MUSE 11 - Rijksmuseum Twenthe

onDeRtussen op www. DeGeVONDeNVOORweRPeN.Nl
de Kunst Van het sterVen
42 Rijksmuseum twenthe – muse 11
elisabeth van ’t hull-Vermaas werkte in de periode 1974-1975
in rijksmuseum twenthe aan de beschrijving van de collectie
middeleeuwse handschriften. een object uit de museumcollectie
dat haar sindsdien is blijven intrigeren is een pentekening op
perkament uit de 14de eeuw. men ging er altijd vanuit dat het
een blad uit een zogenoemd Ars Moriendi betrof. nu elisabeth
van ’t hull-Vermaas is gepensioneerd, had ze eindelijk tijd om
eens goed uit te zoeken of die aanname wel klopte.
Ars (bene) moriendi: de kunst van het (zalig)
sterven In de middeleeuwen was er veel belangstelling
voor het sterven en wat er met de ziel zou gebeuren na de
dood. Niet verwonderlijk, aangezien de dood altijd op de
loer lag door onder andere pestepidemieën. Deze belangstelling
leidde er toe dat er in de loop van de 15de eeuw in
Midden­Europa verhandelingen ontstonden over ‘de kunst
van het (in zalige toestand) sterven’. Deze verhandelingen,
die Ars Moriendi werden genoemd, werden aanvankelijk
door geestelijken gebruikt als hand leiding bij stervensbegeleiding.
Maar ook voor veelal ongeletterde leken
werd het boek – dat standaard uit elf afbeeldingen
bestaat – een belangrijke gids.
In de elf afbeeldingen is te zien hoe duivels en engelen
strijden om de ziel van de stervende. Duivels bestoken
hem met verzoekingen (‘denk aan je rijkdommen’), terwijl
engelen hem vrome adviezen geven (‘wees niet hebzuchtig’).
In de laatste afbeelding, waarin de zieke sterft en de ziel
ontsnapt, wordt het pleit beslecht in het voordeel van de
engelen en druipen de duivels af.
wel of geen Ars moriendi? Op het eerste gezicht
toont het blad uit Rijksmuseum Twenthe overeenkomsten
met het laatste blad van een Ars Moriendi: we zien een stervende
in bed, een ziel die ontsnapt, engelen en een duivel.
Maar naast het bed staat ook Maria, die wijst op haar ontblote
borst. Verder zijn Christus en God de Vader weerge­
geven. De stervende vrouw smeekt Maria om genade voor
haar ziel. Maria willigt de bede in door deze over te dragen
aan Christus, die door op zijn wond te wijzen het genadeverzoek
vervolgens doorgeeft aan God. Deze handelingen
worden ook beschreven in de teksten in de banderolles.
Dit verhaal van het verzoek om genade heet de Scala Salutis
(‘de trap van het heil’), waarvan de beeldtraditie al in de
14de eeuw is ontstaan. In het blad van Rijksmuseum
Twenthe is de Scala Salutis dus samengevoegd met de
strijd om de ziel van de engelen en de duivels. Een uitzonderlijke
combinatie die niet in de Ars Moriendi voorkomt!
Daarnaast zijn er nog andere redenen om aan te nemen
dat het blad in Rijksmuseum Twenthe geen blad uit een
Ars Moriendi is. De Ars Moriendi is een boek dat werd gedrukt
op papier, met afbeeldingen in staand formaat. Het blad in
het museum is van perkament en heeft een liggend formaat,
en zal waarschijnlijk dus niet uit een boek afkomstig zijn.
Ook wat betreft stijl wijkt het blad af. De Ars Moriendi is ontstaan
in de 15de eeuw, maar de stijlkenmerken van het blad
in Rijksmuseum Twenthe zijn 14de­eeuws: de tekenaar heeft
weinig aandacht voor ruimteweergave, perspectief en reële
verhoudingen. De verhoudingen zijn nog gebruikt om het
verhaal te vertellen: Christus is de belangrijkste figuur, dus
het grootst afgebeeld.
Andere combinaties van de scala salutis en
de sterfbedscène Elisabeth van ’t Hull­Vermaas
vond slechts één ander voorbeeld uit de 14de eeuw waarin
bovengenoemde voorstellingen zijn gecombineerd. Het
betreft een fresco in de kerk van Zeliezovce (Slowakije),
dat rond 1390 is gemaakt. Zowel de voorstelling als de
Latijnse teksten zijn vergelijkbaar met die van het blad
in het museum. Wel zijn er een aantal 15de­eeuwse voorbeelden
voorhanden. Deze komen grotendeels uit het
Duitse taalgebied.
Het blad in Rijksmuseum Twenthe is volgens Elisabeth
van ’t Hull­Vermaas dus geen blad uit een Ars Moriendi,
maar een Scala Salutis gecombineerd met een Strijd om de
ziel. Zowel de combinatie van afbeeldingen als de stijlkenmerken
verwijzen naar het ontstaan in het Duitse
taalgebied. Met dit 14de­eeuwse blad bezit het museum
dus een zeer vroeg voorbeeld van deze combinatie van
voorstellingen.
Reageren? Kijk op www.degevondenvoorwerpen.nl
voor de integrale versie van het stuk van Elisabeth van
’t Hull­Vermaas. Op de site kunt u ook reageren op
bovenstaande bevindingen of op nog openstaande vragen
als ‘voor wie is dit blad gemaakt’ en ‘wat is de betekenis
van het struikje dat uit de voet van het kruis lijkt te
ontspruiten’.
www.degevondenvoorwerpen.nl
is het platform voor uw bevindingen,
ideeën en gedachten over de
museumcollectie. Hiermee draaien
we de rollen om en doen we een
beroep op de expertise van onze
fysieke én virtuele bezoekers.
< Vermoedelijk duitsland, Voorstelling
van een Scala Salutis gecombineerd
met een Strijd om de ziel, 14de eeuw,
ingekleurde pentekening op perkament,
23,3 x 29 cm, rijksmuseum twenthe
frankrijk, Laatste blad van
een Ars Moriendi, 15de eeuw,
particuliere collectie
duitsland, Scala Salutis,
1370, paneel, Kloosterkerk
van heilsbronn, ansbach
(Beieren)
muse 11 – Rijksmuseum twenthe 43