zonder zuilen.
Wilflad aan de Kinzig, ee
met een oud flot.

DE VRIJE RIJKSSTAD WETZLAR.
211
J^^^etzïar ligt aan eenen berg, die aan de eène
zijde door de rivier Lahn, aan de andere de
Dill befproeid wordt, in een onvruchtbaaren en
in 't algemeen bergachtigen oord; heeft onregelmatige
ftraaten, en meest al flechte huizen,
welkers getal men op 700 en de inwoonders op.
6000 begroot zonder vreemdelingen, en die tot
het rijks-kamergericht behooren, te rekenen. —
Tot de voornaamfte gebouwen behoort, de
groote met 28 altaaren verfierde domkerk, welke
gemeenfchaplijk door de Lutheraanen en
Roomschgezinden gebruikt wordt. Zo ook het
ftadshuis, alwaar zich het kamergericht voor 't
eerst bij een verzamelde, na dat de Franfchen
Spiers in 1691 afgebrand hadden. De Landgraaf
van Hesfen-Darmftad is derzelver Schutsheer;
zij is de dertiende onder de Rijkfteden
der Rijnbank, en heeft ook ftem en zitting in
de Opper-Rijnfche kreitsdagen. De matriculare
aanflag is 32 florijnen, en de lasten voor de
kamer zijn 'er niet in gebruik. De ingezetenen
leven voornaamliik van vreemden, en het kamergericht;
echter maakt men hier goede
lederen handfchoenen.
O i DE.

212
DE VRIJE RIJKSSTAD FRIEDBTJRG.
Deeze ligt aan de Usbacli en aan het gebergte,
in de Wettezau, in een zeer vruchtbaar oord.
De ingezetenen, die Luthersch zijn, hebben, behalven
van hunne landbouw en handwerken,
een goed beftaan door den doorvaart. Zij is de
twaalfde in rang in de bank der Rijnkreits, en
heeft ook zitting en ftem in de Opper-Rijnfche
kreitsdagen. Derzelver aanflag bedraagt 24 florijnen
, en bij de kamer 29 R. 29 kr. Het
Ridderftift St. Alban tot Maints eh de abtdijen
Arnsburg en Ilbenftad hebben hier hunne hoven.
Ao. 1762 viel in den omtrek van deeze ftad
een gevecht voor tusfchen de Franfchen en de
Geallieerden, ten voordeele der cerften.
JD E

D B
KEIZERLIJKE VRIJE RIJKSSTAD
313
F R A N K F O R T A A N DE MAIN.
x 1
ranlfort is niet alleen de gewoonlijke kiesen
krooningsftad, maar ook eene der fchoonfte,
grootfte en voornaamfte handelplaatfen in Duitschland.
Zij is met vestingen omringd, heeft eene
aangenaame ligging, omtrent drie duizend huizen,
en, met influiting der Jooden, veertig
duizend inwoonders. Zedert 1761 wordt zij
's nachts door meer dan zes hondert lantaarns
verlicht, en in derzei ver omtrek zijn fchoone
tuinen en lusthuizen. De Rijnbrug is bijna 480
fchreden lang, en heeft veertien gewelfde boogen.
Zij houdt zeven compagnien foldaaten
voor haar krijgscontingent op de been, en drie
ter bezetting, benevens een artillerij compagnie,
te zaamen elf hondert man uitmaakende, en het
tuighuis alhier is vorstlijk. Onder de openbaare
plaatzen munten de Romerberg, Lieve Vrouweberg
en paardemarkt uit. De laatfte is de groot-
0
3 ÜQ

£14 I>E VRIJE R I J K S T A D
fte en met geboomte beplant. In de Joodenftraat
zijn 195 huizen. Behalven de St. Bartlomeus
of Domkerk, in wier donkere Kapel de
Roomfche Koningen worden bijgezet, hebben
de Maltheezer Ridders hier een hof, klooster
en kerk; de Roomschgezinden twee collegiaal
kerken, vier kloosters en twee kleine kapellen.
De Lutherfchen hebben vijf kerken. De Gereformeerden
hebben hier ook zedert eenigen tijd
vrije Godsdienstoeffening. Onder de merkwaardigfte
gebouwen behooren het voorfte gedeelte
van het ftadhuis, dat in een anticque fmaak is,
maar het agterfte is vernieuwd. Dit deel
des Romers, [zo wordt dit huis genoemd] is
van onderen met gallerijen gebouwd, waar in de
galanterijwinkeliers in den mistijd hunne kraamen
houden, boven deeze gewelfde gangen is de
zaal, waar in de Keizer, na de kroning, ter
maaltijd onthaald wordt. De goudene bulle
van Keizer Karei den IV. word alhier bewaard.
Ook is hier eene beurs en verfcheidene groote
paleizen, die de ftad ten fieraad ftrekken. Tweemaal
's jaars houdt men hier eene beroemde misfe.
Zommige fteden, diftricten en perfoonen
zijn van veeie tollen in Frankfort bevrijd, en
geeven flechts eenen kleine belasting. Zommige
dier tolvrije fteden hebben bij die gelegenheid
verfcheidene zeldzaame gebruiken. De ftad
Worms, de oude ftad Bamberg en Neurenberg
namentlijk vernieuwen jaarlijks haare tolvrijheid
op

FRANKFORT AAN DE M AI N. 315
op een bepaalden dag. Ten dien einde verfchijnen
eenige Gedeputeerden uit deezer ftads Raaden,
op eene plechtige wijze, in bijzondere
kleedij, en met voorafgaand muzijk op het ftad*
huis. Hier worden zij van eenige Overigheden
ftatig ontvangen, en wegens de gewoone gefchenken
met de tolvrijheid voor het volgend jaar
verleend. De gefchenken beftaan uit een
met peper opgevulde houten heker, een oude
Keurmaintfche zilveren munt, en een fierlijk
gemaakt fcep ertje. Daar te b^ven geeft Worms
nog een witten hoed met twee goudguldens, doch
met beding dat de hoed tegens een goudgulden
weder kan uitgelost worden. De Frankfurter
burgers genieten ook eenige tolvrijheden in die
plaatzen, en bij zulke perlonnen, welke bij hun
tolvrii zijn. De bloei der misfe wordt zeer door
de ligging der ftad bevordert. Hier worden
de waaren uit Opper-Duitschland, Italiën en
Frankrijk, verkogt en verzonden. De kooplieden
uit het noordlijk Duitschland, zo wel als
de noordlijke Europeaanen in het algemeen, koopen
hier hunne manufa&uuren, voornamentlijk
Franfche en Zwitzerfche galanterien en zijde
ftoffen, en verzenden die weder. Aan den anderen
kant zenden de Nederlanders veele waaren
van zijde, en wol, boomwol, kanten, lijnwaad,
Chineelche en andere Oostindifche waaren herwaard;
vooral alle mooglijke bouwftoflen, fpecen'jen,
tin, blik, koper, enz. Daar te boven
O 4 le-

i , E VRIJE R IJ K S T A rv
levert de omtrek ven Franfcfort veele articuïe»
cm misfe te bevoordeelen, waaronder de wijnen
een voornaam product zijn. 't Is hier zelf
de hoofdilapelplaats in dat artieul, dat van hier
menigvuldig zoo langs den Rijn naar Holland, als
te lande door geheel Duitschland verzonden
wordt. Men veilt hier op de misfe ook aanmerklijke
quantiteiten hennip, veel wijnrteen, potasch,
vreemde, zo als Itajjaanfche en ook Duitfche
wolle, gedroogde pruimen, koper, enz.
Ook verdient de boekhandel hier onze opmerking.
Meer dan veertien voornaame boekhandelingen
vindt men hier, waar van de Leezer nader
bericht kan bekomen in de Nederlandfche Letterbode,
enz. De Roskammers maaken hier ook
geen gering figuur, doch deeze handel wordt
bijzonder onder de Jooden gedreeven, die van
hier fterke leverantien aan Frankrijk pleegen te
doen. De Frankfortfche misfe doet de ftad beftendig
neringrijk zijn, waartoe echter de Main
en de Rijn niet weinig toebrengen. Alle waaren,
welke uit Holland, het noordlijk Duitschland
naar de Elfas, Frankenland, Zwaaben, Beijeren
en Zwitzerland, of zelfs naar Frankrijk verzonden
worden, pasfeeren in vredenstijd over deeze ftad.
Zo is het ook in het omgekeerde geval. Ter
bevordering des handels te water heeft men
marktfeheepen aangelegt, op Maintz, OfTenbach
en Hanau, die dagelijks vice verfa vaaren.
In en om Frankfort zijn eenige zeer goede
zijde

FRANKFORT AAN DE MAIN. 317
zijde en andere fabrieken , waar in onder anderen
lïamoifes, zijde kousfen, handfchoonen en fluweelen
lint gemaakt wordt. Verfcheidene boomwollen-fabrieken
vormen veelerlei foort van kanten
en katoenen waaren, enz. In elf tabaksfabrieken
wordt uit de hier en in Hanau wasfende
tabak veel rook- en fnuiftabak gefabriceert. De
fabrieken in goud en zilver, Haal, ijzer en lood,
zo ook de twee fabrieken van gewast linnen,
ftijffel, poeier, en het bekende boekdrukkers
zwart, zijn hier gansch niet onaanzienlijk.
Ook maakt men hier vrij goede driakcl.
De Magistraat alhier beftaat uit 43 perfoonen,
namentlijk een Schout, 14 Scheepens of Raadshecrcn
der eerfte bank, 14 der tweede en 14 der
derde bank , waaronder handwerkslieden uit onderfcheidene
gildens. De andere leden des Raads
zijn uit patrice familien of nakomelingen van het
oud adeh'jk gedacht van 'toud Limburgfche huis,
en andere adelijke en met eenen gradus voorziene
Rechtsgeleerden, ook eenige aanzienlijke
Kooplieden, welke nakomelingen van bet oud
adelijk huis Vrouwenftein of Brannfelts zijn. Uit
de eerfte bank wordt jaarlijks eenen oudften, uit
den tweeden eenen jongften Burgemeester verkoozen.
Keizer Karei de VII. heeft den Schout,
de zeven oudfte Scheepens, en den eerften Sijn.
dicus tot den beftendigen Keizerlijken Raad verheven.
In gewigtige zaaken wordt de toeftemming
der burgerlijke keurlingen vereischt, zijnde
O 5 51

2l8 DE VRIJE RIJKSTAD
51 perfoonen, meest aanzienlijke kooplieden, die
een eigen Diredeur hebben, en maandlijks eens
vergaderen. Het Coliegie van negen onderzoekt
de ontvangst en uitgaaf. De Magistraat, en dus
ook de ftads bedienden zijn Luthersch, hoe wel
ook Roomschgezinden en Gereformeerden zedert
15 Nov. 1787, en zelf de Joden hier vri ;
e GodsdienstoefFening
hebben. Het Confiftorie heiraat
uit twee Scheepens, den oudften van het ministerie,
twee Senatoren, uit de tweede bank, de
twee oudfte Leeraars en twee Rechtsgeleerden.
In Frankfort beftaat ook nog het bij Pritius opgerichte
en bij Munden tot ftand gebragte Seminarium
Theo/ogicum, en 't Lutherfche Giimnafium
met 6 klasfen, en zeven Leeraars is zeer
wel ingericht. Daar toe behoort de groote ftadsbibliotheek,
en de fchoone verzaameling van
munten. Het arm en weeshuis, met eene kerk,
zijn goede inftellingen. Ook vindt men hier een
tuchthuis, een dolhuis, een lazaret voor de bezetting,
en een hospitaal van den Heiligt n Geest,
voor vreemde zieken, zonder onderfcheid van
Godsdienst. Dit laatfte is het rijkfte gerticht der
ftad. In den jaare 1766 heeft ook de Freule
Justina Catharina Stephane von Cronftelt voor
het vrouwelijk gedacht uit het adelijk huis oud
Limburg, een godshuis, geftieht voor twaalf
perfoonen, 't welke Keizer Jofeph II. in 1767
bevestigde, en in zijn befeberming nam, waar
te boven hij het met een genadeteken vereerde.
Dit

FRANKFORT AAN DE MAIN. 310,
Dit beftond in een eirond fchild, met eene ade>
lijke kroon, welke op de eene zijde een verguld
kruis vertoonde op een blaauw veld,
met het bijfchrift: In hoe figno falus, en aan de
andere zijde op een zwart veld de goude letteren:
Jugufiisftmus Jofephus II. Rid. fundationi
Aonftcttiancz dedit 1767. Het zelve wordt op de
linker borst, aan een wit met roode banden
doorweeven lint gedraagen. De Sengenborgifche
ftichting, ter bevordering der Artzenijkunde,
en armbezorging in 1763 opgericht, heeft behalven
het onderhoud des verarmden. burgers»
eenen botanifchen tuin, eene Anatomiekamer, en
Chemisch laboratorium, eene bibliotheek, en
een mineraal en metaal kabinet.
De ftad was altoos onmidlijk afhanglijk van
den Keizer en het Rijk. Zij heeft de zesde
plaats in de bank der Rijksftanden in den Rijnkreits.
Haare matriculare aanflag bedraagt 500
florijnen, en aan de kamer betaalt zij 616 R.
B.6% kr., welke fterke belasting uit haaren handel
fpruit. Men berekent de ftads inkomften op
600,000 florijnen.
Custine, de medgezel van Dumourier, maar
min gelukkig bij den uitkomst, veroverde deeze
ftad den 6 O&ober 1793, en brandfehatte haar
voor twee millioen, waar van een onmiddelijk
moest betaald worden. Daar en boven eischte
hij niet alleen het gefchut, maar wilde ook
Frank-

220 H E T V O R S T E N D O M
Frankfort de Franfche vrijheid doen genieten,
dan, hier in fcheenen zij geenen finaak te yin-
,den. Dit is alles wat wij dien aangaande meenen
te moeten zeggen.
HET MALTIIESER MEESTERDOM
OF HET
VORSTENDOM HEITERSHEIM.
Dit grenst aan Bresgau, heeft verfcheidene goede
producten der natuur, en deszelfs Grootprior of
Grootmeester der Johanniter of Malthefer orde
in Duitschland, is zinds den tijd van Karei V.
een Rijksvorst, die zo wel in den Rijksvorstlijken
raad in de geestlijke bank, als op de Opper-
Rijnfche kreitsdagen zitting en ftem heeft. Het
levert tien man te paard en tagtig te voet, of
maandlijks 240 florijnen, doch zedert 1769 is
dit merklijk vermindert, aan de kamer betaak
het 45 R. 4oi kr. Onder deszelfs bezittingen
behooren:
Heitersheim, een markr-vlek, dat zedert de
zestiende eeuw de zetel des Groot Priors is,
en

H X I T E R S H E I M . 221
en die des vorstlijken Maltheezer Grootmeesters,
welke een Landvoogd > Kanzeüer en verfcheidene
Raaden heefr.
De Malthefer Ridders hebben hunne broederfchap
door bijna geheel Europa. Het opperhoofd
wordt den Grootmeester genoemd, die
eigenlijk zijn zetel houdt op het Eiland
Maltha, 't welk Keizer Karei V. aan die orde
fchonk. De ganfche orde wordt in negen deelen
gefplist, over elk van welk een groot Prior'
gefield is, en deeze heeft zijne refidentie in Heitersheim,
liggende in Oostenrijksch Bresgau,
tusfchen de Rijn en Donau. De tegenswoordige
Groot Prior is Frans ChristofFel Sebastiaan, Vrijheer
van Reiching, een Rijksvorst, bij Oostenrijk
zo wegens zijn refidentieplaats, als zijne
andere in Bresgau gelegen goederen als eene'
der Landflanden aangemerkt.
Naar de ligging behoort Heitersheim tot de
Zwabifche kreits, maar naar de krijgsverdeeling
wordt het tot de Opper-Rijnfche kreits ge-
Tekent. In het rechtsgebied der Grootpriors in
Duitschland vindt men Prioraten , Meesterfchappen,
Balluaadjes, zo wel in Duitschland zelve,
als in Hongarijen, Bohemen en Denemarken. —
Zij, die zulk een Prioraat of Balluaadje bellieren,
heeten Priors. Een zodanige is onder anderen
te Zonnenburg in de Mark Brandenburg
onder het Brandenburgfche bellier.
IN

223 HET G R A A F S C H A P
IN H E T M I D D E N
DER
O P P E R - R I J N S C H E K R E I T S
L I G G E N :
H E T G R A A F S C H A P
H A N A U M U T Z E N B E R G .
Dit Graaffchap, 't welk op twee en twintig
quadraat mijlen gerekent wordt, legt in de Wetterau,
en onder andere Rijkftaaten zeer verftrooid,
weshalven wij de grenzen maar van de
hoofddeeleu zullen opnoemen. Ten noorden
paalt het aan Burgfriedberg, IJzeburg, Maintz,
Reinck en Fulda, ten oosten aan Rienek, ten
zuiden aan Keur-Maintz; het heeft 90,000 inwoonders,
meest Gereformeerden. De hoofdrivieren
zijn de Mayn, de Rinzig, welke aan de
grenzen van Fulda ontfpringt, en bij Hanau in
den Mayn valt, en de Jasfa, welke Perlmufcheln
met zich voert. Het land is vruchtbaar en legert
hout, graan, wijn, vlas, tabak en ooft in
me-

M U T Z E N B E R G . 223
menigte; de Hanaufche tabak is onder anderen
in Duitschland zeer gewild; de bijenteelt en
zijdewormkweekerij, visfcherij en veefokkerij
wordt bier veel gedreeven. Ook vindt men bier
ijzer, lood, koper, kobold, zilver, porceleinaarde
en zout. De Landgraaf van Hesfen-Kasfel
is de Landsheer, en heeft uit dien hoofde zitting
en ftem in het Wetteraufche Rijksgraaven
Collegie; doch zedert 1741 ftaat het in geen
verbindtenis noch met deezen noch met den Opper-Rijnfchen
kreits. 't Is aangeflagen tegens
ƒ230, en bij de kamer tegens 160 R. 25* kr.
Dit Graaffchap, dat jaarlijks 250,000 florijnen
inkomften oplevert, na aftrek der onkosten, en
waar toe de zoutwerken alleen 100,000 florijnen
betaalen, is in amptmanfchappen verdeeld, en
bevat vier fteden, vijftien vlekken, zeven en
zestig dorpen, en twintig bijzondere hoven. —
Wij noemen de volgende plaatfen.
Hanatt, in eene uitgeftrckte vlakte, is de hoofdftad
des Graaffehaps, bloeiend, volkrijk en zeer
aangenaam gelegen. Dezelve heeft 1200 huizen,
drie weeshuizen en 12000 inwoonders, zijnde de
grootfte helft Lutersch. De oude ftad was voormaals
geheel verfterkt, zedert zijn de de vestingen
afgebroken, en gedeeltelijk met alleeën beplant,
doch in 1792 weder herftelt. Aan het
eind der ftad ligt het Refidentieflot, met een
bosch en lusthof. JNaast hei flot is de Joodenftraat,
welke des nachts en op zon- en feestdagen

224 H E T G R A A F S C H A P
gen gefloten wordt. De nieuwftad ligt nader
aan den Mayn, van waar ten gemak des handels
een diep kanaal tot aan de ftads gragt gegraavcn
is. Zij is grooter dan de oude ftad, en heeft
geregelde en breed e ftraaten. Voornamen lijk is
de marktplaats een fieraad der ftad, waar op het
prachtig Raadhuis ftaat. Ageer de markt is het
kerkplein, met drie reien lindeboomen beplant,
en in deszelfs midden de kerk, welke van binnen
door eene muur in twee ongelijke deelen
gedeelt, en waar van 't grootfte deel bij de
Waaien, en 't ander bij de Nederlanders gebruikt
wordt. Hanau is het voornaamfte hout-lager aan
den Mayn; bouw- en brandhout koomt fchier
daaglijks den Mayn af herwaard. Hier zijn veel
goud- en zilverfmeeden, hoedemaakers, wolen
leerbereiderijen, knoopenmakerijen, enz. Zo
ook tabaksfabrieken, fpeelkaarten, lederen handfchoenen,
en zijde manufa&uuren. De hier gemaakt
wordende galanterijën worden, uithoofde
van haaren fmaak en netheid, met die van Londen
en Parijs gelijk gefteld. Zedert 1771 richtte
men hier een tekenfchool op. Daaglijks gaan
van hier eenige marktfehepen naar Frankfort aan
den Mayn. Volgens een oud gebruik wordt hier
jaarlijks in de oude ftad de zogenoemde Martins
wijn onder de burgers uitgedeeld. Een der
voorige Landsbeeren, Reinhard II., fchonk de
burgerij van Hanau, wegens haare trouw, verfcheidene
belooningen, en wilde dat die der
oude

M U T Z E N B - E R O. SSJ
oude ftad, Cde nieuwe nog niet ih wezen zijnde)
jaarlijks ten eeuwigen dage, een beker wijn op
martini-dag, uit de landsheerfchaplijke kelder
zoude worden toegedeeld. In 1757 wierd de
ftad door de Franfchen ingenomen en eerst in
1763 ontruimd.
Philipsrust is een fchoon lustflot, met zijne tuinen
aan den Mayn, nabij het dorp Resfelftad in
het ampt Bucherthal. Een fchoone laan leidt
van hier naar de Faifanterie, welke ruim een
uur in den omtrek heeft, en met een hoogen muur
omgeven is. In deszelfs nabijheid is eene zeer
goede gezondheids-bron, Wilhelmsbad genaamd,
zijnde een halfuur van Hanau, in een
aangenaam oord, zedert 1777 met zeer fchoone
gebouwen, wandelwegen, tuinen, kanaalen,enz.
verfierd. Zij beftaat uit vijf bronnen, die in't
jaar 1709 ontdekt wierden.
Dornighetm is een vlek aan den Mayn, zo als
Hochftad, met een Gereformeerde en Lutherfche
kerk. —— In den omtrek wast goede wijn.
Windecken, een ftadje met een burgt aan den
Nidder, met eene Gereformeerde en eene Lutherfche
kerk. Ostheim, Eeichen, Neder- of
Groot-Dorfelden en Mark-Köbel zijn groote
vlekken, die veel nering en vrijheden hebben.
Bokkcnheim, een groot levendig dorp, met
twee Gereformeerde kerken, alwaar de Gereformeerde
gemeente van Frankfort haren godsdienst
pleegt.
P

316 • H S T « H A A P l C H A f
Bergen is het hoofdvlek van het ampt Bomheimerberg,
ligt op eene hoogte, heeft eene
Gereformeerde en eene Lutherfche kerk. De
plaats is neringrijk. In 1759 wierdt hier bloedig
gevogten tusfchen de Hanoveranen metderzelver
bondgenooten tegens de Franfchen. In dit
oord wast zeer goede wijn en fmaaklijk ooft, gelijk
ook in het dorp Bisfchopsheim of Bisheim.
Kodheim, aan den voet des veldbergs, en
llolzhauzen, zijn twee zeer aanzienlijke vlekken;
in het laatfte heeft ijder der drie Godsdiensten
eene kerk, en beide hooren tot het ampt van
dien naam.
Nauheim, een groot wel gebouwd vlek, in
het ampt Dornheim, aan den Johannisberg, met
een merkwaardig Zoutwerk van den Landsheer,
't welk jaarlijks over de 30,000 agttendeelen
zout, en dus wel ioo,oco florijnen inkomften
levert. In 179a hebben de troepen onder Cus-
tine hier eenige verwoesting aangericht.
Het zout van deeze plaats wordt wegens deszelfs
kragtigheid alom gepreezen.
Dornheim, aan de Wetter, is een groot vlek
met een burg, de zetel des Amptmans, en heeft
een Lutherfche en een Gereformeerde kerk.
Ortcnberg, een ftad en ampt aan den Nidder,
met een hergflot. In deeze ftad is het gebruik,
dat zo iemand, geduurende de Johannis-markt,
aan een ander een flag geeft, hij een aam jongenswijn
ter boete geeven moet;deeze wijn wordt
de-

U U T Z E N B E R . G . fl2-»
de jongens, (van waar de naam koomt) opentli,k
op de markt ten prooi gegeven.
Bleichenbach is een groot dorp, een uur van
Ortenberg; hier .moeten de Jooden alle jaaren op
den Pinxterdag, voor de vrijheid om hun vee, op
de daar zogenoemde Pinxterweide, te drijven,
de jeugd van het dorp een aam bier en eenigen
brandewijn ichenken.
Schwalheïm is een dorp aan den Wetter, in het
ampt Dornheim, en beroemd wegens zijne gezondheids-bronnen.
Op den tweeden Pinxterdag komen 's namhidags,
na den godsdienst, een aantal jongelingen
van Rappolthauze, te paarde, die met allerlei
linten in de maanen en Haart gefierd zijn, naar
Rudigheim in het oude klooster, en heffen daar
10 kreutzers Wolfsgeld. Van daar rijden zij na
een ander nabij gelegen dorp Opper-Isfingheim,
met het zelfde oogmerk. Ten gelijken tijde
rijden 'er weder andere met het eigen doel van
Rudigheim naar Rappoltshausfen, Opper-Isfingheim
en andere dorpen, Zo komen ook weder
van andere dorpen eenige jongelingen te
paard, voor zonnen opgang, naar Rudigheim om
10 kreutzers Wolfsgeld. Deeze mogen met hun»
ne paarden in den klooster-tuin rijden tot voor het
venglter, en roepen: Ons Wolfsgeld! zonder wijders.
Maar geene moeten aan de poort afftijgen,
en te voet tot aan het vengfter gaan, daar aan
kloppen en dan zeggen: Hier zijn de Pinxter-
P a kntsh.

aa& B E T G R A A F S C H A P
knechten, zij haaien hun pinxterrccht. —— Op
de vraag : Waar yan P antwoorden zij: Wegens den
Wolf.
Steinau, een ftadje met een flot en ampt aan
de Kinzigvloed, met een Gereformeerde en Luterfche
kerk ;hetzelve heeft veele pottebakkerijen.
Schlüchtern, een open ftadje en ampt aan den
genoemden vloed, met een Gereformeerd gijmnafium.
Bieber, een vlek aan de Bieberbeek, met een
Gereformeerde en Lutherfche kerk, heeft hondert
negentig huizen en vijftien hondert inwoon*ders.
Hier is een flot in het ampt Bibergrond;
ook is 'er een aanmerklijk bergwerk, 't welk
jaarlijks veel zilver, koper, lood en kobold op•
levert.
. Oud Hasflau, een vlek aan de Kinzig, alsmede
Bobenhauzen* aan den Sernfprong,een ftadje en
burgt; bijzondere ampten voeren hunne naamen
naar deeze plaatzen.
Selnhauzen, aan de Kinzig, een ftad aan eene
hoogte, in eenen vruchtbaarenoord, en heeft goeden
wijn
Hanau bezit ook nog eenige ftreeken met anderen
gemeen, als :
Munzenberg* een ftad met een vervallen flot
aan de Wetter.
Treysmunzenberg en Heuchelheim, twee dorpen.
Asfenhcim, een ftad en flot aan de Nidda, die
hier de Wetter ontvangt.
Bib-

IJ Z E N B U R G. 33£
Bibbei, een vlek aan de Nidda, waarover alhier
een fteenen brug ligt, die door Frankfort
moet onderhouden worden.
Praimheim, een groot vlek aan geene zijde
der Nidda.
Rieneck, een ftad en flot aan de Spesfart.
Burggraayenrode, een dorp nabij Ilbenftad.
HET GRAAFSCHAP IJZENBURG,
OF OP PER-IJZEN BURG.
X)ft legt in de Wetterau, westwaard van Fufda,
ten zuiden beneden Mayntz, en is tusfchen
eenen Vorst en eenige Graaven verdeeld. Hét
heeft vruchtbaare akkers en weiden, goede wijngaarden,
fchoone bosfchen en vischrijke wateren.
Het bevat vijftien quadraat mijlen en vijf
en dertig duizend meest Gereformeerde inwoonders.
De vier linië'n van IJzenburg-Birftein,
IJzenburg-Budingen , IJzenburg-Wachtersbach
en IJzenburg-Weerholtz leveren twee compagniën
te voet v^por krijgs-contingent. De volgende
plaatzen oordeelen wij te moeten aannaaien.»
Èirfiein, een flot aan eene hoogte, met een
daar beneden liggend dorp, in het gerecht van
Reichenbach. IJzenburg-Birftein levert zeer
goed ijzerertz en fteenen. De hoofdplaats
van het ganfche Graaffchap is
P 3 *»*

S3

K O N r S T G - S T E l N . agt"
gebergte zich uitftrekt, ook zijn hier meer voornaame
gebergten. De grond is meerendeels zandig,
echter vruchtbaar, en men vindt 'er goed
rundvee, fchaapen, gewas, vlas, hooi, fruit,
tuinvruchten, wijn, houtgewas en wild. —r-
De Nidda is de hoofdftroom.
Het Graaffchap is verdeeld tusfchen den Keurvorst
van Mayntz en de Vorsten en Graaven van
Stolberg. Mayntz betaalt tagtig florijnen, er»
Stolburg twintig in den Rijks matricularen aanflag.
Beide Landsheercn hebben zitting en ftem in de
Opper-Püjnfche kreitsdagen, en op de kreitsdagen
van het Wetteraufche Graaven collegie. ——
In het aandeel van Mayntz vindt men:
Köningftein, een open ftadje met een vast bergfiot,
op eene hooge rots, is de hoofdplaats.
In 179a bemagtigden de Franfchen deeze ftad en
het flot, onder Custine, doch de vereenigde
Pruisfche en Hesfche armee hebben hetzelve
weder verovert, na het plat gefchoten en verbrand
te hebben, echter niet dan na een jaar
poogens, en den kloekmoedjgften tegenftand. .
Opper-Urfel, eene kleine ftad, in welker na*
buurfchap de Pruisfchen en Hesfchen den 2den
December 179a eene bloedige overwinning op
de Franfchen behaalden.
Ortenbcrg* Hanau-Munzenberg en Scdem aan
't vogelgebergte behooren, benevens het refidentie-flot,
tot het Stolbergfche aandeel,
P 4

«33 H E T G R A A F S C H A P
HET GRAAFSCHAP S0EMS.
Ï^Jier in wordt geen keten van bergen gevonden,
maar wel enkelde gebergten, welke veel
ijzer, marmer en andere mineraalen opleveren.
De wurmen der ftroomen zijn: de Lahn,Wetter*
Nidda en Horlof. De Vorsten van Solms behooren
tot het Wetteraufche Graaven-collegie, bij
het welk zij, zo wel als bij de Opper-Rijnfche
kreitsdagen vier (temmen hebben. De onderling
bij hun verdeelde matriculare aanflag bedraagt
twee hondert vijftig florijnen. De Saxifche Graaven
van Solms zijn van het gewoon Sinjeuriaat
deezes huizes uitgefloten. De liniën Braunfefs
en Hohen-Solms zijn Gereformeerd, de Sounin-
Waldifche gedeeltelijk Roomsch, en alle de
overigen Luthersch.
Het Graaffchap Solms ligt verftrooid in de
Wetterau-, aan de Lahnvloed, in 't westen van
Opper-Horzen, en is onder vier Heeren verdeeld A
van welke de Vorst van Solms-Braunsfeld een is,
het overige behoort aan de linie van Solmhohen-
Solms, Solms-Laubach, en Solms-Rodelheim.
Men vindt in het Vorstlijk aandeel dé refidentie»
ftad:
Braunfeh, op eenen hoogen en vruchtbaaren
berg, met eene kerk, welke mede gebruikt wordt.
bij

9 Ö t M S. a33
J
6ij die van het omliggend dal, en het ftadje St.
George. De ftad en het flot ontvangen hun water
door eene aan den berg opgerichte water,
machiene.
Leun of Lein, een zeer oud ftadje aan de Lahn,
dat, na den zwaaren brand in 1752, gedeeltelijk
weder regelmatig is opgebouwd.
Schwalbach of kleinSdiwalbach is een dorp met
een gezondheidsbron.
Greifenflein, een ftadje met een vervallen, hoewel
eertijds zeer vast flot.
Arnsburg aan de Wetter, is een rijke Bernardiner
monniken-abtdij, welke dertig duizend
florijnen inkoraften heeft.
Hohen-Solms is het oud Gottisch refidentieflot
der Graaven Solms-Hohen-Solms, aan welks
voet een ftadje, in't Dal genaamd, ligt.
Laubach, een ftad met het Graaflijk Solms-
Laubachfche refidentieflot. In deszelfs nabijheid
ontfpringt de Wetter. Ook graaft men in deezen
omtrek zegel-aarde,
Rodelheim, een groot vlek aan de Nidda, met
het Graaflijk refidentieflot der linie Solms-Rodelheim.
Voor 't overige behoort de voormalige heerlijkheid
Munzenberg aan de gezamentlijke liniën
van het huis der Graaven van Solms,
P 5 DE

334 N A S S A V-
DE VORSTLIJKE NASSAUSCHE
LANDEN.
Deeze landen liggen zeer verftrooid, en het
Vorstlijk huis heeft in de Opper-Rijnfche kreits»
dagen vijf Memmen, namentlijk: wegens Weilburg,
Ulingen en Idftein, welke de regeerende
Vorst van Nasfau-Saarbruk-Ufingen voert, en
wegens Saarbruk en Ottweiler, welke de regeerende
Vorst van Nasfau-Saarbruk-Saarbruk uitbrengt.
Ten aanzien van de Rijks- en Kreitslasten
betaalt Nasfau-Weilburg 43 florijnen,
40 kreutzers. Saarbruk-Ufingen 30 flor. 31} kr.
wegens Idftein 8a flor. 40 kr., dus geheel 103
flor. 33J kr. Saarbruk-Saarbruk wegens Saarbruk
34 flor. 33| kr., wegens Ottweiler 37 flor.
38* kr., alzo geheel 61 flor. 6* kr. De twee
Nasfaufche ftammen, welke zedert eene eeuw
verdeeld waren, zijn zedert 1783 weder door
een verdrag vereenigt, 't welk de regeerende
Nasfau-Weilburgfche Prefident tusfchen Nasfau-
Oranje en Nasfau-Saarbruk tot ftand heeft gebragt.
Indien de zeven Nasfaufche Vorftendommen
eens weder geheel vereenigd waren, zouden
zij een en een half millioen inkomften geeven. —
Men verdeelt dezelve best op de volgende wijs.
I. Dj£

I. DE NASSAU-SAARBRUK—WEILBURGSCHÉ
OF NASSAU-WEILBURGSCHE LANDEN,
Deeze liggen verftrooid, zijn middelmatig
vruchtbaar in koorn, vlas, hooi, fruit en tuingewasfen,
als ook eenige wijn, veel hout, zilver,
koper, en andere mineralen, zo ook vee,
wild en visfchen. Zij brengen jaarlijks meer dan
160,000 R. op, en beftaan in de ambten aart
weerzijden van den Rijn.
Tot de ambten aan deeze zijde des Rijns be*
hooren.
A. Het Graaffchap Nasfau-Weilburg, zijnde
rijk in zilver-, koper- en ijzergebergten.
De voornaamfte plaatfen zijn:
Wtilburg, op eenen taamlijk hoogen berg,
welke door de Lahn geheel omftroomd wordt,
en over welke rivier alhier een fteene brug ligt.
Het Vorstlijk refidentieflot heeft een zeer aangenaamen
tuin, met fraaie beelden, gallerijen,
fonteinen, enz. Op de markttooren is een groote
koperen ketel, waarin het water, uit vergelegen
oorden, door middel van veele buizen over
Lahn verzameld, en van daar in de water-werken
van den tuin geleid wordt. Niet verre van de ftad
maakt men veel zwartzel, zomtijds 1400 centenaars

£.$6 NASSAU-WBILBURGSCHE
naars in 't jaar. 't Gijmnafium en Ambthuis zijn
mede fchoone gebouwen.
Seltcrs, een dorp aan de Lahn, is beroemd
wegens de gezondheidsbronnen men moet
het niet verwarren met Neder-Selters, in het
erfftift Trier.
Weilmunftèi•, in het ambt van dien naam, aan
de Weilbeek; in deszelfs nabijheid wordt veel
ijzererts gegraaven. Ook heeft men hier zilveren
koper-bergwerken.
Löhnberg is een vlek met een oud flot in het
ambt van dien naam.
Mehrenberg, een ambt e vlek van dien naam
met een oud flot.
B. Het ambt Kleeberg, waar van Hesfen-
Darmftad een deel behoort.
C. Atzbsch, 't welk uit drie ambten Huttenberg,
Gleiberg en Stappelberg beftaat, ligt
ter wederzijden van de Lahn, tusfchen
Giezen en Wetzlar, is het vruchtbaarfte der
Wetterau. Daar in zijn :
Gleiberg, een dorp met een flot, dat Ao. 1646
door de Hesfen verwoest wierd.
Krofdorf, een dorp, alwaar de Keur-Brunswijkfche
armee en deszelfs bondgenooten in 1759
langen tijd hun hoofdkwartier hadden.
D. Het ambt Miehlen, 't welk grootendeelsdoor
het Graaffchap Katzenellenbogen is ingefloten.
Hetzelve bevat zes dorpen, benevens
het Benedictijner klooster Schonau en het
Aftholderbacher Hof. E. Rei.

t, A # D E N. fl37
E. Reichelsheim, een aanzienlijk vlek aan de
Horlof, niet ver van het Hesfen-Darmftad-
°fche ambt Bingenheim, ligt in de markt
Fulda, is een leen van Fulda, en geeft
jaarlijks drie duizend guldens inkomen.
De ambten, welke aan de andere zijde des
Rijns liggen, zijn:
A. Kirchheim, beftaande uit de heerlijkheid
van dien naam, en uit Stauff, ligt aan den
hoogen dondersberg, waarop kastanjeboom
men groeien. Hier in is
Kirchheim-Poland, een welgebouwde ftad op
eene hoogte, heeft drie hondert huizen, 1500
inwoonders, en taamlijken handel. 'Er is een
goed flot met een tuin, de gewoonlijke refidentie
van de Vorsten Nasfau-Weilburg.
Gellheim is bekend door de zwaare nederlaag,
welke Keizer Adolf van Nasfau Ao 1298 door
Albrecht van Oostenrijk wierd toegebragt, in de
groote en vruclnbaare vlakte, welke zich tot
aan den Dondersberg uitftrekt. Adolf op het flagveld
gebleven zijnde, wierd in een nabuurig
adelijk nonnen-klooster, waarvan de kerk nog
ftaat, begraven. En op het flagveld zelve ftichtte
men hem een gedenkzuil, met dit opfchrift:
Adolphus a Nasfau, Rex, interficitur
ad Gcllinhcim,
Stauff is een ambt en flot.
B, Ken. derde deel in het Graaffchap Saarwer-
» den,

»38 N A S S A U-U S l N G S C H E
den, en de Voogdij Herbitzheim, waar in
rijke zoutbronnen zijn, doch welke men
ten nadeele van het land niet gebruikt.
De hoofdplaats is
NituwSaarwerden, gelegen tegens over Bokkenheim,
met een flot; deeze ftad is eerst in
deeze eeuw gebouwd.
C. Een gedeelte van Wolftein. i
D. Het ambt Alfenz, met uitfluiting van het
dorp Hochftetten, dat zedert 1756 aanPaltz-
Tweebruggen behoort; het geeft goeden wijn
en fteenkolen. De hoofdplaats is het vlek
Alfenz, aan de beek van dien naam.
II. DE NASSAU-SAARBRUCK-USINGSCHE
LANDEN OF NASSAU—USINGEN
TOT BIEBERICH.
J3eeze liggen meestendeels bij een, en brengen
jaarli jks omtrent 150,000 florijnen inkomften
op. Zij beftaan :
A. Uit het opperambt Ufingen of het Graaffchap
Nasfau-Ufingen, waar in veele ijzerhutten
en fmelterijen.
Ufingen, aan de Urbeek, heeft een fchoon flot
en goede koufen-fabrieken.
Oud en Nieuw Weilnau zijn vlekken met floten,
B. De

L A N D E N . 239
B. De heerlijkheid of het opperambt Idftein,
met goede bosfchen, eenige akkerbouw,
ijzerhutten en ijzerfmelterijen.
Idftein is eene kleine ftad met een Vorstelijk
Hot, heeft 350 huizen en 2000 inwooners. Het
refidentieflot is van vier verdiepingen, ligt op
eene rotsachtige hoogte , ih welks uitgehouwene
gewelven de Nasfau-Ufingfche archiven bewaard
worden. Zedert eenige jaaren heeft men hier
een fabriek van wit leder opgericht, van waar
groote verzendingen gefchieden naar Frankfort
aan den Mayn, naar Maintz, Bamberg, de Paltz
en Nederlanden. De thans regeerende Vorst
heeft hier een Seminarium voor Schoolmeesters
opgericht. Na bij deeze ftad is de oude Room»
fche Paltzgraaven weg, waar van men voornamentlijk
nog de overblijfzels, zo wel als veele
fteenen met Romeinfche infcriptien vindt op de
Liebacher heide.
Walradenftein, Wahdorp en Adohpheck aan de
Aar, zijn vlekken.
C. Het ambt Wehen, met een vlek en flot van
dien naam.
D. Het ambt, vlek en burgt Schwalbach, met
een verwoest flot, heeft ijzerwerken en
marmergroeven. In de nabijheid van Rickershauzen.
E. Het opperamt Wisbaden, 't welk ook de
heerlijkheid Wisbaden aan den Rijn bevat,
heeft goede wijngaarden.
Wis.

«4° N A S S A U-U S I N G S C H E
Wisbaden ligt in een zeer aangenaam oord, daf
door de kunst nog merklijk verfraaid is; zij is
gelegen aan de zogenoemde Hohe, heeft meer
dan 400 huizen en 2000 inwooners. De hier
zijnde zwavelbaden worden jaarlijks van 3000 tot
4000 vreemdelingen bezogt. Niet ver van de
ftad is een kleinen vijver, waarin het warme
water afloopt, dat daar door bij den winter ongemeen
uitdampt, waar om zich ook bij fterke koude
eene menigte raven des nachts op de boomen
onthouden, om de opftijgende warmte te genieten.
Ondanks de warmte is deeze vijver zeer
vischrijk. De visfchen, welke men daar uit
vangt, zijn van een lelijken fmaak, ten zij men
dezelve eerst in eenen anderer vijver mest. In
den jaare 1644 heeft deeze ftad veel geleden, en
Custine liet haar in 1792 brandfchatten en plunderen.
Bij het dorp Biberich aan den Rijn is het
Vorstlijk refidentieflot, met eene fchoone tuin.
De fpinhuizen, welke in verfcheidene dorpen
aangelegd zi n, om bedelaars en andere lediglopers
arbeid te verlchaffen, zijn hier een voortreflijke
inftelling. Deeze huizen zijn taamfijk
ruim, worden des winters behoorlijk verwarmd
en gelucht, en zijn van al het nodige tot de
fpinnerij voorzien. IJder arm menseh kan zich
dus hier door fpinnen de kost verwerven. De
arbeid wordt beloond naar vlijt en gefchiktheid.
Bij het jachthuis, Platte genoemd, heeft men
een

L A N D E N . 34!
en der fchoonfte Rijngezichten. Dit Platte is de
top van eenen hoogen berg, die men den Trompetter
noemt, en dien tot het gebergte behoort
dat zich over Homburg en Idftein tot aan den
Rijn uitftrekt.
Mosbach en Schierftein zijn aanzienlijke dorpen
aan den Rijn, alwaar goede wijn wast.
Nurenberg is een lands Vorstlijk hof met goede
wijngaarden.
Sonnenberg is een vlek met een verwoest flot.
Clarenthal, een Vorstlijk hof, met een menagerie
van faifanten.
F. Een deel in het ambt Kirberg met goede landwegen
, het ander deel behoort Nasfau-Diets»
G. De kleine dorpen Rettenbach en Hauzen,
gemeenfchaplijk met den Vrijheer van Sahlen.
Het dorp Mensfelden met Trier, en
het in 1353 gebouwde, bouwvallig flot
Hohcnfeh met Anhalt-Schauenberg.
H. Het geheele Zweyherrifcbe.
I. De helft in het Dreyherrifche, waar van de
Prins van Oranje de andere helft Nasfau-
Dietz bezit, cn de kleine ftad Nasfau de
hoofdplaats is.
K. De helft des Vierherrifchen, waarvan de
andere helfr aan Oranje-Nasfau behoort.
L. Het orperambt of de heerlijkheid Lohr in
de Ortenau.
Lohr of Lahr is een kleine ftad aan den Schat-
turftroom, met een opperambt, drijft fterken
Q han-

NASSAU-SAARBRUKSCHE LANDEN.
handel in hennip en zeildoek. In 1676 lagen de
franfchen deeze ftad nevens veele andere plaatfen
in de asfche.
M. Het ambt Ingenheim.
III. NASSAU-SAARBRUK-SAAftBRUKSCHE
LANDEN OF NASSAU-USINGEN
TOT SAARBRUK.
X)eeze liggen grootendeels bij een, en geeven
jaarlijks omtrent hondert duizend florijnen inkom*
ften. Zij beftaan in
A. Het Graaffchap Saarbruk in Westrich.
B. De Heerlijkheid Ottweiler.
C. Het Graaffchap Saarwerden voor tweede,
derde. Zo ook
D. De Voogdij Herbitzheim.
E. Vijfnegende deel van het ambt Homburg.
, F. Het ambt Ingenheim.
G. Het ambtmanfchap Rofenthal en Wolftein
ten deelen. Wij merken hier uit op:
Saarbruck aan de Saar, heeft 2CO huizen en
jcoo inwooners, met een flot, op eenen berg.
Er ligt een fteenen brug over de rivier na het
ftadje St juhan
Krichingen Puttlingén, eene heerlijkheid en
meijerij, uit drie geheele en twee halve dorpen
be (taande.
Ott.

HET GRAAFSCHAP LEININGEN. 243
Ottweiler, met eeji flot, legt tusfchen bergeri.
Na bij de (tad wordteen foort Van klei gevonden,
waar uit men potten maakt, men heeft ook ondernomen
porcelein te maaken, doch het had
meer overeenkomst met gemeen fteengoed dan
met porcelein.
Neuweyer, nabij Heerkirch, alwaar een gezondheidsbron
is,
Munzfelden, een dorp en flot, tusfchen de
Nasfaufche lieden Dietz en Kirchberg, behoort
voor een derde aan Nasfau-üfingen, en voor
twee derde aan de Keurvorst van Trier.
HET GRAAFSCHAP LEININGEN
Hjgt zeer verftrooid aan geene zijde des
Rijns, oostwaards van 't Vorftendom Lautern.
De bergketen, het haartgebergte genoemd, (trekt
zich door 't zuidlijk deel; het noordlijke ligt
grootendeels in 't wester woud. Hier is veel
vee, wilden gevogelte; ook koorn, ooft, tuinvruchten
en wijn; benevens hout en mineraalen.
De gezamentlijke Leiningifche bezittingen deelen
zich naar de twee hoofdliniën, als A. de bezittingen
van de oude Graaflijke linie van Leiningen
en Westenburg. 13. De bezittingen der
jongere linie vanLeiningen en Dachsburg, welke
beide zich weder in andere liniën verdeden.
Q a Dit

E44 H E T G R A A F S C H A P
Dit huis heeft in de rijksdagen van het Wette»
jaui'che Graaven collegie en de Opper-Rijnfche
kreitsdagen eene ftem. De rijksmatriculare
aanflag is twee man te paard en vier te voet, of
40 florijnen, en aan de Kamer 40 R. 34! kreutz.
A. Uit het Leiningen Westenburgfche noemen
wij:
Grunjlad, in eene vlakte aan den voet eens
•hoogen bergs, is eene ftad met hondert huizen,
en zes'hondert inwooners; heeft twee Graaflijke
floten , een gijmnafium en weesbuis. Men drijft
'er akkerbouw, veeteelt en wijnoogst, en is neringrijk,
zowel door haar vermaarde week-als
jaarmarkt. Tusfchen Grunftad en Neuftad zijn
kleine bosfchen van kersfenboomen in het open
veld.
ttuningth, voormaals een Augustijner monni-
lEen-klooster, uit welks inkomften de Predikers
en Scholieren des Graaffehaps nog onderhouden
worden.
Oud Leiningen, een oud bergflot, in 1690 door
de Franfchen verwoest, ligt in 't Leiniger dal,
©p eenen hoogen. berg.
Westerburg, op een berg, een ftad met een
overoud adelijk flot, en een adelijke burgzetel,
Steinknut genaamd.
Lehrgasje ligt beneden in bet dal, en is eene
voornaame voorftad.
Gemunden is een voornaam kerspel, met een
aanzienlijke jaarmarkt.
Wen-

L E I N I N G E N . i*43
Wengcroth, een dorpen Graaflijk lusthuis,
Weltersburg, een bemuurd Graaflijk vlek met
twee adelijke burgten.
Schadeck, aan de Lahn, tegens over het vlek
Runkei, eene heerlijkheid en vlek met een flot,
en eenen hoogen berg, behoort gemeenfchaplijk
aan de beide liniën.
B. In het Leiningen Dagburgfche vindt men:
Hartenburg, voormaals een refidentieflot va»
eene der zijdliniën,
Durkheim, aan de Haart, met een flot, heeft
400 huizen en ncoo inwooners, die hun beftaan
vinden in den akkerbouw, veeteelt en wijngaarden,
waartoe zij hondert twintig morgen lands
gebruiken, waarop goede rooden wijn wast.
Twee uuren van hier ftaat een Vorstlijk jacht-.
huis aan 't Haartgebergte.
Humftein is een groot welgebouwd dorp, alwaar
de beste witte wijn van het ganfche Graaffchap
wast, en de geheele omtrek des dorps is
eene wijnwaard.
Fr anken ft ein, Hochfpeyer, Groot en Klein Bachenheim
zijn aanzienlijke dorpen.
Heydesheim is een dorp met een refidentieflot.
Buntersheim en Guntersblum zijn twee dorpen*
't laatfte heeft een refidentieflot v.
Q 3
BB

*46
DE HEERLIJKHEID OLLBRUK
J_^igt in 't opper-erfflift Keulen, tusfchen de
ambtmanfchappen Andernach en Koningsfeld, en
behoort het rijks vrijheerlijke huis van Waldbord-Basfenheim,
tot Olbruk-Bornheim, zonder
tot de Rijksftand te behooren. Echter is deszelfs
matriculare aanflag een man te paard en een
te voet, of 16 florijnen, en wegens de Kamer
17 rijksd. 45 kreutzers.
D E

D E
NOORDLIJKE LANDEN
VAN DEN
24?
OPPER-RIJNSCHEN KREITS.
HET BISDOM FULDA.
Deszelfs grenzen zijn in 't noorden Hersfeld,
de bezittingen der Rijks-Ridderfchap neder-Hesfen;
in 't oosten Hennenberg en Wurtzburg. In
't zuiden Wurtzburg, de Rijks-Ridderfchaplijke
bezittingen, Hanau, en 't Maintzifche; en in 't
westen Opper-IJzenburg, de Rijks-Ridderfchap.
lijke bezittingen, en opper-Hesfen. De inhoud
is twee en dertig quadraat mijlen, waar op oo,coo
menfchen leven, die, uitgezonden eenige Jooden,
meestal Roomschgezind zijn. Het land is
bergachtig en vol bosfchen. De voornaamfte
vloeden zijn de Fulda en de Saaie. Men bouwt
'er weinig koorn, doch de runder- en fchaapenfokkerij
is 'er des te fterker. Ook is hier eenige
Visfcherijj en bijenteelt, wild, hout, vlas; ooft,
Q 4 tui©*

348 H E T B I S D O M
tuinvruchten en mineralen vindt men in overvloed.
De Bisfchop en Abt van Fulda is een
Rijksvorst, wiens inkomen op 350,000 florijnen
gefchat worden. Hij heeft zitting en ftem in den
Rijks-Vorftenraad, en is medelid van den Opper-
Rijnfchen kreits. Zijn matriculare aanflag is
maandlijks 350 flor. en bij de Kamer 245 R. 4*kr.
Het ganfche Hoogftift wordt in 20 opper-
' ambten, ambten en geflotene voogdijfchappen
verdeelt, welke laatfte Domcapittularifche ambten
zijn, die de leen-, juftitie-eïl policiezaaken
waarneemen. "Er zijn geheel 8 fteden, 2 vlekken,
60 kerspefkerken en 90 andere, waarvan
15 aan de Lutherfchen behooren. Wij noemen
daarvan:.
Fulda, de hoofd- cn refidentieftad. De
groote en heerlijke Domkerk is een fieraad der
ftad, welke met haar gewelfde koepel reeds van
verre het verlangen der reizigers opwekt.
Het binnenst deel is, als het uiterlijke, hoog,
licht, en een eenvouwig fchoon, 'Er ontbreekt
noch goud noch edel gefteente aan de kerkfieraden,
reiiquién of misgewaden. Het refidentieflot
is mede een prachtig gebouw. In opzicht
der Univerfiteit haaien wij alleen de bibliotheek
aan, welke dertig duizend bockdeelen bevat.
Zedert eenige jaaren hebben de Jooden hier een
openbaar fchool. Fulda is de zetel der hooge
land-collegien, als: der Regeering en het Leenhof,
des Geestlijken Vicariaats, der Hofkamer.
enz.

F U L D A . 249
enz. Van een deel des Jefniten Collegie is een
caferne gemaakt voor de Bisfchoplijke foldaaten.
Het Domcapittel beftaat uit 15 perfoonen. De
porcelein-fabriek alhier levert zeer fchoone
goederen, en heeft deels in- deels uitlandig
veel aftrek. In 1759 wierd de Hertog van Wurtenberg
met zijne troepen door den Erfprins van
Brunswijk aangevallen, en met groot verlies te
rug geflngen.
Adolfshof is een Vorstlijke lustplaats met een
faifanterie, liggende omtrent een uur van Fulda.
Salzfchlirf, een ftad en ambt met een beroemd
zoutwerk.
Burghaun aan de Hann, met eene Lutherfche
kerspelkerk en een Roomfche kerk, die Ao.
1714 gebouwd is; 't is de zetel des ambts.
Groot Luder is een kerspelkerkdorp en ambt.
Furflcneck, een flot en ambt.
Grijs, aan de Ulfter, een ftadje en ambt.
Fischberg, een flot en ambt, waar in het flot
en het vlek Dermbach de hoofdplaats is.
Bruckenau, een ftad en ambt, met een beroemd
bad.
Romershay, een dorp met een flot.
Biebcrftein is de zetel eens ambts, een flot,
met een diergaarde en faifanterie, (trekkende tot
een zomerverblijf.
Mackenzell, een neringrijk vlek en ambt.
Weyhers, een vlek en ambt, behoort ten dee-
|e aan de Heeren van Weyers.
Q 5 Nieuw-

S^O H E T V O R S T E N D O M
Nieuwhof aan de Fliede, een kerspelkerkdorp
en ambt, met een vervallen flot.
Motten, een kerspelkerk-dorp, met een ambt,
waar in de eene berg met eene kapel aan de
jongvrouw Maria toegewijd.
Hamelburg, een ftad am de Saaie, in een
vruchtbaaren oord, met een ambt, Gijmnafium
en Franciskaner klooster.
Saleck, bij Hamelburg, een vervallen flot en
ambt op een berg aan de Saai.
Salmunjler, aan de Kins, een ftad en ambt,
reeds zedert 1320 bekend.
Urzel, een dorp en ambtszetel.
Herftein, eene kleine ftad en ambt.
Blankenau, aan de Lutter, een proostdij.
HET VORSTENDOM HERSFELD.
De grenzen ten noorden zijn neder-Hesfen,
ten oosten het zelfde, alsmede Eifenach, Rennenberg
en de Ridderfehaps bezittingen. In 'c
zuiden dezelfde bezittingen en Fulda, en in *t
westen weder neder-Hesfen. Het land is berg.
achtig, en wordt van de Fulda en Werza doorftroomd.
De vruchtbaarheid des lands is middelmatig,
en het mineraal-rijk alleen levert
eenige nuttige produden. De Landgraaf van
Hesfen-Kasfel is de Landsheer, en heeft deswegens
ftem en zitting in de Rijksvorftenraad.
Da

H E R S F E L D . 2£t
De Rijksmatriculaar aanflag is twee man te
paard en 9 te voet, of maandli ;
ks 60 florijnen;
aan de Kamer betaalt het 81 R. 144 kr. Verders
is dit Vorftendom in neder-Hesfen ingelijfd,
en in ambten en gen'chten verdeeld, waar van
wij de volgende bijbrengen.
Hersfeld, de hoofdftad des Vorftendoms, ligt
aan de Fulda, die de Geifs, welke door de ftad
ftroomt, bij de St. Pieters poort inneemt, alhier
ligt een fteenen brug over de rivier.
Voormaals was hier eene abtdij. Ter eere van
deszelfs ftichter, Lullus, wordt op den ]6 Oo
tober jaarlijks het zogenoemde Lullusfeest gevierd.
Op de groote marktplaats wordt een houten
gebouw opgericht, waar in zich de twee
ftadsburgemeesters begeeven. Agter hun draagt
de ftadsdienaar een korf met nooten, welke hij
onder de aanfchouwers werpt. Maandags namiddags
wordt een vuur aangeftoken en tot
donderdags nagts ten 12 uur onderhouden, waar
bij zich verfcheidene benden mufikanten bevinden,
en de ftads wachtmeester met 6 man der
burgerij wacht houdt. Geduurende dien tijd
mag men vreemde wijnen en bieren invoeren.
Er zijn 500 huizen en 3000 inwooners, en het
heeft een Kanzelier, die het opzicht heeft over de
ambten en gerichten. Ook vindt men 'er een
Gijmnafium, een rijk hospitaal en een weeshuis,
waar in den kinderen bezigheid verfchaft wordt
door wolfpinnen. Een kwartier uur beneden de
ftad

953 HET VORSTENDOM HERSPELD.
ftad valt de Haune in de Fulda, en over dezelve
ligt eene fteenen brug.
Haumck, een ambt, midden in het Fuldafche,
aan den vloed Haune, en bevat zo aan de hooge
als laage ftoppelbergen voortreflijke fteengroeven.
Op deeze bergen ligt het verwoeste flot Hauneck.
In de voogdij Krcutzberg, welke ter wederzijden
van de Werra ligt, en in zeker opzicht tot
het Vorftendom Hersfeld behoort, ligt het Vorstlijk
refidentieflot Philipsthal, bij het dorp Kreutzherg,
naar welken zich eene zijdlinie van het
Hesiën-Kasfelfche huis noemt.
De proostdij Gellingen ligt in Schwarzberg*
Rudolftadfchen ambt Frankenhauzen, waartoe
ook het dorp van dien naam behoort..
Het ambt Landeck, dat zijn naam draagt na
een voormaals op eene hoogte der Landfeckerbergen
gelegen flot. Hetzelve beftaat uit 18
diftricten, waarvan het vlek Schenks- Longsfeld,
aan de vloed Sulze 't yoornaamften is.
Het ambt Frauenfee, aan geene zijde der Werra,
is uit de goederen van het voormalige Benedictijner
nonnen-klooster ontftaan, en de hoofdplaats
is het aan eenige nieiren liggende dorp
Frauenfee..
HET.

HET GRAAFSCHAP WITTGENSTEIN.
3
53
Du is ten deele vrij bergachtig, heeft veet
hout, zilver, koper en ijzerwerken, veel vee,
maar levert weinig koorn. Het wordt van de
Lahn en Eder bewatert, en grenst ten noorden aart
Westphaalen, ten oosten aan neder-Hesien; ten
zuiden aan de Nasfaufche landen en het Hertogdom
Westphaalen. De lengte is 4* en de breedte
3 mijlen. Het behoort de twee linien der
Graaven van Sayn en Wittgenftein, namemlijk
de linie van Sayn Wittgenftein tot Wittgenftein,
en die van Sayn-Wittgenftein tot Eerleburg,
welke eene ftem hebben in het Wetteraufche
Graaven collegie. De Rijksmatriculare aanflag
is een man te paard en 4 te voet, of 28 florijnen,
en dit Graaffchap brengt jaarlijks, (benevens
Berleburg en Scomburg) 50,000 R. aan inkomften
op. Wij noemen hier
Wittgenftein, het Graaflijk refidentieflot op
eenen hoogen berg, en daar beneden het ftadje
Laafphe aan de Lahn.
Berleburg, een ftad aan de Berlenbcek, die
niet ver van hier in de Eider valt, hebbende
een Graaflijk refidentieflot.
HET

*54
HET LANDGRAAFSCHAP HESSEN.
M en deelt deeze landen in a. opper-Hesfen,
b. neder-Hesfen, en c. opper- en neder-Katzen*
elleboogen. Alle deeze landen behooren tot het
Landgraaflijk Hesfisch huis; met bijvoeging van
't Graaffchap Hanau-Muntzenberg enz. is het
256 quadraat mijlen groot, en heeft 776,000 in­
wooners.
Dit land is grootendeels bergachtig en bosch*
rijk, echter heeft het ook aangenaame dalen,
vruchtbaare akkers en weiden, en in verfchei­
dene oorden'goede wijngaarden. De Meisfner en
Malches zijn de voornaamfte bergen. De eerdé
wordt voor den hoogften berg in Hesfen gehouden,
is van een grooten omtrek, en heeft op zijn top
eene vlakte bouwland van omtrent drie kwart
mijl. Ten aanzien der hoogte acht men hem
gelijk met den Broekenberg in de Harze, en de
Infelsberg bij Schmalkalden. Hij is zeer voor-
deelig voorde veeweiderij, uit hoofde van zijn
grasrijkheid, en het daartoe behoorende fteen-
koolwerk is zeer rijk. In 't algemeen vindt men
hier veel mineraalen, als zilver, koper, ijzer,
aluin, zoutbronnen, lood, kobold, zwavel, bo­
lus, flegte porceleinaarde, goede potaarde, eenjg
marmer, en albast, waarvan groote tafels en
ftee-.

HET LANDGRAAFSCHAP HESSEN. 355
fteenen gemaakt worden. De berg- en zoutwerken
zijn in 't Hesfen- Kasielfche in voortreffelijken
ftaat door de onvermoeide vlijt des Ministers
van Waiz. Ook zijn hier heilzaame baden en
gezondheidsbronnen.
Door de menigvuldige kleine ftroomen, alsmede
door den Rijn, de Warra, die naderhand
de Wezer genoemd wordt, de Eider, welke in
Westphalen ontfpringt, de Lahn en de Schalm
levert dit land zeer veel visch op. -— Het zand
van den Eider voert gouderts met zich, zo dat
men in 1775 daar van dukaten gefiagen heeft. —
De bosfchen leveren ook veel hout.
Men vindt hier weinig koorn; maar de kastanjeboomen
wasfen hier welig. In een der oorden
van neder-Hesfen, 't welk door de Fulda en
Warra belpoeld wordt, maakt men veel grof
lijnwaad, en men kan zeggen, dat elke boerderij
hier een lijnwaad fabriek is. In eens, Hesfen
levert goud, ftoftën, lakens, hoeden, koufen,
handfchoenen, papier, en andere manufaduuret».
In Kasfel is een tabaks- en porcelein- alsmede
een fpiegel-fabriek. In den jaare 1771 wierd het
Korlshayner handelgezelfchap, ten nutte van het
vertier der inlandfche waren, 't zij manufiduuren
of bergwerken, opgericht en geprevilegeert.
Ter bevordering der wetenfchappen in deeze
landen , die geheel Protestant zijn, en welkers heerfchende
Godsdienst de Gereformeerde is, fchoon
ook andere geduld worden, vindt men, behalven

.356' HET LANDGRAAFSCHAP
ven de gemeene Hoogduitfche en Latijnfche
fchoolen, Piedagogia in Kasfel, Darniftad, Marburg
en Giefen. Te Hersfeld en Darmftad
Gijranafii; nog te Kasfel een Genootfchap wegens
den landbouw en kunsten, een betreklijk
de oudheden, en eenillufterfchool. Te Marburg
en Giezen eene Univerfiteit.
In beide hoofddeelen van Hesfenland worden
Handen benoemd, die ten landsdage gaan. Tot
de Hesfen-Kasfelfche Landftanden behooren de
Land-Commandeur der Duitfche orde, de Rector
en Senaat der Univerfiteit van Marburg; de
vier Opperden der edele ftiften Kaufangen en
Wetter; de opperfte der hooge hospitalen Haina,
Merxhauzen, Hofheim en Grunau, als
Prelaaten, de na de vijf ftroomen Lahn,
Schwalm, Fulda, Warra en Diemei, afgedeelde
Ridderfchap; en de insgelijks afgedeelde oorden
of deden, als Kasfel aan de Diemei, Marburg
aan de Lahn, Eschnage aan de Warra, Hersfeld
aan de Fulda, en Homburg aan de Schwalm,
welke de uitfchrijvende fteden zijn. Even zo
behooren tot de Hesfen-Darmdadfche landftanden
de Commandeur der Duitfche orde van
SchiiTenberg, en de Rector eu Senaat der Univerfiteit
te Giezen/als Prelaaten, de Ridderfchap
en de fteden. Zo wel in *t Hesfen-Kasfelfche
als in het Hesfen-Darmftadfche wordt
de landdag door den Erfmarfchalk beftuurd. De
algemeene Hesfifche landsdagen ruoestsn, zo zij
in

H
E S S E N. 257
in gebruik waren, beurtelings in 't Kasfelfcho
en het Darmftadfche gehouden worden, doch
dit gebeurt zelden. De Kasfelfche landsdagen
worden te Kasfel, Homburg en Treyfen gehouden.
Die van Darmftad te Giefen, en de Landvorsten
zenden hunne Commisfarisfen derwaard.
— De zogenoemde Lands-convocationsdagen,
welke gemeenlijk de vrijwillige giften
betreffen, worden op toelating van den Landvorst
door den Krf-maarfchalk uitgefchreven.
De Landgraaven van Hesfen-Kasfel en Hes.
fen-Darmftad, in welke hoofd-liniën dit huis is
afgedeeld, hebben wegens Hesfen ieder eene
bijzondere zitting en ftem in den Rijks-Vorstlijken
Raad, en behooren'onder de zes huizen,
welke overeengekomen zijn, om den rang bij
beurten aan elkander afteftaan, doch van de
Opper-Rijnfche kreitsdagen heeft zich Hesfen-
Kasfel meermaals afgezonderr. De matricu-
laare aanflag voor Hesfen-Kasfel is 1096 flor.
45 kr., en voor Hesfen-Darmftad 663 flor.,
Kasfel betaalt aan de kamer 472 R. 55* kr., en
voor Katzenellenbogen 35 R. 7 9f kr. Hesfen-
Darmftad 313 R. i8f kr.
De Hesfifche landen worden best behandelt
naar dcrzelver hoofddeelen.

258 H E s s e N-
D £
HESSEN-KASSELSCHE LANDEN,
BENEVENS DIE DES.
HESSEN-ROTHENBURGSCHE ZIJDLINIE.
Dit ian

K A S S E I . . fljp
Darmftad voor Katzenelleboogen en Epftein.
Te Marburg is een Hofgericht en een Appellationsgericht,
dat om de zes jaar te Marburg
en te Giefen gehouden wordt. Daar te boven
is 'er nog een Opper-appellationsgericht te Kasfel
en een te Darmftad. De kerklijkö en huw.
lijks zaaken behooren in 't Kasfelfche voor de
Confiftorien van Kasfel en Marburg, en in het
Darmftadfche voor die van Giefen en Darmftad.
In beide landftreeken is ook een afzonderlijk
halsgericht. Het krijgswezen wordt in beide
landsdeelen door een Vorstlijk Kriigs-Collegie
beftierd.
Hesfen-Kasfel houdt drie guardes te voet, tien
regimenten infanterie, eene guarde te paard, een
regiment Gem d'Jrmes, drie cavallerij, twee
dragonder regimententen, alsmede hufaaren,
jaagers, een artillerij corps en zeven guarnifoencompagnië'n.
De Landgraaf Frederik II. richtte
den 5. Mey 1769 de militaire orde, pour la yertu
militaire, op. Het ordensteken is agthoekig,
met goud geëmailleert, met de Vorstlijke be*
fcherming, den naam, en het woord: virtuti,
De Rekenkamer ontvangt de belastingen, wef
ke betaald worden volgens eene in 1576 ge.
maakte fehikking. De jaarlijkfche Hesfen-Kasfelfche
inkomften bedraagen 1,200,000 R.
In 't algemeen rekent men in het Land-graaffchap
Hesfen-Kasfel, met Hersfeld enSchmalkalden
45 lieden, meer dan dertig floten, 108 heerlijk-
R a he.

2ÖO H E S S E N —
heden en landgoederen, en 39,200 huizen en hoven
op het platte land.
A. De eigentlijke Hesfen-Kasfelfche landen:
a. Neder-Hesfen, of het noordlijk deel, 't
welk naar gezegde vijf ftroom-diltricTren wordt
afgedeeld, het zelve bevat veele oorden, waar
van wii bijbrengen :
Kasfel, de Vorstlijke refidentieflad , en de uit»
fchriiveude ftad des Landfchaps aan de Diemei,
is de zetel der Lands~collegiën, ligt in het hangen
een heuvels, die van een uitgebreid dal
omvat is. Het heeft 20,000 inwooners. Kasfel
wordt door de alhier bevaarbaare Fulda in de
oude en nieuwe ftad afgedeeld, welke laatfte
weder in de Opper of Franfche, en onder- of nieuwftad
wordt afgedeelt. Er zijn elf kerken en 2245
huizen. In 1767 zijn de vestingwerken gellecht.
De kleine ftroom Drufel vloeit door de oude ftad,
dezelve ontfpringt in het Habichtwoud, en verliest
zich in de Fulda. De Fulda verdeelt zich
beneden de ftad in twee armen, waar van de
eene de kleine Fulda genoemd werdt; bij het flot
vloeien zij weder in een. De voornaamfte pleinen
zijn: de paradeplaats, de flotplaats, de Fredriksplaats,
de Koningsplaats, en de plaats der
Gens d'Armes. De paradeplaats is in de oude
ftad, tegens over het Vorstlijk flot, en is van
agter tegens de Oppernieuwftad met eene ealonnade
gefloten, die een halven cirkel uitmaakt.
Aan de twee einden ftaat op ijder een vierhoekig
pa-

K A S S E I , . flOT
pnvillon, en in 't midden een triumfboog. ——
Verder is deeze plaats met een ijzeren bek omringd.
Aan de beneden zijde zijn aan de einden
openingen, ter in- en uitmarcheering dei foldaten
, en bij elke opening ftaat eene hooge beeld»
zuil, gelijk 'er meer op deeze plaats gevonden
worden. De flotplaats ligt tusfchen de paradeplaats
en het flot; zij ligt een weinig lager. De
Fredriksplaats in de Oppernieuwfrad is met de
Koringsftraat vereenigt, en heeft de gedaante
van een langwerpig vierkant, 't welk 947 voet
lang en 430 breed is. Drie zijden zijn met alleen
varj linden boomen beplant. In het midden ftaat
de bceldtenis des laatstgeftorvenen Landgraaf
Fredrik, uit Italiaansch marmer gehouwen, waar
toe de Landllanden 20.000 R. gegeeven hebben.
De Koningsplaats in de Oppernieuwftad onderfcheid
voornaamlijk van de overigen door haar
cirkelronde gedaante. Hierdoor hebben ook de
daarom hcenftaande gebouwen een zodanig voorkomen.
In het midden van dit plein, alwaar drie
ftraaten elkander kruifen, is een bijzonder duid*
lijke echo. De plaats der Gens d'Armes, mede
in de Oppernieuwftad, heeft haaren naam naar
het uitmuntend gebouw alhier voor de Gens
d'Armes gefticht, 't welk de geheele zijde beftaat.
De Koningsftraat is wegens haare laagheid
en regtheid de meikwaardigfte. De voornaamfte
gebouwen zijn in de oude ftad het Vorstlijk flot,
het modelhuis aan de paradeplaats tegens den
R 3 oe-

ftöa H E S S E N -
oever der kleine Fulda. Onder andere modellen
van veele gebouwen, fteden, vestingen en lusthuizen
is hier vooral bezienswaardig het model
van den ganfchen Karelsberg, met alle kunst- en
waterwerken, 't welk zich door het geheele
gebouw 2.20 voet lang uitfteekt. — De Schouwburg,
het Tuighuis, dat de Franfchen in 1758
ontledigden, en alles naar Straatsburg voerden;
doch Landgraaf Fredrik II. en zijn Opvolger
hebben het weder in order gebragt. Niet ver
van hier is de gefchutgieterij en het nieuwe
Tuighuis. In de beneden nieuwftad is het Weesen
Armenhuis, en in de opper-nieuwftad zijn
veele voortreflijke gebouwen, als: het Mufeum
op de Fredriksplaats, waar in behalven de Vorstlijke
bibliotheek, een volkomen verzameling is
van Phijfifche en Mathemathifche inftruraenten,
eeu aanzienlijk kabinet van Naturalia, kortom,
eene bezienswaarde fchat van kostbaarheden en
zeldzaamheden,welke natuur en kunst opleveren.
De nieuwe Roomfche kerk wierd eerst 177Ö
voltooid. In het choor van deeze kerk is een op
zich zelf ftaand altaar, van rood en wit marmer,
met rondlopende trappen van zwart marmer, zijn*
de de vloer met wit marmeren plaaten gedekt. —-
Nog heeft men 'er de beelden gallerij en kleine
porceleinverzameling. Het huis der Schilderen
Beeldhouw-Academie, die in 1775 geopend
zijn. Het Operahuis, waar van het toneel
zo groot is, dat 'er de grootfte Opera's in kun­
nen

K A s s E U 26*3
nen vertoond worden, ja zelfs levende dieren,
wagens, paarden en ruiterij op kunnen worden
gebruikt. Het Operahuis is ook van binnen zeer
fraai, en heeft vier reijen gaanderijen boven elkander.
In het Kermishuis zijn twee ruime gaanderijen
voor de winkels der kooplieden, welke de
Kasfelfche misfe bijwoonen. In dit huis is mede
een magazijn van fpiegels, die in de fabrieken
van Oud Grönau en Schwarzenfels gegooten
worden. — Het nieuw Astronomisch Obfervato»
rium is een prachtig Italiaansch gebouw van drie
hondert voet lang. Beneden de ftad liggen veele
aanzienlijke gebouwen, waar onder de Oranjerie
de eerfte plaats verdient. Deeze ligt naast het
flot, tusfchen de groote en kleine Fulda, op een
eiland, 't welk men de Juë noemt. Het flot beftaat
uit drie pavillons, welke door een plat met
koper gedekt dak aan een verbonden zijn. Aan
de eene zijde is een Lusthof, ten deele met
orange- en lauwriejboomen beplant. Daar agter
volgt de zogenoemde groote Aaè, welke door
vijf lange alleen van litideboomen doorfneedeu
wordt, die in een middelpunt zamenloopen, alwaar
een groote waterkom is, met een daar in
zijnde eiland. Verder agterwaard ziet men een
door kunst bewerkt gebergte, dat met water omgeven
is, en de zeven bergen genoemd wordt. —
Aan de kleine Fulda ligr het prachtige marmer
bad, 't welk van binnen met het zeldzaamfte
foort van marmer is opgezet. Het bad zelve
R 4 gaat

ÖO*4 H E S S E N
gaat met tien treden af, en heeft 15 voet in den
omtrek. Over het zelve is een koupel, welke
op agt zuilen rust, waar tusfchen marmeren
beelden itaan, gelijk 'er ook op voetft ukken aan
de wanden geplaatst zijn. In de hortus van dit
zomerpaleis vindt men koffijboomen, Pifangs, en
andere uitheemfche gewasfen. Voorheen was
bij het bad eene menagerie, doch deeze is thans
weggenomen.
De Kasfelfche manufadhmren leveren zeer
goede hoeden, zijden en wollen waren, gouden
pasfememen, fpiegelglas, porcelein, papierbehangzels,
fpeelkaarten en galanterien. Daar
te boven is hier een tabaksfabriek, een waschbleekcrij
en geelkopergieterij.
De Landgraaf Philips de Grootmoedige liet
Kasfel vèrfterken, dan, in 1547 wierden de ves»
tingwerken op Keizerlijk bevel gefloopt, doch
van 1552 tot 1559 weder herfteld. De Franfchen
veroverden Kasfel in 1757, 1758, 1760, en 1761
verdedigden zij het tegens den aanval der Geallieerden,
aan wien zij het in 1762 moesten overgeevcn;
wordende door de laatstgemelde met verlies
van veele dooden en gekwetften van de Kraszenberg,
alwaar zij zich verfterkt hadden, verdreeven.
Wejzenftcin is een lusthuis, anderhalfuur van
Kasfel, waarheen men door een regte allee heen
gaat, die ter wederzijden met nieuwe huizen
bebouwd is.
Het flot ligt nevens de lusttuinen, aan den
-voet

K A 8 S E L. 265
voet van het Habichtwoud, op eenen kleinen heuvel.
In den tuin is eene fontein-, die een fprong
van f50 voet heeft. , Met dit Lustflot is
Karlsberg of de Winterkasten vereenigd. Boven
op den top des bergs is een groot agtkant fteenen
gebouw, 't welk uit drie verdiepingen beftaat,
en 224 voet in de doorfneede heeft. Men kan
het ganfche gebouw over een plat dak rond wandelen.
Op het zelve ftaat eene zes en vijftig
voet hoog zijnde pijramide van vierkante fteenen,
niet vijf over elkander gaande kruisgewelven, op
de pijramide een voetftuk van elf voet van koper,
met een koperen beeld van Hercules, dat 31 voet
hoog is, en dat zo ruim is, dat zes perfoonen
daar in gemak lijk kunnen zitten. Van deeze
hoogte heeft men een ruim gezicht over de omgelegen
ftreeken. Van den voet des agthoekigen
gebouws luopen de watervallen benedenwaard,
welke verfcheidene afdeelingen hebben, door
tusfchenkomende fonteinen enz., tot ten laatften
het water over gooten valt, en zich in een meir
van 230 voet breedte verliest. De colosfifche
grootheid deezes werks laat zich gemaklijk bevatten,
als men weet dat'men V2n het basfin tot
aan den Hercules 842 trappen moet opklimmen.
Ter zijden vindt men kunftig aangelegde hermitagien
en aangenaame afwislëlingen, nu een
kluifenaars hut met deszelfs bewooner in digte bosfchen,
dan eenen Tempel, en dan eene grafnaald,
of tusfchen beiden fchoone beelden en zuUen.
R 5 Twee

a
6"6" H E S S E N -
Twee uuren van Kasfel is het lustflot Wiïlems.
dal, meteen tuin, waarin twee Chineefche huizen,
een opene Tempel op eene heuvel, en
voornaamlijk de Willemsgrot bezigtigenswaardig
zijn, voor de grot is een kom, die met meer
dan hondert kleine fonteinen omringd is.
Sababurg is een jachthuis in Rheinhartswoud.
Om dit flot is eene groote diergaarde, welke
door een muur van bijna een duitfche mijl omvangen
is.
Frcyenhagen, een lustflot en tuin in een aangenaam
dal aan de Fulda.
Karelshaven aan de Diemei, welke hier in de
Weezer valt. Deeze plaats heeft meer dan iooo
bewooners, regte breede ftraaten , waardoor
een gragt loopt die met muurwerk is opgezet,
en in eene haven eindigt, doch gedeeltelijk nog
verder ftrekt. De ftad ligt zeer gefchikt tot
handel en fcheepvaart, en heeft verfcheidene
fabrieken. Men vervaardigt hier veel foorten
van lakenen, lijnwaaden, koufen, handfchcenen
enz. Men heeft hier in 1771 een Handel-compagnie
opgericht ter vertiering van inlandfche
fabrieken en bergwerken. Het hier plaats
vindende zoutwerk wordt met veel voordeel gcdreeven.
Niet verre van de ftad is eene zeer
voornaame blauwververij.
Ihfgeismar, aan de rivier Esfe, welke in het
Rheinhartswoud ontfpringt, en naderhand in de
Dimel valt. Een half uur van daar is een ge­
zond.

K A S S E I » S67
zondheidsbron, welke zomtijds door eenige
vreemdelingen bezogt wordt. Dit Hofgeismar
moet niet verward worden met bet dorp Geismar,
alwaar mede een gezondheidsbron is, welke
zedert 1777 op kosten des Landheers in orde
gebragt is, en welkers water in fteenen kruiken
vervoerd wordt.
Grootaimerode aan de Fahrenbeek, is zedert
1775 eene ftad, bekend wegens haare deugdzaame
fmeltkroezen, en aardewerk dat van hier
alom zelf tot in China toe verzonden wordt.
Gemeenlijk wordt jaarlijks vooröo,ooo R. aan die
waaren verkogt; ook verzendt men van hier
kleine gebakkene en geglaasde kogels, voor kinder
fpeelgoed, en bij ons fluiters genaamd,
welke zelf naar Oost- en West-lndiën gaan. De
hier zjjnde pijpenbakkerij heeft goeden aftrek.
Ook worden de wollenweverijen hier bloeiende;
en in den omtrek vindt men veel aluin, vitriool
en andere bergprodu&en, ook alumziederijen.
Rotheuburg aan de Fulda is de refidentieftad
der Landgraaven van Hesfen-Rheinfels-Rothenburg.
Alhier zijn veele Linnenweverijen.
jlilcndorf, aan de Werra, behoort onder de
grootfte fteden van Hesfen. Bij deeze ftad
is een zoutwerk.
Eschwege, naast Kasfel, de voornaamfte en
grootfte ftad in Neder-Hesfen, met een flot.
Weberen, een dorp, waar bij een Vorstlijk
lustflot en tuin, in eene aangenaame vlakte, met
ee-

26*8 H E S S E N-
eenige kleipe eiken boschjes, waarin reigers
nestelen, en dewijl bet hier door zeer gefchikt
is tot de reigerjacht heeft men hier een valkenhuis
aangelegd.
Ziegenhayn is eene vesting aan de Schwalm,
welke de eigenlijke ftad van de vesting afzondert,
en de laatfte geheel omvloeit. Op bet flot
deezer ftad bewaard men het gemeene Archief
van Hesfen. Er zi n 1800 inwooners.
Markzhaufen, vijf uuren van Kasfel, aan de
Eems, een hospitaal voor vrouwen, 't zelve behoort
gemeenfchaplijk aan Hesfen-Kasfel en
Hesfen-Darmftad. In 1786 waren daar in 130
perfoonen, waaronder 29 zotten, en daar onder
vif razenden.
Opper-Kauffungcn, aan de Losfe, een heerlijkheid
of dorp in het Kaufunger woud, met een
adelijk ftift ter uitzetting van oude adelijke Hesfifehe
Landsftaaten dochters.
Lïchienau, een ftadje in een kouden onvruchtbaaren
oord, tusfchen den hoogen berg Meisner
en het Riedforster woud.
Spangenberg, in 't Riedforster woud, (zijnde
eene der grootfte bosfchen en wildbaancn in Hesfen,)
is een ambt en oud fterk flot, op eenen
hoogen berg, met een bezetting van invalides,
dienende thans tot een Staatsgevangenis. .
Beneden ligt op een afgezonderden heuvel het
ftadje Spangenberg aan de Pifa.
Melftngen is een Vorstlfk flot en ambt, benevens

K A S S E L. so*J
. vens een kleine ftad, bij welke een fteenen brug
over de Fulda ligt, zijnde gebouwd met zes boogen
van vierkante fteenen, hier is veel overtocht.
Vach, voormaals Beukenftad, is klein, en legt
aan de Werra, welke hier de Ulfter ontvangt;
over de Werra ligt hier een fteenen brug.
Vach is tevens een ambt. De ftad heeft 359
huizen, zij ligt tevens aan de groote Landftraat
tusfchen Reipzig en Frankfort aan de Mayn, waar
door hier een zwaare tol is.
Goebenjlein, eene kleine ftad met een ambt en
flot, aan de Esfe, heeft 262 huizen. Het deel
tusfchen het flot en de bovenftad wordt de vrijheid
genoemd. Hier wordt onder den blooten
hemel op de brug dat merkwaardige brug-gericht
gehouden, waar alle aangeklaagde te gelijk een
zekere boete ondergaan, doch die zij te rug
krijgen als zij bij nader onderzoek onfchuldig
bevonden worden, en dan moet de valiche aanklaager
de boete dubbeld betaalen. De Fran*
fchen hadden hier in 1762 hun hoofd-armee,
doch door de Geallieerden aangetast, wierden
zij geflagen.
Fredrihhal is eene in 1777 aangelegde Colonie.
Immenhauzen, een kleine ftad voor het Rheinhardtswoud
met twee adelijke burgzetels. ——
Hier liet de Landgraaf Philips de Grootmoedige
den eerrten Euangelifchen predikdienst in Hesièn
waarneemen. In den omtrek zijn ijzerwerken.
Wilhelmtiiauzen en Glashtitte zijn twee oorden,
al-

H E S S E N -
alwaar een deel der Saxen, toen met de Franfchen
vereenigt, in 176a door de Geallieerde
armee aangegrepen en geflagen wierden.
Vcckerhagen, een groot dorp aan de Weezer,
met een ijzer hut, is de zetel des ambts Sababurg,
in welks omtrek eene voornaame Aoeterij.
Ook vindt men hier de Bartelskop of de hoogfie
top des Stauffenbergs.
Helmershaufen, een ftad in een dal aan den
Diemei, is de zetel eens ambts, waartoe alleen
het dorp Langenhagen behóórt.
Trendelburg, een ftadje met een flot en ambt,
bij eene hoogte, waarom de Diemei frroomt,
waarover zedert 1745 een fteenen brug van drie
boogen gebouwd is.
Zierenberg, een ambt en ftad op een heuvel
aan de Warme, waar over een fteenen brug
ligt.
Wolfshagen, een ftad en ambt aan den vloed
Erpe, daar dezelve in den Diemei valt.
Sudcnsberg, een ftad en ambt met 208 huizen,
tot dit ambt behoort het voorheen gemelde dorp
Seismar.
Felsberg, eene ftad aan de Eider van iao huizen
met een ambt; tegens over de ftad ligt op
eene hooge rots het flot Felsberg, 't welk de
Franfchen 1761 eenigzins verfterktcn, cn tot
3762 in bezit hielden.
Homberg, met den toenaam in Hesfen, aan de
Efze, of de Ephcfo, is eene uitfchrijvende ftad
in

K A S S E L . 371
in het Landfchap aan Schwalm, en de zetel eenes
ambts, 't welk veele vruchtbaare velden en ijzerhutten
heeft. Het voormaals verfterkte flot
wierd Ao. 1636 door de Keizerlijken ingenomen,
en eerst 1648 weder bij de Hesfen hernomen,
welke het toen verwoesteden.
Horken, een ftad en ambt. . Heeft twee
hondert huizen.
Treyfa, de grootfte ftad in het graaffchap Ziegenhayn;
dezelve ligt op eenen heuvel aan de
Schwalm, waar over eene fteenen brug ligt. .
Er zijn 400 huizen. Zij is eene dier orde-rteden
alwaar de Ridderfchaplijke belastingen worden
©pgebragt.
Neukirchen, eene kleine ftad en ampt, met
250 huizen.
Schwarzenborn, het oudfte ftadje in het graaffchap
Ziegenhayn aan de Efze, heeft negentig
huijzen.
b. 't Hesfen-Kasfelfche aandeel in Opper-
Hesfen , 't welk het vijfde ftroomdiftricr uitmaakt.
Marburg, de hoofdftad van Opper-Hesfen,
ligt aan eenen berg bij de Lahn, door welke
rivier zij in twee ongelijke deelen verdeeld
wordt, namentlijk in de ftad zelfs en in de
voorftad Weidenhauzen, zij heeft 1000 inwooners.
Marburg is de aanzienlijkfte ftad van
Opper-Hesfen. Zij is de uitfehrijvende ftad aan
de Lahn; eene der ordensfteden, en de zetel
van

*7 S
H E S S E N -
van eenige reeds genoemde Land-collegien Op
den berg ligt een groot flot. De Landgraaf
Philips de Grootmoedige ftichtte hier den 50.
Mey 1527 eene Univerfiteit. Men vindt hier
boomwollen en ftoffen-manufaftuuren. Plet voormaals
yerfterkte flot wierd Ao. 1759 door de
Brunsvvijk-Lunenbtirgfche troepen verwoest. '•
Wetter, eene kleine ftad aan de Westfchaftbeek,
met een adeüjk ftïft, tot een bruidfehat
voor Freules. Ook is het een overambt.
Kirchhayn, een ftact aan de Wohra, met 400.
huizen, en een ambt. Tusfchen deeze ftad
en Emsdorf wierdt een klein corps Franfchen in
den jaare 1760 door den Erfprins Karei Willem
Ferdinand van Brunswijk geflagen en gevangen
genomen.
Raufchenberg is een ftad met een ambt.
Frankenburg, eene zeer oude ftad aan de
Edder, met een ambt; niet ver van hier is een
koperbergwerk, alsmede eene zilvermijn.
Frankenau, een ftad op eene hoogte, twee
«uren van de laatstgenoemde.
Hama is een ambt, en een der vier vcornaame
hospitalen in Hesfen, het ligt aan de Wohra.
B. BE»

B. BEZITTINGEN DER ZIJDLINIE VAN DEN
RHEINFELS ROTHENBURGSCHEN TAK,
ONDER 'T HESSENKASSELSCHE
GEBIED,
37S
*• Het Neder-Hesfisch quartier, waar in
valt aantemerken:
Rothcnburg, aan de Fulda, die haar verdeelt
in de oude ftad met het Vorstlijk refidentieflot,
en in de nieuwe ftad met het Vorstlijke ambthuis.
In beide deelen zijn kerken.
Santra, aan den vloed van dien naam, een
ftad met 236 huizen, op eenen heuvel, heeft
goeden akkerbouw en fchaaphoederij. In Richelsdorf,
tot het ambt Sontra behoorende, is
een koperfmelterij, zijnde een eigendom'des
Landhe&rs.
Wanfried, eene ftad aan de Werra, met een.
Vorstlijk flot en ambt, heeft 249 huizen. Hier
valt de Frieda, die van Eichsfeld afkoomt, in
de Werra.
Eschwege aan de Werra, is de uitfchrijvende
ftad van het landfchap aan de Werra, met een
flot en ambt. De ftraatweg, welke alhier over
de in 1530- aangelegde fteenen brug loopt, worde
veel gebruikt.
Witzcnhauzen i s een ftad aan de Werra, zijn-
* de

©74 BEZITTINGEN VAN DEN
de ook hier een fteenen brug over die rivier,
heeft 300 huizen en 1500 inwoonders. Is neringrijk.
kweekt veel fruit en wijn.
Ludwig/iein, een flot en ambt aan de Werra.
Witmarshof is het ambtsgebouw van Nieuw
Gleichen, liggende aan den voet eens bergs aan
de Garta.
Bovenden is een vlek aan de Leine, in de heerlijkheid
Plesfa, heeft veel handel met Göttingen.
b. Het Graaffchap Neder-Katzenellenbogen.
Dit ligt in de Wetterau, en w..>rdt omiingd
door het Darmftadfche, Vierherriiche, Nasfaufche,
Mayntfche en Trierfche. De Rijn is de
hoofd-rivier. Men vindt hier goede bosfchen
en bronnen. De inwooners beftaan meest door
den akker- en wijnbouw, en op zommige plaatzen
van de lakenweverij. Wij noemen hier uit:
St. Soar, aan den linker oever des Rijns, de
hoofdplaats van Neder-Katzenellenboogen, heeft
twee hondert huizen, en is wel bewoond. De
inwooners drijven veel handel in wijn, visch en
lijnwaad. Voornaamlijk drijven zij veel koop*
manfchap in Zalm naar Frankfort, Mayntz, Kasfel,
Neurenburg, Regensburg en Weenen. Bij
het tolhuis alhier is eene zilveren beker, en een
beroemde koperen halsband, welke de jachtband
genoemd wordt, waarmede hoog en laag, die
voor het eerst den Rijn koomt afzakken, verhansd
wordt. Op den beker ftaat:
Ter

ROTHENBUR.GSC HE N TAK. 575
Ter eer en St. Soar aan den Rijn,
Is zeer wel en fijn
Der Landgraafljke Verhanzcftad
Deeze drinkbeker gemaakt.
Tot deeze ceremonie worden gasten genodigd,
en men vraagt hem die verhansd wordt, of hij
zulks met wijn of water verkiest? Zegt hij water,
zo giet men hem een emmer water voor 't
hoofd; zegt hij met wijn, zo wordt hij met een
gouden kroon op het hoofd naar een tuin gebragt,
waarop zijn kosten verfcheidene gezondheden
gedronken worden. Onder anderen, die
van den lang overledenen Keizer Karei -de Groote,
van den Hesfen-Kasfelfchen Landgraaf, en
welvaaren der gasten in het overig gezelfchap.
Daar na worden eenige belagchlijke privilegiën
voorgelezen, die ijder verhandde genieten mag
Als: de vrije jacht op den Rijn, de visfcherij
op de Lurleirotzen, enz. De Lurleiberg ïs
eene hooge rots, niet ver van Soar, beroemd
wegens eenen voortreflijken echo. De voorbijzeilende
fchippers neemen gemeenlijk hun vermaak
met de kragt deezer echo, door fchietcn
of luid gefchreeuw, te beproeven. De korte en
kromme bogten des Rijns veroorzaaken nabij
deze ftad een draaikolk, die bij den naam van
de St. Soarbank bekend is.
Rheinfeh, eene vesting aan den Rijn, regt
over Soar; het flot Jigt op eene rots. De Zalm

S76 BEZITTINGEN VAN DEN
die hier gevangen wordt is zeer geacht, In
1758 overrompelden de Franfchen St. Soar, en
namen Rheinfels bij verdrag in, alwaar gewoonlijk
een bataillon Hesfen-Kasfelfche troepen
guarnifoen houdt. Het omliggend ambt draagt
den naam der ftad.
St. Soarshaufen, een met muuren omringd
vlek, aan den regter oever des Rijns, tegens
over St. Soar, het wordt ook Severshaufen genoemd,
en bij de inwooners alleen Haufen.
Over de ftad ligt de vesting Katz of Nieuw
Katzenellenbogen, op eenen berg op de andere
zijde des Rijns, en niet ver van dien ligt nog
een ander vast flot, de Mans genoemd.
Reichcnbcrg, een flot, dat Ao. 1370 op eene
hooge rots gefticht wierd, met een ambt en een
Hesfen-Kasfelfche invalidenwacht. Beneden ligt
bet dorpje Dal Richenberg.
Nafiatten is een vlek aan de Mahlbeek in de
groote Naftatter heide, bijna in't midden der zogenaamde
Hayrichs. In de nabijheid is een zuurbron.
Hohenftcin, aan de Aar, een oud flot, op eene
hooge rots, met een ambt en een Hesfen-Kasfelfche
invalidenwacht.
Langctifclnvalbach, een vlek, niet ver van de
Aar, aan de Munzbeek. Het heeft 250 huizen,
en meer dan 16 bronnen, die ten deele in Langenfchwalbaeh
zelfs, ten deele beneden het vlek
liggen. Wegens deeze gezondheidsbronnen komen
hier jaarlijks veele vreemdelingen.
Schfan -

ROTHENBTJRGSCHEN TAK. 277
Schlangenbad of Carlsihalerbad, een uur van
de vorige plaats, aan een berg, eene bekende
baadplaats. De naam van Schlangenbad heeft
het na de menigvuldige flangen, die zich op
het gebergte en in de nabijheid bevinden, doch
de baden zijn 'er van bevrijd. Daar te hoven
zijn zij onfchaadlijk zonder vergif, laren zich
tam maaken en eeten uit de hand.
Gronau, voormaals een benedidijner monnikenklooster,
aan de beek E'ajids, b hoort zedert
1535 tot de vier hooge Hesfifche hospitalen,
welkers inkomften tot onderhoud van arme en
ellendige vrouwen worden aangewend.
Het Geroldfteinerleen behoort zedert \666 ook
nog tot Neder-Katzenellenbogen. Verder het
ambt of de uit kleine dorpen beftaande voogdij
Pfalzfeld; een deel der Vierherrifche, naamlijk
van het zogenaamde Einrichs of Heinrichs, dat
in 9 kerspelen beftaat. Nog heeft het Hesfen-Kasfelfche
huis eene zijdlinie, die Hesfen-
Philipfthal genoemd wordt.
H. DE HESSEN-DARMSTADSCHE LANDEN,
MET DE BEZITTINGEN DER ZIJDLINIE
VAN HESS IN—HOMBURG.
liggen zeer verftrooid, en voeden, op
de inhoud van 100 quadraat mijlen, meer dan
5 3 ïoo,ooo

fi?3 HESSEN-DARMSTAD EN
ÏOO,OOO menfchen, die meestendeel van den Lutherfche
Godsdienst zijn.
De natuurlijke gefteldheid en de bebouwing
deezer Landen is even zo verfchillend als hunne
ligging. . In dezelve ligt eenen hoogen en veele
mijlen in den omtrek beflaanden berg, de vogelberg
genoemd, welke , uitgezonden eenige fteilten,
doorgaans met hout bewasfen is, en vruchtbaare
velden en ftreeken heeft, benevens goede
veeteelt. Op deszelfs hoogfte vlakte is eene
bron, welke den zogenoemden Forellendijk
vormt, waar uit eenige beken ontfpringen, die
door de Nidda en de Ohm in de Rijn en Mayn,
en door de Fulda in de Weezer vallen. Andere
bergachtige ftreeken in het ambt Blankenftein
hebben goede fchapenfokkerijen. De vruchtbaare
landen langs den bergweg, worden niet wel
bebouwd, en de inwooners zijn hier ook achtloos
óp den wijnbouw. Daar en tegen wordt de
akkerbouw wel waargenomen in het opperambt
Lichtenberg, zinds de Waldenzers hier in 1697
zich nederzetten. In Opper-Katzenellenbogen
bouwt men veel fpelt, en goede garst tot meel
en paarlgrutten; ook veel gierst, in Riedland,
niet ver van den Rijn veel tarw en fpelt, in de
velden, van Darmftad en de Palfifche ftad Umftad
veel koorn, en men houdt hier veel vee op verfchil
lende voorwaarden. Het aankweeken van
klaverzaat neemt jaarlijks toe, en in plaatfe der
voorige aanzienlijke tabaksplanterijen, beijvert
men

H t H E N-H ö M B U R G.
men zich thans meer op de meekrapbouw, zo
dat 20 dorpen in den jaare 1776 reeds meer dan
17000 centenaars leverden. Jn de ambten Grebenau,
fjlrichttein en Grundberg is de vlasbouw
de hoofdbezigheid, zo ook in de ambten Nidda
en Homburg. De moestuinen worden hier ook
flerk aangekweekt. De zoutwerken te Salthau.
zen, zijn zedert 1777 weder herfteld, en de
bergwerken in koper, ijzer en zilver in 't algemeen
zeer veel verbeterd. De landftoeferij in
Uldichftein, is zedert 1776 weder vernieuwd;
de eertijds flegte landwegen zijn nu voortrefliiVe
ftraaten of chausfee's, en men heeft verfcheidene
nieuwe dorpen aangelegd. Toen in 1777 de inwooners
enz. geteld wierden, bevond men in;
Darmftad 518 woonhuizen, 53 fchuuren, 3 molens,
2086 familien of 5675 menfchen. In 't
ambt Rusfelsheim 5674 perfoonen; in dat van
Rosbach 1230; in 't opperambt Lichtenberg 6410
menfchen enz. De wollenmanufaéhiuren zijn
door den kouzenweever Jobannes Kumpf in het
Darmftadfehe vermeerdert en verbetert. In 1763
lag hij 6 trijp- cafFa- en flaneelgetouwen aan,
in 1777 had hij reeds 60 en even zo veel getouwen
voor kouzen, waarmede jaarlijks 500 tot
550 halve (lukken trijp en caffa, 600 ftukken
flanel IÖOJ douzijn kouzen, 200 douzijn mans
handfehoenen, vervaardigd, en naar Holland,
Vlaanderen, Westphaalen, Brunswijk, Hanover
•en elders verzonden worden. In ' t ambt Grebe-
" 4 nas

iS0 HESSEN-DARMSTAD EN
nau waren in 7776 bij de §00 getouwen voor
lakenen. Ulrichftein heeft fterke Jaken-weverijen
en gaarnhandel. Grimbergen half-wollen,
boom-wollen, en Blankenftein levert jaarlijks
voor 3000 tot 3000 florijnen geftreepte wollen
koufen.
Van 't Land-Graaffchap Hesfen behooren tot
de Hesfen Darmftadfehe Janden: 1) 't grootfte
deel van Opper-Hesfen, met het ingeli.fde
Graaffchap Nidda en de heerlijkheid Ister, benevens
de bezittingen der zijdlinie Hesfenburg.
s) 't Graaffchap Opper-Katzenellcnbogen, nevens
het aandeel in 't graaffchap Epftein.
Opper-Hesfen, Hesfen-Darmftadsch aandeel,
nevens Nidda, Ister en het Hesfen-Homburgfche
aandeel, wordt in opper-ambten, ambten
cn voogdijen verdeeld, waarvan wij de volgende
noemen.
Giefen, eene vesting, alwaar de Wiefeck in
de Lahn valt, heeft 70a huizen, 4300 inwooners,
een landsvorstlijk flot, een voornaam tuighuis,
een in 1Ö07 geflichte Univerfiteit, eene
Vorstlijke Regeering, een Confiftorie en Superintendentfehap;
ook wordt hier bij afwisfeling
het Revifions-gericht gehouden. Er ligt zedert
1582 alhier een groote brug van vierkante fteenen
over de Lahn; ook is hier een Païdagogium
en ftads fchool. Giefen wierdt 't eerst in de
jaaren 1530 tot 1533 door Philips den Grootmoedigen
verfterkt, doch in 1547 wierden die
wer*

H E S S E N-H O M B U R G. 28l
werken weder, op Keizerlijk bevel, geflecht,
en van 1560 tot 1571 weder herfteld. 1758
wierd de ftad aan de Franfchen ingeruimd. Voor
een der poorten is eene minerale-bron.
Grofzlinde, een markt-vlek, en Staufenberg
een ftadje. Allendorf aan de Lumde, eene .zeer
oude ftad, even als Grumberg, naar welke twee
ambten hunne naamen voeren. Homburg aan de
Ohm, een ftad waar tegens over een flot op
eenen berg ligt, met een ambt, in welkers omtrek
bij de 150 lijnwaad-getouwen aan den gang
zijn, waarvan Dekenbach alleen 36 heeft, welke
jaarlijks 12000 ellen lijnwaad weven.
Als/eld, een oude ftad, niet verre van de
Schwalm, met een oud flot en ambt en twee
kerken, 't Is de eerfte ftad in Hesfen, die de
Augsburgfche geloofsbelijdenis aannam, In deeze
ftad wordt van vreemde wol laken gemaakt
tot 3 florijnen de elle, in den jaare 1776 zijn
hier 800 ftuks ratines gemaakt tegens 26 florijnen
het ftuk.
Grebenau is eerst zedert 1605 met ftads-gerechtigheden
begiftigd, in 1776 waren er ongeveer
300 lakenwevers-getouwen aan den gang.
Hier is ook een ambt. Ulrichftein, een
bergflot met een open ftadje en ambt, in welks
omtrek eene ftoeterij is. In 1759 veroverden de
Pruifchen dit flot op de Franfchen, doch in 1763
wierd het bij den vrede terug gegeven. Schotten*
een ftad op de vogelsberg, met een ambt, in
S S welks

C8ffi HESSEN-DARMSTAD EO
welks omtrek de Nidda ontfpringt; ook is er
een diergaarde, benevens het jachthuis Falderhaus.
Nidda, de hoofdftad des Graaffehaps van dien
n^am, met een flot en opper-ambt, aan den
Vloed Nidda, had in 1776 alleen 36 kouffenweevers,
waarvan eenige vier getouwen hielden.
In des ambts omtrek waren toen 640 linnenwevers.
Sahzhauzen, met een glashutte, en een in 1593
aangelegd zoutwerk.
Lisberg, een oud bergflot met een ambt en
vlek. Bitigenheim, een flot en ambt met een
fchoon vlek. Eohzcil, een ambt en Opper Rofzbach
een ftadje met een ambt; hier zijn goede
wollen- en lijnwaad-manufa&uuren, zo ook de
ftad en ambt Butzbach in de Wetterau, met een
flot en lusttuin, nevens Vorstlijke Romeinfche
Graaven.
Röhl, in de heerlijkheid Ister, een markt-vlek
aan de beek Ezel, met een ambt; hier zijn fchoone
koper-bergwerken. Voorts beitaan veele
inwooners van de fchaapsteelt en weverij, bijria
in elk huis vindt men een getouw, waar op geene
mannen, maar de vrouwen weeven. Het
gaarn wordt hier niet volkomen bereid of verarbeid
. maar gaat grootendeels buitenlands naar
Elberfeld. Even zo vlijtig zijn elders en vooral
in't Blankenhtimfche de inwoonders met koordewerken
en bereiden. Alles, mannen en vrouwen,

H E S S E N-H O M B U R O. 083
wen, oud en jong, alles breidt hier koufen. Als
de vrouwen voor -t gericht moeten komen, breijen
zij, tot zij binnen geroepen worden. Gaat
de man na den akker, hij neemt zijn breiwerk
mede, en breidt tot aan de ploeg, 't geen ever»
zo gebeurt in 't na huis keeren. Men heeft dikwerf
geheele huisgezinnen gevonden die zonder
licht breiden, 's Nachts legt het breidwerk onder
hunne hoofdkusfens om nuttig tijdverdrijf
te hebben, als zij niet flapen kunnen. In allclanden
zijn koufenverkoopers, die dezelve in de
Paltz, het Bergfche, 't Keulfche en Kleeffche
op de pochel rond draagen en verkoopen, bren-.
gende jaarlijks van iscoo tot isooo.fior. te rug.
Thai Itter, een dorp met een koper-bergwerk.
Horinghaufsn en Eimefrodc, zijn twee groote
kerspeldorpen.
Munster is een vlek, een vorstlijk flot op eenen
berg in 't ambt Buszbach, alwaar goede
wijn wast.
Klecberg, een dorp en ambt in de Wetterau,
met een vernield bergflot, behoort even als het
ambt Huttenberg in de Wetterau, ten deele
aan Nasfau-Wei 1 burg.
Koningsbergen, een ambt en ftadje in de Wetterau,
in welkers nabijheid de Biber ontfpringt,
die zich met de Lahn vereenigt.
Blankenflein, een ambthuis van 't ambt diens
naams, in welks omtrek zilver, lood, kwikzilver
.en vitriool gevonden worden*
Qla-

a84 HESSEN-DARMSTAD EN
Gladenbach, daar tegens over is een ambts-vlek.
Biedenkopf, een ftad op een berg, met goede
ijzerhutten en fmeltórens; zo ook wolh n-manufacluurcn.
Zomertshaufen en Silterg zijn dorpen
met koper-bergwerken. Grundbreitenbach behoort
voor i aan Hesfen-Darmftad, 't overige
twee edellieden.
Bottenberg, een zeer oude ftad aan de Eder,
met een ambt, waartoe onder anderen het ftadje
Hartsfeld van den Edër, en 't dorp Leyfe.
Daar te boven behooren nog de vrije heerlijkheid
Riedefellche goederen, de Rerbenauer of
Londorfer grond, het Bufecker dal, en 't gericht
van.Frohnhauzen aan de Hesfen-Darmftadfehe
linie.
Het huis van Hesfen-Homburg bezit in de
Wetterau, twee mijlen van Frankfort, aan den
voet eenes bergs, de Hohe genaamt, ftaande
onder Hesfen-Darmftadfche beftiering, het ambt
en de ftad:
Homburg voor de Hohe. Zij loopt op een
heuvel, en heeft een vorstlijk refidentieflot, dat
nog hooger ligt; men vindt er goede manufactuuren;
agt uur van Homburg, bij Wisbaden,
vangt het zich hier vertoonende gebergte aan,
onder den naam van Heinrich, loopt westwaard
nabij Homburg, en fluit vervolgens aan eene
andere bergketen, waarvan de Feldbergen Altking
de hoogfte zijn. Dornjjolzhauzen is eene Waldenzex
Colonie van 't jaar 1699, alwaar veele
lia-

H E S J E N-H O M B U R G. SBj
linnen manufacturen zijn. Zo ook in de 1687
aangelegde Franfcbe Hervormde Colonie FrU
drichsdorf of Walschdorf, dat marktrecht heeft,
en wollen-manufacluuren. •
HET GRAAFSCHAP KATZENELLENBOGEN , MET
HET AANDEEL DES GRAAFSCHAPS
EPSTEIN.
armjlad, in een meest zandigen oord, met
9500 inwooners en 600 huizen. • 't Vorstlijk
refidentieflot beftaat uit oude en nieuwe gebouwen,
welke met diepe gragten omvangen zijn,
op het zij gebouw is een kiokkenfpel, de Hofkapel
en agter een lusthof. Het operahuis is
taamlijk groot en wel geboud. Het collegiehuis
is in 1777 gefticht, en bevat 42 vertrekken.
Het groot exercitiehuis , 't welk naauwlijks weêrgade
heeft, is 319 voet lang, 151 voet breed,
en 83 voet hoog, en op veelerlei manieren verfierd.
Het is geheel zonder ruiten gebouwd, en
heeft zestien haardfteden , waarvan men de
fchoorfteenen van buiten niet befpeuren kan. Aan
de eene zijde is de vorstlijke tuin, aan de andere
de zeer ruime paradeplaats. Beneden de ftad is
een weeshuis. De hier zijnde fabrieken leveren
wollen ftoffen, en eenige andere waren. Men
bouwt hier uitmuntende aspergies, die wegens
haa.

2&5 H E T G R A A F S C H A P
haare groote en fijnheid door geheel Duitschland
beroemd zijn. Van Darmftad tot Heidelberg
loopt de zogenaamde bergftraat.
Ebcrftad, een vlek in de bergftraat, heeft akkerbouw,
veeteelt, tuinbouw en weiden. Zij
ligt aan de Eberftadfche beek, die 60 meelmolens
drijft, welk meel naar Frankfort, Mayntz,
enz. vervoerd wordt.
Pfungftad, een dorp, dat allengs is aangegroeid
door de krapmolen, welke aan de Modau
is opgericht, en alwaar men goede meekrap
bouwt.
Kesterbach, een vlek en flot aan den Mayn,
waarbij ook het vlek Langen behoort.
Kusfelsheim, een vlek en vast flot aan de Mayn,
en Groot Geratt* een neringrijk ftadje; zo is ook
Trebur een over oud vlek.
Dornberg, een flot en vlek met een ambt,
waartoe de vlekken Dornheim, Leheim en Hofheim,
een der vier Hesfifche zogenoemde hooge
hospitaalen behooren. Niet ver van Ehrfelden
liet de Zweedfche Koning Gustavus Adolphus,
in den jaare 1632 aan den Rijn, een zuil van
vierkante fteenen oprichten, de hoogte van
twee en vijftig voeten, op welks top een leeuw
ftaat.
Zwingenberg* een ftad aan de bergftraat, die
in 1693 door de Franfchen verbrand wierd, doch
daarna beter herbouwd; van deeze ftad voert
een ambt zijn naam, in welks omtrek wij alleen

K A T Z E N E Z . L B N B Q G E N .
het dorp Auerbach aanhaalen, dat in een dal aan
de bergftraat ligt, niet verre van den hoogen
berg Malchen, in welks nabijheid eene mineralebron
is, gelijk er ook eene nabij Hofllad gevonden
wordt, welke men tot baden gebruikt.
Rheinheim aan de Gernfprenz, in '-t ambt
Lichtenberg, is een ftad. Tot dit ambt behooren
ook, het verwoeste flot Frankenftein, op
een berg bij Frankenhauzen.
Umftad is een gemeenfchap, toebehoorende
aan Hesfen-Darmftad en den Keurvorst van
Paltz-Beyeren; hetzelve beftaat uit ió diftricten,
waar uit wij de oude ftad Groot Umftad
noemen, dat neringrijk is, en 400 burgers heeft
In de nabijheid ligt klein Umftad.
Het Hesfen-Darmftadfche aandeel in de heerlijkheid
Epftein ligt niet ver van de vereeniging
der Mayn en Rijn, midden in 't Maynfche cn
Epltein is de hoofdftad, dat de Keurvorst van
Mayntz voor de helft behoort.
Uit het ambt Braubach uit het Katzenellen»
boogfche kerspel noemen wij;
Braubach, een ftad en ambt aan den Rijn, in,
welks nabijheid het Landgraaflijke flot Philipsburg
in een dal ligt, doch tegens over de ftad
ligt een oud fterk flot en Keurvorstlijk Paltz-
Beyersch leen, op eene rots, waarbij een zilver-
en koper- bergwerk is. De zalmvangst in
den Rijn alhier, welke daar de Lahn ontvangt,
behoort den Landgraaf en de Keurvorsten van
Trier

288 H E T G R A A F S C H A P
Trier te zaamen. In de nabuurfchap zijn ook
eenige gezondheidsbronnen, waaronder voornaamlijk
Dinkholder uitmunt. Ems is een vlek
aan de Lahn, heeft de beroemde warme Eraferbronnen
in de nabuurfchap, welke tot baden
en drinken gebruikt worden. Oud Katzcnelknbogcn,
het ftamhuis der Graaven van dien
naam, is een markt-vlek met een bergflot, en
heeft in den omtrek een ijzer-bergwerk.
HET GRAAFSCHAP OF VORSTENDOM WALDEK.
Dit grenst ten noorden aan Paderborrï, ten
oosten aan Hesfen en het Keur-Mayntfche ambt
Fritzlar; ten zuiden aan Hesfen-Kasfel en Itter;
en ten westen aan 't Hertogdom Westphalen.
De vlakke inhoud is ongeveer 34 quadraat mijlen,
waar op 73000 inwooners leven, welke
jaarlijks meer dan hondert duizend rijksd. aan
den Landgraaf opbrengen.
Men vindt hier veele bergen, en de voornaamfte
vloeden zijn, de Eider, Aar, Urff, Diemei
en Itterbeek. Het land geeft overvloed van koorn,
vee en houtgewas. Ook vindt men alle foorten
van raetaalen in 't gebergte, bijzonder goud, dat
men ook in het zand des Eiders vindt. Zoutzuur-
en -gezondheidsbronnen zijn hier veelvuldig.
De

W A L D E K. aSg
De Vorst van Waldek heeft op den rijksdag
alleen zitting en ftem in 'c Wetteraufche Graaven
Collegie, en op de Opper-Rijnfchen kreitsdagen
zedert Ï7r9 onder de Vorsten. De Rijksmatriculare
aanflag wegens Waldek is 4 man te
paard en 18 man te voet, of maandlijks 120 flor.,
en bij de kamer 67 R. 74 kr. Gemeenlijk echter
geeft de Vorst twee compagnien foldaaten ten
Rijkscontingent, en onderhoudt daar te boven
nog drie.
De Vorst onderhoudt, behalven een geheim
Raad Collegie en Leenhof, eene Landsregeering,
een Juftitie-canfelarij, een Confiftorie, een Hofgericht,
een Rentkamer en een Vorstlijk ambt,
welkers leden in meer dan een Collegie zitting
hebben.
Het geheele Graaffchap wordt in 9 ambten
verdeeld, welke, behalven de dorpen, 13 fteden
en 1 vlek bevatten, waaruit ook Landsftanden
verkoozen worden, beftaande uit Ridderfchap en
fteden. Wij noemen de volgende:
Corlach, de hoofdftad des geheelen lands, en
de eerfte onder de drie gedeputeerde Landftandlijke
fteden; zij is den zetel des hofgerichts,
heeft een gijmnalium en eenige manufactuuren.
Men verdeelt haar in de oude en nieuwe ftad,
in welk laatfte de kerk met een prachtig marmeren
en albasten gedenkteken pronkt, dat alhier
door de Republijk der vereenigde Staaten van
Nederland gefticht is, ter eeren van hunnen
T Veld.

OOO H E T G R A A F S C H A F
Veldmarfchalk George Fredrik van Waldek.
Neder-Wildungen, een ftad aan eenen berg;
zij is de tweede onder de gedeputeerde fteden,
heeft een weeshuis en Latijnfche fchool. In de
kerk ziet men het kostbaar gedenkteken van
albast, 't welk de Republijk Venetien hunnen
gewezenen Generaal Jofias van Waldek ter eeren
heeft doen oprichten. In de nabuurfchap
der ftad zijn drie gezondheidsbronnen.
Mengeringhaufen, de derde gedeputeerde ftad,
aan eene beek, die in de Twiste valt. 't Hospitaal
Leiborn is hier nabij.
Sachfcnhaufen en Rhoden zijn twee fteden,
waarvan de laatfte op een hoogte ligt, en een
vorstlijk flot heeft, en f uur van daar ten noorden
is de kapel Oud Rhoden, met het kerkhof.
—— Sachfenberg is een ftadje, zo ook
Landau, op eenen berg, welk laatfte het nodige
water door aangelegde pompwerken behoort.
Freyenhagen en Waldek zijn twee fteden, waarvan
de laatfte op eenen berg ligt, en door een klein
dal van een rots werdt afgefcheiden, waarop het
oude flot Waldek ligt, na dat de Franfchen haar
twee jaaren in bezit hadden gehad, wierd zij
1763 door de Geallieerden weder ingenomen,
en, bij de korte belegering tegelijk verwoest.
Zufchcn, aan den kleinen vloed de Elve, en
Furfienberg, op eenen berg, zijn twee kleine
lieden.
Oud Wildungen, een ftadje op eenen berg,
met

W A L D E K . agi
met het flot Fredrikftein, wordt door een dal
van Neder-Wildungen afgefcheiden.
Arolfen, eene regelmatige wel aangelegde en
fchoon gebouwde ftad, niet ver van de Aar, met
een refidentieflot, is de zetel der boven vermelde
Lands-Collegien, met uitzondering van
't Hofgericht. Zij heeft een Lutherfche, Gereformeerde
en Roomfche kerk. De allee, waaraan
dit ftadje ligt, beftaat uit 6 reien boomen, en
is twee duizend fchreeden lang. Zedert eenige
jaaren is hier een wollen-manufacluur opgericht,
welke bijna 400 perfoonen met fpinnen enz, aan
brood helpt.
Adorf, in 't ambt Eifenberg, 't geen van het
niet ver van Corback liggend vervallen refidentieflot
Eifenberg zijn naam heeft, is een kerkhof
met ijzer- en koper-bergwerken.
Flechtdorf, mede een kerkhof met een armhui?
voor 100 menfchen.
Verder behooren hiertoe het ambt Alrofen, de
ambten Eihhaufen en Rhoden, Landau en Wet.
terburg, met koper-bergwerken. Bij 't Landaufche
ambts-dorp Strothe wierden de Franfchen in
1760 door die van Brunswijk-Lunenburg geflagen,
Het bergachtig ambt Waldek met de hooge
rots Weizenftein en 6 kerken, waarvan wij het
vlek Bergheim, met een klein Graafli k flot, enKUinern,
een kerkhof, met twee zuurbronnenjaanhalen.
Het bergachtig ambt Wildungen, met koper-bergwerken,
aan den vloed Urften'tambt Lichtenfels.
TA D*

£9' DE N E DER-R IJ NSCH E
DE NEDER-RIJNSCHE OF KEUR-RIJN-
SCHE KREITS.
f)eeze kreits, welke ook dè kreits der vier
Keurvorsten aan den Rijn genoemd wordt, grenst
ten oosten aan de Frankifche, ten zuiden aan de
Zwabifche en Opper-Rijnfche kreits, aan Frankrijk
of den Elfas en Lotharingen, ten westen aan
de Bourgondifche kreits, en ten noorden aan den
Westphaalfchen of Neder-Rijnfchen Westphaalfchen,
en aan den Opper-Rijnfcben kreits. Deszelfs
uitgeftrektheid is 560 quadraat mijlen, en
't getal der inwooners 2,000,000. Verfcheidene
oorden van deeze kreits vertoonen eenen keten
van bergen,als: de Spesfard,Odenwald,een deel
van den Hunsruck enz., en de voornaamfte rivier
is de Rijn. De luchtgefleldheid is, eenige
oorden uitgezonden, ongemeen zacht, vooral
het midden van Duitschland. Het land is taamlijk
vruchtbaar in graan, wijn, vruchten enz.
De Keur- of Neder-Rijnfche kreitsftanden neemen
den volgenden rang in acht. 1. Keur-
"Mayntz. 2. Keur-Trier. 3. Keur-
Keulen. 4. Keur-Paltz. '5. De Hertog
van Arremberg. 6. De Vorst van Tour enTaxis.
7. De Duitfche ordcnsbailluwagie Coblentz.
.—- 8. De Vorst van Nasfau-Dietz, wegens de
heer-

K R E I T S . Q.93
heerlijkheid BeUfrein. • 9. Keur-Tiier wegens
Neder IJzenburg. 16. Dc Graaf van
Sinzendorf wegens 't Burggraaffchap Reineik. —
Onder deeze kreitsflanden is Keur-Mayntz de
kreitsuitfchrijvende Vorst en Dire&eur. De
kreitsdagen worden , zedert het midden der 17de
eeuw, te Frankfort aan den Mayn gehouden.
De kreitsflanden zitten en Hemmen op dezelve,
in gezegde orde, met uitzondering dat Keur-
Trier en Keur-Keulen in rang van zitting afwisfelen,
fchoon Trier altoos vóór ftemt, en
Mayntz als Directeur altoos de laatlte is. Ten
opzicht van de ligging behoort deeze kreits onder
de zogenoemde voorliggenden kreitzen, die
1697 en 1702 tot afwending van vijandlijk gevaar
een onderling verbond floten. Maar ten
aanzien van den godsdienst behoort zij onder de
gemengde. De Rijksmatriculaare aanflag is voor
deeze kreits i£oo man te paard en 8121 te voet;
doch zij brengt alleen de derde op, volgens een
bepaaling van den 30 Augustus ié8i, welke den
8 Ocrober van dat jaar bevestigd wierd, en ook
bijcenkrcitsbefluit in 1792 hernieuwd is, dus600
man te paard en 2707 man te voet. Bij de kamer betaalt
zij bijna met denOpper-Rijnfchen kreits gelijk.
Wij zullen in de befchrijving weder de natuurlijke
ligging volgen, ten opzichte van 't noorden
en zuiden.
A. De in 't noorden van deeze kreits. liggende^
landen zijn:
T 3 I, HET

Ü94 HET KEURVORSTENDOM
I. HET KEURVORSTENDOM MAYNTZ»
D e Keurvorstlijke Mayntfche landen liggen dermaten
verftrooid, dat men hunne grenzen niet zonder
wijdlopigheid bepaalen kan. Een deel daar
van liggen aan den Rijn tusfchen den Paltz en
Hesfen. Andere aan de Mayn tusfchen Hesfen,
Franken, Zwaben en de Paltz; en een deel in
Thuringen.
Daar toe behooren het Keurvorstendom of
Erfftift Mayntz, het Erfurtfche gebied en Eichsfeld.
Het Keurvorstendom heeft van de Rijnbergen
wel de voornaamfte ketens, vooral ten aanzien
der hoogte, als het Spesfartwoud-gebergte, en
een deel van Odenwald. De voornaamfte rivieren
zijn, de Rijn, de Mayn, de Jaxt en de
Lahn. —— Des lands vruchtbaarheid is ongemeen
groot. Men bouwt hiér allerlei goed
koorn, goede tuinvruchten, wijn, en veelerlei
ooft. Ook wasfen hier kastanjes, amandelen
en nooten. Zout vindt men te Orb en Wiefelsheim.
In Lahnftein is eene goede minerale
bron. Het beneden deel van Eichsfeld
teelt veele graanen , vlas en tabak. Bijna overal
vindt men ijzer-bergwerken en menigte van bosfchen.
Er zijn wollen- en h'jnwaad-manufao
tuuren, en onderfcheidene fabrieken, zo in glas
als porcelein enz. Wijn en vruchten zijn de
voor-

M A Y N T Z . 00-5
voornaamfte handel-articulen, tot welkers vertier,
zo wel als tot dat van andere waren, de
beide Mayntfche misfen niet weinig toebrengen.
De Aartsbisfchop en Keurvorst van Mayntz is
de Landheer, welke op de kreitsdagen ook ftem
en zitting heeft, en vooreenen Romeinfehe maand
voor Mayntz, Rieneck en Koningftein 1937 flor.
5i kr. betaalt, en aan de kamer 900 R. 21* kr.
Ten opzichte van het hoogfte Rijksgericht heeft
hij zeer groote voorrechten. De land. en regerings-collegien
zijn de geheime ftaatsconferentie;
de geheime kanfelarij, de Hofraad of 't Keurvorstlijk
regerings-collegie. Het revifionsgericht.
Het Hofgericht, de Hofkamer, de Krijgsconferentie
enz.
Worms mede gerekend, heeft het 175 quadraat
mijlen inhoud, 400,000 inwooners, en brengt
den Keurvorst jaarlijks eene inkomst aan van
1,700,000 guldens. De krijgsmagt behoorde
8000 man fterk te zijn, doch in J793 bedroeg
zij naauwlijks 3000.
In de gezamentlijke Keur-Mayntfifche landen,
die in opper- en neder-ambteh'enz. verdeeld
worden , bevinden zich 50 ambten, in welken de
ambtman gemeenlijk ter bezorging der CEconomie
als anderzins, een onder-ambtman heeft. Er
zijn 32 floten; 54 fteden; en 748 dorpen, waarvan
41 fteden en 21 vlekken tot de Keur-Rijnfche
kreits behooren. Het halsrecht wordt door
T 4 het

£9*5 H E T B I S D O M
het bijeenvoegen van eenige Centgraaven uit elken
omtrek uitgeoeffend; en de Vice-domheer
neemt de plaats des Aartsbisfchops in waereldlijke
zaaken in verfcheidene oorden waar, alwaar
voormaals de eigenlijke woonplaats des
Landheers was, doch na welks afzijn hier een
onder-beftuurder is aangefteld. ——- Wij noemen
de volgende oorden.
a. IN 'T BISDOM MAYNTZ.
Arfayntz, de hoofdftad en de rcfidentic des
JKeur vorsten, ligt in een zeer aangenaamen oord,
op eenen heuvel langs den Rijn, is wel verfterkt,
wijl zij voor eene grensvesting des Rijks gehouden
wordt. De Opper-Rijnfche kreits fchat haar
als eene eigene vesting, en houdt er guarnifoen
•in, onder zekere bepalingen. De ftraaten zijn
meest naauw en morfig. De Jooden woonen in
eenen bijzonderen hoek. Het Keurvorstlijk refidentieflot
is een wijduitgeftrekt gebouw. De
hoofdkerk is zeer oud en rijk. Het aartshoog-
domftift beftaat uit 24 perfoonen, als 5
Prelaatenen 19 Kapittelheeren, waartoe nog 12
Domiccllaarheeren, die, zo wel als de eerfte, 16
adelijke quartieren moeten hebben, en uit 37
Vicarisfen. In de ftad zijn 12 kerspelkerken.
Veele kloosters en gedichten, een Weeshuis,
een Teken-academie, en een welingerichte Uni-
: ver-

M A Y N T Z . £97.
verfitcit. Men vindt hier konfen- en ftoffenmanufacuturen,
en vier tabaksfabrieken. De
misfen zijn niet zeer bloeiend, doch behalven
dien, drijft men van hier langs den Rijn een
fterken handel. Alle dagen vaart hier een marktfchip,van
Mayntz naarBingen, Oppenheim, (in
de neder- PaltzFrankfort aan de Mayn, en
weder terug; behalven dien worden er ook
goederen en fchcpen naar Bingen, Keulen en
andere handelplaatfen afgezonden. Tot bevordering
des handels en ter fpoediger beflisfipg
van voorkomende zaaken, is een Keurvorstlijke
commercie-commisfie aargefteld, welke alle
kooplieden afvaardigt, en alle verfchillen beflecht.
Men bewaart hier ook de Rijksarchieven.
He# oude Keurvorstlijke flot Martinsburg
heeft aan de Rijnzijde in 1750 eene
fchoone nieuwe vleugel bekomen, en behoort
tot Rijngau. Mayntz geraakte in Ociober 1793
in handen der Franfchen, die het onder den
Generaal Custine ten hoofdkwartier maakten,
en het zelve nog meer verfterken. De ftad
heeft 30,000 inwooners. Hier is een fchipbrug
van 2,coo voet lengte, die des winters wordt
weggenomen. Nabij de ftad legt het vorstlijk
lusthuis en tuin de Favorite, met veele grotten,
watervallen, ftatuen enz., 't welk door
het daar tegens ftootend carthuifer klooster in
1788 nog meer vergroot is.
Kasfel, een ftadje aan den Rijn, tegen over
T 5 Mayntz,

M E T B I S D O M
Mayntz, waarmede het door de fchipbrug verbonden
is; dit wierd ook 1792 door de Franfchen
verfterkt.
U::;hst,eene ftad met 350 huizen aan de Mayn,
die alhier de Nid inneemt. Hier is onder
anderen eene porceleinfabriek.
Emmerichsftad, dit ligt niet ver van hier, en
is eigentlijk eerst in haare opkomst, toch is 'er
reeds een fchoon paleis, met eenige fraaie daar
nevenftaande huizen, en eene tuin die zich tot
den oever des Mayns uitftrekt. De ftichter van
dit plaatsje was eene Italiaan,Bolongarogenoemd,
die, een kind zijnde, met de marmot liep, en
daar van zober beftond, naderhand door vlijt en
zuinigheid, en eenige andere gelukkige omftandigheden,
zo veel bij een vergaderd hebbende,
dat hij eene kleine tabaksfabriek konde oprichten
, trad hij in maatfehappij met eenen van zijne
broeders in Holland, en won milhoenen, door
de enkelde uitvinding van een nieuw foort van
fnuiftabak. Hij woonde lang te Frankfort aan
den Mayn, doch begaf zich naderhand naar
Höchst, en ftichtte Emmerichftad.
Hofheim ïs een ftadje aan de Guldenbeek, met
eene kellerij.
Kronbcrg, een ftadje aan eenen berg, met een
ambt; hier valt goede wijn.
Rluingau is een vice-domambt, eene zeer
aangenaame landftreek, vier uuren lang en twee
uuren breed, alwaar voortrellijke wijn wast, de
hoofd'

M A Y N T Z . EO/)
hoofdplaats is Elleyeld* een welgebouwd ftadje
met een flot. De inwooners van Rheingau genieten
verfcheidene voorrechten ten opzichte
der belastingen, en hebben vrij hout uit de
lands bosfchen. Bij de verkiezing van eenen
nieuwen Keurvorst hebben zij het recht, om
het Keurvorstlijk flot drie dagen voor den keurdag
te bezetten.
Oestrich* een welgebouwd vlek van 200 huizen
aan den Rijn.
Giezenhcitn, eene ftad aan den Rijn, met een
flot.
Lorch of Lorich » een vlek daar voortreflijke
roode wijn valt.
Johannesberg of Bisfchopsberg is een kerspel»
dorp, welks wijn zeer gezogt wordt.
Rudesheim is een rijk welgebouwd vlek aan
den Rijn, alwaar de beste en fterkfte rijnfche
wijn valt.
Lohn/Iein of Opper-Lalwftein* eene ftad aan
de vereeniging van de Lahn met den Rijn*
heeft een ambt, Rijntol, en zuurbronnen.
Steinheim * eene ftad aan de Mayn, met een
overvaart, een flot en een ambt.
Dieburg* een ftadje met een flot, ambt en
Capucijner klooster.
Orb of Urb* een vlek in 't ambt Hausfen,
welk ambt zijne zitting houdt in het dorp Hausfen,
niet ver van Saalmunfter; heeft een beroemd
zoutwerk.
4f*

3CC H E T B I S D O M
- Affchaffenbttrg, aan de Mayn, in het vice*
domambt van dien naam, is eene der beste fteden
in het Keurvorstendom, en heeft een Keurvorstlijk
jachthuis.
Seligenftad, aan de Mayn, is eene ftad.
Dettingcn, een dorp, alwaar de Engelfchen
en Oostenrijkers de Franfchen Ao. 1743 °P de
vlucht jaagden.
•Clifigenbcrg en Worth, twee vlekken aan de
Mayn, alwaar goede wijn gebouwd wordt, zij
leggen in 't ambt Clingenberg.
Miltcnberg, in 't ambt van dien naam, eene
ftad aan den Mayn met een bergflot, water- en
landtol, waag, Franfiscaner klooster en een
Gijmnafium.
Jlmorbach, een ftad en ambt aan den vloed Mudt.
Wallthürn, een ftadje, en beroemd door de
menigvuldige bedevaarten, welke herwaard gedaan
worden,
• Bingen, aan den Rijn, eene kleine handelftad
Van 4500 inwooners, waaronder 60 Joden-familien
zijn, bij dit ftadje is voor eerst in den
Rijn, het zogenoemde Binger gat, alwaar de
rotzen deels boven, deels beneden het water,
geli.j; een dam, dwars over den ftroom heen lig.
gen. Gelukkig, dat deeze rotsdam de geheele
vaart langs den vloed niet belemmert. Na aan
den oever is eene taamlijk breede en diepe openïng,
waar langs de fchippers moeten vaaren,
en welke het Binger gat genoemd wordt. Het
ge-

M A Y N T Z . JOI
gedruis van den Rijnftronm is hier zo fterk
dat men het zelve meer dan een half uur
ver kan hooren. Hier is een Muizen tooren
(Mauferthurtri) denkli'k voormaals Mauththurm
genoemd , om dat hier een foort van tol, Mauth
genaamd, moest betaald worden, hij is gefticht
op eene met heesters bedekte rots, en uit groote
fteenen opgebouwd.
Bisfchopsheim, een ftadje aan de Tauber, met
een ambt, een Franftscaner klooster, en een
Gijmnafium.
Koningshoven, nabij Mergcntheim, aan de Tauber,
het eerfte is een aanzienlijk vlek, het
tweede eene ftad, zo ook Kuhlsheim.
Koningheim, een aanzienlijk vlek.
Crautheim, een ftadje aan de Jart, met een ambt.
Ballenberg, een vlek, Niedernhall, een ftadje
aan de Koclier met zoutbronnen.
Heppenheim, een ftadje, waarbij het bergflot
Starkenburg met een opper-ambt gelegen is.
Bensheim, een kleine ftad, en zo Hirschhorn,
met een flot, aan de Nekker.
Lorsch, een dorp en ambt aan de Weschnitz,
met een beroemde Benedictijner abtdij.
Gemsheim, een ftadje aan den Rijn, met een
ambt en een tol op den Rijn.
Nieuw Baumberg, een ftadje met een ambt van
gelijke naam.
Ambneburg, een burgt en opperambt aan den
Ohm, met een ftadje op eene hoogte. Hier
wier-

JOa M E T B I S D O M
wierden de Franfchen 1763 door de Geallieerden
op de vlucht gedreven.
Fritzlar aan de Eider, een ftad rnet een ambt,
welke in 1761 door de Geallieerden veroverd
wierden, en alwaar zij de Franlche bezetting
krijgsgevangen maakten.
Hochheim, aan den Rijn, over Mayntz, een
fchoon markt-vlek , met goeden wijnbouw,
doch alwaar de Franfchen, die in Mayntz lagen(i7os),
bij gebrek aan hout,de wijnftokken
roeiden.
b. De ftad Erfurt en deszelfs gebied.
c. Het Eichsfeld of Eisfcldfchc wordt van Hesfen,
Thuringen, Grubenhagen, en Calenberg
omringd, en in opper- en onder-Eisfeld verdeeld,
welk laatfte het noordlijkfte en kleinfte, echter
het warmfte en vruchtbaarfte deel deezes lands is.
Hier ontfpringen de Leine, de Lutter, de Unftrut,
de Wipper, de Rume en andere vloeden.
In Eisfeld zijn vier fteden, 3 vlekken, 150 dorpen,
en meer dan 74,000 menfchen. De landftanden
beftaan uit Prelaaten, Abdisfen der nonnenkloosters,
den Adel, en de fteden Heiligenftad,
Duderftad, de ftad Worbis en Treffurt; en
de Primus is altoos de Prelaat van Gerode of Reifenftein.
De vergaderingen worden gehouden
een quartier uur van Heiligenftad, bij den zogenoemden
Jagersbankswagt onder den blooten
hemel, en bij (legt weder op het raadhuis van
Heiligenftad. De Keurvorstlijke inkomftcn van
det-

M A Y N T Z . 303
deeze landen beloopen jaarlijks 90.000 rijksd. ——
Wij noemen de volgende plaatzcn.
Gerode, eene rijk Benedictijner abtdij, in beneden-Eisfeld.
Sieboldehaufen, een vlek aan de Ruïne.
Duderftad aan de Hahle, een ftad, en de zetel
des Commisfieraats of het Geestlijk gericht, heeft
een klooster en is neringrijk.
In opper-Esfeld vindt men:
Trcfurt, waarvan hier voor.
Stad-Morbis, aan den oorfprong van den Nip.
per, eene ftad met een Franfiscaner klooster.
Dingelflad, een groot vlek aan den Unftrut,
Rusienberg, een ftad met een ambt.
Heiligenftad, aan de Leine, bij de invloeing
der Geislede, is de hoofdftad, de zetel des Stad*
houders, en der Lands-Collegien, met een Slot,
Collegie, en verfcheidene publieke gebouwen,
is daar bij zeer neringrijk.
Bartlof of Groot Bartlof, een dorp, 't welk
merkwaardig is, om dat een dragonder der Hesfen,
Falentijn Degenhart, hier de eerfte wolleumanufactuur
heeft aangelegd, die dermate is
toegenomen , dat er thans meer dan 3000 weefgetouwen
aan de gang zijn, hoe zeer er voor 100
jaaren in geheel Ersfeld geen een getouw gevon»
den wierd.
II. HET

S°4 HET KEURVORSTENDOM
II. HET GRAAFSCHAP BEIESTEIN.
Dit ligt op het westervvoud tusfchen Nasfait-
Dillenburg, Hadamar, Weilburg en 't Graaffchap
Greifenftein. Het behoort den Vorst van.
Nasfau-Oranje-Diets. In dit Graaffchap ligt
het ftadje Bcilftcin met een flot. En
Marienberg, een kerspel.
III. HET KEURVORSTENDOM TRIER.
J3it grenst ten westen aan 't Hertogdom
Luxemburg, ten zuiden aan dat van Lotharingen;
ten oosten aan eenige Paltfche, Hesfen-
Reinfeldfche en Nasfaufche landen; en tegens 't
noorden aan 't Keurvorstendom Keulen. De
inhoud is no quadraat mijlen, het bevat 29
lieden en veele vlekken en dorpen. Men vindt
hier, hoe bergachtig dit land ook zijn mag, zeer
fchoon vee, veel wild, visch, en eene menigte
bosfchen. 't Mineralen-rijk levert hier veele edele
en onedele metaalen en minerale bronnen. De
hoofdrivieren zijn de Moezel, Saar, Lahn en
Rijn. Den Landsftanden beftaan uit Prelaaten,
de Geestlijkheid en Gedeputeerden van 14 fteden.

T R I E R . $9$
den. De Keurvorst en Aarts-Bisfchop is de
Landsheer, wiens jaarlijkfche inkomften omtrent
300,000 florijnen bedraagen. De Rijksmatricuïare
aanflag is 26* man te paard en 122 te voet,
of maandlijks bo6 flor 40 kr. Aan de kamer
betaalt dit land 8n rijksd. 58} kr. De Lands-
Collegien zijn de geheime Staatsraad, de Landsregeering,
het Revifionsgericht, de beide Hofgerichten,
en de twee Geestlijke Gerichten. Behalven
de Landmilitie maak met toevoeging der
40 man Lijfguarde ongeveer 1500 man uit.
Het Keurvorstendom wordt in 't opper- en
neder-Keurvorstendom verdeeld, en ijder deel
weder in deszelfs bijzondere ambten.
a. Uit Opper-Tricr zullen wij aanmerken.
Trier aan de Moezel, in een lang, aangenaam
dal, dat in 1792 door de Oostenrijkers zeer verfterkt
wierdt, het is omringd met bergen. Trier
is de hoofdftad des lands, heeft meer dan 1200
huizen en over de 10,000 inwooners. Men
vindt in haaren omtrek niet alleen groote tuinen
maar ook vruchtlanden. Behalven de Cathedraale
kerk en de Collegiaale zijn hier nog vijf
kerspelkerken, veele kleine, en 23 kloosters.
De Cathedraale kerk ligt op eenen heuvel, welke
de eenigfte in de ftad is. Zij heeft drie gewelven
over elkander. Hier ligt een brug over
de Moezel van 8 boogen. Nabij de ftad liggen
vier Benedictijner abtdijen, waar van de Abt,
van St. Maxiraus onmiddelijk onder de Paus ftaar.
V %

3°Ö HET KEURVORSTENDOM
In December 1793 wierden de Oostenrijkers in
de bier aangelegde verfehanfingen te Pellingen,
in Olewig, op Kurenfer- Aweler- en Grunenberg^
zo ook te Ruwer aan den linker oever
van de Moezel door de Franfchen aangegreepen,
doch de aanvallers terug geflagen. De wijn,
die hier omftreeks wast, wordt voor den fijnlten
Moezelwijn gehouden.
Pfalzel, een ftadje aan de Moezel, met een
ambt, nabij Trier, is taamlijk bevestigd naar de
oude manier.
Conz is een vlek aan de Saar, die niet wijd
van hier in de Moezel valt, en waar over hier
eene oude vervallen brug ligt. De wijnbouw is
hier bloeiend.
Bettingen, een vlek, flot en heerlijkheid in
den Eiffel, tot het ambt Maximus behoorende,
20 mede de kerkdorpen Ruwer, aan de Moezel,
en Schweig met een veer over de rivier.
Saar burg, eene ftad aan de Saar, met een
verfterkt flot en ambt, 't welk de Franfchen van
Oélober 1792 tot December deszelven jaars in
bezit hadden.
Bibelhaufen, een dorp, alwaar de Franfchen
den 16 December 1793 van de Oostenrijkers geflagen
zijn.
Tavem, een kerspel.
Merzig, eene ftad aan de Saar, welke de
Franfchen in November 1792 innamen, daar na
Verlieten, doch dezelve eerst uitplunderden.
Grim*

T R 2 E ft. 307
Grimburg, een vlek en flot met een ambt.
St. Wcndel, eene ftad aan de Blies, met een
ambt, ligt afgezonden van de andere landen.
Hannebach en Sulzbach* beide hoofdplaatzen
van de ambten Schmidburg en. Hundsruck.
Baldenau, uit 16 diltricten beftaande in den
Hundsruck.
Hundjïein, een ambt in 't flot Hunold.
Berncaftel, eene ftad aan de Moezel, met een
welverfterkt bergflot, een ambt en Capucijner
klooster; in deszelfs omtrek wort goede wijn
gebouwd, en is een koper-bergwerk. Hier is
de eigentlijke Hundsruck.
Grach is een kerspel, daar goede wijn valt.
Neumagen, eene kleine den Graven tot Sayn
en Wittgenftein, onder 't hoog bellier van Trier,
behoorende ftad aan de Moezel.
Wittich, eene neringrijke ftad, in een vrucht,
baar oord, met een ambt, waarin koper gevonden
wordt.
Ortenftcin, een oud Keurvorstelijlc flot, en
Philipsfreude, zedert 1703 een zomerpaleis. .
Claufen of Eberhards Claufe is een tusfchen hoo»
ge bergen liggend welgebouwd Benedictijner
Collegiaal ftift, met een beroemd Maria beeld.
In 1735 wierden de Franfchen in deezen omtrek
van de Keizerlijken geflagen.
WeUchbillig, een ftadje met een ambt en klooster
der kruisbroeders.
V 2 KyU

j}08 HÏT KEURVORSTENDOM
Kylburg, een ftadje aan de KylI, met een
ambt, een Collegiaalkerk en Dekanaat.
Schönecken, eene ftad, en Schouwberg, met een
flot, van welke beiden de ambten hunne naamen
ontvangen.
Hillesheim, een ftad met een verfterkt flot, een
ambt en Hermitagieklooster. Men vindt in
deezen omtrek zilver, even als in het ambt
Dhaum, dat uit ói diftricTen beftaat.
Mandsrfchicd', de hoofdplaats van het ambt
diens naams.
Thai Ulmen, een vlek, waarbij een meir is,
*t welk daar na zijn naam draagt, leggende in het
ambt Ulmen.
CocJiem, eene ftad aan de Moezel, met een
flot en ambt, alsmede een Capucijner klooster.
De Franfchen veroverden deeze ftad in 1689
ftormenderhand, en verwoeste haar.
Zeil in Ham is eene ftad aan de Moezel, met
een ambt en Decanaat.
Treisf, een kerspel,bij welke een flot van dien
naam aan deMoezel op eene hooge en ftei Ie rots ligt.
Baldencck, een ambt, dat tien diftriéten heefr,
waaronder Buch, Forst, Mesterhaufen en Strenich
kerspelen zijn.
b. Uit het beneden Trierfche noemen wij:
Coblentz, in het ambt Ehrenbreitenftein, daar
de Moezel en Rijn zaamenvloeien, is de hoofdplaats,
en eene groote fchoone ftad, metonge.
veer-

T R I E IU $0f
veer 1200 huizen, en ïacoo inwooners. Zij iy de -
gewoonlijke refidentieplaats des Keurvorsten, cn
ligt enkel tusfchen wijnbergen, in een aangcfiaamen-
en vruchtbaaren oord, welke met veele
nooten en andere vruchtboomen beplant is. Over
de Moezel is een brug van dertien pijlaaren, en
over de Rijn gaat eene fchipbrug. De Keurvorst
van Trier refideert zorotijds in den hier zijnden
burgt.
Ehrenbreitftem, eene gewigtige bergvesting aan
den Rijn, tegens over Coblentz. Het ftadje Dal-
Ehrenbreidftein legt beneden de vesting, voorzien
van een uitmuntend Keurvcrstlijk flot, en
andere prachtige gebouwen. Deeze vesting is
de fleutel van den Rijn en de Moezel, en heeft
eene kerk. Ook is hier eene bron die 280 voeten
diep is. In 1688 hebben de Franfchen deeze
ftad fterk befchooten, doch niet veroverd.
Cunoftein-Engers en Zoll-Engers, op de kaarten
flechts Engers, is eene ftad aan den Rijn, in
't ambt Bergphlege, ligt in eenen voortrefiijken
oord, heeft een landdekenfehap, een prachtig
Keurvorstlijk jachthuis, en voormaals een Rijn.
tol, die nu te Coblentz geheven wordt,
Valhnder, een groot vlek in de heerlijkheid
van dien naam; is neringrijk door de fcheepvaart
en handel op den Rijn.
Sayn is een flot en vesting, aan de zaamenvloeing
der Sayn en Brexbeek, met een Pre*
inonftratenfer abtdij, en een zedert 1770 aange-»
V 3 leg.

StO HET KEURVORSTENDOM
legde Keurvorstüjke Cameral-ijzer-hutte, en
fmederij, die het ijzererts meest al uit het kerspel
Hohenhaufen in 't ambt Hersbach haalt.
Leudersdurf, in 't ambt Hammerftein, waar
goede wijn geteeld wordt. Hier is een Keurvorstlijke
Rijntol.
Arenfch is een flot aan den Rijn, de hoofdplaats
dier heerlijkheid; hier wast de beste
roode Rijnfche wijn, welke men Rijnfche Meeken
noemt, zo ook in den omtrek van het hier
onder hoorend vlek Hanningen, en ten dien
opzichte is mede beroemd het plaatsje
Rheinbruhl.
Maycn, eene ftad aan de Nette, met een flot,
een ambt, en een Collegiale kerk.
Motuzcuil, eene kleine vaste ftad aan de' Elz,
en Kuzerscsch, een ftadje.
Mutijlcr-Meinfeld, eene Had aan de Nette,
met een flot, ambt en Collegiale kerk, waar
na het ambt zijn naam voert.
Garden, een zeer oud vlek aan de Moezel,
met een Archidiaeonaat, Franfiscaner klooster
en Collegiaale kerk.
Bisfchopsheim is. een flot aan de Moezel.
'Bóppard, een ftad, flot en ambt aan den Rijn.
. Welmich, een ftad en ambt aan dezelfde rivier.
Wezel of Opper-Wezel, aan den Rijn, een ftad
met een ambt, en eene uitgeftrekte voorftad,
welke den naam draagt van Korbelhauzcn; hier
is ook een Collegiale kerk. In 1689 leed deeze
plaats

T R I E R . 3«
plaats veel door de Franfchen; in deszelfs om>
trék is een koper-bergwerk,
Montabaur, een ftad en ambt, met een Fran*
fiscaner klooster.
Limburg, een ftad van 500 huizen en 2500
inwooners, aan de Lahn, met een ambt, is
zeer ncringrijk. Hier ligt eene brug over de
Lahn.
Niederbrechen is een met muuren omvangen
ftadje.
Niederfelters of Sdters aan de Emsbeek, een
dorp, dat zeer beroemd is door zijne kostbaare
gezondheidsbronnen.
Camberg, eene welgebouwde neringrijke ftad,
met een flot en ambt waar aan Nasfau-Dtetz
aandeel heeft.
Werheim, een vlek met een ambt, dat gedeeltelijk
aan Nasfau-Dillenburg behoort.
Arnjlein is een Premonftratijner abtdij aan de
Lahn, en heeft een onafhanglijk gebied overeen
vruchtbaar oord, waar toe de dorpen Winden
en Weinahr behooren.
IV. DE DUITSCHE ORDENS-BALUWAADJE
VAN COBLENTZ.
D e baluwaadje draagt haar naam naar de ftad'
Coblentz. Derzelver Landcommandeur heeft zit-
V ,4 ting

3*3 H E T G R A A F S C H A P
ting en ftem op de Rijks- en kreitsdagen. De
matriculare aanflag is vier man te paard en twintig
te voet, of iaS florijnen maandlijks, en aan
de kamer betaalt zij 50 rijksd. 6;* kr. Zij houdt
haaren zetel in Keulen, in St. Catharina. Bebalven
de Commandeur te Coblentz behooren
tot deeze baluwaadje nog zeven Commanderijen,
die zeer verftrooid leggen.
V. 'T GRAAFSCHAP NEDER-TJZENBURG.
I)it ligt ten N. O. van Trier tusfchen den Rijn
en de Wiedfche landen. De matriculare aanflag
is 2 man te paard en 8 te voet, of56 florijnen, en
aan de kamer betaalt het Graaffchap 40 rijks. 54
kr. De grond is vruchtbaar. Men deelt het in
twee deelen, als in de Trierfche bezittingen, en
in die van 't Graaflijk Wied- en vrijheerlijkWal.
derndorpfche.
a In de Trierfche bezittingen zijn de voornaamfte
plaatzen:
Grenfau, een vlek aan de Brexbeek, in een
laag dal, 't welk door een oud bergflot beftreeken
wordt; 't heeft ook een ambt.
Hersbach, een ftadje met een ambt, nevens
fret kerkdorp Horhauzen, waar men zwart ijzererts
vindt.

AREMBKRG EN REINE CK. 3IJ
b. In 't Wied-Walderndorpfchen aandeel vindt
men:
Tzenburg, -een vlek aan de Iferbeek, behoorende
den Graaf van Weid, in een dal, tusichen
fteile rotzige bergen, met een flot; teelt hopen
wijn, ook zijn 'er fpinnerijen, enz.
VI. HET VORSTENDOM AREMBERG.
J~Jet Vorstendom Aremberg legt in den EifFel,
tusfchen Keulen, Gulik en Blankenheim, en
levert verfcheidene goede produ&en uit alle de
drie rijken der natuur. De Hertog van Aremberg
is hier de Landsheer, welke in de Raad
der Rijksvorsten en op de kreitsdagen zitting en
Item heeft. De Rijksaanflag is a man te paard
en 6 te voet, of 48 florijnen. Aan de kamer wordt
betaald 81 rijksd. 60 kr. De houfdftad is Aremberg,
eene kleine ftad met een flot. Hijlingen
en Reez zijn de voornaamfte dorpen.
VIII. HET BURGGRAAEJCHAP RIJNECK.
Dit ligt in 't zuiden van Bonn, aan de R

5*4 MET KEURVORSTENDOM
•Ö het bisdom Keulen. De grond is hier zeer
vruchtbaar. Een uit de linie der Graaven van
Sinzendorf is hier Landsheer, die den naam
voert van Burggraaf van Rijneck, en zitting en
ftem heeft, als andere Vorsten. De Ri ksaanflag
is een man te paard of 12 florijnen, en bij
de kamer 16 rijksd. 19 kr. De hoofdplaats is
Rijneck aan den Rijn, tusfchen Breyfich en Andernach,
en heeft goede nering.
VIII. HET KEURVORSTENDOM KEULEN.
De landen van dit Keurvorstendom, welke
niet bij een liggen , worden, behalven het Graaffchap
Recklinghaufen en 't Hertogciom Westphalen,
van het Trierfche, Gulikfche en Bergfche
omringd, de grootfte aan een paaiende
lengte is langs den Rim 20 mijlen en de breedte
drie. Met toevoeging van 't bisdom Munster
is de grootheid van alle Keulfche landen 360
quadraat mi]len, waarop 550,000 menfchen wooren.
Munster wordt gerekend op 230 mijlen
inhoud, en 350.000 menfchen. De heerfchende
godsdienst is hier de Roomfche. Volgens eene
in 1669 gedaane opmeeting bedraagen de landerijen
te zaamen 347.992* morgen.
Het land is veelal bergachtig, doch hier en
daar met vruchtbaare oorden voorzien; de hoofd-

K E U L E N. 3T5-
rivieren zijn de Rijn, de Nette,-de Aar en Erx
en de Ners in 't Keurvorstendom. -— De
Ruhr, Lenne, Bigge, Diemel, Ljppe cn Al me
in 't Hertogdom Westphalen , welke alle
zeer vischrijk zijn. De ruwe bergachtige Eiftel
is het onvruchtbaarfte. Daarentegen bouwt men
in 't Opperïrift, op de heuvels en bergen, zeer
veel goeden rooden wijn of Rijnfche bleckert.
De wouden leveren veel wild. Ook heeft men
hier gezondheidsbronnen,, onder welke de beroemde
Tillenbron uitmunt. Men vindt hier
meer tras dan in het Trierfche, 't welk door
de Hollanders tot naar Oost- en West-Indiën
vervoerd wordt. Bij de ftad" Unkel is een Bafaltberg,
en in 't algemeen levert het mineraalrijk
veele edele en onedele ertzen,, zout, marmer
euz. Zelf is te Padberg een goud-bergwerk.
In veele oorden is eene goede veefokkerij.
De Keurvorst en Aarts-Bisfchop van Keulen
is de Landsheer, de hooge Collegien zijn.: de-
Staatsraad, de geheime Raad, de Hof- en Regeeringsraad,
de Hofkamer, de Krijgsraad, de
Academieraad , en, die der medicijnen. De matriculare
aanflag is 60 man te paard en 377 te
voet, of 1828 flor., bij de kamer wordt betaald
811 ri ksd. 583 kr. De militie beftaat uit 50
lijfwachten, een regiment te voet van 14 compagnjën,
benevens een compagnie hufaaren tot
veiligheid van de landwegen.
De

HET KEURVORSTENDOM
De lasten worden van de landerijen gerieven,
en op de landsdagen door de Landsftanden ingewilligd.
. . De ftanden beftaan uk vier Collegiën,
als: r. uit het Domcapittel te Keulen,
't welk uit een Pauslijke, een Keizerlijke, al
Capittulaire, en 24 Domicellare prebenden beftaat.
2. Uit de Graavenftand. 3. Uit de Ridderfchap.
en 4 uit 17 municipale fteden, die
allen hunne Gedeputeerden zenden, en waar
over Andernach en Neuzs de directie voeren;
De landdagen worden gemeenlijk te Bonn gehou*.
den, en wel in het Capucijner klooster, en de
opbrengsdagen in Keulen.
I. Het Rijnfche Erfftift wordt in A. het Opperflift.
en B. het Wederftift afgedeeld, en bevat,
behalven veele dorpen, 17 municipale fteden en
5 vlekken.
A. Wij merken uit het Opperftift aan:
Bonn, de hoofdftad en Keurvorstlijke refidentie.
Zij ligt in een der aangenaamfte en vruchtbaar*
fte oorden aan den Rijn, en heeft ongeveer nooo
inwooners, welke zich meestal op de fcheepvaart
toeleggen en daar door beftaan. Hier is een aanmerklijke
Rijntol. De hier zijnde zeepziedcrij
voorziet het ganfche land; ook brouwt men
hier veel azijn. Zedert X786 is hier eene Univerfiteit.
Het refidentieflot is zeer prachtig, i n
hetzelve is eene gallerij met fchoone beelden,
een kabinet Naturalia, een Bibliotheek en een
ver-

K E U L E N . 3Ï7
verzameling van Kunstplaaten. De Jooden woonen
in eene afzonderlijke hoek, in welke üi
huizen ftaan,waarvan eenige aanzienlijk zijn, hun
getal beloopt twee hondert. Het lustflot Clemensrust,
dus genoemd naar derzelver (lichters,
de Keurvorsten Jofeph Clemens en Clemens August,
bij het dorp Poppelsdorf, is door eene
allee van iaoo fchreden met het refidentieflot
verbonden. Bij hetzelve zijn fchoone tuinen,
grot- en fcbulpwerk. — In Bonn zijn ook eenige
laken- flanel- en andere ftof-manufa&uuren. Het
is merkwaardig dat de boeren van het dorp
Dransdorf en een gedeelte van Graarijndorf het
burgerrecht te Bon hebben, en niet de inwooners
dier flad gelijke lasten draagen, maar ook
gelijke vrijheden genieten.
Arweifer, eene municipale flad aan de Ar of
Ahr, teelt goeden Rijnfchen bleeker. . De
ftads tooren is de zetel der Ridderfchap.
Aldenar, een vlek aan den Ar.
Erpel, een ftadje aan de Rijn, aan den, voet
der Bafaltrotzen, Erpeler Ley genoemt, . .
geeft goeden bleeker.
Andernach, eene Municipaale ftad en eerfte
directieplaats, is een aangenaam oord aan den
Rijn in eene bergachtige ftreek. De inwooners
handelen in glas en aardewerk. Ook gaan veele
groote houtvlotten van hier naar Holland. De
Franfchen veroverden haar 1688.
Mijfenheim, een dorp, in welks omtrek tot
tan

Sl8 HET KEURVORSTENDOM
aan de Keur-Trierfche ftad Meyen, een zoort
van lava gevonden wordt, welke, tot molen
fteenen verarbeid, naar buiten lands wordt gezouden.
Tonnonflein of St. Antonij's klooster, van de
Carmeliter orde, alwaar de bron Tillerborn
.bruischt. Anderhalf uur van Andernach vindt
men, bij de wijze tooren, eenen zeer poreufe zwarten
fteen.
Brcul, eene kleine Municipale ftad, met twee
kloosters en een prachtig Keurvorstlijk paleis,
met eene diergaarde, benevens het Chinees huis
Sensgane, zijnde alle bezienswaardig. Aan 't
eind der diergaarde is het ten reigerjacht gefchikte
flot Valkenlust. In dit oord is ook een
voorgebergte, waar goede bleekert gebouwd
wordt.
Renfe, gemeenlijk Rees, is eene Municipale
ftad aan de Rijn. Omtrent vier hondert fchreden
beneden de ftad is de zogenoemde Koningsfloel,
welke van gemeene fteenen is opgebouwd, en
op 8 pijlaaren rust. Voormaals kwamen de Keurvorsten
hier bijeen, tot het verkiezen van eenen
Keizer of Koning, of andere gewigtige rijkszaak.
Boven is een fteenen bank voor 50 perfoonen.
De burgers van Coblentz kiezen nog
alle jaaren, op den tweeden pinxterdag, hunnen
burgemeester, bij welke gelegenheid de inwoo
ners van Renfe hun melk, wijn en aardbeziën
moeten toedienen.
Zcl-

K E U L E N . 5T9
Zellingen en Rochtig, eentrmbt aan de Moezel,
met goede wijnbouw.
Unkcl, eene Municipale ftad, aan den regter
oever des Rijns. De inwooners des dorps Rijn
Breidbach, met een koper bergwerg en ichuuren,
behooren tot de burgerii van Unkel.
Koningswinter is een aanzienlijk vlek, in welks
oord uit zeven bergen de bekende hardfteen en
Koningswinterfteen gegraven wordt.
Lechenich, eene Municipale ftad, in een vlak
vruchtbaar oord, met een vast flot.
Zulpich, eene Municipale ftad met drie kerspelkerken
en een klooster.
Rijnbach, eene Municipale ftad, alwaar men
de overblijfzels eener Romeinfche waterleiding
ziet.
Meckenheim, eene Municipale ftad aan de Erft.
Adenau, een maikt-vlek met veele wollenweverijen,
in 't ambt Nurburg, dat alleen veel
haver bouwt, en rijk is in ijzer- en loodgroeven.
Linz, eene Municipale ftad, op eenen heuvel
tusfchen twee bergen aan den Rijn, welke 1688
door de Franfchen verovert wierd, doch in 't
volgend jaar viel zij weder in handen der Keizerlijken,
hier is een tol, en men bouwt er
goede bleekert.
B. Uit het Nederftift noemen wij:
Deutz, een vlek, tegen over de tot den West-
Dhaalfchen.kreits behoorende rijkftad Keulen,
wel.

S*> HjET KEURVORSTENDOM
welke de Keurvorst voor geene rijksftad erkennen
wil Keulen is door een fchipbrug over
den Rijn met Deutz vereenigd. Hier vvoonen
veele Jooden.
Nuyfi, eene Aarstbisfchoplijke-Municipalehoofd-
en direftieftad, aan den Erst, een half
uur van de Rijn, heeft goede handel en nering
Zons, eene Municipale (tad, met een flot en
Rijntol, aan de Rivier.
Lebber, eene flad aan de Erst, wordt van den
Graaf Salm-Reifferfcheidt, met tegenfpraak van
Keur-Keulen, bezeten.
Leyen 0f Linn, een Municipale ftad, in een
boschnjk oord, wierd in 1643 van de Weiraarfche,
en 1720 van de Pruiichen verovert.
Urdingen, eene Municipale ftad aan den linker
oever des Rijns, met een Rijntol; de handel is
hier bloeiender dan in eenige andere Keulfche
ftad, vindende men hier geduurig veele Hol-
Jandfche fchepen geankert, zo dat de veele ver.
keering met Hollanders hier hunnen vlijt heeft
opgewakkerd, en hunne levenswijs veel al ingevoerd.
Kempen, eene Municipale ftad met een flot,
aan de grenzen van Gulik en Gelder, in een
vruchtbaar oord in 't ambt Kempen.
Oedt, een vlek aan de Miers; en Hule een
vlek en heerlijkheid, 't welk ten deele aan 't
Vorstendom Meurs behoort.
Odenkirdun, een heerlijkheid en Keurvorstlijk
Ca-

K E U L E N . gaf
Cameraalgoed, in 't ambt Liedberg, met een
papier molen.
Rheinberg* eene neringrijke en vaste ftad, een
uur van den Rijn, in 't ambt van dien naam, 't
geen geheel van de overige Erflanden af ligt.
Camp* een mannen-abtdij van de Cirfestienfer
orde, in welks omtrek de Geallieerden 1760
door de Franfchen geflagen wierden.
u&lpen* een ftadje, flot en heerlijkheid, met
een Gereformeerde kerk, behoorende aan den
Graaf van Bentheim Steinford.
Isfum* een aanzienlijk dorp met een flot, met
een Roomfche en eene Gereformeerde kerk.
II. Tot het Nederftift tekent men ook nog het
Lipfche Nederftift, wijl het aan de Lippe legt,
20 ook het Vest, of 't Graaffchap Recklinghauzen ,
't welk tusfchen het Bisdom Munster, 't Hertogdom
Kleef, het Graaffchap Mark en Esfen
legt. Hier wordt veel vlas gebouwd; het bevat
twee Steden, vier Vrijheden, veertig Riddermaatige
goederen, 17 dorpen en twee kloosters, het
heeft ongeveer 3000 boerderijen. De in­
houd is 15 quadraat mijlen, en 't getal der inwooners
20,000. Wij noemen:
Recklinghauzen, een ftad met een verfterkt flot,
«n een adelijk waereldlijk vrouwenftift.
Borsten* eene ftad aan de Lippe, met goede
nering; in 1761 namen de Geallieerden deeze
plaats ftormenderhand in,en maakten hetFranscb,
guarnifoen gevangen.
X Boe*

3

K E fT li E N. ja^
dalen beftaat, geen groote akkerbouw heeft»
maar veel veefokkerij bosfchen, wild, visfchen»
voornamentlijk Forellen, en allerlei mineralen.
Staatkundig wordt dit Hertogdom in vier deelen
, en deeze weder in Ambten, Graaffchappcn
enz. verdeelt, waar uit wij eenige der merkwaardigfte
zullen aanhaalen.
a. Het Rudenfche kwartier bevat het aan de
Lippe liggende deel der Heilweg, en een deel
der Haarftrank.
Oestinghauzen aan de Alst, een kerkdorp en
ambt. Hoyeftad behoort zedert 1733 aan 't
Graaflijk huis van Plettenburg, zijnde dit een
flot en dorp aan de Lippe, waartoe het Drost*
ambt en halsgericht behoort.
Berg, een flot en Landsheerlijk tafelgoed.
Gefeke, een ftad aan de beek Weich met eeö
ftadskerk, eene adelijke vrij waereldlijk ftift,
een Obfervanten klooster en Ridderftoel. ——
Rhüden, eene ftad aan de Monne, heeft op de
landsdagen de tweede zitplaats onder de fteden.
Warflen, eene kleine ftad, op een berg, aan
de beek Wester.
Kaldenhart, ook eene kleine ftad op eenen berg.
b. Het Werlifche quartier bevat een Graaffchap
en vier ambten.
Arensberg aan de Roer, op een berg, waaf
op het water uit die rivier door kunst geleidt
wordt, is de hoofdftad des Hertogdoms en het
Graaffchap van dien naam. de zetel der Regee-
X a ring,

324- HET KEURVORSTENDOM
ring, der hoofdvrijftoel, en der vergadering van
de Landftanden. Men deelt haar in de oude en
nieuwe ftad, en op den top des bergs ligt het
fiot. In 1762 leed deeze ftad geweldig, toen de
Geallieerden dezelven den Franfchen na eene
hevige kanonnade ontnamen.
Belicke, een kleine ftad op eenen berg.
Hirzberg, eene ftad op eenen berg, met een
Keurvorstlijk jachthuis.
Mefchede aan de Roer, en Greyenftein aan de
Menge, zijn kleine fteden.
Bodefeld aan de Balme, Sundcren en Hachen
aan de Roer, nevens Langefcheid, zijn vkkken
of vrije heerlijkheden.
Allentrop, eene ftad, en Hagen, een vrijheid
aan de Sorbek.
•"Mühlheim, niet ver van de Monne, is een
commanderie des Duitfche ordens. Werl,
een ftad met een flot, Capucijner klooster en
zoutketen, is de zetel van 't officie of waereltlijk
en geestlijk halsrecht. Opper-timer, eene
Vorstlijke ftoeterij.
Neheim, aan de Monne, die hier in de Roer
valt, eene ftad.
Scheidingen, een kerkhof, met twee adelijka
goederen, in welks nabijheid de Geallieerden in
176"1 een veldflag wonnen, die de Franfchen den
naam van de flag bij Vellinghaufen noemen.
Menden en Balve aan de Hohn, zijn kleine
fteden.
e- Het

K E U L E N . 335
e Het Bilfteinfche quavtier heeft 4 ambten,
een Vrijgraaffchap en een Heerlijkheid en gerecht.
Eilftein, een vrijheerlijkheid, waar bij het
Landsvorsflijk ambthuis op een berg ligt.
Adolphsburg, eene adelijke ridderftoel, met
een fchoon flot.
Fredeburg, een ftad en ambt, met een Ridderftoel.
Drolshagcn, een ftad met een Bernardiner nonnen-abtdij,
heeft fterken ijzerhandel, gelijk ook
Olpe, een ftad aan de Bigge.
Altendorn, eene ftad aan de zaamenvloeing
der Jenne en Bigge, met een gericht en goede
marmergroeven.
Waldenburg en Schnellenberg zijn bergfloten
aan de Bigge.
Wenden is een dorp met en naaldenfabriek.
d. Het Brilonfche kwartier beftaat uit 4 ambten,
3 Heerlijkheden en een Vrijgraaffchap.
Brilon, de hoofdftad des Hertogdoms aan de
Monne, met een Minoriten klooster en hospitaal.
In dit oord vindt men Kalmey.
Eversberg, een ftad met een flot aan de Roer,
op een berg.
Medebach en Winterberg op een berg. Hallenberg
aan de Hönne,
Schmaienberg aan de Lenne zijn alle kleine fteden.
Silbach is een dorp, alwaar men looderts, met
zilver vermengd, vindt.
X 3 Stad*

$a

X> Jt t A t T «. '3*7
en fpelt, alsmede voeraadje. De graanteelt
wordt hier op 528,241 morgen, ijder van 160
roeden, zo fterk gedreven, dat zelfs in het
duure jaar 1771 nog over de hondert duizend
zak, ijder van 160 tot 200 pond koorn is uitgevoerd.
De beemden en weilanden rekent men
81,305 morgentalen, en omtrent 24,304 morgen
wordt tot wijnbouw gebruikt, die hier zeer lekker
valt, ook heeft men hier fmaaklijk ooft en
tuinvruchten. Men bouwt hier insgelijks tabak,
welke men met voordeel naar Frankrijk zendt,
wordende voor de beste in Duitschland gehouden.
De Paltzfche meek ap wordt mede buitenlands
gezogt; en de zijdenteelt vermeerdert jaarlijks;
Bij FLeferthal, een uur van Manheim, is in 17.69
een Rhabarber plantagie aangelegd, en thans
wordt reeds voor 100,000 florijnen Pfalzer Rha*
barber naar Frankrijk verzonden. De veefokkerij
is hier niet zo belangrijk als men denken zoude,
vooral is er gebrek aan paarden, welke
meestal van buitenslands moeten komen. In 1769
bragt men 5 Angorifche geiten en twee bokken
naar Dosfenheim, die in 1777 reeds tot 90 vermenigvuldigd
waren. Bij winter, bij nat en mor»
fig weder voedert men hun op de ftallen, bij
goed weder klauteren zij eenige uuren ver op
de hoogfte rotzen van het Dosfenheimfche woud.
't Hair deezer dieren is glansrijk als zijde, en
de Keurvorst heeft er reeds verfcheidene kle*
deren van. Men heeft toereikend visch, bijzon»
X 4 der

32? DE p A t T z.
der in 't voorjaar Zalm en Madenvisch. Jn veel»
gemaakte meiren en vijvers worden aal, kreeften
en fchildpadden gevangen, en de Rijn. Necker,
Nahe enz. leveren veel visch. Het ontbreekt in
de beneden-Palrz ook aan geene edele metalen.
Bij Germersheim wascht men goud uit het Rijnzand,
waarvan men onder de regeering des tegenwoordigen
Keurvorsts dukaten geflngen heeft.
Zouten kwikzilver,waarvan jaarlijks voor 80,000
florijnen wordt uirgevoert, behooren tot de mineraale
producten van de Paltz. Dit land heeft
ook veel wild, wol, vlas, Laliaansch koorn,
raapzaad, voortreflijke weiden, overvloed van
hout, waarmede men fterken handel op Holland
drijft. Zo ook zilver, ijzer, koper, lood, fteenkooien,
onix, amathist, agaat, albast, en zulke
goede Carniolen, dat men die zelf in Romen verarbeidt,
ook zulke fchoone granaatfteenen, dat
men ze met de Egijptifche gelijk fielt. — Hier zijn
ook minerale bronnen. De manufa&uuren en
fabrieken in wol, boomwol, zijde, goud, zilver,
rood en geel koper en ijzer zijn eerst in hunne
opkomst.
De Keurvorst van Pahz-Beyeren is de Landheer,
en zijn rijksaanflag is 30 man te paard en
138 te voet, of maandlijks 914 florijnen. Aan de
kamer betaalt hij 494 rijksd. 82» kr. De hooge
Landscollegien zijn: De geheime Staatsraad en
geheime Kanzelarij, de Regeering, het Opperappellationsgericht,
het Hofgericht, de Hofka-
mer,

B E P A L T Z . 3&9
Bier, de Krijgsraad, de Kerkenraad en Confiftorie.
De heerfchende kerk is de Gereformeerde.
Het militaire wezen beftaat uit omtrent iaooo
man, die jaarlijks 824,344 florijnen tract-ement,
240,210 mondportien en 8100 paardenbenodigjheden
vorderen. De Keur-Paltz heeft twee Ridderorders,
als: die van St. Hubert en de Leeuwen
order.
De geheele beneden-Paltz wordt in opperambten
en deeze in twee hoofddeelen verdeeld:
A. Opperambten aan deeze zijde des Rijns.
1) Het opperambt Heidelberg heefc 6 fteden,
63 vlekken, dorpen en gehuchten, benevens 30
Meijershoven. Wij noemen hier uit:
Manhcim* aan de zamenvloeing des Nekkers
en Rijns, is verfterkt, de hoofdftad, zetel der
Landscollegien en de Refidentieftad, Men telt
er 1640 huizen en 22,378 inwooners. Onder de
gebouwen noemen wij voor eerst, het groote
Keurvorstlijke refidentieflot, 't geen veele bezienswaardige
zeldzaamheden bevat. In de flotkapel
vindt men veele reliquiën, in goud en
zilver gevat, en rijk met edele gefteenten omzet,
onder anderen ook twee beelden, van middelmatige
grootte en louter goud. De Keurvorstlijke
beeldengallerij bevat in negen groote aan een
volgende vertrekken, eene kostbaare verzameling
van de grootfte meesters. In het kabinet van
printwerk zijn meer dan 400 folio banden met
X 5 plaa-

330 Dl! P A L T Z .
plaaten, en eene groote menigte org!neeIe tekeningen
van beroemde meesters. De Keurvorst-
Jïjföé fchatkamer bevat eene groote menigte
werktuigen, juweelen, en zeldzaamheden in
goud, zilver en kostbaare fteenen. Inde beeldenzaal
ziet men eene zeer groote verzameling
Van goede in zuiver gips afgegotene beelden,
naar de fchoonfte Griekfche en Romeinfche origineelen.
Alles wat Romen, Napels, Florence,
Venetien enz. merkwaardig in dit opzicht heeft,
ziet men hier bijeen. De Keurvorstlijke bibliotheek
bevat meer dan 40,000 boekdeelen. Het
kabinet van oudheden is opgepropt met oude
manufcripten , Urnen, albasrerbeelden, marmer
en metaalen dito, alsmede oude krijgstuigen en
huishoudlijke gereedfchappen. In 't phijfifche
en mathematifche kabinet is een groote rijkdom
van daar aan pasfende inftrumenten. Het kabinet
van naturalia beftaat uit een volledige reeks der
mineralen, fchelpen, hoorns, zeegewasfen, dieren
in liquor, een goede Herbarius, en veele
zeldzaamheden uit het plantenrijk. Het tuighuis
is 160 voet in den omtrek, en is met veele fieraaden
en beeldhouwers werk voorzien. In de
gefchutgieterij en in 't voorhuis vindt men onder
anderen eene heerlijke verzameling der beste
werktuigen voor de artillerij. De fmeltoven in het
giethuis is zo wel ingericht dat men met weinig
hout m konen tijd eene aanzienlijke partij metaal
Vloeibaar maakt. Hier is een tucht- en wees-
huis.

D E P A L T Z . 33*
huis, in het laatfte zijn meer dan 80 weezen,
die hier niet alleen worden opgevoed, maar, na
eenig handwerk geleerd te hebben, een uitzetting
bekomen. In dit huis zijn onderfcheidene
fabrieken, als een kaartfabriek, linnen- en wollefpinnerij,
een weverij, alsmede een fteenilijperij.
De Duitfche fchouwburg is een groot,
met veel fieraden voorzien gebouw, en een der
prachtigfte in Duitschland. Verfcheidene opentlijke
gebouwen zijn roet afleiders tegens het onweder
voorzien. Op de paradeplaats is een fchoon
fontein werk, doch zonder water. De Academie der
Wetenfchappen, der teken-en beeldhouwkunst,
het Duitfche geleerde Genootfchap, de Hoofdkrijgsfchool,
het Anatomisch teater, cn't beroemd
Oblèrvatorium, verdienen bijzondere opmerking.
Zedert 1781 is hier, in zijn foort, een gansch
nieuw leerfchool opgericht om Ziekentroosters te
formeeren. Aan de Heidelbergfche landweg is
een Botanifche tuin. Manheim heeft eenige
goede fabrieken, een groot aantal bekwaame
kunstenaars, eenige tabaksfabrieken, wollenverwerijen
enz. Het Similor, dat in Manheim gemaakt
wordt, is bekend onder den naam van
Manheimer goud, niet alleen in Duitschland
maar ook elders. In 1688 hebben de Franfchen
deeze ftad geheel verwoest. Ter plaatfe alwaar
de Nekker in den Rijn valt is in 1738 eene
fchoone bleekerij aangelegd, waarvan zich niet
alleen de Paltz maar ook andere omleggende oorden

33 a
» E P A L T Z .
den bedienen. Zo we! over den Rijn als Nekker
leggen bekwaame fchiphn:ggen.
&:hwetzmgtn , s een markt-vlek, drie «uren
van Manheim aan de Leimbeek, 't wtlk voor
eenige jaaren tot eene flad verheven is; 't beeft
een Keurvorstlijk lustflot en groote tuin, met
eene aanzienlijke Orangerie, een fchoon baadhuis,
en een aangenaam park, in de Er.gelfche
fmaak aangelegt.
Hddelbcrg, de eerfte.hoofdftad aan den voet
des Geisbergs aan den Nekker, heeft meer dan
iooo gebouwen, 5 hoofdplaatfen en markten, en
wel 20 openbaare bronhuizen, die wegens haare
wateren alom bekend zijn. Er zijn ruim n,000
inwooners. In 1689 hebben de Franfchen deeze
plaats verwoest, en 1694 «iet alleen geplunderd,
maar tot een puinhoop toe afgebrand.
Het vorige refidentieflot, op eenen heuvel
over de ftad ftaande, is in 1764 door een blikfemftraal
in brand geraakt, en geheel verteerd; in
de daar toe behoorende tuin is eene boomkwee.
kerij van vruchtboomen. Het nieuwe Heidel.
bergfche vat, dat onder de regeering des tegenswoordigen
Keurvorsts gemaakt i s, (1751) houd
30 voeder meer dan het oude dat bouwvallig
wierd. De Roomschgezinden en Gereformeerd
den gebruiken ijder een deel van de Heiligen
Geest kerk, zijnde de twee deelen door eenen
muur afgefcheiden. Behalven de overige Roomfche
kerken zijn hier nog eene Lutherfche en
twee

D E P A L T Z * 833
twee Gereformeerde, in een van welke de Godsdienst
in het Fransch gepleegd wordt. De Univerfiteit
heeft Roomfche en Gereformeerde Profesforen.
Zedert 1784 is hier een Staatshuishoudkundige
hooge fchool opgericht, die voormaals
te Lautern was. De ftad heeft veele manufa&uuren;
een chits- en katoenfabriek, welke
deels zich bezig houd met het verwen en glanzen
van Oost-Indifche ftoffen, deels met eigen
gemaakte, door dezelve komen omtrent 500
menfchen aan brood. Eene zijden koufenfabriek
geeft 100 arbeiders de kost enz. Die bergftraat
gaat van hier naar Darmftad.
Frankentlial, aan geene zijde des Rijns, aan
de Muhl en Fuschsbeek, met een in den Rijn
vloeiend kanaal van omtrent drie quartier; eigentlijk
behoort dit tot het opperambt TMieuwftad,
en is de derde hoofdftad, en in manufaftuuren
de gewigtigfte in de Paltz. Er zijn circa 470
huizen en 4000 inwooners. Eenige der hier
plaatsvindende fabrieken worden op Keurvorstlijke
kosten gedreven. Als: de porceleinfabriek,
waar in 1786 meer dan 60 werklieden waren, onder
welke bekwaame beeldhouwers, boetzeerders
en tekenaars gevonden wierden, die op kosten
van den Keurvorst gereisd hebben, behalven
deeze voedt zij meer dan twee hondert perfoonenv
Zij behoort tot de beste porceleinfabrieken
in Duitschland. Een wollen- lakenco
ftoffenmanufactuur houden zo in de ftad als
bij-

534 & E P A L T Z .
bijgelegen dorpen over de 600 menfchen bezig.
De wollen- en ziidenverwerij behoort ook
den Keurvorst. Bijzondere perfoonen drijven de
volgende fabrieken, als een wollen lakenmanufaftuur,
die zeker 200 menfchen aan de kost
helpt; een fabriek van zijden ftoffen, een tabaksfabriek,
een van zijde en linten; een goud- ea
zilverdraadtrekkerij, een ftijfzel- poeder- zeepwollen-
koufen- en hairfpeldenfabriek, eenkloken
metaalgieterij, een Etuifabriek, een papieren
behangzelfabriek, alsmede een fabriek van duffels
enz. Van deeze ftad loopt een kanaal naar
den Rijn, 't geen den handel met de vereenigde
Nederlanden zeer begunftigd. Zedert 1780 is in
Frankenthal een kostfchool voor jonge Jufvrouwen
van de Protestantfche religie.
Weinheim aan de Wefchenz, heeft goede wijnbergen
, en een flot, 't bevat 500 huizen en 2700
inwooners.
Schonauw ligt aan de regter oever des Nekkers,
en
Wisfloch aan de Leimbeek met een gezondheidsbron,
zijn kleene fteden.
Neckerau, een dorp nabij de Nekker met 800
inwooners. Wicblingen, een kerkdorp aan
den Nekker van 530 inwoonders. Lejmen,
een vlek met 1000 inwooners, heeft goede wijnbouw.
Ziegelhaufen, aan de Nekker, met
670 menfchen, die goeden nering doen.
Handfchuchsheim heeft 1500 welvarende inwoo­
ners.

D E P A L x z. 335
ners. Schrieshcim.zm den voet des Odenwouds,
met i8cx> inwooners. Dihberg is een (tadje,
en wel verfterkt flot, aan den Nekker op eene.
fteile rots.
Neckargmund. een ftad aan den Nekker, wel.
ke hier den Elzenbeek ontvangt; zij bevat omtrent
1600 inwooners, met eene Nekkertol. De
hier pasfeerende fcheepvaart maakt de ftad neringrijk
en levendig. De leertouvverijen, fteen.
graverijen en de handel in hout en houtskolen
voor de fabrieken, voor hoepels en plankenis
hier aanmerklijk. Ook is deeze plaats zeer bekend
wegens haar aardewerk, 't geen alom ver.
zonden wordt. De aarde daartoe wordt vier
uuren van de ftad, te Heilsbeek gegraaven,
en wel in den winter, dewijl de lucht des
zomers in de onderaardfche hooien te fterk is,
zo dat er geen licht aan den brand kan blijven,
In dit oord vallen veele vruchten, waaruit appelen
peerenwijn gemaakt wordt; veele maken
goede cider. De Generaal Tilly liet in
IÓ32 de ftad ftormenderhand inneemen, uitplunderen
en alles ombrengen. Neckarfleinach heeft
rijke fteengroeven in den omtrek.
II. Het opperambt Ladenburg bevat een ftad,
zeven vlekken of dorpen en 6 meijerijen.
Ladenburg, aan de Nekker, heeft 1800 inwooners.
Nee*

» * P A L T Z .
Neckarshaufen, een dorp aan die rivier, met
470 inwooners.
Laudentach, een kerkdorp, met 920 bewoo*
ners.
III. Het opperambt Lindenfels heeft een
ftad, 31 dorpen, 6 gehuchten en
meijerijen.
Lindenfels, een ftadje met een oud bergflot en
400 ingezetenen
Wald Michelbach, een dorp van 100 huizen
en 800 menfchen aan de Ulpenbeek.
IV. Het opperambt Umftadt heeft 1 ftad,
12 vlekken en drie meijerijen.
Umfladt of groot Umftadt, heeft 800 inwooners,
en heeft gemeenfchap met het Paltzfche
en Hesfen-Darmftadfche opperambt.
. V. Het opperambt Utzberg of Otzberg,
heeft eene ftad en negen vlekken
en dorpen.
Otzberg, een bergflot, dat ten Staatsgevangenis
dient, benevens een dorp. Heiring,
een ftadje, aan den voet eener hoogte, heeft
325 inwooners.
VI,

D E P A L T Z . 337
VI. Het opperambt Boxberg heeft eene ftad,
9 dorpen en 2 hoven.
Boxberg, een ftad en burgt, aan eene hoogte,
met 170 huizen en 930 inwooners.
Schweigern, aan den voet eenes bergs, 820
menfchen.
Sachfenflühr. een dorp met een tol.
VII. Het opperambt Moszbach begrijpt vier
fteden, 45 vlekken, dorpen en gehuchten
en 11 meijerijen.
Moszbach, nabij den Nekker bij de Elsbeek,
in een vruchtbaar dal, is een opperambts-ftad,
heeft 1700 inwoonders en een zoutwerk.
Hilsbach, aan de beek van dien naam, een
ftad van 700 menfchen.
Sinsheim, aan de Elsbeek, bevat 1500 men»
fchen, heeft een Franfiskaner klooster, ligt in
een bergachtig, koud, hoewel gezond oord,
weshalven de Franfchen, welke in 1689 de ftad
in brand ftaken, hunne kranke Geestlijken in
dit klooster bragten.
Obrikheim, een ftad en flot aan den Nekker.
Schluchtem, een kerk-dorp aan de Leimbeek»
met 550 menfchen.
Oppergumpern, aan de Rodenbeek, van 600
inwooners.
Y Sb-

8 D E
83
P A L T Z .
Siegelsbach, van 425 bewooners. —- Dalheim
aan de Elsbeek, heeft 550 zielen. Eberbach,
aan de Nekker, een ftadje van 1800 ingezetenen,
die fterke looijerijen drijven, welke van
hier tot Heidelberg de hoofdnering uitmaakt.
VIII. Het opperambt Bretten heeft drie fteden,
en zes vlekken en dorpen.
Bretten, aan deSulzbeekop eenen heuvel, de
opperambts-ftad, heeft 3300 inwooners.
Heidelheim, aan de Sulzbeek, eene ftad van
1400 menfchen. Eppingen, aan de Elzenbeek,
heeft 1600 ingezetenen. Wcingartcn, aan
Walz in Dreck is een vlek van 1600 bewooners.
B. De opperambten aan geene zijde des Rijns.
IX. Het opperambt Bacharach, uit twee fteden,
15 vlekken en dorpen, en 3
meijerijen.
Bacharach, aan den Rijn, met eene zwaare
tol, is de opperambts-ftad, welke 1325 menfchen
bevat, een ftijfzel- en poederfabriek
heeft, en goeden wijn bouwt. Furflcnberg, een
flot aan den Rijn. Cuub, in 't nederambt van
dien naam, een ftad en een dal, welks voorftad
echter aan den Rijn ligt, heeft 1200 inwoonersïlieris
eene tamelijke tol. -— Tusfchen Bacha.
nek

D B P A L T Z . §3

34° » E P A L T Z .
keek 1400, Oosthoven 1700, Dalsheim 240, Opperflersheim
aan de Waischbeek 500, en het ftadje
Freinsheim, aan de Scheitbeek 1200 inwoon-
ders. Alle deeze plaatfen zijn bloeiend. Zo
ook Wiefenheim van 200 huizen, en Erbesbudesheim
met 730 bewooners.
XII. Het opperambt Oppenheim heeft een
ftad, 14 vlekken en dorpen, en 5
meijerijen.
Oppenheim, aan den Rijn, de opperambts-ftad,
heeft 1800 inwooners, heeft goede akker- en
wijnbouw, en eene gierbrug over den Ri;n.
Nierftein, niet ver van daar, aan den voet
-eenes iteilen bergs, is een kerkdorp met 1100
inwooners, wordende hier goeden wijn geteeld.
Opper-Ingelheim, een vlek met 1500, en Nefder-lngclheim,
aan de Selz, een welgebouwd
dorp met 1100 inwooners.
Efenheim, aan de Selz, een bloeiend oord
met 760 menfchen.
XIII. Het opperambt Neuftad heeft 5 fteden,
44 vlekken en drie meijerijen.
Neuftad aan de Hardt, in een laag dal, van
het Hartgebergte omringd, aan de Spijerbeek,
is de opperambts-ftad, en heeft 4100 inwooners,
die meestal van den akker- en wijnbouw leven.
Hier is ook eene beroemde tol.
Mus-

D £ P A t, T zV> J4t
Musbach, aan de Spijerbeek, heeft nco inwooners
en 200 huizen.
Edenkoben, aan de Muhlbeek, heeft 1300 bewooners,
lias/och aan den Rijn en Spijerbeck,
bevat 2500 zielen. Washenheim, eene ftad, aan
den voet van het hansgebergte, waarom het
ook met den toenaam aan hei hart bekend is,
heeft J300 menfchen. Edichheim, een viel ;
Gggcrsheim, een mijl van IVianheim,* in eene
vruchtbaare ftreek, met een flot en tuin; en
Lamsheim, aan de Ifanach en Fuschbach, heeft
1200 inwooners. Alle deeze oorden zijn bloei-
}end door wijnbouw en ooftteelt.
XIV. Het opperambt Germersheim heeft a
fteden, 44 vlekken en 8 meijerijen.
Germersheim, eene ftad aan den Rijn, waarin
een goudwasfeherij is, aan welk goud de Rijnfche
goudgulden zijn oorfprong verfchuldigd is.
Hier is een fchoon flot, en de plaats bevat
1200menfchen, welke, door visfeherij als anders,
goed beltaan hebben. Hier valt de vloed Queich
in den Rijn, alwaar een Rijntol geheven wordt.
In 1788 voer het eerfte fchip door het, van bijzondere
perfoonen aangelegde nieuw Rijn-kanaal.—
Hagenbach is eene ftad aan eene der Rijnarmen.'
Bslheim, aan de Buschgraft en Spsge/bach,
bevat 1200 inwooners. Billigheim aan de Wirre
of Kappelbeek, heeft 1000 ingezetenen. Stein*
Y 3 wei.

34» T O U R E N T A X l i .
weiler, aan de Wirbeek, heeft 900 inwooners,
en Pleisweiler heeft er 4S0. Klingemunfter, aan
de Finfterbeek, heeft 900, en Godramflein aan
de Queich iaco ingezetenen. — Alle deeze
plaatfen zijn bloeiend en neringrijk.
Selz is eene ftad met een onderambt aan den.
Rijn, alwaar eene goudwasfcherij is.
DE VORST VAN TOUR EN TAXIS.
D eeze heeft wel geene bezittingen in deezen
Kreits, maar door het verfchieten van 80,000
rijksdaalders aan denzelven, door den Vorst Anzelmus
Frans in 1724, voor welkers 4000 rijksd.
renten de rijks-'en krijgsfteuren verpand zijn,
heeft hij zitting en ftem in de Nederrijnfche
kreitsdagen bekomen.
RE.

BOY EU mt JSfEDIJRRHYJSTSCHE KRE1TST.N.

3T, JRIJ DE 1

R E G I S T E R .
Afflighem. . 115
Agrimont. . 136
Aigle. . 164
Aire. . 75
Aldenar. . 317
AUer.bacb. . 177
Allendorf. . 267
Allencrop. » . 324
Alme. . . 143
Alme, rivier. . 321
Alpen. . 321
Alfemberg. . 114
Alsfeld. . . 281
Aolst. . . 34
Amiens. , 75
Amoneburg. . 301
Amorbach. . 300
Andel. . . 183
Andemie. . J55
SM*
A.
Aar» rivier. •
bt.
288 Anderlecht. .
bi.
110
Abbeville. . 76 Andernach. . 317
Adenau. . . 319 Antwerpen. . 117
Adolphsburg. . 325 Antoing. • Co
Adolphseck. . 239 Anwerghem. . 114
Adolfshof. 249 Anweiler. . 186
Adorf. . . 291 Anfpacb. . 191
Aeth. » . és Archenne. . xoa
Acrfchot. . 105 Aremberg. . 313
Arènfels. . 31a
Arensberg. . 323
Argenthaf. . 37

S44 R E G I S T E R .
B. bi.
Baldenan. . 307 Bethune. . 74
Ballenberg. . 301 Bethlehetn, . I O O
Balve. . . 324 Bettingeu. . ^c6
Balzweiler. . 189 Beveren. . 3 8. 4 3
Baldenek. . 30» Beyghem. . „5
Bar le Duc. . 85 Bibelhaufen. . 30,5
Bafef. . . jog Bibel, rivier. . 110
Baferode. . 44 Biberich aan den Rijn 240
Baftogne. . I (j 2 Biberftein. . 249
Battenberg. . 1^4 Bieber. . 2 23
Baupaume. , 74 Bicdburg. .
Bauters. . i 0 l Biedenkopf. . 184
Baveghem. . 34 Biedenap. , jg^
Beaufort. . . 156 Bierbeek. . 1 0 o.
Beaumont. . 67 Biage, rivier. 3 2 1
Beauvais. . 77 Billich. . ^
Beets. , . 104 : 3ilfen. . , j,.,
Beilftein. . 304 Sflftein. . 3 2^
Bekevoort. . 105 ïinche. . 6 < s
Belike. . 324 3ingen. . . 3 o o
Bellelay. . 1207 Jirkeaféld, . t ^
Bengel. . 177 j V.rs, rivier. .
Bensheim. . 301 ] Jirftein. . S 2p
Bergen. . 190. 226 1 lifchofsheim. 301, 3 i Q
Bergheim. . 291 3 iitche. . ^ c
Bergues. . Ti 1 ;laesvelt. ,
Bergzabern. . 186 I laraont. . %j
Beringen. . 138 I lankenau. . 250
Berg. . . 323 I lankenberg. . 55
Berlpcre. . 41 E lankenftein. . 283
Berleburg. . 253 E leichenbach. , 227
Berleve. * . 44 i obenhaufen. . 228
Berncastel. . 307 B ockenheim, . 225
Bo.

R E G I S T E R .
bl.
Bodenfeld. . 3:4
Boer. . . 322
Bonlez. . 102
Bonn. 316
BonelTc. . 156
Boom. . 123
Boppard. . 310
Borgworm, . 136
Barken. . 271
Bornhsm. . 45
Bornival. • 113
Bouggenhout. 115
Boulant. . 348
Boulay. . 9°
Boulogne. . 74
Bouvines. . 155
Bovenden. . 274
Braine 1'AIeu. 112
Braine le Comte. 66
Braubach. . 287
Braunfels. . 232
Bree. . . 138
Bretzenheim. . 193
Bricy. . . 90
Brilon. . . 325
Brogne. . 156
Bruchfal. . 202. 209
Bruckenau, . 249
Bruel. . 318
Brugge. . . 45
Brusfel. . . 106
Brundruc. • 208
Budingen. . 233
Y
b!.
Buntcrshcim. . 245
Burcht. . 43
Burggravenrode. 229
Burghaun. . 249
Burg Sponheïm. 177
C.
Calais. „ 73
Callop. . . 4j
Camberg. . 3 t I
Cambrelis. . (59
Camp- . . 3 2 V
C-mpenhout. i I 2
Carden. . . 3 I O
Carlsthalerbad. . 277
Castedaun. .
Chalons. . g a
Charleroi. . 154
Charleville. . 81
Chateau Cambrefis. 70
Chateau Thierri. 157
Chatelet . 143
Chaumond, . y%
Chievre. .

54* R E G I S T E R .
bl.
Clingenberg. . 300
Coblenz, . «08
Cochem. . go8
Commerd. . 85
Commines. . 51
Cornpiegne, . 79
Conz. . t 30Ö
Corbach. . 289
Corbeekoverloo. 100
Coutr.-y. . 40
Coj'ghem. . 41
Crautheim. . 301
Crepy. . . 79
Crovj. . 177
Cronenburg. . 166
Cruyckenbourg. 45
Cuivin. .
Cumtich. . 123
Cuno Enger?. 309
D.
D^cbsfelden. . 208
Dagftoel. » 103
D.:dizele. . , 41
Dammê. . 54
Darmftadt. . 285
Dave. . . 157
Delfperg. . 207
Dendermoiide. . 44
Demer, rivier. . 132
Dettingen. . 300
Deutz. . . 319
Deynfe. . 40
Dietkerk. . 164
bi.
Dieburg. . 299
Dieghem . 11 r
Diemei, rivier. 28S
Diepenfleye. . 115
Diest. . . 104
Dieufe. . 8»
Dill. . . 177
Dilsberg. . 335
Dinant. . 142
Dingclftadr. . 303
Dion Ie Mont. 102
Dirmftein. . 199
Difibodenberg. . 75
Dixmuyden. . 58
Doel. , . 4 3
Dongelberg. . 103
Doruigheim. , 225
Dorfleo. . . 321
Doornik. . 5f
Dornberg. . 28G"
Dornheim. . 226"
Dornholzhaufen. 284
Douay. . . 7 ( J
Doulons. . 7^
Drolshagen. . 325
Duderftadt. . 3 0j
DuiTel. . . I 2 3
Durkheim aan de Haart. 245
Durbuy. . j

R E G I S T E R . 34?
bi.
Eberfbdr. . «85
Echternach. . 163
Eder, rivier. . 288
Edesheim. . 203
Ehrenbreitenftein. 309
Eichsfeld. . 302
Eilhaufen. . 292
Emollen. . ita
Eisfeld. . . 302
Ekeren. . 122
Elene. . . 35
Elisfenu. . 101
Ellefeld. . 299
Elzeghem. . 38
Emerichsftadt. . 298
Engers. . . 209
Enghien. , 66
Enkirch. . 176
Epernay. , 84
Erbs. . . in
Erden. , 177
Erfurt. . . 302
Ermenonviüe. . 79
Erpel. . . 317
Erquelines. . 67
Erx, rivier. . 322
Eschwege. 267. 273
Esftalle. . . 165
Ekain. . . 85
Etteuheim. . 206
Eupen. . . 147
Everbergh. . 112
Everghem. . 34
b!.
Eversberg. . 325
F.
Falkenburg. . 18S
Falkenftein. . 197
Felsberg. . 470
Fischberg. . 249,
Flechtdorf. . 291
Flemale. . i 35
Fleury. , •. 156
Flonheim. t jy
Floreffe. . xyj
Floreunes. . 145
Fontaine 1'Evesque 143
Fontenoy. . 60
Fosfe. , . 142
Franchimont. . 140
Frsnkenau. . 27a
Frankenburg. . 272
Frankenftein. . 245
FrankenthaJ. . 33»
Frankfort. - 213
Fredeburg. . 325
Freyenberge. . 208
Frcyenhagen. 266. 29»
Freyr. . . 157
Friedburg. . 21a
Friedrichsdorf. . 285
Fritzlar. . 302
Furftenberg. . 290
Furfteneck. . 249
Fulda. . 248
G.
Gaasbeek. . m
6»

34& R E G I S T E R .
W.
Gaveren. . 35
Geertsberge. . 36
Geltheini. . 237
Gemundem . 244
Gend. . . 30
Genapp*. . 102
Gerode. . 303
Gpmsheim. . 301
Gefeke. -, . 323
Gestef. . 127
Ghistel. . . 55
Ghyfele. . 35
Giefen, . ï 280
Gleiberg. . 236
Gleiburg. . 236
Goyke. . . 115
Grach. » 307
Grammens , 40
Grammont. . 36
Grai:dpré. , 82 Hamelburg. . 250
Grandvi lierf. . 78 Hammont. . 135
Grebenau. . 281 Hanau. . 2io. 223
Grebenftein (ftaat Goe- [Ianaur. .
benftcin.) . 269 [landfchuchsheim. 334
Grehvveiler. . 77 riannebach. . 307
Grenfau. . . 313 rlardesfera. . ^6
Grety. . . I 0 2 Iark. .
Grevenftein. . 324 larrleebeeke . 40
Grimberge. 44. 115 Ianenburg. . 245
Grimburg. . 307 ] lasfelt. . j^g
Groenendael. . m ] Iastieres. . j^g
Gronau. , 277 ^
larebruck. . 7,
Groot Bygaerden. 114 j
launek. . 252
hl
Groot Almerode. 267
Groot Barclof. . 303
Groot Linde. . 281
Groot Luder. t 549
Grunftadt. . 245
Grumbach. .
Grundbreitenbacb. 284
Gr
ys- . • 249
GuntersbJum. .. 245
H.
Haarftrank. . 3 2 I
Hachen. . 3^
Hadimont. . ,43
Haesdonk. . 43
Hagen. . . ^
Halen. . I 4 0 i , 3 9
Hall. . . 66
Hallenberg. . 3^
Huma. . . 272
Haus-

R E G I S T E R . 34J
bl.
Hausfen. . . 241
Heidelberg. . 332
Heiligenftadt. . 303
Heisr. . . 127
Heitersheim. . 220
Heilweg. , 321
Helfeghem. . 38
Helmershaufen. . 270
Henegouwen. . 61
Heppenheiin. , 301
Herbemont. . 165
Herent. . 100
Herentals. . 123
Herma!. , . 136
Hermitage. . 143
Herrftein. . 177
Hersbach. . 312
Hersfeld. . 250
Herftai. . . 136
Hertogendael. . 200
Htrtogenrade. . 130
Herve. . , 148
Herzelles. . 113
Heuchelheim. . 228
Heyle. . - '41
Heverle. . 100
Heydesheim. . 245
Hierges. , 142
Hiffene. . . 127
Hillegheim. . 36
Hillesheim. . 308
Hinzweiler. . 191
Hirschhorn. . 301
bl.
Hirzberg. . 324
Hochheim. . 303
Hochfpeyer. . 245
Hochst. . 298
Hoddesheim. . 186
Hohenfels. . 241
Hofgeismar. . 266
Hofheim. . 298
Hohen Solms. . 233
Hohenltein aan de Aar 2:6
Houtliem. . 36
Holzhaufen. . 226
Homberg in Hesfen. 270
Homburg. . 185
Homburg aan de Hohe 284
Homertshaufen. . 284
Iloogftraten. . 123
Hoorn. . 139
Horchheim. . 199
Hornbach. . j g$
Hotweiler. . 180
Houffalize. , i(5(j
Hoveftadt. . 323
Huningen. . 244
Hui. . . I 4 I
Hulpen. . n 2
Humftein. . 245
Hundheim. . 1yI
Hundsruck. . 30^
Hundftein. . 307
Huysfem. , ,35
Hylingen. . 3 i 3
I,

S5» R E G I S T E R .
m«-
I.
. .
bl.
103.
Klofterade.
Knokke.
.
.
150
59
Idftein. . 2 3p Konigheim. . 301
Immenhaufen. . 269 Konigsb«rg. . 283
Impden. . _ 115 Konigshoven. . 301
Jncourc. . . 102
Inden. . 6^
Indoigne. . 103
Ingelmunfter. . 40
Jagenheiin . 242
Johannesberg. . 299
Ifeghem. . 40
3sfum. . . 321
Itterbeek, rivier. 288
Jrel . . n o
K.
Kaldenhart. . 333
Kameryk. . 71
Kapelle op den Bosch. 117
Kappenftein. . 175
Kasfel. . , 260
Karelshaven. . 266
Kayferslautern. . 181
Kempen. . 320
Kesterbach. . 286
Kiefeken. . 105
Kirchberg. . 175
Kirchheim Poland. 237
Kirchhayn. . 272
Kirrweiler. . 203
Kislau. . . 202
Kleeberg. . 283
Kleeburg. . 185
Kieinern, . 291
Konigftein. . 231
Konigswinter . 319
Kreutzuach. . 173
Krichingen. . 195
Kronberg. . 298
Krofdorf. . . 236
Kyrburg. • 190
Kyru. . . 189
L.
Landen. . 104
Labenheiin, . ]8o
Ladenburg. . 335
Lahn, rivier. . 204
Laken. . . 110
Lampertheim. . 19$
Landau. . 291
Landrecies. . 70
Langenbrucken. . 202
Langenfehwalbach 276
Langefeheid. . 324
Lanne. . . 113
La Roche. . 165
Laubach. . 179. 233
Laudenbadi . 336
Lauffen. . 208
Lauterecke. , 183
Lautern. . 181
Lebber. , 320
JLe.

R E G I S T E R . •
bl.
Lechenich. 319
Lede. . . 36
Leeuwen. . 104
Leiningen. . 199
Lemberg. . 83
Lenne, rivier. . 322
Lerine- . 102
Lesdain. . 22
Lesfe. . . 156
Lesfines. . 66
Leudersdorf. . 310
Leun. . , 233
Leuwerghem. . 3ö
Leuven. . . 97
Leuze. . ..
Leymen. , 3 3 4
Lederkerk. . 36
Lichtenau. , 210, 268
Lichtenberg. . 187
Lichtenfels, . 291
Liedberg. , j ; 3
Lier. , , 124
Ligne. . .

353 R E G I S T E R .
bl.
Marsberg. . , 2 4
Marxhaufen. , 268
Maastricht. . ,38
Maubeuge. . 70
Maufcthunn. . 301
Mayen. . . 310
Mayntz. . 296
Mazeyk. . 138
Mechelen. . 1:5
Medebacb. . 325
Meeiholz. . 230
Mehrenberg. . 236
Meifenheim. . ib'6"
Melain. . J03
Melle. . . 35
Melfingen. . 268
Menden. . . 3^4
Mengeringhaufen. 290
Menen. . ^ 0
Merchten. . I J 5
Merzig. . . 3 0 6
Mefchedc. . 3.- 4
Mefik. . . I 3y
Metz. . 89
Meulebeek. . 40
Meufzfelden. . 95
Middelburg. . 55
Miltenberg. , 300
Moerftorf. . 165
Mons. , .

R E G I S T E R . 3#
bl.
Neuenkirchen. . 183
Neufchateau. . 165
Neuhaufen. . 199
Nieuwhof. . 250
Neukirchen. . 271
Nieuw Leiningen. 199
Neumagen. . 307
Nieuw Saarwerden. 238
Nieuw Weilnau. 338
Neuweyer, . 243
Nevele. . . 34.
Nidda. . 282
Niederbrechen. 311
Niedernhall. . 3oi
Nieder Seltars. 311
Nieder Wildungen. 290
Nieuwmegen. . 36
Nieuwpoorc. . 58
Ninive. , 37
Ninove. . 37
Nivelle. . n 3
Nizelle. . na
Nokeren. . 38
Noyon. . 79
Nurenberg. . 24)
Nuyfz. . 320
O.
Oppereimer. . 324
Oberhilversbeim. 174
Oberkirch, . 205
Opper Lahnftein. 299
Opper Mofche!. 187
Opper Rofzbach. 109
Opper Urfd. . 231
bï.
Opper Weiier. 191
Opper Yfche. . 112
Odenheim. . 209
Odenkirchen. . 320
Oedt. . 320
Oestinghaufen. 323
Oescreich. . 299
Offenbach aan de Glan. 190
Offenbach aan deMayn.23»
Ollbruck. . 246
Oomberghem. . 3
Opdorp. . 11S
Ophombeek. . H7
Oppenau. . 206
Orb. . » 299
Orchimont. . 164
Orival. . 1H
Orp le Grand. 103
Ortenberg. 226". 231
Ortenftein. . 3°7
Oliënde. . 55
Otterberg. . i8r
Ottweiler. . 243
Otzberg. . 33^
Oud Haslau. 228
Oud Leiningen. 244
Oud Lufzheim. 203
Oud Rhoden. . 290
Oud Weilnau. . 238
Oud Wildungen. 2^0
Oudenaarde. . 38
Oudenburg. . 57
Ougraie. . 136
P.
Padberg. . 326
Z Parcq,

354; R E G I S T E R .
bi.
Parcq. . JOO
P e e r
, • . 1 8 8
Perk- . . 112
Pennenbeek. . 111
Peronne. . 76
Perwetz le Marchez. J03
Peteghem. . 38
Pfalzel. . 306
Philippsburg. 202
Philippsfreude. 307
Philipsrust. . 225
Pirton. . 67
Pirmafens. . 210
Pitthem. . 40
Plasfendaal. . 57
Pont a Mousfon. 88
Poperingen. . 60
Poucques. . 40
Praunheim. . 229
Q.
Quesnoy. . 70
R.
Ramelies, . 103
Rasfeghem. . 36
Ratfelaer. . JO6
Raufchenberg. 272
Recklinghaufen. 321
Rees. . 313
Regboscb. . 36
Reichel . 177
Reicbelsheim. . 237
Reichenbach. . 183
Reichenberg. 276
Remich. . . 163
Renesfe. . 37
W.
Renfe. . . 318
Reves. . . 113
Rheims. . 83
Rheinberg. . 321
Rheinfels. . 275
Rheingau. . 298
Rijngravenftein. 191
Rijnhaufen. . 202
Rheinheim. . £§7
Rijn Turkheim. 190
Rhatel. . , 81
Rhoden. . 290
Rochefort. . 165
Rockenhaufen. . 182
Rocours. , 135
Rocroy. . . 81
Rode. . . 3 5
Rodheim. . 22Ö
Rodelheim. . 233
Roehl. . . a g 2
Roer, rivier. . 13
Roermonde. . j 2g
Ronfe. . , 37
Roode. . . n 4
Rothenburg. 2c2.267.273
Roulz. . .
Rudesheim. . 2gg
Ruhr, rivier. .
Rumpst. . , I 2j
Rupel, rivier. . I 0
Rupelraonde. . ^
Rustenberg. . 303
Ruyslede. . 40
Rijmenant. . 124
Rijn,

R E G I S T E R . 353
bl.
Rijn, rivier. . 204
Rijpoltskirchen. 194
Rijneck. . j 314
Rijnbach. , 319
Rijsfel. . . 7j
S.
Saar, rivier. . 204
Saarbruck. . 242
Saarbourg. , 87
Saarburg. ; . ^oCi
Saarlouis. . 93
Sababurg. . 2

356 R E G I S T E R.'
bl.
Semois, rivier. . 12
Senlis. . . 7 8
Sennes. . 114
Seraing. . . 135
Severghem. . 34
Sezanne. . . 84
Sichem. . 105
Silbach. . 325
Silberg. . . 284
Simmern. . 179
Soignes. . 65
Solms. . . 232
Sombreffe . 113
Somme, rivier. . 9
Sonnenberg. . 241
Sontra. . . 273
Sotteghem. . 35
Spaa . 140
Spangenberg. . 269
Spiers. 201. 203
Spanheim, . 175
Spreidingen. . 175
Stadrberg. . 326
Stact WorbiSi . 303
Starkcnburg. . 177
Stauff*. . . 237
Steenkerke. . 67
Stein. . 198
Steiaau. . 228
Steinheim. . 299
Stenay . 85
Stockem. . 138
Straatsburg. . 205
Strothe. , . 291
bl.
Sulzbach. . 307
Sunderen. . 324
T.
Tenfche (ftaat Teufche). 42
Ter Bank . 1 0 i
Ter Nath. . 114
Ter Veuren. . ,n
Thai Ehrenbreitflein. 309
Thai Itter . 283
Thai Ulmen. . 308
Thieldonk. . 100
Thielt. . 40
Thielrode. . 42
Thionville. . 90
Tholey. . . J8 7
Thorout. . 57
Thuin. . J43
Tienen. . I 0 i
Tienhofen. . 101
Tillemont. . jor
T
%-- . 113
Tirimont. . 115
Tongeren. . i^f
Tongerloo. . I 2 4
Tsnneftein. . ^jg
Toul. . . 8 S
Tournay. . g 0
Traben. . J>*Q
Trarbach. . 175
Treffurt. . 303
Trendelburg. . 270
Treifz. . 308
Treyfa. . 271
Treys Munzenberg. 228
Trier

R E G I S T E R . 357.
bl.
Trier. . 3,05
Turnhout, . 123
Tweebrugge . 185
U.
Uhftadt. . 202
Umftadt. 287, 336
Unkel. . 319
Urb. . 299
Urff, vloed. . 288
Urzel. . 250
Ufingen. . 238
V.
Vach. . . 269
Val Benoit. . j 3

558 R E G I S T E R. -
bl.
Wavre- . ici
Weberen. . 267
Weerdt. . - 130.'
Weilftadc • % 203
Weilburg. . 235
Weilerbach. . 18 f
Weilmuufter. 230"
Weinheim. . 334
Weinsheim. . 198
Weiszenburg. 203
Welschbillig. . 307
Weltersburg. . 245
Wenden. . 325
Wengeroth» . 245
Weorc • 130
Werl- . ' 3:4
Werheim. . 321
Wesfem. • J39
Westerburg. . 244
Westerloo. . 124
Wetter. . 272
Wetterburg. . 291
Wetzlar- . 211
Wevelghem. . 41
Weyhers. . 249
Wezenbeek. . m
Wieblingen; . 3 54
Wildenburg. . 192
Wildungen. . 291
Wilhelrashaufen. 269
Willebroek . l l 6
Wilftadt. . 210
Windecken-. k 2;
Winghene. . 4 Q
bl.
Winterberg. . 3;^
Winterburgj . ,77'
Wirschwciler. jwjl
Wisbaden. . 2 4 0
Wisloch. . . .
Wisfoppeuheim. i 08"
Wittich. .
Witmarshof. > 274'
Wittgenftein. . 253
Witzenhaulèn. 273"
Worth. < . 30c,
Woldeuburg. . J24
Wolfshagen. • . JjWf
Wolfflein; . !
- j 8 i
Worms. . • . I 9 9
Wijneghem. m 1 2 3
Wijnendaal. • . 5g
Y.
Yedegeri. . 3Q
Yperen. . 1 . ^
Yfenburg. " . 229. 313
Z.
Zeil in Ham. . 308
Zèltlingen . 319
Ziegelhaufen» . 334
Ziegenhayn.
J
. 2Ó8
Zierenberg. t 270
Zoll Eugers. ' 2:9
ZOIIS. . 323
Zuderland. . 322
Zulpich. . 319
Zufehen. ' . 290
Zwingenbefg. ,
Zweyadrecht. \ 43